π. Λ. Δημητρόπουλος Ἡ νίψις τῶν ποδῶν 2021

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ
ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ
ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ: ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΒΙΒΛΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ: ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ
Π. ΛΑΖΑΡΟΣ ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ
ΑΕΜ: 17104
Η νίψις των ποδών στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον (κεφ. ιγ΄, 1-20)
και η ακολουθία του ιερού Νιπτήρος (τα δύο Τυπικά,
Ιεροσολύμων και Πάτμου)
Επιβλέπων καθηγητής: Σωτήριος Σ. Δεσπότης
ΑΘΗΝΑ 2021
1
ΠΕΡΕΧΟΜΕΝΑ
Ευχαριστίες 3
Συντομογραφίες 4
Εισαγωγή 5
Α΄ Μέρος
Κεφάλαιο Α΄: Προσέγγιση στο περιστατικό της 9
νίψεως των ποδών εκ του Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου
Κεφάλαιο Β΄: Ερμηνευτική προσέγγιση της περικοπής 26
του Νιπτήρος εκ του Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου
Κεφάλαιο Γ΄: Ποιητική απόδοση του κειμένου 51
Κεφάλαιο Δ΄: Δραματική αναπαράσταση του κειμένου 53
Β΄ Μέρος
Κεφάλαιο Α΄: Η πρόσληψη της περικοπής του Νιπτήρος 56
στην τέχνη και στην υμνολογία
Κεφάλαιο Β΄: Η ακολουθία του Νιπτήρος 76
στην λειτουργική παράδοση της Εκκλησίας
και τα δύο Τυπικά Ιεροσολύμων και Πάτμου
Συμπεράσματα 89
Φωτογραφικό παράρτημα 93
Βιβλιογραφία 107
2
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
Η παρούσα εργασία αποτελεί τον καρπό μίας «περιέργειας» περί του μυστικού
επεισοδίου της νίψεως των ποδών των δώδεκα μαθητών από τον Κύριο στο
υπερώον της Ιερουσαλήμ. Ίσως η ιερατική μου ιδιότητα και η ιερουργία μου στο
τύποις υπερώον του ιερού του ναού να τροφοδότησε αυτήν την περιέργεια.
Ευτυχώς ο σεβαστός σύμβουλος καθηγητής μου, κ. Σωτήριος Δεσπότης, έδωσε
σχήμα και κατεύθυνση στην έρευνά μου σε αυτό το ενδιαφέρον θέμα της
παρούσας μεταπτυχιακής εργασίας. Τον ευχαριστώ γι΄ αυτό.
Από το σημείο αυτό θέλω, επίσης, να εκφράσω τις ευχαριστίες μου και προς τα
υπόλοιπα μέλη της τριμελούς επιτροπής. Τέλος ευχαριστώ τον Σεβασμιώτατο
Μητροπολίτη Γλυφάδας, Ελληνικού, Βούλας, Βουλιαγμένης και Βάρης κ.κ.
Αντώνιο για την πατρική του ευλογία, η οποία και συνέτεινε αποφασιστικά στην
ολοκλήρωση του παρόντος.
28 Οκτωβρίου 2021
Π. Λάζαρος Δημητρόπουλος
3
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
PG Patrologiae cursus completus-series graeca, επιμ. J.-P. Migne, Παρίσι

1857-1866
ΕJ Encyclopaedia Judaica
Ενθ. αν. Ένθα ανωτέρω
Επιμ Επιμέλεια
Μτφ Μετάφραση
Ό.π. Όπως προηγουμένως
Πρβλ. Παράβαλε
σσ Περισσότερες σελίδες
4
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ένα σημαντικό περιστατικό στον εγκόσμιο βίο του Κυρίου μας Ιησού Χριστού
ήταν, σίγουρα, και εκείνο της νίψεως των ποδών των μαθητών του, λίγο πριν
από τα άγια Πάθη του. Αυτό το περιστατικό, δια του οποίου ο Κύριος ήθελε να
διδάξει την ταπείνωση και την διακονία στους δώδεκα μαθητές του και κατ΄
επέκτασιν σε όλη την Εκκλησία του, το διασώζει μόνον ο Ευαγγελιστής Ιωάννης
στο ιγ΄ κεφάλαιο του Ευαγγελίου του· και ανήκει, λοιπόν, στα λεγόμενα
μονόλεκτα του κανόνα της Καινής Διαθήκης. 1 Και βέβαια ενώ και ο Ματθαίος
αναφέρεται στο δείπνο όπου ο Νιπτήρας έλαβε χώρα, ωστόσο δεν αναφέρεται
στο περιστατικό αυτό παρά στα πλαίσια της παράδοσης των αχράντων
μυστηρίων και τον Ιούδα.
Το περιστατικό αυτό του Νιπτήρος μας φέρνει, ίσως, στον νου κάποια άλλα
παραπλήσια ευαγγελικά περιστατικά με τον Κύριο, ως είναι η Βάπτισή του από
τον Ιωάννη τον Πρόδρομο στον Ιορδάνη ποταμό κατά την ημέρα των
Θεοφανείων και οι δύο νίψεις των ποδών του Κυρίου από τις δύο ευαγγελικές
γυναίκες· την μία στον οίκο του Φαρισαίου και την άλλη στην οικία Σίμωνος του
λεπρού λίγο πριν από το πάθος του. Όμως, σε αντίθεση με τον Νιπτήρα, στα
περιστατικά αυτά δεν νίπτει ή λούει ο ίδιος ο Κύριος αλλά δέχεται τις ενέργειες
αυτές από τους ανθρώπους. Με μία πρόχειρη ματιά φαίνεται ως τα περιστατικά
αυτά να αντιφάσκουν μεταξύ τους και εκεί που ο Κύριός μας διδάσκει την
διακονία προς τους συνανθρώπους μας απολαμβάνει ο ίδιος διακονία από
αυτούς. Όμως, όχι. Στον μεν Ιορδάνη ποταμό έπρεπε να εκπληρώσει τον νόμο
των θείων Γραφών που προέλεγε την βάπτισή του. Ακόμη έπρεπε να τηρήσει
και αυτός, ως Θεός αλλά και άνθρωπος, όλα τα σημεία του Μωσαϊκού νόμου και
να βαπτιστεί ως οι λοιποί πιστοί Ιουδαίοι. Στα δε περιστατικά όπου δύο
1Η πλύση των ποδών στην Α΄ Tιμ. ε΄, 10 έχει χαρακτήρα φιλοξενίας μόνον και όχι κάποιον
βαθύτερο συμβολισμό.
5
διαφορετικές γυναίκες έλουσαν αυτόν με πολύτιμα μύρα πάλι δεν πρόκειται για
αντίφαση. Ο Κύριός μας άφησε τις ακάθαρτες αυτές γυναίκες να ποιήσουν κατά
την καρδίαν τους και να εκφράσουν την μετάνοια που θα τις αποκάθαρε από
την προηγούμενη ζωή τους. Ακόμη, εκ της θείας προνοίας του, ήθελε τα
περιστατικά αυτά να συμβούν ώστε να συμπεριληφθούν στο Ιερό Ευαγγέλιο, ως
παραδείγματα και διδασκαλία για κάθε γενιά πιστών της Εκκλησίας. Το είπε και
ρητώς: «τί κόπους παρέχετε τῇ γυναικί; ἔργον γὰρ καλὸν εἰργάσατο εἰς ἐμέ. τοὺς
πτωχοὺς γὰρ πάντοτε ἔχετε μεθ’ ἑαυτῶν, ἐμὲ δὲ οὐ πάντοτε ἔχετε. βαλοῦσα γὰρ
αὕτη τὸ μύρον τοῦτο ἐπὶ τοῦ σώματός μου, πρὸς τὸ ἐνταφιάσαι με ἐποίησεν.
ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ὅπου ἐὰν κηρυχθῇ τὸ εὐαγγέλιον τοῦτο ἐν ὅλῳ τῷ κόσμῳ,
λαληθήσεται καὶ ὃ ἐποίησεν αὕτη εἰς μνημόσυνον αὐτῆς».2
Ένα ακόμη, τέλος, παραπλήσιο περιστατικό από το Ιερό Ευαγγέλιο μπορεί
να λογιστεί, ίσως, και η νίψη των χεριών του Ποντίου Πιλάτου, κατόπιν της
αδείας του να ελευθερωθεί ο ληστής Βαραββάς αντί του Χριστού. Διότι η πράξη
αυτή αντλεί την σημασία της πάλι, ακριβώς, από την ίδια ενέργεια της από του
ύδατος πλύσεως ή νίψεως3 που χαρακτηρίζει όλα αυτά τα παραδείγματα. Λέει,
επί παραδείγματι, ένας ψαλμικός στίχος, χαρακτηριστικά:
«ραντιεῖς μὲ ὑσσώπω, καὶ καθαρισθήσομαι. πλυνεῖς με, καὶ ὑπὲρ χιόνα
λευκανθήσομαι».4 Στο δε Ευαγγέλιο γράφεται: «καὶ ἐξεπορεύετο πρὸς αὐτὸν (τ.
ε. τον Ιωάννη τον Πρόδρομο) πᾶσα ἡ Ἰουδαία χώρα καὶ οἱ Ἱεροσολυμῖται, καὶ
ἐβαπτίζοντο πάντες ἐν τῷ Ἰορδάνῃ ποταμῷ ὑπ᾿ αὐτοῦ ἐξομολογούμενοι τὰς
ἁμαρτίας αὐτῶν»5 (…) «ἐγὼ μὲν ἐβάπτισα ὑμᾶς ἐν ὕδατι, αὐτὸς δὲ βαπτίσει ὑμᾶς
ἐν Πνεύματι Ἁγίῳ».6
2 Μτ κστ΄, 10-13.
3 Θα διερώτονταν κανείς περί του ποιά είναι η διαφορά των δύο αυτών φαινομένων συνωνύμων
λέξεων πλύσεως και νίψεως. Στην μεν νεοελληνική γλώσσα είναι συνώνυμες, στην δε αρχαία,
όμως, η μεν πλύση σημαίνει την κάθαρση δια του ύδατος, η δε νίψη είναι συγγενική με την
νιφάδα και σήμαινε, λοιπόν, την λεύκανση, την εξάγνιση (Βλ. σχετικά Ετυμολογικόν το Μέγα,
ήγουν η μεγάλη γραμματική, λ. «νίφα», εκδ. Gotti Weigel, Λειψία 1816, σ. 549).
4 Ψλ. ν΄, 8.
5 Μκ α΄, 5
6 Μκ α΄, 8.
6
Το τελικό συμπέρασμα για την σημασία της νίψεως στα παραδείγματα
αυτά, λοιπόν, είναι ότι το ύδωρ7 με την ιδιότητά του να ρέει και να αποπλένει
τους ρύπους από το σώμα και καθότι είναι το πιο καθαρό από τα άλλα υγρά
είναι και σύμβολο δια του οποίου επιτυγχάνεται η καθαρότητα και η αγνότητα
της ψυχής. Η Εκκλησία, συνεπώς, συνέχισε την χρήση του αυτή αλλά
προσέθεσε και την σημαντικότερη έννοια της αποπλύσεως της ψυχής, που
επιτελείται με την συμβολική χρήση του ύδατος κατά τον εμβαπτισμό των
πιστών.8 Στον δε αγιασμό των υδάτων, κατά την ημέρα των Θεοφανείων,
έχουμε δε το παράδοξο αντίστροφο φαινόμενο, όπου το ίδιο το ύδωρ, των
υδατίνων συστημάτων της γης, να καθαίρεται από τον Κύριο δια του τιμίου
Σταυρού του, που ρίχνει μέσα σε αυτό ο ιερεύς!
Στο πρώτο μέρος της παρούσας εργασίας θα ασχοληθούμε με την
περικοπή του Ευαγγελίου που αναφέρεται στον Νιπτήρα. Θα ανοίξουμε τις
διάφορες πατερικές ερμηνείες ως και τις απόψεις συγχρόνων ακαδημαϊκών
θεολόγων, περί αυτής. Υπάρχει μία πληθώρα επιστημονικών υπομνημάτων εκ
των οποίων εμείς δειγματοληπτικά θα χρησιμοποιήσουμε μερικά
χαρακτηριστικά, εξ αυτών ως εργαλεία για την έρευνά μας. Στο δεύτερο μέρος
μας θα ασχοληθούμε με το πώς το ιγ΄ κεφάλαιο του Ιωάννη επηρεάζει την τέχνη
και συγκεκριμένα τις εικόνες και τοιχογραφίες όπου αναφέρονταν στο
περιστατικό του Νιπτήρος. Ακόμη, θα μας απασχολήσει η λειτουργική παρουσία
του περιστατικού ως ειδική ακολουθία του Νιπτήρα με χαρακτήρα
αναπαράστασης –η οποία προκύπτει από το περιστατικό της νίψεως των ποδών
των μαθητών– όπως καθιερώθηκε να τελείται σε κάποιες εκκλησίες την
7 Ἡ λέξη νερό στα αρχαία ελληνικά είναι ύδωρ από όπου και όλες οι σύνθετες λέξεις υδρορροή,
αφυδάτωση, κ.τ.λ. Η λέξη είχε νωρίς αντικατασταθεί στην καθομιλουμένη από την λέξη νερό.
Ο νεοελληνικός αυτός όρος προέρχεται από την αρχαία φράση νηρὸν ὕδωρ (τ.ε. φρέσκο νερό)
και κατέληξε στην πορεία το νηρόν να ουσιαστικοποιηθεί και να καταλήξει να έχει την έννοια
αυτού που προσδιόριζε (δηλαδή: νερὸν < νηρὸν < νεαρὸν) Ε. Μαντουλίδης, Ετυμολογικό λεξικό
αρχαίας ελληνικής, λ. «νέος», Θεσσαλονίκη 2009, σ. 148.
8 Βλ. σχετικά Β. Ι. Φειδάς, Εκκλησιαστική ιστορία. Απ΄ αρχής μέχρι την εικονομαχία, τόμ. Α΄,
Αθήνα 2002, σσ. 255-256.
7
Μεγάλη Πέμπτη, κατά την Μεγάλη Εβδομάδα. Θα εξετάσουμε τα δύο Τυπικά–
ή, αλλιώς, τυπικές διατάξεις της Εκκλησίας μας· το Τυπικό των Ιεροσολύμων,
το οποίο είναι και το πιο αρχαίο, και εκείνο της νήσου Πάτμου· που είναι
μεταγενέστερό του. Θα δούμε το πώς διαμορφώθηκαν αυτά τα δύο Τυπικά και
το όλο τελετουργικό, τις ομοιότητες και τις διαφορές που έχουν μεταξύ τους.
8
Α΄ ΜΕΡΟΣ
Κεφάλαιο Α΄: Προσέγγιση στο περιστατικό της νίψεως των
ποδών εκ του Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου
Πριν προβούμε σε οποιαδήποτε έκθεση και ερμηνεία περί της περικοπής μας
φρόνιμο θα ήταν να εξηγούσαμε τον τίτλο της εργασίας αυτής καθότι, κατά
κάποιο τρόπο, ανακεφαλαιώνει το περιεχόμενο αυτής και, επιπλέον, να
κάνουμε μία προσέγγιση του ιστορικού πλαισίου της εποχής στην οποία το
περιστατικό της νίψεως λαμβάνει χώρα.
Ο όρος Ιερός Νιπτήρας αναφέρεται στο πλύσιμο, ή αλλιώς την νίψη, των
ποδών των δώδεκα Αποστόλων, από τον Κύριό μας μετά τον Μυστικό Δείπνο.
Αναφέρεται, κατ΄ ακολουθίαν, στο προκύψαν από αυτήν την πράξη
τελετουργικό που τελείται την Μεγάλη Πέμπτη. Τα ιστορικά κείμενα της εποχής
ως και τα αρχαιολογικά ευρήματα μας καταδεικνύουν ότι η πρακτική του
πλυσίματος των ποδιών, ωστόσο, υπήρχε στα έθιμα φιλοξενίας των πλείστων
αρχαίων πολιτισμών. Ο οικοδεσπότης παρείχε νερό στους επισκέπτες του για να
πλύνουν τα πόδια τους, ενίοτε και κάποιον υπηρέτη που το αναλάμβανε, ακόμα,
μάλιστα, σε κάποιες περιπτώσεις τους τα έπλενε ο ίδιος. Παρόμοιο τυπικό
υπήρχε και μετά την εστίαση του δείπνου όπου, τότε, οι συνδαιτυμόνες –
οικοκύρης και επισκέπτες- ένιπταν τα χέρια τους προκειμένω να καθαρίσουν
αυτά από τυχόν ρίπους των φαγητών.
