ბილეთი 1

1. მულტილინგვიზმი კავკასიაში

კავკასიაში ბილინგვიზმი და მულტილინგვიზმი საკმაოდ გავრცელებულია მრავალი

საუკუნის განმავლობაში. ისტორიულად, მეზობელ სოფლებსა და ქალაქებს შორის
არსებობდა ინტენსიური ეკონომიკური და სოციალური კავშირები, მიუხედავად იმისა, რომ
ამ სოფლების მცხოვრებლებს ხშირად განსხვავებული მშობლიური ენა ჰქონდათ. ამგვარად,
კომუნიკაცია მეზობლების ენის ცოდნას მოითხოვდა. მულტილინგვიზმის მეშვეობით
კავკასიის ენებში გაჩნდა საერთო კავკასიური სიტყვები (ჩერქეზ. «აზნაური» > სვან.
«მთავარი, თავადი»; ჩერქეზ. «მეთაური» > ქართ. თამადა, ჩეჩნ. , სომხ.
թամադա , ოსურ. ; არაბ. ‫عادة‬ «ტრადიცია» > ხუნძ. ӏ , ქართ. ადათი, ჩეჩნ.

ӏ , აზერბაიჯან. ; სპარს. ‫« چوقه‬მაუდი» > ქართ. ჩოხა, ოსურ. , აზერბაიჯან. ,

ხუნძ. , ჩეჩ. , ინგუშ. , ლაკ. ; პროტო-ნახურ-დაღესტნ. ɦ
«ერთგვარი სუნიანი ბალახი» > ძვ. ქართ. ნიორი), სახელები (ჩერქეზ. , ,
, , , , > სვან. მისოსტ, ციოყ, თათარყან,
მოსოსტრ, მურზაყან, ბექმურზა, ბექირბი; ქართ. აზნაურ > ჩერქეზ. «ანზორ» > ქართ.
ანზორ, რუს. და ა.შ.) და ზოგიერთი გრამატიკული ელემენტი, ე.ი. შეიქმნა ენათა
კავშირი.

2. სტრატიფიკაცია - სუბსტრატი, სუპერსტრატი და ადსტრატი

სტრატიფიკაცია - ფენომენი, რომელიც წარმოაჩენს ენებისა და დიალექტების ცვლილებებს

დროსა და სივრცეში. სტრატიფიკაციის გამოვლენა შესაძლებელია როგორც მონათესავე,
ასევე არამონათესავე, გენეტურად თუ სტრუქტურულად განსხვავებულ ენათა და
დიალექტთა შორის. სტრატიფიკაცია იყოფა სამ ტიპად: სუბსტრატი, სუპერსტრატი და
ადსტრატი.
სუბსტრატი - ადგილობრივი მოსახლეობის ენის გავლენა უცხო (მაგ., დაპყრობელების)
ენაზე. მაგ. კავკასიური სუბსტრატი ოსურ ენაში: ფონეტიკაში - აბრუპტივი თანხმოვნები
[ ], [ ], [ ], [ ] და [ ]; გრამატიკაში - წინდებულების თითქმის სრული
არარსებობა (მათგან მხოლოდ სამია: «-თან», «გარეშე», «-დან, -გან»)
თანდებულების აქტიური გამოყენებით და ა.შ.
სუპერსტრატი - უცხო მოსახლეობის ენის გავლენა ადგილობრივი მოსახლეობის ენაზე. მაგ.
არაბული და სპარსული ენების გავლენა კავკასიის ენებზე: არაბ. ‫عادة‬ «ტრადიცია» > ხუნძ.

ӏ , ქართ. ადათი, ჩეჩნ. ӏ , აზერბაიჯან. ; სპარს. ‫« چوقه‬მაუდი» > ქართ. ჩოხა, ოსურ.
, აზერბაიჯან. , ხუნძ. , ჩეჩ. , ინგუშ. , ლაკ. .
ადსტრატი - ერთგვარი ბილინგვიზმი, რომელიც დაკავშირებულია უცხო ენის გავლენას
ძირძველი მოსახლეობის ენაზე, რომელშიც ენები (ან ცალკეული ენობრივი ფენომენები,
მაგალითად, ერთი და იგივე ობიექტის ან მოქმედების აღმნიშვნელი სიტყვები) თანაბრად
თანაარსებობენ იმავე ტერიტორიაზე

3. კავკასიის ისტორია ცივილიზაციურ, ფორმაციულ და მოდერნიზაციულ კონტექსტში

დღევანდელი კავკასიოლოგიის მეთოდები ეფუძნება სამ მიკროთეორიას: ფორმაციული,
ცივილიზაციური და მოდერნიზაციული.
ფორმაციული თეორია - კონცეფცია, რომელიც განიხილავს ისტორიას ფორმაციის
განვითარების გზით, ე.ი. ეკონომიკასცენტრისტული თეორია
ცივილიზაციური თეორია - კონცეფცია, რომელიც განიხილავს ისტორიას ცივილიზაციის
განვითარების გზით. ცივილიზაცია არის ერთი ან რამდენიმე ეთნოსის, სახელმწიფოს
საერთო ღირებულებებით გაერთიანება.
ცივილიზაციები - აგრარული, ინდუსტრიული და პოსტინდუსტრიული.
ფორმაციები - 1. პირველყოფილი თემური, 2. მონათმფლობელური, 3. ფეოდალური, 4.
კაპიტალისტური, 5. სოციალისტური.
მოდერნიზაციური თეორია - კონცეფცია, რომელიც ისტორიას განიხილავს, როგორც
ტრადიციული საზოგადოებიდან თანამედროვე საზოგადოებაზე, აგრარული
საზოგადოებიდან ინდუსტრიულ საზოგადოებაზე გადასვლის პროცესს. მოდერნიზაციის
მიდგომის მთავარი მიზანია მოდერნიზაციის შესწავლა.

