‫مهندسی محیط زیست‬

‫‪ 3‬واحد (‪ 2‬واحد نظری‪ 1 ،‬واحد عملی)‬

‫‪1‬‬
 ‫تعریف مهندسی محیط زیست‬
‫مهندسی محیط زیست عبارت از کاربرد مجموعه ای از علوم و فنون مهندسی در‬ ‫‪‬‬

‫رابطه با مطالعه و ارزیابی شرایط و بهبود و بهسازی محیط زیست می باشد‪.‬‬

‫این علوم و فنون در زمینه طرحهای عمرانی شهری‪ ،‬صنعتی و کشاورزی کاربرد‬ ‫‪‬‬

‫دارند‪.‬‬
‫تخریب محیط طبیعی و افزایش درصد آلودگیهای مختلف ناشی از اجرای طرحهای‬ ‫‪‬‬

‫زیر بنایی و صنعتی بخصوص در نواحی شهری و روستایی و به مخاطره انداختن منابع‬
‫طبیعی و انسانی از مسائلی است که در کاربرد مهندسی محیط زیست در هر طرح‬
‫عمرانی مورد توجه می باشد‪.‬‬
‫مهمترین وظیفه متخصصین این رشته نظارت بر اجرای پروژه های زیست محیطی‬ ‫‪‬‬

‫است‪ .‬از جمله این پروژه ها می توان به شناخت و کنترل آلودگی آب‪ ،‬خاک و هوا‪،‬‬
‫طراحی تاسیسات آب و فاضالب شهری و روستایی‪ ،‬کنترل آلودگیهای حاصل از مواد‬
‫زائد جامد و برنامه ریزی و مدیریت طرحهای زیست محیطی اشاره کرد‪.‬‬

‫‪2‬‬
 ‫هدف اصلی درس‬ ‫‪‬‬

‫آشنایی با منابع آلودگی و خطرات ناشی از آالینده ها‬ ‫‪‬‬

‫آشنایی با پارامترها و شاخص های ارزیابی‬ ‫‪‬‬

‫آشنایی با وسایل اندازه گیری‬ ‫‪‬‬

‫آشنایی با روشهای ارزیابی زیست محیطی پروژه های عمرانی‬ ‫‪‬‬

‫آشنایی با راهکارها و روشهای کنترل برای مقابله و روبرو شدن با جنبه های مختلف‬ ‫‪‬‬

‫محیط زیست به شکل مصالحت آمیز (‪ ،)Pragmatism‬منطقی و قانون مند‬

‫)‪ (Logic‬و ساده (‪)Simplicity‬‬

‫‪3‬‬
 ‫اهمیت موضوع‬
‫رشد جمعیت و افزایش نیازهای بشری در دهه های گذشته فشار زیادی بر این منابع وارد کرده است‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫به همین دلیل بسیاری از طرحهای توسعه که در گذشته انجام و مورد بهره برداری قرار گرفته اند‪ ،‬از نظر‬ ‫‪‬‬

‫زیست محیطی مردود و یا مشکل آفرین هستند و بر محیط زیست ما اثرات سوء و نامطلوب دارند‪.‬‬

‫از بین رفتن دریاچه ارومیه‪ ،‬گاوخونی‪ ،‬بختگان و ‪....‬‬ ‫‪‬‬

‫خشک شدن دائمی بسیاری از رودخانه ها‬ ‫‪‬‬

‫بیالن منفی و افت سطح آب زیرزمینی به طور متوسط ‪ 1‬تا ‪ 3‬متر در سال‬ ‫‪‬‬

‫نشست زمین در اثر افت سطح آب زیرزمینی‬ ‫‪‬‬

‫افزایش دشت های غیرمجاز از ‪ 15‬دشت در سال ‪ 1345‬به ‪ 345‬دشت تا ‪ 30( 1395‬برابر)‬ ‫‪‬‬