Aπό την αρχαία Ελλάδα μάς είναι γνωστά τα συμπόσια δείπνα. Γραφικές
νύξεις περί της διεξαγωγής ενός Συμποσίου έχουμε στο ομώνυμο έργο του
Πλάτωνα αλλά και από αγγειογραφίες που απεικονίζουν γενικότερα τα
συμπόσια της εποχής.9 Πρέπει να νοήσουμε ότι τα συμπόσια –ως το φανερώνει
και η ίδια η λέξη- ήταν συναθροίσεις ανδρών οπού συνέπιναν κρασί αλλά και
9 Παράδειγμα αγγειογραφίας παρατίθεται στο φωτογραφικό παράρτημα.
9
τσιμπούσαν διάφορα εδέσματα, κατά την διάρκεια των οποίων διασκέδαζαν
συζητώντας και χαζεύοντας τον χορό επαγγελματιών χορευτριών. Αυτό που
ενδιαφέρει εμάς είναι ότι από μαρτυρίες, άλλα και από εικονογραφικές
παραστάσεις, αποδεικνύεται ότι και στην αθηναϊκή Ελλάδα πριν από την
εστίαση αυτού του είδους (που συνήθως τελούνταν το βράδυ ως δείπνο)
προηγούνταν μία εθιμοτυπική νίψη. Οι συνδαιτυμόνες ένιπταν τα χέρια τους ή
και τα πόδια τους, συνήθως από σχετικούς εντεταλμένους δούλους – καθότι
εκείνη την εποχή τις χειρωνακτικές εργασίας τις αναλάμβαναν δούλοι. 10
Στοιχεία περί της γενικότερης εθιμοτυπίας ενός συμποσίου μπορούμε να
βρούμε, επιπλέον, στο ομώνυμο έργο του Ξενοφώντα, στο Συμπόσιον των επτά
σοφών του Πλουτάρχου και στους Δειπνοσοφιστές του Αθηναίου.
Πηγαίνοντας τώρα στην Παλαιά Διαθήκη βλέπουμε ότι το έθιμο αυτό
αναφέρεται σε αρκετές περιπτώσεις, 11 καθώς και σε άλλα θρησκευτικά και
ιστορικά κείμενα. Αυτό δε γινόταν κατόπιν του καλωσορίσματος στην οικία.
Προσεγγίζοντας το εθιμοτυπικό λίγο περισσότερο μαθαίνουμε, μάλιστα, ότι
γενικότερα, πριν από το τραπέζι έπρεπε οι συνδαιτυμόνες να λουστούν
ολόκληροι ή να τους λούσουν οι δούλοι, μετά να πλύνουν τα πόδια τους και
τέλος να πλύνουν τα χέρια μέχρι τους αγκώνες. Να υπογραμμίσουμε δε ότι έτσι
θα γίνει, αργότερα, αντιληπτό γιατί ο Κύριος λέει στην περικοπή μας ότι ο
καθαρός δεν πρέπει να λουστεί ολόκληρος και γιατί, ακόμη, ο Πέτρος του λέει
να μην του λούσει μόνον τα πόδια αλλά ολόκληρο το σώμα· διότι ήταν
γενικότερο έθιμο.
Στην αρχαιότητα το πόδι θεωρούνταν σύμβολο ταπεινώσεως και εκούσιας
διακονίας. Αυτό συνέβαινε διότι το πόδι ήταν το κατώτερο μέλος τού σώματος
προς το έδαφος και έτσι μπορούσε εύκολα να έλθει σε επαφή με ακαθαρσίες.
Υπήρχε, επίσης, η πρακτική της τελετουργικής νίψης των χεριών με νερό πριν
10 Εδώ, ίσως, μπορούμε να νοήσουμε στην συνέχεια την μεγάλη ταπείνωση του Κυρίου να νίψει
ως δούλος και αυτός τα πόδια των κατωτέρων του μαθητών.
11 Βλ. π.χ. στην Γένεση ιη΄, 4· κδ΄, 32· μγ΄, 24, στο Α΄ Βασιλειών κε΄, 41, κ.α.
10
τη συμμετοχή σε γεύμα ή την προσευχή.12 Τόσο δε στα πρώιμα εβραϊκά όσο και
στα ελληνορωμαϊκά κείμενα, το πλύσιμο των ποδιών συχνά υποδηλώνει
δουλεία. 13 Ίσως αυτό δεν μνημονεύεται από τον Ιωάννη επειδή ήταν μια
συνήθης πρακτική, ενώ η τελετουργική κάθαρση των ποδιών των μαθητών μετά
το γεύμα θεωρούνταν ασυνήθιστη. Ωστόσο, ίσως ο Ιησούς δεν πίστευε στη
συνεχή νίψη των χεριών και επέδειξε ελαστικότητα σ’ αυτό το θέμα αφού ο
Μάρκος αναφέρει τα εξής: καὶ ἰδόντες τινὰς (οἱ Φαρισαῖοι καὶ οἱ γραμματεῖς) τῶν
μαθητῶν αὐτοῦ ὅτι κοιναῖς χερσίν, τοῦτ᾽ ἔστιν ἀνίπτοις, ἐσθίουσιν τοὺς ἄρτους -οἱ
γὰρ Φαρισαῖοι καὶ πάντες οἱ Ἰουδαῖοι ἐὰν μὴ πυγμῇ νίψωνται τὰς χεῖρας οὐκ
ἐσθίουσιν, κρατοῦντες τὴν παράδοσιν τῶν πρεσβυτέρων.14
Το πλύσιμο των ποδιών συνεχίσθηκε ως θρησκευτική πλέον τελετουργία
στην πρώτη Εκκλησία και μετά το τέλος της Αποστολικής Εποχής. Οι αναφορές
πάντως είναι λιγοστές. Ο Τερτυλλιανός (β΄ αι.) το αναφέρει στο έργο του De
Corona, αλλά δεν δίνει λεπτομέρειες ως προς το ποιος το τελούσε ή πώς γινόταν.
Αργότερα μνημονεύεται και στην Σύνοδο της Ελβίρας (300 μ.Χ.) ως και από τον
Ιερό Αυγουστίνο.
Ο Κύριός μας δείχνει να σέβεται γενικότερα τα καλά έθιμα και να τα
ακολουθεί ως όταν π.χ. ομιλεί για την έλλειψη φιλόξενου πνεύματος στο σπίτι
ενός Φαρισαίου επειδή δεν παρέσχε νερό για να πλύνει τα πόδια του:15 Λέει το
Ευαγγέλιο, χαρακτηριστικά:
12 S. Gibson, The Final Days of Jesus. The Archaeological Evidence, Harper 2009. Οι τελευταίες ημέρες του
Ιησού. Η αρχαιολογική μαρτυρία, μτφ. Σ. Σ. Δεσπότης, Αθήνα 2010, σ. 6. Ο ερευνητής Craig θα
παρατηρήσει ακόμη, όιτι στον ρωμαικό κόσμο, όπου ζούσε ο Κύριος, πολλοί δρόμοι πρέπει να
ήταν ασφάλτινοι, στενοί, με συνωστισμό, και ορισμένοι θα ήταν πνιγμένοι στα σκουπίδια και
θα σύχναζαν σκύλοι και άλλες πηγές περιττωμάτων. Οι ελληνιστικές πόλεις απαιτούσαν την
κατάλληλη υγιεινή στους κεντρικούς δρόμους τους, απαγορεύοντας την απόρριψη των
απορριμμάτων εκεί, αλλά θα ήταν ευρέως γνωστό ότι η εν λόγω υγιεινή, της νίψεως, ήταν
περισσότερο διαθέσιμη σε ορισμένες τοποθεσίες από ό,τι σε άλλες (Craig S. Keener, The Gospel of
John. A Commentary, τόμ. 2, εκδ. Baker Academic, Michigan 2010, σ. 903).
13 Bλ. Craig, ό.π., σ. 904.
14 Μκ ζ΄, 2-3.
15 Λκ, ζ΄, 44.