4. თანამედროვე კონფლიქტები ჩრდილო და სამხრეთ კავკასიაში 1991-2022 წწ.

სსრკ-ს დაშლის შემდეგ დაიწყო ეთნიკური და სოციალური პრობლემების გამწვავება,

რომლებიც მრავალი წლის განმავლობაში არ მოგვარებულა. სეპარატიზმის პრობლემა
აქტუალური გახდა განსაკუთრებით საქართველოსა და აზერბაიჯანისთვის. აფხაზებმა და
ოსებმა აქტიური საომარი მოქმედებები ტერიტორიიდან ქართული მოსახლეობის ნაწილის
განდევნით დაიწყეს. ასე დაიწყო ყარაბაღის პირველი ომი (1992-1993 წწ.), რომელიც
სომხეთის გამარჯვებით დასრულდა. ჩრდილოეთ კავკასიაში დაიწყო ჩეჩნური ომები (1994-
1996; 1999-2000), რასაც თან ახლდა სისხლიანი საომარი მოქმედებები ჩეჩნურ მილიციასა
და ფედერალურ ჯარებს შორის. ოსებსა და საქართველოს შორის დაპირისპირება კვლავ
აქტიურ საომარ მოქმედებებში გადაიზარდა 2008 წლის აგვისტოში, რის შემდეგაც
საქართველომ საბოლოოდ დაკარგა კონტროლი «სამხრეთ ოსეთსა» და კოდორის ხეობაზე.
ამასობაში ყარაბაღის შესახებ დავა გადაიზარდა ყარაბაღის მეორე ომში (2020), რომელიც
დასრულდა აზერბაიჯანის გამარჯვებით, ტერიტორიის ნაწილის და ლაჩინის დერეფნის
დაბრუნებით.

ბილეთი 2

1. კავკასიის ენები და იბერიულ-კავკასიური ენები

კავკასიაში ცხოვრობს ბევრი სხვადასხვა ხალხი, რომლებიც სხვადასხვა ენაზე საუბრობენ.

კავკასიის ენები იყოფა ორ ჯგუფად: კავკასიის ენები არეალით და ავტოქთონური ენები ან
იბერიულ-კავკასიური ენები.
არეალით კავკასიის ენებს მიეკუთვნება შემდეგი ენები: ინდოევროპული (რუსული, სომხური,
ოსური და თათური) და თურქულ-ალთაური ენები (აზერბაიჯანური, ყუმუხური, ყარაჩაი-
ბალყარული და ნოღაური).
იბერიულ-კავკასიური ენები იყოფა ოთხ ჯგუფად: აფხაზურ-ადიღეური (აფხაზური,
აბაზაური, ადიღეური და ყაბარდოული), ქართველური (ქართული, მეგრული, ლაზური და
სვანური), ნახური (ჩეჩნური, ინგუშური და ბაცბური) და დაღესტნური ენები (ხუნძური,
ლაკური, დარგუული, ლეზგური, თაბასარანული, ხინალუგური, ბუდახური და სხვ.).

2. კავკასიის ეთნოტერმინები

ეთნონიმები - ხალხების ან ტომების სახელწოდებები. ისინი იყოფა ორ ტიპად:

ენდოეთნონიმები და ეგზოეთნონიმები.
ენდოეთნონიმები - ხალხების თვითსახელწოდებები, რომლებიც შეიძლება ჩამოყალიბდეს
„ჩვენ vs. ისინი“-ის ფორმულით (ჩეჩნები - , გერმანელები - , ნივხები - ),
ტოპონიმებიდან (ქართლი —> ქართველი; *ეგრ- — ეგრისი, *არგ- —> მეგრელი, მარგალი)
ანუ მმართველთა სახელებიდან (უზბეკ —> უზბეკები ( / ), ნოღაი —>
ნოღაილები ( )).
ეგზოეთნონიმები - ხალხების გარესახელწოდებები. ისინი შეიძლება შეესაბამებოდეს
ენდოეთნონიმებს (ადიღეელები - , ყარაჩაილები და ბალყარელები - და
, ყუმუხები - ) და შეიძლება ჩამოყალიბდეს იმავე ნიმუშების მიხედვით,
როგორს ენდოეთნონიმები (გერმანელები - /ნემცი, /ნიმცი, /ნიემცი,
Germans, Allemans; ხუნძები - /ავარცი, ; ლეზგები - /კიურინცი

(XIX ს.), ქართველები - гурзии/გურზიი (XIV-XV სს.), /გრუზინი, , ‫گرجیان‬

, , ).

3. კავკასიის შესწავლის ოთხი ეტაპის ზოგადი დახასიათება.