‫تنزل کیفیت آبهای زیرزمینی و سطحی‬ ‫‪‬‬

‫کاهش عملکرد محصوالت کشاورزی‬ ‫‪‬‬

‫تولید شدن حجم زیادی زهابهای آلوده در طرحهای آبیاری و زهکشی‬ ‫‪‬‬

‫تولید زباله ها و ‪.......‬‬ ‫‪‬‬

‫‪4‬‬
 ‫رئوس مطالب‬
‫تعاریف محیط زیست‬ ‫‪.1‬‬

‫منابع آب ایران‬ ‫‪.2‬‬

‫چرخه هیدرولوژیک و کیفیت آب‬ ‫‪.3‬‬

‫منابع آلودگی آب‬ ‫‪.4‬‬

‫معیارهای سنجش کیفیت آب برای مصارف مختلف (شرب‪ ،‬شهری‪ ،‬کشاورزی‪ ،‬صنعت)‬ ‫‪.5‬‬

‫سنجش کیفیت آب‬ ‫‪.6‬‬

‫استانداردهای کیفیت آب برای مصارف مختلف‬ ‫‪.7‬‬

‫روشهای کنترل آلودگی آب (فیزیکی‪ ،‬شیمیایی‪ ،‬بیولوژیکی)‬ ‫‪.8‬‬

‫فاضالب و تصفیه فاضالب‬ ‫‪.9‬‬

‫استفاده از آبهای نامتعارف (فاضالبها‪ ،‬آبهای شور و لب شور و پسابهای کشاورزی) در کشاورزی‬ ‫‪.10‬‬

‫قوانین و مقررات مربوط به حفاظت آب‬ ‫‪.11‬‬

‫ضوابط دفع و یا تخلیه پساب ها به منابع پذیرنده‬ ‫‪.12‬‬

‫مدل های انتقال و توزیع آلودگی در آب رودخانه‬ ‫‪.13‬‬

‫‪5‬‬
 ‫مراجع‬

‫‪ -1‬طرح جامع آب کشور‪ ،‬گزارش جاماب ‪.1385‬‬

‫‪ -2‬کیفیت آب کشاورزی‪ ،‬نشریه فائو‪ ،‬ترجمه امین علیزاده‪.1375 ،‬‬

‫‪ -3‬استفاده از فاضالب در کشاورزی‪ ،‬نشریه کمیته ملی آبیاری و زهکشی‪.1380 ،‬‬

‫‪ -4‬مدیریت کیفیت زه آبهای کشاورزی‪ ،‬نشریه کمیته ملی آبیاری و زهکشی‪1380 ،‬‬

‫‪ -5‬مهندسی فاضالب‪ ،‬شرکت مهندسی متکاف و ادی‪ ،‬مترجمین‪ :‬احمد ابریشم چی‪ ،‬عباس‬
‫افشار و بهشید جمشید‪.1385 ،‬‬
‫‪ -6‬مقاالت‪ ،‬پایان نامه ها‪ ،‬سایت های اینترنتی‬

‫‪6‬‬
 ‫تعاریف محیط زیست‬
‫آنچه که در فرایند زیستن دخیل بوده و آن را احاطه کرده و با آن در کنش است محیط زیست نامیده می شود‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫اقتصاد‬ ‫مجموعه ای از کل فاکتور های‪ ،‬فیزیکی‪ ،‬شیمیایی‪ ،‬بیولوژیکی‪ ،‬اجتماعی‪،‬‬ ‫‪‬‬