11
...καὶ στραφεὶς πρὸς τὴν γυναῖκα τῷ Σίμωνι ἔφη· Βλέπεις ταύτην τὴν
γυναῖκα; εἰσῆλθόν σου εἰς τὴν οἰκίαν, ὕδωρ ἐπὶ τοὺς πόδας μου οὐκ ἔδωκας·
αὕτη δὲ τοῖς δάκρυσιν ἔβρεξέ μου τοὺς πόδας καὶ ταῖς θριξὶ τῆς κεφαλῆς
αὐτῆς ἐξέμαξε.
Το Α΄ Βασιλειών κε΄, 41 είναι το πρώτο βιβλικό χωρίο όπου ένα τιμώμενο
πρόσωπο προσφέρεται να πλύνει τα πόδια των επισκεπτών ως ένδειξη
ταπεινότητας. Στην δε Καινή Διαθήκη, και συγκεκριμένα στο ιβ΄ κεφάλαιο του
Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου, η Μαρία της Βηθανίας αλείφει τα πόδια του Χριστού,
σε ένδειξη ευγνωμοσύνης για την έγερση του αδελφού της Λαζάρου εκ των
νεκρών, προεικονίζουσα παράλληλα την ταφή του ίδιου του Ιησού.
Μεταγενέστερα καταγράφεται το πλύσιμο των ποδιών στην πρώτη Εκκλησία,
στην Α΄ προς Τιμόθεον Επιστολή.16
Ερχόμενοι τώρα ειδικότερον στο κλίμα της περικοπής του Νιπτήρος, εκ του
Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου, θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε αυτό
ιστορικοφιλολογικώς, ήτοι να κατανοήσουμε την ιστορική του βάση με την
βοήθεια της αρχαιολογίας και των σχετικών διασωζόμενων φιλολογικών
πηγών.
Υπάρχουν δύο παραπλήσια επεισόδια στα Ευαγγέλια τα οποία νομίζουμε
έχουν κάποια σημασία για την κατανόηση του Ιερού Νιπτήρος. Το πρώτο είναι
η χρίση του Ιησού με λάδι και το δεύτερο η ανάσταση του Λαζάρου και η σχετική
χρίση με ακριβά αρώματα. Οι αντιθέσεις στις λεπτομέρειες της χρίσης στα
διαφορετικά Ευαγγέλια αποτελούν σημείο αμφιλεγόμενον ανάμεσα στους
ερευνητές.17 Σύμφωνα με τον Ιωάννη, η Μαρία έχρισε τα πόδια του Ιησού με λάδι
και κατόπιν τα σκούπισε με τα μαλλιά της. Ο Μάρκος αλλά και ο Ματθαίος,
ωστόσο, αναφέρουν ότι στην πραγματικότητα χρίστηκε μόνον το κεφάλι του
16 ε΄, 10.
17 Gibson, Οι τελευταίες ημέρες του Ιησού. Η αρχαιολογική μαρτυρία, σ. 1.
12
Ιησού, με ακριβό λάδι το οποίο βρισκόταν σε αλάβαστρο, 18 και ότι αυτή η πράξη
πραγματοποιήθηκε από μία ανώνυμη γυναίκα, ενώ ο Ιησούς δειπνούσε στο
σπίτι του Σίμωνος του λεπρού. Έχουν δε βρεθεί πολλά τέτοια δείγματα στις
αρχαιολογικές ανασκαφές. 19
Στον Λουκά, όμως, η χρίση διαδραματίζεται
νωρίτερα στην ευαγγελική αφήγηση και εντοπίζεται σαφώς σε άλλο τόπο, όταν
ο Ιησούς βρίσκεται ακόμη στην Γαλιλαία. Όπως και αν έχουν τα πράγματα, σε
ό,τι αφορά στην αφήγηση του Λουκά, αυτός ίσως δεν ενδιαφερόταν τόσο πολύ
για τον ακριβή γεωγραφικό προσδιορισμό. Υπάρχει συμφωνία ότι το σπίτι, όπου
πραγματοποιήθηκε η χρίση, είναι αυτό του Σίμωνος του Φαρισαίου, ο οποίος
προσκάλεσε τον Ιησού να δειπνήσει μαζί του για να επιδείξει πνεύμα
καλοσύνης. Μία αμαρτωλή γυναίκα είχε αλάβαστρο που περιείχε λάδι «καὶ
στᾶσα ὀπίσω παρὰ τοὺς πόδας αὐτοῦ κλαίουσα τοῖς δάκρυσιν ἤρξατο βρέχειν τοὺς
πόδας αὐτοῦ καὶ ταῖς θριξὶν τῆς κεφαλῆς αὐτῆς ἐξέμασσεν καὶ κατεφίλει τοὺς
πόδας αὐτοῦ καὶ ἤλειφεν τῷ μύρῳ. 20 Στην συνέχεια λέγει ο Ιησούς στον
οικοδεσπότη: βλέπεις ταύτην τὴν γυναῖκα; εἰσῆλθόν σου εἰς τὴν οἰκίαν, ὕδωρ μοι
ἐπὶ πόδας οὐκ ἔδωκας· αὕτη δὲ τοῖς δάκρυσιν ἔβρεξέν μου τοὺς πόδας καὶ ταῖς
θριξὶν αὐτῆς ἐξέμαξεν. φίλημά μοι οὐκ ἔδωκας· αὕτη δὲ ἀφ᾽ ἧς εἰσῆλθον οὐ
διέλιπεν καταφιλοῦσά μου τοὺς πόδας. ἐλαίῳ τὴν κεφαλήν μου οὐκ ἤλειψας· αὕτη
δὲ μύρῳ ἤλειψεν τοὺς πόδας μου».21 Στην Παλαιά Διαθήκη χρίονταν οι άνθρωποι
για να εξαρθεί το βασιλικό ή προφητικό τους αξίωμα (π.χ. η χρίση του βασιλέως
Σαούλ) αλλά και τα ιερά αντικείμενα. Η χρίση άλλων μελών του σώματος με
λάδι επίσης αναφέρεται συνήθως στις βιβλικές πηγές και σε πολλές
περιπτώσεις συνδεόταν με τελετουργικές και καθαρτικές πρακτικές σε καιρούς
νηστείας και θρήνου. Οι νεκροί επίσης χρίονταν, αφού αυτό ήταν μέρος της
καθαρτήριας διαδικασίας, η οποία αποτελούνταν από το πλύσιμο του σώματος
18 Το αλάβαστρο ήταν ένα συνηθισμένο είδος δοχείου εκείνης της εποχής που χρησιμοποιούνταν
για αρώματα ή εκλεκτά έλαια.
19 Gibson, Οι τελευταίες ημέρες του Ιησού. Η αρχαιολογική μαρτυρία, σ. 2.
20 Λκ ζ΄, 38.
21 Gibson, οι τελευταιες ημερες του Ιησου. Η αρχαιολογική μαρτυρία, σ. 2.
13
με καθαρό νερό, την χρίση του με λάδι και το τύλιγμά του στην συνέχεια με τα
οθόνια και σάβανα υφάσματα.22
Αυτό που είναι εντυπωσιακό είναι ότι την εποχή του Ιησού, και τον αιώνα
που ακολουθεί, η πρακτική της χρίσεως με λάδι, με σκοπό την κάθαρση,
επικρατεί επίσης και στις απλές οικίες. Στην αρχαιολογική ανασκαφή ιουδαϊκών
σπιτιών του πρώτου αιώνος μ.Χ. στην περιοχή της Ιερουσαλήμ, ανακαλύφθηκαν
μικρές λίθινες λεκάνες -εκτός της στέρνας- που πιθανολογείται ότι
χρησιμοποιούνταν για λατρευτικούς καθαρμούς. Πράγματι, στην ραβινική
φιλολογική πηγή της Μισνά πληροφορούμαστε για κάποιου είδους πλύσιμο από
εκκρίσεις του σώματος πριν το τελετουργικό λουτρό.23
Επιστρέφοντας στην αφήγηση της χρίσεως των ποδών του Ιησού στην
Βηθανία, θα σχολιάζαμε ότι η πράξη της Μαρίας δεν πρέπει να μας προκαλεί
έκπληξη. Όπως θα διαπιστώσουμε και αργότερα σχετικά με τον νιπτήρα των
μαθητών κατά τον Μυστικό Δείπνο, η Μαρία απλώς έπλυνε τα πόδια του Ιησού,
κάτι που στην Εγγύς Ανατολή αποτελούσε συνήθη πράξη φιλοξενίας. Κατά
κάποιον ερευνητή, όμως, η χρήση ακριβού αρωματισμένου λαδιού καταδεικνύει
ότι η χειρονομία ήταν στην πραγματικότητα κάτι παραπάνω και αποτελούσε
ίσως ένα στάδιο τελετουργικής κάθαρσης και λοιπόν τα δάκρυα της Μαρίας
ομοίως συμβολίζουν την προκαταρκτική νίψη των ποδών με νερό, που γινόταν
πριν τη χρήση λαδιού.24
Πρέπει να εικάσουμε ότι οι ταξιδιώτες που εισέρχονταν σε οποιοδήποτε
σπίτι, κατά τη διάρκεια του πρώτου αιώνος μ.Χ., αναμενόταν να υποστούν ένα
από τα διαφορετικά είδη των τελετουργικών καθαρισμών. Έτσι και ο Ιησούς ως
καλεσμένος στο σπίτι της Μαρίας και της Μάρθας αναμενόταν να ακολουθήσει
τους κανόνες του καθαρμού που συνηθίζονταν εκείνη την εποχή.