I. ანტიკური და შუა საუკუნეები (XVIII ს.-მდე): ბერძნები და რომაელები - ესქილე,

ჰეროდოტი, ფლავი არიანი, პროკოპი კესარიელი, კონსტანტინე VII; არაბები და სპარსელები
(ან უბრალოდ სხვა წარმოშობის ავტორები, რომ წერდი სპარსულ ენაზე) - იბნ რუსთა,
ისტაჰრი, ალ-მასუდი, იბნ ხორდადბეჰი (ხურდაზბიჰი), იაკუდ იბნ ალ-ჰამავი, ალ-იაკუბი,
«ჰუდუდ ალ-ალამი», ჰასან რუმლუ, ისქანდერ მუნში; თურქები - იბრაჰიმ ფეჩევი, იბრაჰიმ
რაჰიმიზადე, მუსტაფა ნაიმა, ქათიბ ჩელები, ევლია ჩელები, «გურჯისტანის დიდი დავთარი»;
რუსები - აფანასი ნიკიტინ (XV ს.) ; ადგილობრივი ავტორები - აგათანგელოსი, ეგიშე, მოვსეს
ხორენაცი, ლეონტი მროველი, ჯუანშერი და სხ.
II. XVIII ს. – 1917 წ. მეცნიერულად კავკასიის შესწავლის დასაწყისი. ეს ეტაპი გაგრძელდა
1917 წლამდე. ახალ დროში კავკასიისმცოდნეობას საფუძველი ჩაეყარა ვახუშტი
ბაგრატიონის, იოჰან გიულდენშტედტის, სამუელ გმელინის, პეტერ პალასის ნაწარბოებში.
ამ პერიოდის ისტორიკოსები: რუსები - ნიკოლაი დუბრივინი, პეტრ ბუტკოვი, მაქსიმ
კოვალევსკი; აზერბაიჯანელები - აბას-ყული ბაქიხანოვი და ალექსანდრე კაზემბეკი;
ქართველები - დიმიტრი ბაქრაძე, ექვთიმე თაყაიშვილი; ადიღელები - ხან-გირეი და შორა
ნოგმოვი; ოსები - კოსტა ხეთაგუროვი და ათანასე სესიევი; ჩეჩნები - უმარ ლაუდაევი;
დაღესტნელები - იმან-მუჰამად ღიდატლელი, ჰასან ალკადარი, ალი კიაიევი და სხვები.
III. 1917 – 1991 წწ. საბჭოთა კავკასიოლოგიამ დაიწყო თავისი ჩამოყალიბება და
განვითარება. საბჭოთა კავკასიოლოგიის განვითარებაში წვლილი შეიტანეს ისეთმა
მეცნიერებმა, როგორებიც არიან ივანე ჯავახიშვილი, კორნელი კეკელიძე, აკაკი შანიძე,
სერგეი სტაროსტინი, გეორგი კლიმოვი, ნატალია ვოლკოვა, რუსლან ბზაროვი, ტუღან
კუმიკოვი, ამრი შიხსაიდოვი, ზია ბუნიატოვი, ზურაბ ანჩაბაძე, გიორგი ძიძარია და სხვები.
IV. 1990-იანი წლებიდან უკვე კავკასიოლოგიის პოსტმოდერნისტული განვითარება იწყება.
2000-იანი წლებიდან იქმნება და აქტიურდება კავკასიოლოგიური ცენტრები თბილისში,
ერევანში, ბაქოში, მახაჩკალაში, როსტოვში, ნალჩიკში, მაიკოპში და ა.შ.

4. ქართველები, სომხები, აზერბაიჯანელები თანამედროვე ჩრდილო კავკასიაში.

ჩრდილოეთ კავკასიაში ასევე ცხოვრობენ სამხრეთ კავკასიის ხალხების წარმომადგენლები

(ქართველები, სომხები და აზერბაიჯანელები). ქართველები (60,6 ათასი ადამიანი)
ცხოვრობენ სტავროპოლის, კრასნოდარის ტერიტორიებზე, როსტოვის ოლქში და
ჩრდილოეთ ოსეთში; სომხები (553 731 ადამიანი) - კრასნოდარის, სტავროპოლის
ტერიტორიებსა და როსტოვის ოლქში; აზერბაიჯანელები (116 907 ადამიანი) - დაღესტნის
სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში. სომხებს შორის ასევე არის ჩერქეზების ეთნიკური ჯგუფი,
სომხების შთამომავლები, რომლებიც XV საუკუნიდან დასახლდნენ ჩრდილო-დასავლეთ
კავკასიაში (თანამედროვე კრასნოდარის ტერიტორია და ადიღეის რესპუბლიკა). ადიღეურ
ენობრივ გარემოში მრავალსაუკუნოვანმა რეზიდენციამ განსაკუთრებული ეთნოლექტის
ჩამოყალიბება გამოიწვია. XIX საუკუნის პირველ ნახევარში მათ დაიწყეს გადასვლა რუსეთის
ბრტყელ ტერიტორიებზე, სადაც დააარსეს ქალაქი არმავირი. ამჟამად ჩერქეზების ყველაზე
მაღალი კონცენტრაცია არმავირსა და მაიკოპშია.

ბილეთი 3

1. ენობრივი კონტაქტები კავკასიაში

ენობრივი კონტაქტები ოდითგანვე დინამიური იყო კავკასიაში. კავკასიის ლინგვისტური

რუკა სწორედ ამიტომ პერმანენტულად იცვლებოდა. ცვლას განაპირობებდა ეთნოსთა გარე
და შიდა მიგრაციული პროცესები. კავკასიის ლინგვისტური ქსოვილი რამდენიმე ძირითადი
პლასტისაგან შედგება:
I) პალეოკავკასიური ენები, რომლებიც არსებობდა უძველეს დროსა და ანტიკურ
ხანაში. მათი მემკვიდრეები არიან იბერიულ-კავკასიური ენები.
II) არეალურ-კავკასიური, რომელიც კავკასიაში მეორეულია, მოსულია ისტორიის
სხვადასხვა პერიოდში; კერძოდ: ა) ინდოევროპული (რუსული, სომხური, ოსური, თათური,
თალიშური), ბ) თურქულ-ალთაური (აზერბაიჯანული, ყუმუხური, ყარაჩაი-ბალყარული,
ნოღაური)

