ÇAĞDAŞ

1908�1980 MET� TUNÇAY

_CEMiL KOÇAK
HiK MET ÖZDEMİR
KOR KUT BORATAV
SElAHATTİN HİlAV
MUR4.T KATOĞLU
AYlAÖDEKAN
Yayın Yönetmeni
SİNAAKŞİN
---------- ------

. . .
-
.
..,

.
n. B. -0 n il 1 1 -
..
dl

I D il
; � .'

il
t'' )l· 1

p p .ı• 1 1
ı!.J ı•
-

..
-vr:rı ıırıııı•
�ı ıı ııı ıı ı
ı:, il U U ■ IR III r■ 9 ,G il il
,., 'ı III il il il
11 111 111 ••
ffl!ll!!!DII••

cem yayınevi
 2. Kurtuıu, Savaşı (1919-1923)

Türk Kurtuluş Savaşı, askeri yönünden çok, iç ve dış siyasal

açılardan önem taşımaktadır. Devrim Tarihlerindeki gereksiz abart­
malar, savaş alanlarında çarpışan Türk ve Yunan ordularının göre­
ce küçüklüklerini gözardı etmektedir. Bu gibi kaynaklar, ayrıca İs­
tanbul ile Ankara arasındaki «iç savaş» havasının 1919 ve 1920 yıl­
ları içinde -toplam olarak, ancak bir yıldan biraz fazla süren- Da­
mat Ferit Paşa hükümetleri zamanıyla sınırlı kaldığını, özellikle 1920
Ekiminde kurulan ve Saltanatın kaldınlmasma kadar aralıksız de­
vam eden son Tevfik Paşa kabinesinin uzun süre Anadolu'yla işbirli­
ği içinde çalıştığını adeta gizlemeye çalışmaktadır . Bu anlatımlarda,
açıkça ortaya konulmayan bir nokta da, 1921 ilkbaharından itibaren
Yunanlıların. artık İtilaf devletlerince (yalnız Fransa ve İtalya değil,
hatta bir ölçüde İngiltere tarafından da) desteklenmedikleı:idir. Biz,
aşağıdaki özette, bu gibi yanlışlardan sakınarak, Kurtuluş Savaşı'nın
daha çok siyasal anlamını vurgulamaya çalışacağız.

A. Kongreler ve «Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk

Cemiyeti»"' (A-RMHC)

1918 yılında, Mondros Bırakışmasını izleyen iki ay içinde, bir ta­

kım direnme dernekleri kurulmuştur: Elviye-i Selase'den Kars'ta
Milli İslam $-Orası; Trakya-Paşaeli Müdafaa Heyet-i Osmaniyesi; İs­
tanbul'da, Kilikyalılar Cemiyeti ve Vilıiyat-ı Şarkiye Mildafaa-i Hu­
kuk Cemiyeti. Bu dernekleşme çabaları, benzer girişimleri birleştir­
meyi amaçlayan 1919 Eylüliindeki Sıvas Kongresinden önce ve sonra
devam etmiştir.
Beş bölgede durum şöyledir: (Tunaya, Türkiye'de Siyasi Parti­
ler, s. 472-527)

Ege
1) 1 Aralık 1918'de kurulan İzmir Müdafaa-i Hukuk-u Osmaniye Ce­
miyeti 17-19 Mart 1919'da Milli Sinema'da bir kongre yapmıştır.
Prof. Ş. Turan'a göre, belediye başkanlarının ve müftülerin de
katıldıkları bu kongre, Vilayat-ı Şarkiye Cemiyeti'nin Trabzon

(*) Bu alt-bölüm, tümüyle {ama yeni bir düzenlemeyle), benim TC'nde Tek­
Parti Yönetiminin Kurulması 1923--ütaı (Yurt Yay., 1981; 2. Baskı Cem
Yayınevi, 1989) adlı kitabılllln 28-40. sayfalarından aktarılmıştır. Burada.
yeralan saptamaların kaynaklan kitaptaki metnin d1pnotlarında göste­
rilmektedir.