Περιελάμβαναν τη νίψη και τη χρίση των ποδών (για να απαλλαγούν από τις
22 Ένθ. αν., σ. 2.
23 «miqwa’ot», στην EJ, τόμ. 14, Ιερουσαλήμ 2007.
14
ακαθαρσίες που έφεραν μαζί τους από τον δρόμο), πλήρη εμβάπτιση σε
κλιμακωτή πισίνα στο υπόγειο του σπιτιού (για να καθαρθεί όλο το σώμα από
τις ακαθαρσίες, τον ιδρώτα και ότι άλλο) και νίψη των χεριών πριν τα γεύματα
(για να καθαρισθούν τα χέρια τα οποία άγγιζαν τροφή). Είναι ενδιαφέρον να
παρατηρήσουμε ότι ο Ιωάννης ο Βαπτιστής αναφερόμενος στον Μεσσία,
διακηρύσσει ότι δεν είναι ικανός να λύσει τα σανδάλια του. 25 Αυτό δεν απηχεί
μόνον την ταπείνωση του Ιωάννη αλλά συνιστά, επίσης, ένα προοίμιο σε μια
διαδικασία τελετουργικού καθαρμού των ποδών που ήταν αυτονόητη σε όλους
τους Ιουδαίους εκείνης της εποχής. Έτσι η χρίση των ποδών του Ιησού ήταν μία
σκηνή η οποία δεν ήταν εκτός τόπου στον Ιουδαϊσμό του πρώτου αιώνος μ.Χ. Το
γεγονός ότι το λάδι ήταν αρωματισμένο και συνεπώς ακριβό καταδεικνύει με
βεβαιότητα ότι τα φιλικά πρόσωπα του Ιησού, Μαρία και Μάρθα, δεν ήταν
φτωχά. Αυτά όλα είναι σημαντικά να τα έχουμε κατά νου ώστε να μπούμε
καλύτερα στο γενικότερο κλίμα της περικοπής που διαδραματίζεται στα
πλαίσια της ίδιας εποχής.
Αλλά ας έλθουμε τώρα να εξετάσουμε την κατεξοχήν περικοπή μας, ως
και τον συγγραφέα της. Στο ιγ΄ κεφάλαιο του Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου ο
Ιησούς δίνει παράδειγμα και εντολή στους μαθητές του με τη νίψη των ποδιών
τους· που όμως στους συνοπτικούς Ευαγγελιστές δεν υπάρχει σχετική αναφορά.
Αν υποθέσουμε ότι το Ευαγγέλιο του Ιωάννη γράφεται γύρω στα τέλη του
πρώτου μ.Χ. αιώνος σίγουρα αυτό μας προβληματίζει, πρώτον γιατί το
περιστατικό αυτό το αναφέρει μόνον ο Θεολόγος Απόστολος και δεύτερον περί
το από πού αντλεί τις σχετικές πληροφορίες του. Ο μαθητής Ιωάννης διασώζει
και μία σειρά άλλων περιστατικών και πληροφοριών που δεν αναφέρονται από
τους άλλους Ευαγγελιστές, ως είναι επί παραδείγματι κάποιοι θεολογικοί λόγοι
του Κυρίου προς τους μαθητές ή η διήγηση της μοιχαλίδος και των Φαρισαίων.26
25Μτ. γ΄, 11. Μκ. α΄, 7. Λκ. γ΄, 16. Ιω. α΄, 27. Πρ ιγ΄, 25.
26 Βλ. την ενδιαφέρουσα σχετική ερμηνευτική πραγματεία του π. Ι. Γ. Σκιαδαρέση, Ο
αναμάρτητος και η μοιχαλίδα (εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2001) όπου, με παρόμοιον με την
εργασία μας τρόπο, ο συγγραφέας της, καταπιάνεται με το έτερο εκείνο μονόλεκτον του Ιωάννη.
15
O Β. Τζέρπος στην ειδική πραγματεία του «Το Ιωάννειο πρόβλημα. Συμβολή στην
μελέτη της Ιωάννειας γραμματείας» κάνει την κάτωθι ενδιαφέρουσα
παρατήρηση: «Είναι γεγονός ότι από πολύ νωρίς η ιδιομορφία του περιεχομένου
και της διδασκαλίας του Δ΄ Ευαγγελίου έναντι αυτών των συνοπτικών, σε
συνδυασμό με την παντελή έλλειψη σαφών εσωτερικών του ευαγγελικού
κειμένου πληροφοριών σχετικά με τον συγγραφέα του, που είχε κατάσταση το
θέμα της συγγραφής του Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου είναι, ίσως, το πλέον
συναρπαστικό πρόβλημα της νεότερης κριτικής της Καινής Διαθήκης». 27 Αλλά
ας έλθουμε, τώρα, να εξετάσουμε στενότερα την προσωπικότητα του
Αποστόλου και Ευαγγελιστού Ιωάννου ως συγγραφέως του κειμένου μας.
Οι Έλληνες Πατέρες Ιωάννης ο Χρυσόστομος και ο Ειρηναίος Λουγδούνων
-ο τελευταίος που ήταν μαθητής του Πολυκάρπου Σμύρνης, ο οποίος είχε
γνωρίσει τον Ιωάννη προσωπικά όντας και μαθητής αυτού- μιλούν χωρίς
αμφιβολία ότι ο ηγαπημένος μαθητής του Χριστού Ιωάννης, ως και εκείνος για
τον οποίον λέγεται «ἦν δὲ ἀνακείμενος εἷς ἐκ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ ἐν τῷ κόλπῳ
τοῦ ᾿Ιησοῦ, ὃν ἠγάπα ὁ ᾿Ιησοῦς», 28 ο Ζεβεδαίου υιός, ήταν ο συγγραφέας του
τετάρτου Ευαγγελίου. Από τους νεότερους ερευνητές ο Π. Τρεμπέλας, ομοίως,
υποστηρίζει ότι συγγραφέας του τελευταίου Ευαγγελίου υπήρξε ο Ιωάννης, ο
Υιός του Ζεβεδαίου και μαθητής του Κυρίου. Ωστόσο, υπάρχει η άποψη, αλλά
και η σχετική τάση, –κυρίως στον ξενόγλωσσο ερμηνευτικό χώρο– όχι μόνον
ότι το Ευαγγέλιο αυτό δεν είναι του Αποστόλου Ιωάννου αλλά, ακόμη
περισσότερο, ότι αυτός δεν υπήρξε καν ως πρόσωπο!29 Φαίνεται, γενικότερα,
στα μάτια της νεότερης έρευνας, ως ότι η Εκκλησία, ενώ στην αρχή γνώριζε τον
συγγραφέα του τελευταίου Ευαγγελίου, αργότερα απώλεσε αυτήν την
ανάμνηση και βεβαιότητα.
27 Β. Δ. Τζέρπος, Το Ιωάννειο πρόβλημα. Συμβολή στην μελέτη της ιωάννειας γραμματείας,

Θεσσαλονίκη 2009, σ. 108.
28 Ιω ιγ΄, 23.