‫که در اشکال مختلف با فرد‪ ،‬اجتماع و جمعیت ارتباط پیدا می کند‪.‬‬

‫مجموعه عوامل زیستی و محیطی و غیر زیستی (فیزیکی‪ ،‬شیمیایی)‬ ‫‪‬‬

‫که بر زندگی یک فرد یا گونه تأثیر میگذارند و از آن تأثیر میبینند‪.‬‬

‫اجالس شورای جامعه اقتصادی اروپا‪:‬‬ ‫‪‬‬

‫محیط زیست شامل آب‪ ،‬هوا‪ ،‬خاک‪ ،‬عوامل درونی و بیرونی‬ ‫‪‬‬

‫مربوط به زیست هر موجود زنده می شود»‬

‫‪7‬‬
 ‫تعریف محیط زیست‬
‫آژانس حفاظت محیط زیست امریکا‪:‬‬ ‫•‬

‫‪Environment :‬‬
‫‪« The sum of all external conditions affecting the life, development‬‬
‫)‪and survival of an organism » (USA EPA‬‬
‫مجموعه شرایط خارجی که زندگی‪ ،‬توسعه و حیات یک موجود را تحت تاثیر قرار می دهد‪.‬‬
‫در این تعریف بخشهای زیر در نظر گرفته شده است‪:‬‬
‫‪ -1‬منابع طبیعی اعم از تجدید پذیر و تجدید ناپذیر مانند آب‪ ،‬خاک‪ ،‬هوا و تمامی موجودات‬
‫زنده و تاثیر متقابل این عوامل بر یکدیگر‬
‫‪ -2‬اموال و دارایی هایی که جزو میراث فرهنگی است‬
‫‪ -3‬منظر یا چشم اندازهای ویژه‬

‫‪8‬‬
‫تفاوت محیط زیست با طبیعت‪:‬‬

‫در این است که طبیعت شامل مجموعه عوامل‬ ‫‪‬‬

‫طبیعی‪ ،‬زیستی و غیر زیستی میشود که منحصرا‬
‫در نظر گرفته میشوند‪.‬‬

‫در حالی که عبارت محیط زیست با توجه به‬ ‫‪‬‬

‫برهمکنشهای میان انسان و طبیعت و از دیدگاه‬
‫آن توصیف شده است‪.‬‬
 ‫رابطه انسان و محیط زیست (برهمکنش)‬
‫در گذشته‪ ،‬انواع مختلف حیات با محیط اطراف در حالت تعادل بود‬ ‫‪‬‬

‫ولی از زمانی که انسان فراتر از نیازهای طبیعی خود گام برداشت ثبات نسبی محیط را به‬ ‫‪‬‬

‫هم زد‪.‬‬

‫از هنگامی که انقالب صنعتی در اروپا آغاز شد و کارخانه های بزرگ و کوچك با دودکش‬ ‫‪‬‬

‫های بلند و کوتاه‪ ،‬پیرامون شهرها تأسیس شدند‪ ،‬وضع آب و هوا هم بد و بدتر شد‪.‬‬

‫آلودگی هوا در شهرهای پرجمعیت اثر سوء بر سالمت انسان‬ ‫‪‬‬

‫‪10‬‬
 ‫رابطه انسان و محیط زیست (برهمکنش)‬
‫افزایش جمعیت‪ ،‬قحطی و گرسنگی‪ ،‬انقالب سبز‪ ،‬مصرف کودها و سموم کشاورزی‪،‬‬ ‫‪‬‬

‫آلودگی آب و خاک‬

‫محیط آب‪ ،‬خاک و هوا حاوی مقداری مواد شیمیایی و بیولوژیکی ناشی از فعالیتهای‬ ‫‪‬‬

‫انسان است که ممکن است اثر سوء بر سالمت او داشته باشند‬

‫بسیاری از بیماریها از طریق منابع آب‪ ،‬خاک و هوا انتشار می یابند‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪11‬‬
‫رابطه انسان و محیط زیست (برهمکنش)‬
‫مصداق ها‪:‬‬
‫استفاده از حشره کش ‪ DDT‬برای ریشه کنی ماالریا‬ ‫‪‬‬

‫جایزه نوبل به ‪ Poul Muller‬در سال ‪1958‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ DDT‬یك سم بسیار خطرناک‬ ‫‪‬‬

‫دیوکسین یك فراورده جانبی است که به هنگام تهیه‬ ‫‪‬‬

‫علف کشها‪ ،‬ترکیبات دوام بخش چوب و مواد پاک‬
‫کننده صنعتی بوجود می آید‪.‬‬
‫این ماده بسیار سمی است و غلظت آن بیش از یك‬ ‫‪‬‬
‫قسمت در میلیارد بسیار نگران کننده است‪ .‬یك قسمت‬
‫در میلیارد مثل یك قطره آب در استخر شنایی به‬
‫عرض ‪ 5‬متر ‪ ,‬طول ‪ 10‬متر و ارتفاع ‪ 2‬متر می باشد ‪.‬‬
‫مواد دیوکسین دار در چند دهه اخیر به طور وسیعی‬ ‫‪‬‬
‫استفاده شده است و مقدار این ماده در محیط زیست‬
‫در حال حاضر معلوم نیست‪.‬‬
‫سازمان محیط زیست امریکا یك بودجه چند میلیارد‬ ‫‪‬‬