60
 ve Erzurum Kongrelerinden sonra, bu dönem kongrelerinin en
kalabalığı olmuştur. Toplantıya, Aydın vilayetinden başka Karesi
ve Menteşe sancaklarından delegeler de gelmiştir. {«Kurtuluş Sa­
vaşında Kongreler», Cumhuriyetin 50. Yıldönümü Semineri, s.
150.) Manisa'daki İstihlas-ı. Vatan Cemiyeti de, İzmir Müdafaa-i
Hukuk-u Osmaniye Cemiyetine katılmıştır.
2) İzmir Redd-i İlhak Heyet-i Milliyesi, işgal öncesinde, 14 Mayıs
1919'da büyük bir toplantı düzenlemiştir.
3) Denizi: Redd-i İlhak Cemiyeti Nazilli'de 6 Ağustos ve 19 Eylül
1919'da iki kongre yapmıştır.
4) Harekfıt-ı Milliye ve Redd-i İlhak Cemiyeti ise, altı kongre yap­
mış, bunların ilk üçünden sonra, Sıvas Kongresinin Müdafaa-i
Hukuk sistemiyle bütünleşmeden ve adını değiştirmeden 1920 yı­
lının başlarına kadar bağımsız olarak varlığını sürdürmüştür.
I. Balıkesir Kongresi 28 Haziran - 12 Temmuz 1919
(Prof. Ş. Turan bunun özel bir toplantı niteliği taşıdığını; örneğin,
Hacim Muhittin [Çarıklı] Beyin gıyabında başkan seçildiğini ya­
zıyor: s. 151.)
il. Balıkesir Kongresi 26 - 30 Temmuz 1919
Alaşehir Kongresi 16 - 25 Ağustos (21 merkezden 42 delegenin ka­
tıldığı bu toplantı önemli kararlar vermiş, Balıkesir, Alaşehir ve
Nazilli'de üç cephe oluşturmuştur. Kongre, Sıvas'a özel temsilci
göndermeyi reddetmiş, ancak Alaşehir delegesi İbrahim Süreyya
[Yiğit] Bey, bu amaçla Karesi ve Saruhan'ca da tevkil edilmiştir:
Ş. Turan, s. 152-53.)
III. Balıkesir Kongresi 16 - 22 Eylül 1919
lV. Balıkesir Kongresi 19 - 21 Kasım 1919
V. Balıkesir Kongresi 19 Mart 1920.
Güney
Kilikyalılaı· Cemiyeti Fransızlara karşı -daha çok uluslararası.
yazışmalarla- bir baskı grubu olarak ç•alışmış, halk arasında örgüt­
lenmemiştir.
Sıvas Kongresine Güneyden delege gelmeyince, görevlendirilen
subaylar aracılığıyla Develi, Konya, Mut, Silifke, Tarsus ve Mersin
örgütleri kurulmuştur.
Güney Doğudaki Urfa, Antep, Maraş örgütleri Müdafaa-i Hukuk
adı altında bütünleşmişlerdir.
 Doğu
Elviye-i Sel8.se ( = üç sancak: Kars, Ardahan, Oltu)
1) 5 Kasım 1918'de toplanan Kars İslfun ŞO.rasının kurduğu bükü­
met b�ş buçuk ay kadar yaşamış, İngiliz işgali üzerine yöneticiler
Malta'ya sürülmüştür.
2) Oltu islam Terakki Fırkası 21 Şubat 1920'de bir kongre yapmış
ve Oltu Şüra Hükümeti 13 Mayıs 1920'de TBMM HükUmetine ka­
tılmıştır.

ElviyE:--i Se18se dışında kalan Doğu ve Kuzey Doğu Bölgesi

1) 1918 Aralık ayında İstanbul'da kurulan Vi18yat-ı Şarkiye Muda­
faa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti Erzurum'da şube açmıştır.
2) 13 Şubat 1919'da Trabzon Muhafaza-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti
kurulmuş, Rize, Giresun vb. yerlerde şubeler açmıştır.
3) Samsun'da (Canik) Karadeniz Türkleri Müdafaa-i Hukuk Cemiye­
ti kurulmuş, bu cemiyet de Tokat'ta bir şube açmıştır.
VŞHMC Erzurum Şubesinin çağrısına öteki derneklerin katıl­
masıyla, 17-21 Temmuz 1919'da toplanan Erzurum Kongresi, Şarki
Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyetini oluşturmuştur (Dursunoğlu,
s. 63-69).