29 Εμάς, όμως, στην παρούσα μελέτη, δεν θα μας απασχολήσουν αυτές οι παρακινδυνευμένες
και ίσως ακραίες απόψεις.
16
Ιδιαίτερα σημαντική, για την διαπραγμάτευση του Ιωάννειου
προβλήματος, και ειδικότερα για το ζήτημα της ταυτότητας του συγγραφέα του
συνόλου κύκλου της Ιωάννειας γραμματείας της Καινής Διαθήκης,30 είναι δύο
μαρτυρίες εκ των Β΄ και Γ΄ Καθολικών επιστολών του Θεολόγου Ιωάννη,
πιθανολογουμένως αναφερόμενες περί του εαυτού του. Ο συγγραφέας, αυτών
των δύο επιστολών, παρουσιάζεται απλώς ως πρεσβύτερος της Εκκλησίας, 31
χωρίς να δίνεται στην συνέχεια κάποια άλλη σχετική πληροφορία. Αναφέρουν:
«Ὁ πρεσβύτερος ἐκλεκτῇ κυρίᾳ καὶ τοῖς τέκνοις αὐτῆς, οὓς ἐγὼ ἀγαπῶ ἐν
ἀληθείᾳ, καὶ οὐκ ἐγὼ μόνος, ἀλλὰ καὶ πάντες οἱ ἐγνωκότες τὴν ἀλήθειαν,
διὰ τὴν ἀλήθειαν τὴν μένουσαν ἐν ἡμῖν, καὶ μεθ᾿ ἡμῶν ἔσται εἰς τὸν
αἰῶνα». 32 Και: «Ο πρεσβύτερος Γαΐῳ τῷ ἀγαπητῷ, ὃν ἐγὼ ἀγαπῶ ἐν
ἀληθείᾳ».33
Είναι, ωστόσο, ιδιαίτερα χαρακτηριστικό ότι η γενική αίσθηση που
αποπνέουν αμφότερες οι δύο αυτές επιστολές συντείνει στο γεγονός ότι ο εν
λόγω πρεσβύτερος είναι ένα πολύ συγκεκριμένο πρόσωπο που, παρά την
ανωνυμία του, αποτελεί επώνυμο και γνωστό στους παραλήπτες των δύο αυτών
επιστολών. Πάντως, ο συγγραφέας του Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου, ως και των
τριών Καθολικών επιστολών, που φέρουν το όνομά του, παραπέμπει στον
αυτόπτη και αυτήκοο μάρτυρα της ζωής και δράσεως του Χριστού Ιωάννη τον
Θεολόγο.
30 Στον Ιωάννη η παράδοση αποδίδει πέραν από το Δ΄ Ευαγγέλιο και τρεις Καθολικές επιστολές,
ως και το τελευταίο βιβλίο του κανόνα της Καινής Διαθήκης -και συνόλης της Βίβλου- την
Αποκάλυψη (Βλ. σχετικά Ι. Δ. Καραβιδόπουλος, Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, Θεσσαλονίκη
2007, σσ. 227-228).
31 Πρεσβύτερος καλείται στην Καινή Διαθήκη ο προεστός της τοπικής εκκλησιαστικής
κοινότητας στην πρώτη Εκκλησία πριν ακόμη ξεχωρίσουν σαφώς οι τρεις βαθμοί της ιεροσύνης.
32 Ιωα Β' 1,1-2.
33 Ιωά Γ' 1,1.
17
Ο π. Ι. Σκιαδαρέσης, στο Υπόμνημά του στο Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον,
κάνει το εξής ενδιαφέρον σχόλιο, με μία ιδιαίτερα εμφατική γλώσσα: «Η αρχαία
παράδοση είναι σχεδόν ενιαία για την συγγραφή του Δ΄ Ευαγγελίου όπως και
των τριών Καθολικών επιστολών του Ιωάννην και της Αποκαλύψεως όπου τον
Ιωάννη τον υιό Ζεβεδαίου (Λέμε σχεδόν γιατί από παλιά δίπλα στον Ιωάννη τον
Ευαγγελιστή εθεωρείτο από κάποιους και ένα άλλο πρόσωπο και αυτό με το
όνομα Ιωάννης αλλά με το προσδιοριστικό πρεσβύτερος, ως συγγραφέας
κάποιου από τα έργα που συνιστούν την Ιωάννεια γραμματεία ιδίως της
Αποκαλύψεως). Στις μέρες μας, ωστόσο, πολλοί επιστήμονες προσπαθούν να
συνδέσουν κάποια από τα έργα αυτά με μία ολόκληρη σχολή με ηγέτη τον
Ιωάννη γι΄ αυτό μιλούν για «Ιωάννειο κύκλο». 34 Το πιθανότερο, πάντως,
φαίνεται να είναι ότι το Δ΄ Ευαγγέλιο, ως θα αναφέρουμε και πιο κάτω,
γράφτηκε από κάποιον μαθητή -ή μαθητές- του Ιωάννη όπως αυτός το
υπαγόρευσε. Οι λεπτομέρειες που μας παρέχει το Δ΄ Ευαγγέλιο σίγουρα μας
παραπέμπουν σε κάποιον από τους στενούς μαθητές του Κυρίου όπως ήταν ο
Ιωάννης, του Ζεβεδαίου υιός, όπου μαζί με τον αδελφό του Ιάκωβο και τους
φίλους και συνέταιρούς τους στην αλιεία, Πέτρο και Ανδρέα, αποτελούσαν τον
στενότερο πυρήνα των μαθητών που πλαισίωνε τον διδάσκαλό τους Ιησού
Χριστό.
Στην συνέχεια της πραγμάτευσής μας θα εξετάσουμε ειδικότερα το πώς
διαμορφώθηκε το κείμενο και το επηρέασε ο χρόνος ως και διάφορες
ερμηνευτικές προσεγγίσεις του κειμένου από διάφορες εποχές. Πριν, ωστόσο,
αρχίσουμε την ερμηνεία του περιστατικού της νίψεως των ποδών από τον Κύριο,
στο ιγ΄ κεφάλαιο του Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου, θεωρούμε σκόπιμο να δούμε
πρώτα λίγα στοιχεία για το πρόσωπο του ενός εκ των Υιών του Ζεβεδαίου, ήτοι
τον Ιωάννη, και ποιος, δηλαδή, τελικά είναι αυτός ο συγγραφέας του Δ΄
34Βλ. σχετικά, με το θέμα αυτό: Π. Ι. Γ. Σκιαδαρέσης, Ερμηνεία περικοπών Ιωάννειας

γραμματείας. Α μέρος: Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο: Β μέρος: Αποκάλυψη του Ιωάννη, Θεσσαλονίκη
2008, σ. 45.
18
Ευαγγελίου σύμφωνα με την παράδοση της Εκκλησίας. Διότι μόνον το Κατά
Ιωάννην, ως έχουμε προειπεί, αναφέρει το περιστατικό της νίψεως. Ο Ιωάννης,
λοιπόν, ήταν ένας από τους δώδεκα μαθητές του Χριστού και, μάλιστα, ο πλέον
ηγαπημένος του. Το Κατά Λουκάν Ευαγγέλιον κάνει αναφορά για τους μαθητές
Ιάκωβο και Ιωάννη ότι ήταν Υιοί του Ζεβεδαίου εκ της Γαλιλαίας και ότι ήσαν
αλιείς, ήταν δε από τους πρώτους Μαθητής του Κυρίου και ανήκαν στον στενό
πυρήνα, οπού και τον συνοδεύουν στο όρος Θαβώρ και την Μεταμόρφωση· αλλά
μόνον ο Ιωάννης εξ αυτών τον ακολουθεί και στο πάθος του όπου και μένει
μέχρι και τον θάνατο του Κυρίου. Από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, αν
και στο σταθμό του κανόνα της Καινής Διαθήκης ενσωματώθηκε και το
Θεολογικό Ευαγγέλιο35 και αποδίδετο στον Ιωάννη, εντούτοις στην σύγχρονη
έρευνα δημιουργείται μία προβληματική για το ποιος πραγματικά είναι ο
συγγραφέας του Ευαγγελίου αυτού. Ήδη έχουμε κάνει μνεία στις Καθολικές
επιστολές Β΄ και Γ΄ του Ιωάννου όπου ο συντάκτης κάνει αναφορά για τον
εαυτό του ως πρεσβύτερο της Εκκλησίας.