‫دالری برای پاکسازی این ماده در نظر گرفته است ‪.‬‬

‫‪12‬‬
 ‫بحران آب در ایران‪ ،‬جهان و توسعه پایدار‬
‫آب يکي از بزرگترين چالشهاي قرن حاضر است که ميتواند سرمنشاء بسياري از تحوالت مثبت و منفي جهان‬ ‫‪‬‬

‫قرار گيرد‪.‬‬
‫‪ 97/5‬درصد آب کره زمين در درياها و درياچهها است که آب شور را تشکيل ميدهد‪.‬‬
‫‪ 2/5‬درصد باقيمانده آب شيرين است که در زمين وجود دارد‬
‫‪ 0/3‬درصد آب رودخانهها‬
‫‪ 30/8‬درصد آبهاي زيرزميني‬
‫‪ 68/9‬درصد يخچالها و پوشش دائمي برف کوهها است‪.‬‬

‫بنابراين بين توان تأمين آب و شدت تقاضا در جهان خاليي وجود دارد که بحران آفرين است‪ .‬هنگامي که اين عدم‬
‫تعادل با مجموعه راهکارهاي مديريتي قابل مهار نباشد زبان مفاهمه در بخش آب تبديل به زبان مخاصمه خواهد‬
‫شد؛ چه در بعد محلي‪ ،‬منطقهاي‪ ،‬ملي و چه در بعد جهاني‪.‬‬
‫بخش عمدهاي از عدم تعادل در منابع آب ناشي از محدوديت طبيعي منابع آب بوده و بخش ديگر تأثيرگذاري‬ ‫‪‬‬

‫اقدامات و فعاليتهاي انسان بر روي منابع آب است‬

‫محدوديت ذاتي منابع آب‪ ،‬خشکسالي‪ ،‬افزايش جمعيت‪ ،‬بهرهبرداري بيرويه از منابع و ذخاير موجود و در نتيجه افت‬ ‫‪‬‬

‫آبهاي زيرزميني و اثرات تخريبي فعاليت انسان بر محيط زيست جملگي زمينهساز چالشهاي سنگيني در امر‬
‫بهرهگيري از منابع آب شيرين است‪.‬‬
‫‪13‬‬
 ‫بحران آب در ایران‪ ،‬جهان و توسعه پایدار‬

‫حدود ‪ 2/1‬ميليارد انسان در جهان هنوز به آب شرب قابل اطمينان دسترسي ندارند‬ ‫‪‬‬

‫تأمين آب شرب قابل اطمينان و خدمات بهداشتي براي بيش از يک ميليارد نفر در جهان در حال‬ ‫‪‬‬

‫حاضر يکي از بحرانيترين چالشهايي است که بشر امروزي با آن روبرو است‪.‬‬

‫اجالس جهاني توسعه پايدار در سال ‪ 2002‬در ژوهانسبورگ‪ ،‬اجرايي نمودن اهداف و برنامههاي‬ ‫‪‬‬

‫کنفرانس ريو را در دستور کار قرار داد و پنج محور آب‪ ،‬انرژي‪ ،‬سالمت‪ ،‬کشاورزي و تنوع زيستي‬
‫(‪ )WEHAB‬را به عنوان عناوين اصلي برگزيد‪.‬‬
‫نامگذاري سال ‪ 2003‬ميالدي با نام سال جهاني آبهاي شيرين بيانگر اهميت آب به ويژه آبهاي‬ ‫‪‬‬

‫شيرين در حيات بشر و ساير جانداران و استفاده بهينه و پايدار از اين منبع ذيقيمت است‪.‬‬
‫در سال (‪ )2004‬نيز در روز جهاني محيط زيست نظرات به درياها واقيانوسها معطوف و شعار زير مورد‬ ‫‪‬‬