Trakya
1) 1918 Kasımında kurulan Garbi Trakya Cemiyeti, 1922 yılında
Müdafaa-i Hukuk adıyla yeniden örgütlenmiştir.
2) Trakr,- -Paşaeli Müdafaa Heyet-i Osmaniyesi 7 Kasım 1918'de ku­
rulmuş ve be_ş kongre yapmıştır:

L Edirne Kongresi 10 Temmuz 1919

II. Edirne Kongresi 16 Ekim 1919
Gümülcine Kongresi 16 Kasım 1919
Lüleburgaz Kongresi 31 Mart - 2 Nisan 1920
III. Edirne Kongresi 9 - 13 Mayıs 1920
Bu kongrelerin ilkinden sonra A-RMHC ile ilişki kurulmuş ol­
makla birlikte, derneğin Müdafaa-i Hukuk sistemiyle birleşmesi son
kongrede gercekleşmiştir.

62
 İstanbul ve Güney Marmara
İstanbul'da «Milli Kongre» girişimi dışında, üç örgüt oluşmuş­
tur.
1) Karakol Cemiyeti
2) Mim Mlm (Müdafaa-i Milliye veya Müstahberat-ı Mahsusa) Grup­
ları
3) Müdaha-i Hukuk Cemiyeti (Nisan 1919'da kurulmuştur).
(Sıvas Kongresinden sonra, Bursa ve dolaylarında da güdümlü
Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri oluşturulmuştur.)
4 Eylül 1919'da toplanan Sıvas Kongresi'nin kurduğu A-RMHC.
Nizamnamesine göre, Osmanlı yurtseverliğini savunan İsl§.mcı bir
örgüttür. Hatta, ayrı ayrı MHC'lerinin «ittihat ve ittifakıyla» mey­
dana geldiği belirtilmekle ve kaza-liva yönetim kurullarıyla bağım­
sız liva-vilByet merkez kurulları örgütün genel kuruluşu içinde gös­
terilmekle birlikte, gerçekte tek bir dernek değil, bir dernekler - fe­
derasyonudur. Yazışmalarda, genellikle, diyelim Trabzon örgütü
«A-RMHC'nin Trabzon Şubesi» diye anılmak yerine, «Trabzon MHC»,
adını taşımaktadır. Bu durum, A-RMHC'ni oluşturan derneklerin ye­
rel ve bölgeci özelliklerini sürdürmekte ayak diremeleriyle ilgilidir.
Besmeleyle başlayan Tüzük, çeşitli uzunluklarda 11 madde ile
bir de ek maddeden (7. maddenin Hey'et-i Temsiliye'ye ilişkin bö­
lümüne bir «madde-i ınüzeyyele»den) meydana gelmektedir. (Met­
nin maddelere bölüşümünün olağanüstü bozuk olduğuna da değine­
lim.) Bunların ilk 6'sı derneğin genel amaç ve ilkelerini belirtmekte,
öteki 5 maddeyle ek ise örgüte ilişkin ayrıntıları saptamaktadır.
«Mevc.dd-ı Esasiye»yi [esas maddeler] şöyle özetleyebiliriz:
1. madde, daha sonraki Misak-ı Milli'nin özünü dile getiriyor.
2. madde, Osmanlı vatanında «Rumluk ve Ermenilik teşkili» amaç­
larına yönelik eylemlere karşı çıkıyor.
3. madde, isrn.m halifeliğini Ve Osmanlı sultanlığını sürdürmek için
toplu savunma ve direnme gereğini belirtiyor.
4. madde. Osmanlı Hükümeti yurdun bir parçasını terketmek zorun­
da bırakılırsa (bu, vatanın tümünün çökmesine bir baş­
langıç olacağı için) hemen o hükümetin yerini alacak bir
geçici yönetim kurulacağından söz ediyor.
5. madde, halkın yer değiştirme ve göçme koşullarını irdeleyerek,

63