Ο κ. Αγουρίδης, στην εισαγωγή του Υπομνήματός του στο Κατά Ιωάννην
Ευαγγέλιον, κάνει την εξής ενδιαφέρουσα αναφορά: «Είναι πολύ έντονη η
αρχαία παράδοση ότι ο συγγραφέας του Δ΄ Ευαγγελίου ήταν ο Ιωάννης του
Ζεβεδαίου ή η σχολή του στην Μ. Ασία»· 36 δηλαδή, σύμφωνα με τον ερευνητή
αυτόν ο συγγραφέας του Ευαγγελίου ήταν πιθανόν ο Ιωάννης ή κάποιος εκ των
μαθητών του. Αυτό το υποστηρίζουν σήμερα και πολλοί άλλοι ερευνητές που
εκπροσωπούν την λεγομένη Ιωάννεια έρευνα, όπου μιλάει όχι για έναν μόνον
συγγραφέα αλλά περί «ιωάννειας σχολής» και στην οποία αποδίδονται όχι
μόνον το Δ΄ Ευαγγέλιο αλλά και οι τρεις, αποδιδόμενες στον Ιωάννη, Καθολικές
35 Έτσι καλείται το τέταρτο στην σειρά Ευαγγέλιο για τον έντονο θεολογικό του χαρακτήρα, τα
δε λοιπά τρία καλούνται συνοπτικά. Η δε αρχαία Εκκλησία χαρακτήριζε τα πρώτα Ευαγγέλια
ως σωματικά το δε Ιωάννειο ως πνευματικό, λόγω της πνευματικότερης ατμόσφαιράς του (Βλ.
Καραβιδόπουλος, Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, σσ. 212εξ., 223).
36 Σ. Χ. Αγουρίδης, Το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο, τόμ. Β΄ (κεφ. ιγ΄-κα΄), Θεσσαλονίκη 2005, σ. 12.
19
(Α΄, Β΄ και Γ΄) επιστολές. 37 Όλοι οι σύγχρονοι Έλληνες ερευνητές όπως ο Ε.
Ζολώτας ή ο Π. Τρεμπέλας κάνουν, επίσης, αναφορά για Ιωάννειο κύκλο
μαθητών, απ΄ όπου και φέρεται –κατ΄ αυτούς– να προέρχονται όλα τα κείμενα
τα αποδιδόμενα στο όνομα του διδασκάλου τους Ιωάννη του Ζεβεδαίου.
Άλλωστε, όχι μόνον τον Νιπτήρα αλλά και άλλα περιστατικά του Κυρίου Ιησού
τα διασώζει μόνον ο τέταρτος Ευαγγελιστής, εκ των άλλων Ευαγγελιστών.38 Ο
κ. Καραβιδόπουλος, στην περιώνυμη Εισαγωγή του στην Καινή Διαθήκη,
παρατηρεί τα κάτωθι σημαντικά: «Παρουσιάζεται όχι απλώς αυτόπτης και
αυτήκοος μάρτυρας των γεγονότων που εκθέτει, αλλά ακριβής γνώστης
σημαντικών ή και ασήμαντων λεπτομερειών από την ζωή του κύκλου των
μαθητών, των σχέσεων μεταξύ τους και της ακριβούς ώρας κατά την οποία
συνέβησαν ορισμένα επεισόδια».39 Από τα παραπάνω λεχθέντα, του καθηγητού
από την Θεσσαλονίκη, συμπεραίνουμε ότι ο συγγραφέας του Θεολογικού
Ευαγγελίου ήταν αυτόπτης και του περιστατικού του Νιπτήρος. Πάντως, μία
άλλη τοποθέτηση είναι αυτή του κ. Σάββα Αγουρίδη, ό οποίος υποστηρίζει ότι ο
Ιωάννης δεν πρόφτασε να ολοκληρώσει το Ευαγγέλιό του αλλά το
συμπλήρωσαν οι μαθητές του, και έτσι προκύπτει και γι΄ αυτόν το ίδιο ζήτημα
του «Ιωάννειου κύκλου».40
Επιστρέφοντας στα ιστορικοφιλολογικά του προκείμενου Ευαγγελίου, ο
Αγουρίδης θα συγκεκριμενοποιήσει ότι ο Ιωάννης ήταν Ιουδαίος κατά το γένος
και, συνεπώς, γνώριζε πολύ καλά τις ιουδαϊκές παραδόσεις και τα ιουδαϊκά
έθιμα· αν και το Ευαγγέλιο είχε γραφτεί στην ελληνική γλώσσα της εποχής του,
την λεγομένη Ελληνιστική Κοινή, και όχι στην μητρική του ιουδαϊκή. Ο τόπος
συγγραφής του πιθανολογείται ότι ήταν η Έφεσος των παραλίων, ο δε χρόνος
37 Βλ. σχετικά Αγουρίδης, Το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο, τόμ. Β΄, σ. 12.

38 Αγουρίδης, Το Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον, σ. 14: «Και ο Ε. Ζολώτας και ο Τρεμπέλας στα
υπομνήματά τους δέχονται τον Ιωάννη τον Υιό Ζεβεδαίου ως τον ευαγγελιστή του τετάρτου
ευαγγελίου».
39 Καραβιδόπουλος, Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, σ. 185.
40 Αγουρίδης, Το Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον, σ. 15.
20
συγγραφής συμπεραίνεται πως ήταν μεταξύ το 70 με 110 μ.Χ. Αποδέκτες του
ήταν οι Ιουδαίοι της διασποράς και κατόπιν όλη η Εκκλησία του Χριστού.
Αλλά τί θα λέγαμε περί του ζητήματος της ιστορικής αυθεντικότητας της
περικοπής; Ενάντια στην τάση να υποθέτουμε ότι όποιο γεγονός αναφέρεται
μόνο στον Ιωάννη είναι πιθανότατα φανταστικό, θα πρέπει να θυμόμαστε ότι ο
Ματθαίος και ο Λουκάς αισθάνθηκαν ελεύθεροι να συμπληρώσουν το
περίγραμμα του Μάρκου με άλλο υλικό, μεγάλο μέρος του οποίου μοιράζονται
από κοινού αλλά και μέρος του οποίου δεν μοιράζονται. Δεδομένης της μικρής
ποσότητας σωζόμενων δεδομένων, για να εργαστούμε, η πολλαπλή μαρτυρία
λειτουργεί ως πολύ πιο έγκυρο κριτήριο όταν εφαρμόζεται θετικά παρά όταν
εφαρμόζεται αρνητικά. Ο Manson πιστεύει ότι ο Ιησούς μπορεί να έπλυνε τα
πόδια των μαθητών στο Μυστικό Δείπνο (Λουκάς 22,27). Σίγουρα ο Ιησούς
χρησιμοποιεί εκεί τον εαυτό του ως παράδειγμα εκείνου που υπηρετεί (Λουκάς
22,27), ενώ προτρέπει τους μαθητές του να υπηρετούν ο ένας τον άλλον (Λουκάς
22,26). Κανονικά το πλύσιμο των ποδιών θα έπρεπε να προηγείται ενός
γεύματος αλλά το πλύσιμο των ποδιών εδώ ακολουθεί το μεγαλύτερο μέρος του
γεύματος (13,2-4) - η λογική της αφήγησης αποτρέπει οποιοδήποτε περαιτέρω
γεύμα, διότι ο Ιησούς σύντομα αναχωρεί. Ωστόσο, δεδομένης της διαφορετικής
ημερομηνίας του Ιωάννη για το Πάσχα, μπορεί να παραλείπει σκόπιμα τη
συζήτηση για το γεύμα για να διατηρήσει την έμφαση στον ίδιο τον Σταυρό. 41
Ένα άλλο φλέγον ζήτημα, που απασχολεί την σύγχρονη βιβλική έρευνα,
είναι το πού ακριβώς τελέσθηκε ο Μυστικός Δείπνος και κατ΄ επέκταση ο
Νιπτήρας. Κατά την άποψη του ερευνητή Γκίπσον το ανώγεο βρισκόταν κοντά
στην κολυμβήθρα του Σιλωάμ. 42 Εκείνες τις ημέρες το θυσιαστικό πασχάλιο
γεύμα πρέπει να είχε πραγματοποιηθεί εντός των τειχών της πόλης.43 Φαίνεται
41 Craig, The Gospel of John. A Commentary, τόμ. 2, σ. 901.

42 Σήμερα ο χώρος αυτός σώζεται ως ένα σύμπλεγμα μεσαιωνικών κατασκευών στο όρος Σιών
που όμως προέρχονται κατά πάσα πιθανότητα από την εποχή του μεσαίωνα (Gipson, οι
τελευταιες ημερες του Ιησου. Η αρχαιολογική μαρτυρία, σ. 6).