2. დამწერლობები კავკასიაში

საყოველთაოდ გავრცელებული შეხედულების მიხედვით, დღეს მსოფლიოში არსებობს 14

ორიგინალური სახის დამწერლობა:
1. ლათინურის საფუძვლზე შედგენილი ანბანები;
2. სლავურ-კირილურის საფუძველზე შედგენილი ანბანები;
3. არაბულის საფუძველზე შედგენილი ანბანები;
4. ინდური მარცვლოვანი დამწერლობის საფუძველზე შედგენილი ანბანები
5. ჩინური ლოგოგრაფიული (იდეოგრაფიული) დამწერლობა;
6. იაპონური იდეოგრაფიული დამწერლობა;
7. კორეული ბგერობრივი დამწერლობა;
8. ეთიოპური მარცვლოვანი დამწერლობა;
9. ბერძნული;
10. ქართული;
11. სომხური;
12. ებრაული;
13. სირიული;
14.მონღოლური (ჩინეთის მონღოლეთში)

იბერიულ-კავკასიურ ენათა მთელი სიმრავლიდან, არსებითად, მხოლოდ ქართულია

უძველესი დამწერლობის ენა. მისი უძველესი ძეგლები, სავსე არამეული გრაფიკული
საფუძვლის ორიგინალური დამუშავებით, თარიღდება ჩვენი წელთაღრიცხვით მე-5
საუკუნით. ე. წარსულში დამწერლობა აღვანურ (კავკასიურ ალბანურ) ენაზეც არსებობდა.
XII-XIV სს.-სთვის მასზე რამდენიმე ქართულენოვანი წარწერაა დაღესტნიდან. ძირითადად
გვიანი შუა საუკუნეებიდან დაწყებული, არაბულ დამწერლობაზე დაფუძნებული
დამწერლობა დაიწყო რამდენიმე სხვა კავკასიურ ენაზე - ხუნძური, ჩეჩნური, ინგუშური,
ლაკური, დარგუული, ლეზგური და ა.შ. XIX საუკუნის 20-იანი წლებიდან კავკასიაში
აქტიური ენობრივი მშენებლობა ვითარდებოდა. დაიწყო უზარმაზარი სამუშაო
დამწერლობის შესაქმნელად და მრავალი ენის ლიტერატურული ნორმების შემუშავებისა და
გაუმჯობესების მიზნით - ანბანების შექმნა (ე.წ. «ახალი აჯემის», ლათინური და კირილიცის
ეტაპების შესაბამისად).

3. კავკასიის ბუნება და მოსახლეობა. პალეოკავკასიური ეთნოკულტურული ერთობა

4. თანამედროვე ჩრდილო კავკასიის ხალხთა რელიგიური რწმენების აღორძინება

ჩრდილოეთ კავკასიის მოსახლეობის რელიგიური შემადგენლობა ძალიან

მრავალფეროვანია, მაგრამ ტრადიციულად ჩრდილოეთ კავკასია უპირატესად მუსლიმური
რეგიონია. ისლამს ავრცელებს ძირძველი ხალხის უმრავლესობა. სუნტები: შააფითის მაზჰაბი
- ჩეჩნები, ინგუშები, ხუნძები, ყუმუხები, ლეზგები, წახურელები, თაბასარაბელები,
დარგოელები და ა.შ.; ჰანაფითის მაზჰაბი - ადიღეელები/ჩერქეზები, ყარაჩაელები,
ბალყარელები, ოს-დიგორელები და ნოღაელები. შიიტები - აზერბაიჯანელები, მისკინჯელი
ლეზგები და თათები. ასევე სუფიური ტარიკათები (ორდენები) გავრცელებულია
დაღესტნელებში, ჩეჩნებსა და ინგუშებში - ნაკშბანდია და კადირია. ჩეჩნებსა და ინგუშებსაც
აქვთ მცირე საძმოები - ვირდი. მათი განმასხვავებელი თვისება ხმამაღლა წარმოთქმული
ზიქრი.
ქრისტიანობა წარმოდგენილია ორი განშტოებით - მართლმადიდებლობა და
მონოფიზიტობა. მართლმადიდებლობა: რუსები, უკრაინელები, ოსები (ირონელები) და
ქართველთა დიასპორა. მონოფიზიტობა: სომხები (მათ შორის ჩერქეზოჰაები). ჩრდილოეთ
კავკასიაში იუდაიზმს მთიელი ებრაელები აღიარებენ. ბუდიზმი ყველაზე ნაკლებად
გავრცელებულია ჩრდილოეთ კავკასიაში. ბუდიზმი ჩრდილოეთ კავკასიაში XVII საუკუნეში
შემოვიდა ყალმუხებთან ერთად, რომლებმაც შექმნეს ყალმუხთა სახანო (1633 – 1771).
ქრისტიანობა წარმოდგენილია ორი განშტოებით - მართლმადიდებლობა და
მონოფიზიტობა. მართლმადიდებლობა: რუსები, უკრაინელები, ოსები (ირონელები) და
ქართველთა დიასპორა. მონოფიზიტობა: სომხები (მათ შორის ჩერქეზოჰაები). ჩრდილოეთ
კავკასიაში იუდაიზმს მთიელი ებრაელები აღიარებენ. ბუდიზმი ყველაზე ნაკლებად
გავრცელებულია ჩრდილოეთ კავკასიაში. ბუდიზმი ჩრდილოეთ კავკასიაში XVII საუკუნეში
შემოვიდა ყალმუხებთან ერთად, რომლებმაც შექმნეს ყალმუხთა სახანო (1633 – 1771).
 ბილეთი 4