‫تأکيد قرار گرفت‪:‬‬

‫درجستجوي درياها و اقيانوسها‪ ،‬زنده يا مرده؟‬
‫درياها و اقيانوسها اين منابع حياتي امروزه بوسيله کشتيها‪ ،‬فاضالبهاي صنايع‪ ،‬مواد راديواکتيو و‬ ‫‪‬‬

‫مواد شيميايي و نفتي به شدت آلوده شده اند‪.‬‬

‫‪14‬‬
‫بحران آب در ایران‪ ،‬جهان و توسعه پایدار‬

‫ایران نیز با دارا بودن مرزهای آبی در شمال و جنوب کشور از منابع با‬ ‫‪‬‬

‫ارزشی برخوردار است‪.‬‬

‫دریای خزر در شمال کشور که منبع بسیار غنی از ماهی های خاویاری‬ ‫‪‬‬

‫و انواع دیگر ماهی ها بوده امروزه گرفتار آلودگیهایی است که‬

‫منشاء زمینی دارند‬

‫گونه با ارزش" تاس ماهی ها" در لیست گونههای در معرض انقراض‬ ‫‪‬‬

‫قرار گرفته است‪« .‬کیلکا» نیز در معرض نابودی است‪.‬‬

‫مرگ و میر بسیار زیاد فوک های دریای خزر‪ ،‬خطر انقراض این گونه‬ ‫‪‬‬

‫باارزش را در پی دارد‪.‬‬

‫در مرزهای جنوبی کشورمان (خلیج فارس و دریای عمان) نیز‬ ‫‪‬‬

‫آلودگیهای مختلف به مرجان ها‪ ،‬این گونههای با ارزش را به شدت‬

‫آسیب پذیر کرده است‪.‬‬
‫‪15‬‬
 ‫بحران آب در ایران‪ ،‬جهان و توسعه پایدار‬

‫کشور ما به علت شرايط خاص جغرافيايي و آب و هوايي‪ ،‬سهم ناچيزي از آب شيرين را‬ ‫‪‬‬

‫داراست‪.‬‬
‫منابع آب تجديد شونده در اوايل دهه ‪ 130‬ميليارد مترمکعب گزارش مي شد‪ .‬چند سال گذشته‬ ‫‪‬‬

‫مقدار آن ‪ 118‬ميليارد و سال گذشته ‪ 101‬ميليارد مترمکعب گزارش شده است‪.‬‬

‫ساالنه حدود ‪ 75‬در صد از منابع آب تجديدشونده مورد استفاده قرار مي گيرد‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫اگر وضعيت آب کشور را با سطوح تعريف شده جهاني بر اساس ميزان مصرف آب در جدول‬ ‫‪‬‬

‫زير مقايسه کنيم‪ ،‬مشاهده مي شود که کشور ايران با بحران آب روبرو است‪.‬‬
‫وضعيت آب بر اساس ميزان مصرف آب‬
‫وضعيت آب‬ ‫مصرف‬
‫بحران خفیف اب‬ ‫کمتر از ‪ 10‬درصد منابع اب قابل دسترس‬
‫بحران متوسط‬ ‫‪ 10-20‬درصد اب قابل دسترس‬
‫بحران نسبتا شديد‬ ‫‪ 20-40‬درصد منابع اب قابل دسترس‬
‫بحران شديد مصرف اب‬ ‫بيش از ‪ 40‬درصد منابع اب قابل دسترس‬
‫‪16‬‬
 ‫عدم توازن بارندگی‬
‫میزان نزوالت جوی هم از بعد زمانی و هم از نظر کمیت و میزان استفاده‬ ‫‪‬‬

‫در جغرافیای کشورمان به شدت متفاوت است‪.‬‬

‫چنانچه میزان بارندگی سالیانه بین مناطق کویری تا کمربند سرسبز شمال‬ ‫‪‬‬

‫ایران بین ‪ 50‬تا ‪ 1800‬میلیمتر متغیر است‪.‬‬

‫‪ 70‬درصد کل منابع آب باکیفیت مناسب در مناطق شمالی و غربی کشور‬ ‫‪‬‬

‫قرار دارد‪.‬‬
‫‪ 30‬درصد کل منابع آب در نواحی مرکزی‪ ،‬شرق و جنوبشرقی قرار‬
‫دارد‪.‬‬
‫در حالی که ‪ 75‬درصد بارندگی سالیانه کشور در زمان غیرفصل‬
‫کشاورزی جاری است‪.‬‬