1. კავკასიის ლინგისტუკური რუკა დიაქრონიაში

2. ინდოევროპული და თურქული ენები კავკასიაში

ინდოევროპული ენათა ოჯახი

სომხური შტო: სომხური ენა.
ინდოირანული ენები: ოსური, თალიშური და თათური (ლაიჯური).
სლავური ენები: რუსული და უკრაინული.
ბერძნული შტო: პონტოური ბერძნული დიალექტი.
თურქულ-ალთაური:
ოღუზური ენები: აზერბაიჯანული ენა. 1944 წლამდე კიდევ თურქული ენის ყარსის
დიალექტის მესხეთის კილო.
ყივჩაღური ენები: ყუმუხური, ყარაჩაი-ბალყარული და ნოღაური.

მონღოლური ენები:

ჩრდილო მონღოლური ჯგუფი > დასავლეთი მონღოლური ქვეჯგუფი: ყალმუხური ენა.

3. კავკასიური იდეა დროის ჭრილში (უძვ. დროიდან დღემდე)

კავკასიური იდეის ისტორია XI-XII საუკუნეებიდან იწყება. კავკასიური იდეის გაჩენას

შეუწყო ხელი შემდეგმა ფაქტორებმა:
1. გაერთიანებული ბაგრატ III-ის მიერ საქართველო;
2. ქრისტიანობის გავრცელება (ალანეთის სამეფოში, მთიანეთ ინგუშეთსა და დასავლეთ
მთიანეთ დაღესტანში) და ლეონტი მროველის კონცეფცია, რომლის მიხედვით კავკასიელთა
ეთნარქები თარგამოსის შვილები არიან (ჰაოსი, ქართლოსი, ეგროსი, ჰეროსი, ბარდოსი,
მოვაკანოსი, ლეკოსი, კავკასოსი);
3. ქალაქური კულტურის განვითარება;
4. ტრადიციული კულტურის ერთობა (მამაკაცის რაინდობა, სტუმარ-მასპინძლობა და ა.შ.);
5. ეთნიკურ-მიგრაციული პროცესების ტენდენციები სამხრეთ რუსეთში (ჩრდილო კავკასია).
მაგრამ კავკასიური იდეა აქტუალური გახდა XIX-XX საუკუნეებში. კავკასიის ომის დროს
ჩეჩნეთი და დაღესტანი გაერთიანდნენ ერთ სახელმწიფოდ - ჩრდილოეთ კავკასიის იმამათად,
რომელსაც სათავეში ედგა იმამები კაზი-მუჰამედი, ჰამზათ-ბეკი და შამილი. 1917 წლის 5
მაისს თებერვლის რევოლუციისა და პირველ მსოფლიო ომში რუსეთის დამარცხების
შედეგად ჩრდილოეთ კავკასიაში ჩამოყალიბდა ერთიანი მთიელთა რესპუბლიკა, რომელიც
(ნომინალურად) ფარავდა ტერიტორიას ყუბანიდან დაღესტანამდე. რუსეთის სამოქალაქო
ომში (1918-1922) ბოლშევიკების გამარჯვების შემდეგ კვლავ აქტუალური იყო კავკასიური
იდეა, რაც მთიელთა ასსრ-ის ჩამოყალიბებაში გამოიხატა. მოსახლეობის ეთნიკურმა
ჰეტეროგენიულებმა და ბოლშევიკების პოლიტიკამ თავისი საქმე გააკეთეს და 1924 წელს
მთიელთა ასსრ გაუქმდა. ჩამოყალიბდა შემდეგი რესპუბლიკები: ადიღეი, ყარაჩაი-
ჩერქეზეთი, ყაბარდო-ბალყარეთი, ჩრდილო ოსეთი, ჩეჩნეთ-ინგუშეთი.
4. ეთნიკურ-მიგრაციული პროცესების ტენდენციები სამხრეთ რუსეთში (ჩრდილო კავკასია)

სამხრეთ რუსეთში მიგრაციული ნაკადის ძირითადი მიმართულებაა კრასნოდარისა და

როსტოვის ოლქების სამხრეთი და დასავლეთი რაიონები. შუა აზიიდან მიგრაციებს ჩრდილო
კავკასიაში დიდი მასშტაბები არ აქვს, თუმცა აღინიშნება “თურქი მესხების” კრასნოდარის
მხარეში კომპაქტურად ჩასახლება, რაც დაძაბულობას იწვევს
სხვა ეთნოსებთან. 1990-იან წლებში მიგრაციული პროცესები გააქტიურდა, 1994-2003
წლებში კი თითქმის ნულამდე დავიდა. 1996 წლიდან კი დაღესტნელმა რუსებმა დაღესტანში
დაბრუნება დაიწყეს.
შიდამიგრაციული პროცესები მიმდინარეობს ჩრდილოკავკასიის რესპუბლიკებში_მთიანი
რაიონებიდან ბარში გადასვლა. ჩრდილო კავკასიის მიგრაციულ ნაკადებში დიდი ადგილი
უკავია შრომით მიგრაციას. ზოგჯერ მიგრანტები არალეგარულად სახლდებიან, ეს კი ხელს
უწყობს კრიმინალიზაციას, ზრდის კორუფციას რეგიონში. არალეგალური მიგრანტები
იძულებულნი არიან დათანხმდნენ შრომის დაბალ ანაზღაურებას. აუცილებელია ამ
პროცესის დარეგულირება, მიგრანტებისთვის ნორმალური პირობების შეთავაზება, ასეთი
პოლიტიკა შეამცირებს დაძაბულობას და განავითარებს კავკასიას.

ბილეთი 5

1. კავკასიის ენდოგენური ენები და იბერიულ-კავკასიური ენათმეცნიერება

არსებობს აგლუტინაციური, ფლექსიური, ინკორპორაციული და ამორფული ენები.

იბერიულ-კავკასიური ენები აგლუტინაციური ტიპისაა.
იბერიულ-კავკასიური ენათა ოჯახი:
ქართველური ენები: 1) ქართული, 2) ზანური (მეგრული და ლაზური), 3) სვანური
აფხაზურ-ადიღეური ენები: 1) აფხაზური, 2) ადიღეური, 3) უბიხური
ნახური ენები: 1) ჩეჩნური, 2) ინგუშური, 3) ბაცბური
დაღესტნური ენები:
ხუნძურ-ანდიურ-დიდოური ქვეჯგუფი: 1) ხუნძური, 2) ანდიური, 3) ბოთლიხური, 4)
ღოდობერული, 5) ჭამალალური, 6) ბაგვალალური, 7) ახვახური, 8) კარატაული, 9)
დიდოური, 10) ხვარშიული, 11) კაპუჭურ-ჰუნზიბური, 12) ჰინუხური
ლეზგიური ქვეჯგუფი: 1) ლეზგიური, 2) თაბასარანული, 3) აღულური, 4) რუთულური, 5)
წახურული, 6) უდიური, 7) ბუდუხური, 8) ხინალუღური, 9) კრიწული
ლაკურ-დარგუული ქვეჯგუფი: 1) ლაკური, 2) დარგუული
იბერიულ-კავკასიურ ენათა ოჯახს მიეკუთვნებოდა ალბანური ენაც.
იბერიულ-კავკასიური ენათმეცნიერება ესაა მოძღვრება იბერიულ-კავკასიურ ენათა
სტრუქტურა-სისტემისა და ისტორიის შესახებ.
ისტორიულ-შედარებითი ენათმეცნიერება შეისწავლის მონათესავე ენათა განვითარების
გზებს შედარებითი მეთოდის მეშვეობით. მონათესავე ენებში საერთოც შეინიშნება და
განსხვავებულიც. საერთო, როგორც წესი ფუძე-ენიდან მოდის; განსხვავება, როგორც წესი,
განვითარების, დიფერენციაციის პროცესის შედეგად წარმოიქმნება.
შედარებამ უნდა გვიჩვენოს, როგორ წარმოიქმნება ეს განსხვავება, შეგვაძლებინოს
მონათესავე ენათა წარმოქმნის, მათი ისტორიის რეკონსტრუქცია.
მონათესავე ენათა შედარება გულისხმობს ლექსიკის (მარტივი ფუძეების ანუ ძირების),
ბგერების (ფონემების), ფორმანტებისა და შესიტყვების (სინტაგმის) სტრუქტურის
შესწავლას. შესაბამისად, მივიღებთ მონათესავე ენათა შედარებით (უკეთ: ისტ.-
შედარებითს) ლექსიკონს, ასეთსავე ფონეტიკას, მორფოლოგიასა და სინტაქსს.
რაც უფრო ძველია ენათა კონტაქტები, მით უფრო ნაკლებადეფექტურია ისტორიულ-
შედარებითი მეთოდი, რადგან ენა ესაა დინამიკური, ცვალებადი სისტემა, იცვლება ბგერათა
შედგენილობა და სისტემა, სიტყვის ფორმები, სინტაგმის აგებულება, ლექსიკა, სიტყვათა
მნიშვნელობა.