‫‪17‬‬
18
‫پدیدههای طبیعی‪ :‬خشکسالی‬
‫محدودیت ذاتی منابع آب‪ ،‬زمینه را برای بروز‬ ‫‪‬‬

‫خشکسالیهای شدید در بخش هایی از کشور بیشتر کرده‬

‫است‪ .‬خشکسالی پدیدهای غیرطبیعی نیست‪ ،‬اما ابعاد و‬
‫اثرات تخریبی آن به نسبت شدت و موقعیت جغرافیایی‬
‫متفاوت است‪.‬‬

‫کشور ما یک دوره خشکسالی اقلیمی دارد که غالباً در‬ ‫‪‬‬

‫دورههای ‪ 10‬و ‪ 30‬ساله اتقاق میافتد و جلوگیری از آن‬

‫در دست ما نیست‪ ،‬اما باید با پیامدهای خشکسالی‬
‫سازگاری نمود‪.‬‬

‫یکی از راهکارهای سازگاری با خشکسالی‪ ،‬پیشبینی و‬ ‫‪‬‬

‫برنامهریزی دورههای خشکسالی و ایجاد ظرفیتهای‬

‫الزم‪ ،‬هم در بعد تأمین و هم در بعد مصرف با روشی پایدار‬
‫است‬

‫‪19‬‬
 ‫کاهش کیفیت منابع آب‬
‫منابع آب در اثر بهرهبرداری و استفاده بیرویه همواره در معرض آلودگی و یا کاهش‬ ‫‪‬‬

‫کیفیت بوده است‪.‬‬

‫در حال حاضر حدود ‪ 29‬میلیاردمترمکعب از پساب های کشاورزی‪ ،‬شهری و صنعتی کنترل‬ ‫‪‬‬

‫نشده وجود دارد که خطر بالقوهای برای کاهش کیفیت منابع آب است‬
‫پیشبینی میشود این روند در سال ‪ 1400‬به حدود ‪ 40‬میلیارد مترمکعب برسد‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫تبعات کاهش کیفیت و آلودگی منابع آب باعث شیوع بیماری های مختلف است‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫زبالهها‪ ،‬فاضالبها‪ ،‬پسابها‪ ،‬موادشوینده (دترجنتها)‪ ،‬سموم دفع آفات‪ ،‬کودهای‬

‫شیمیایی‪ ،‬مواد و مشتقات نفتی‪ ،‬ضایعات هسته ای و ‪ ...‬گونههایی از آالیندههای مهم آب‬
‫هستند‪.‬‬

‫‪20‬‬
 ‫جمعیت و مصرف‬
‫جمعیت و مصرف هر دو متغیرهایی هستند که همواره در جهت افزایش تغییر مییابد و عدم تناسب‬ ‫‪‬‬

‫بین تقاضا و عرضه چالش های مربوط به آب را تشدید میکند‪.‬‬

‫بعنوان مثال طی صد سال اخیر جمعیت حدوداً سه برابر شده است و اما تقاضای جهانی آب به بیش‬ ‫‪‬‬

‫از ‪ 6‬برابر افزایش یافته است‪.‬‬

‫جمعیت کشور ما طی ‪ 45‬سال اخیر از ‪ 7‬میلیون به ‪ 85‬میلیون نفر رسید‪ .‬این افزایش جمعیت باعث‬ ‫‪‬‬

‫شده ‪ 75‬درصد منابع آبی کشور به خدمت گرفته شوند‪.‬‬

‫پیشبینیها نشان میدهد که جمعیت کشور در افق سال ‪ 1400‬به ‪ 97/5‬میلیون نفر خواهد رسید و‬ ‫‪‬‬

‫مقدار آب مورد نیاز برابر ‪ 130‬میلیارد متر مکعب خواهد بود که تأمین این میزان آب از منابع‬
‫تجدید پذیر آبی کشور امکانپذیر نیست‪.‬‬

‫‪21‬‬
22