2. ენობრივი კონტაქტები და სტრატიფიკაცია

ენობრივი კონტაქტები ოდითგანვე დინამიური იყო კავკასიაში. კავკასიის ლინგვისტური

რუკა სწორედ ამიტომ პერმანენტულად იცვლებოდა. ცვლას განაპირობებდა ეთნოსთა გარე
და შიდა მიგრაციული პროცესები. კავკასიის ლინგვისტური ქსოვილი რამდენიმე ძირითადი
პლასტისაგან შედგება:
I) პალეოკავკასიური ენები, რომლებიც არსებობდა უძველეს დროსა და ანტიკურ
ხანაში. მათი მემკვიდრეები არიან იბერიულ-კავკასიური ენები.
II) არეალურ-კავკასიური, რომელიც კავკასიაში მეორეულია, მოსულია ისტორიის
სხვადასხვა პერიოდში; კერძოდ: ა) ინდოევროპული (რუსული, სომხური, ოსური, თათური,
თალიშური), ბ) თურქულ-ალთაური (აზერბაიჯანული, ყუმუხური, ყარაჩაი-ბალყარული,
ნოღაური).
სტრატიფიკაცია - ფენომენი, რომელიც წარმოაჩენს ენებისა და დიალექტების ცვლილებებს
დროსა და სივრცეში. სტრატიფიკაციის გამოვლენა შესაძლებელია როგორც მონათესავე,
ასევე არამონათესავე, გენეტურად თუ სტრუქტურულად განსხვავებულ ენათა და
დიალექტთა შორის. სტრატიფიკაცია იყოფა სამ ტიპად: სუბსტრატი, სუპერსტრატი და
ადსტრატი.
სუბსტრატი - ადგილობრივი მოსახლეობის ენის გავლენა უცხო (მაგ., დაპყრობელების)
ენაზე. მაგ. კავკასიური სუბსტრატი ოსურ ენაში: ფონეტიკაში - აბრუპტივი თანხმოვნები
[ ], [ ], [ ], [ ] და [ ]; გრამატიკაში - წინდებულების თითქმის სრული
არარსებობა (მათგან მხოლოდ სამია: «-თან», «გარეშე», «-დან, -გან»)
თანდებულების აქტიური გამოყენებით და ა.შ.
სუპერსტრატი - უცხო მოსახლეობის ენის გავლენა ადგილობრივი მოსახლეობის ენაზე. მაგ.
არაბული და სპარსული ენების გავლენა კავკასიის ენებზე: ხუნძ. ӏ , ქართ. ადათი, ჩეჩნ.
ӏ , აზერბაიჯან. ; სპარს. ‫« چوقه‬მაუდი» > ქართ. ჩოხა, ოსურ. , აზერბაიჯან. ,
ხუნძ. , ჩეჩ. , ინგუშ. , ლაკ. .
ადსტრატი - ერთგვარი ბილინგვიზმი, რომელიც დაკავშირებულია უცხო ენის გავლენას
ძირძველი მოსახლეობის ენაზე, რომელშიც ენები (ან ცალკეული ენობრივი ფენომენები,
მაგალითად, ერთი და იგივე ობიექტის ან მოქმედების აღმნიშვნელი სიტყვები) თანაბრად
თანაარსებობენ იმავე ტერიტორიაზე

3. თანამედროვე სამხრეთ კავკასიის სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკური დახასიათება

(საქართველო, აზერბაიჯანი, სომხეთი)

ჩრდილოეთ კავკასიაში არის კრასნოდარის და სტავროპოლის ტერიტორიები და რუსეთის

რესპუბლიკები: ადიღეა, დაღესტანი, ყარაჩაი-ჩერქეზეთი (დედაქალაქი - ჩერქესკი),
ყაბარდო-ბალყარეთი (დედაქალაქი - ნალჩიკი), ჩრდილოეთ ოსეთი (დედაქალაქი -
ვლადიკავკაზი), ინგუშეთი (დედაქალაქი - მაგასი) და ჩეჩნეთი (დედაქალაქი - გროზნი).
ყველა ეს რესპუბლიკა არის რუსეთის ფედერაციის სუბიექტები, არის ჩრდილოეთ კავკასიის
ფედერალური ოლქის ნაწილი და არის ჩრდილოეთ კავკასიის ეკონომიკური რეგიონის
ნაწილი.

4. საქართველო-რუსეთის ურთიერთობების პრობლემები (2008-2022 წწ.)

საქართველო-რუსეთის ურთიერთობას დიდი ისტორია აქვს. ამ ურთიერთობების

ამჟამინდელი მდგომარეობა შეიძლება განისაზღვროს როგორც რთული. მათ თვალყურს
ადევნებს ის ფაქტი, რომ 2008 წელს, სამხრეთ ოსეთში შეიარაღებული კონფლიქტის შემდეგ,
რუსეთმა აღიარა აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის რესპუბლიკების დამოუკიდებლობა,
რომლებსაც საქართველო და გაეროს წევრი ქვეყნების უმეტესობა საქართველოს ნაწილად
მიიჩნევს. სწორედ ამ დაკარგული ტერიტორიების პრობლემის ირგვლივ შენდება
თანამედროვე ქართულ-რუსული ურთიერთობები.

ბილეთი 6

1. კავკასიის ლინგვისტური არეალი - ენდოგენური და ეგზოგენური ენები კავკასიაში

კავკასიაში წარმოდგენილია როგორც ენდოგენური, ისე ეგზოგენური ენები.

ენდოგენური:
იბერიულ-კავკასიური ენათა ოჯახი
ქართველური ენები: ქართული, მეგრული, ლაზური და სვანური.
აფხაზურ-ადიღური ენები: აფხაზური, ადიღეური, აბაზაური და უბიხური.

ნახური ენები: ჩეჩნური, ინგუშური და ბაცბური.

დაღესტნური ენები
ხუნძურ-ანდიურ-დიდოური ქვეჯგუფი: ხუნძური, ანდიური, ბოთლიხური, ღოდობერიული,
ჭამალალური, ბაგვალალური, ახვახური, კარატაული, დიდოური, ხვარშიული, კაპუჭურ-
ჰუნზიბური და ჰინუხური.
ლეზგიური ქვეჯგუფი: ლეზგიური, თაბასარანული, 3) აღულური, რუთულური, წახურული,
უდიური, ბუდუხური, ხინალუღური და კრიწული.
ლაკურ-დარგუული ქვეჯგუფი: ლაკური და დარგუული.

იბერიულ-კავკასიურ ენათა ოჯახს მიეკუთვნებოდა ალბანური ენაც. ეგზოგენური:

ინდოევროპული ენათა ოჯახი
სომხური შტო: სომხური ენა.
ინდოირანული ენები: ოსური, თალიშური და თათური (ლაიჯური).
სლავური ენები: რუსული და უკრაინული.
ბერძნული შტო: პონტოური ბერძნული დიალექტი.
თურქულ-ალთაური:
ოღუზური ენები: აზერბაიჯანული ენა. 1944 წლამდე კიდევ თურქული ენის ყარსის
დიალექტის მესხეთის კილო.
ყივჩაღური ენები: ყუმუხური, ყარაჩაი-ბალყარული და ნოღაური.
 მონღოლური ენები:

ჩრდილო მონღოლური ჯგუფი > დასავლეთი მონღოლური ქვეჯგუფი: ყალმუხური ენა.

2. დამწერლობა კავკასიაში და კავკასიის თანამედროვე ენათა ფუნქციონირების ზოგადი

საკითხები

საყოველთაოდ გავრცელებული შეხედულების მიხედვით, დღეს მსოფლიოში არსებობს 14

ორიგინალური სახის დამწერლობა:
1. ლათინურის საფუძვლზე შედგენილი ანბანები;
2. სლავურ-კირილურის საფუძველზე შედგენილი ანბანები;
3. არაბულის საფუძველზე შედგენილი ანბანები;
4. ინდური მარცვლოვანი დამწერლობის საფუძველზე შედგენილი ანბანები
5. ჩინური ლოგოგრაფიული (იდეოგრაფიული) დამწერლობა;
6. იაპონური იდეოგრაფიული დამწერლობა;
7. კორეული ბგერობრივი დამწერლობა;
8. ეთიოპური მარცვლოვანი დამწერლობა;
9. ბერძნული;
10. ქართული;
11. სომხური;
12. ებრაული;
13. სირიული;
14.მონღოლური (ჩინეთის მონღოლეთში)

იბერიულ-კავკასიურ ენათა მთელი სიმრავლიდან, არსებითად, მხოლოდ ქართულია

უძველესი დამწერლობის ენა. მისი უძველესი ძეგლები, სავსე არამეული გრაფიკული
საფუძვლის ორიგინალური დამუშავებით, თარიღდება ჩვენი წელთაღრიცხვით მე-5
საუკუნით. ე. წარსულში დამწერლობა აღვანურ (კავკასიურ ალბანურ) ენაზეც არსებობდა.
XII-XIV სს.-სთვის მასზე რამდენიმე ქართულენოვანი წარწერაა დაღესტნიდან. ძირითადად
გვიანი შუა საუკუნეებიდან დაწყებული, არაბულ დამწერლობაზე დაფუძნებული
დამწერლობა დაიწყო რამდენიმე სხვა კავკასიურ ენაზე - ხუნძური, ჩეჩნური, ინგუშური,
ლაკური, დარგუული, ლეზგური და ა.შ. XIX საუკუნის 20-იანი წლებიდან კავკასიაში
აქტიური ენობრივი მშენებლობა ვითარდებოდა. დაიწყო უზარმაზარი სამუშაო
დამწერლობის შესაქმნელად და მრავალი ენის ლიტერატურული ნორმების შემუშავებისა და
გაუმჯობესების მიზნით - ანბანების შექმნა (ე.წ. «ახალი აჯემის», ლათინური და კირილიცის
ეტაპების შესაბამისად).

3. თანამედროვე სამხრეთ რუსეთის (ჩრდილო კავკასიის) სუბიექტები ქვეყნის პოლიტიკურ

რუკაზე

სამხრეთ კავკასიაში არიან აზერბაიჯანი, სომხეთი და საქართველო. სამხრეთ კავკასიის

რესპუბლიკები ჩრდილოეთით ესაზღვრება რუსეთის ფედერაციას, სამხრეთით - თურქეთს
და ირანს. მათი პოლიტიკური სისტემის მიხედვით, რესპუბლიკები იყოფა ორ ტიპად:
საპრეზიდენტო რესპუბლიკა (აზერბაიჯანი) და საპარლამენტო რესპუბლიკა (საქართველო
და სომხეთი).
4. გეოპოლიტიკური პრობლემები კავკასიაში (რუსეთის, თურქეთის, ირანის, აშშ-ს,
ევროკავშირის ფაქტორები)

პოსტსაბჭოთა პერიოდში კავკასიის, სომხეთის, საქართველოსა და აზერბაიჯანის

გეოპოლიტიკურ პროცესებს სპონტანურობის, კონფლიქტების ციკლური ზრდის
თავისებურებები ჰქონდა. კავკასიაში მწვავედ დგას სეპარატიზმის და «მეხსიერების ომების»
პრობლემა. ამიერკავკასიაში - ყარაბაღის, «სამხრეთ ოსეთისა» და აფხაზეთის
ეთნოპოლიტიკური კონფლიქტების მოგვარება დამოკიდებულია სტრატეგიულ
პარტნიორებს - რუსეთსა, აშშ-სა და ევროკავშირს შორის გეოპოლიტიკური
დაპირისპირების შედეგზე, ასევე ტაქტიკურ გადაწყვეტილებაზე. თურქეთს და ირანს ასევე
აქვთ საკუთარი ინტერესები კავკასიაში, რასაც ისტორიული კონტექსტი განსაზღვრავს.
მეტიც, თურქეთი ხედავს კავკასიაში «დამაკავშირებელ ხიდს» შუა აზიის სხვა თურქ
ხალხებთან. კავკასია ირანის პოლიტიკაში არის ირანის ერთგვარი დამცავი სარტყელი
რუსეთთან, დასავლეთთან დაკავშირებით, ფანჯარა ევროპისკენ. ირანის საგარეო
პოლიტიკის სტრატეგიაში არსებითი ელემენტია კავკასიის პოლიტიკურ თამაშში
არარეგიონული მოთამაშეების, მისი მთავარი ოპონენტების, შეერთებული შტატების,
ისრაელისა და საუდის არაბეთის, კავკასიაში შესვლის პრევენცია.