21
ως ο Μυστικός Δείπνος να ταυτίζονταν με το πασχάλιο γεύμα, αλλά η
χρονολόγηση των τελευταίων ημερών είναι αβέβαιη εξαιτίας των ευαγγελικών
ασαφειών. Ο Μάρκος παρουσιάζει τους μαθητές να συγκεντρώνονται το
απόγευμα, να συγκάθονται με τον Κύριο και να τρώνε. Ο Ματθαίος44 υπονοεί
ότι εκτός από άζυμο άρτο και τον οίνο έφαγαν και κρέας. Ο Ιωάννης, τέλος,
αναφέρει ότι οι μαθητές ανακλίνονταν δίπλα στο τραπέζι. Πρόκειται ίσως για
ένα δωμάτιο γνωστό ως τρικλίνιο. Οι συμμετέχοντες ήταν σε μια στάση ημι-
ξαπλωτή με μαξιλάρια ή χαμηλά κρεβάτια που ήταν τακτοποιημένα σε μια
μορφή Πι, 45 όπως πληροφορούμαστε από τις ρωμαϊκές τοιχογραφίες της
Πομπηίας ή του Χερκουλάνουμ. Στο τέλος του γεύματος, ο Ιησούς και οι μαθητές
του έψαλλαν κάποιον ύμνο και μετά πορεύτηκαν στο Όρος των Ελαιών και την
Γεθσημανή.46
Ερχόμενοι τώρα ειδικότερον στον χρόνο του δείπνου όπου ο διάσημος
Νιπτήρας έλαβε χώρα ο Μάρκος αναφέρει, στην αρχή του ιδ΄ κεφαλαίου: μετά
από δυο ημέρες ήταν το Πάσχα και τα Άζυμα,47 κατόπιν αναφέρει την χρίση στην
Βηθανία, όπως και την προδοσία του Ιούδα και κατόπιν: κατά την πρώτη μέρα
των αζύμων όταν έσφαζαν τον πασχαλινό αμνό, του λένε οι μαθητές Του: «πού
θέλεις να πάμε για να σου ετοιμάσουμε να φάς το πασχαλινό δείπνο;».48 Αντιθέτως
ο Ιωάννης αναφέρει: πριν τη γιορτή Πάσχα […] και ενώ πραγματοποιούνταν
δείπνος (ιγ΄, 1 κε.). Το γεύμα στο οποίο αναφέρεται ο Ιωάννης διαδραματίζεται
πριν την εβραϊκή εορτή του Πάσχα ενώ οι Συνοπτικοί παρουσιάζουν το
τελευταίο Δείπνο ως πασχάλιο, και έτσι φαίνεται να διαφοροποιούνται έναντι
του Ιωάννη χρονολογικά κατά μία μέρα.49 Ωστόσο. στο Ιω. κεφ. στ΄ γίνεται για
44 κστ΄, 17-30.
45 Οι Ρωμαίοι έτρωγαν ξαπλωμένοι σε καναπέδες, συνήθως τοποθετημένους σε σχήμα U (που
ονομάζεται triclinium), γύρω από ένα χαμηλό τραπέζι με τιμητικές θέσεις (Λουκάς 14:8-10).
46 Ένθ. αν.
47 Ιδ΄, 1.
48 Ιδ΄, 12.
49 J. Ratzinger Benedikt XVI, Ιησούς από τη Ναζαρέτ, τόμ. Β΄, Από την είσοδο στην Ιερουσαλήμ μέχρι
και την Ανάσταση, μτφ. Αθήνα 2007, σ. 9.
22
πρώτη φορά λόγος για τους Δώδεκα και την προδοσία ενός εξ αυτών. 50 Στον
τελευταίο (συχνά επονομαζόμενο Μυστικό) Δείπνο, παρόντων των Δώδεκα,
πραγματοποιείται μια ιδιότυπη κάθαρση: πριν το γεύμα και μάλιστα το
πασχάλιο έπρεπε οι συμμετέχοντες να καθαρθούν με ύδωρ51 (πρώτα τα κάτω
άκρα, μετά ολόκληρο το σώμα και τέλος τα χέρια) προκειμένου να εξαγνιστούν
από κάθε μόλυσμα. Σ’ αυτό το γεγονός οφειλόταν άλλωστε και η παρουσία στον
γάμο της Κανά έξι λίθινων υδριών (β΄, 6).52 Το πρόβλημα με τη χρονολόγηση του
τελευταίου Δείπνου του Ιησού έγκειται στην αντιφατικότητα, όσον αφορά στο
ερώτημα αυτό μεταξύ των Συνοπτικών Ευαγγελίων από τη μία μεριά και του
Κατά Ιωάννη από την άλλη. Ο Μάρκος, ο οποίος εν πολλοίς ακολουθείται από
τους Ματθαίο και Λουκά, δίνει μια ακριβή χρονολόγηση: κατά την πρώτη μέρα
των αζύμων όταν έσφαζαν τον πασχαλινό αμνό, του λένε οι μαθητές Του: «πού
θέλεις να πάμε για να σου ετοιμάσουμε να φάς το πασχαλινό δείπνο;» […] Κι όταν
βράδιασε έρχεται με τους Δώδεκα,53 Το απόγευμα της πρώτης μέρας των αζύμων
κατά την οποία σφάζονταν στο Ναό οι πασχάλιοι αμνοί, ξεκινά η αγρύπνιση της
γιορτής του Πάσχα. Σύμφωνα με την χρονολογία των Συνοπτικών αυτή ήταν
ημέρα Πέμπτη. Μετά την δύση του ήλιου άρχιζε ο εορτασμός του Πάσχα και
εκείνην την χρονική περίοδο λαμβανόταν το πασχάλιο δείπνο- από τον Ιησού
και τους μαθητές όπως και από τους προσκυνητές που είχαν αφιχθεί στην
Ιερουσαλήμ.
50 Η επισήμανση περί του Ιούδα πραγματοποιείται εφόσον έχει δηλωθεί η πρόγνωση του Ιησού
κάτι το οποίο παρατηρείται και στο κεφ. ιγ΄. «Τὸ πνεῦμά ἐστιν τὸ ζῳοποιοῦν, (…) ἔλεγεν δὲ τὸν
Ἰούδαν Σίμωνος Ἰσκαριώτου· οὗτος γὰρ ἔμελλεν παραδιδόναι αὐτόν, εἷς ἐκ τῶν Δώδεκα (!).
51 Gibson, Οι τελευταίες ημέρες του Ιησού με βάση τα αρχαιολογικά Ευρήματα, μτφ. Σ.
Δεσπότη, Αθήνα 2010, σσ. 115-116.

52 J. Ratzinger Benedikt XVI, Ιησούς από τη Ναζαρέτ, τόμ. Β΄, Από την είσοδο στην Ιερουσαλήμ μέχρι
και την Ανάσταση, μτφ. Αθήνα 2007, σ. 57. Ο τέως Πάπας σχολιάζει ακόμη (στην ίδια σελίδα) ότι:
«Στο συγκεκριμένο επεισόδιο που συνιστά την αρχή των σημείων, ο Ιησούς μεταβάλλει το ύδωρ
των καθαρμών σε τέλειο και άφθονο οίνο ευφροσύνης για να τελειωθεί ο γάμος και η
συγκρότηση της οικίας. Έτσι «σημαίνονται» η Αναδημιουργία, η Καινή Διαθήκη και η έλευση των
Εσχάτων».
53 Μκ. 14, 12. 17.
23
Όπως και να έχουν τα πράγματα, στην συνέχεια θα δούμε την ιωάννεια
χρονολόγηση. Ο Ιωάννης φαίνεται ως να προσέχει να μην παρουσιάσει το
τελευταίο Δείπνο ως πάσχα. Αντιθέτως, οι ιουδαϊκές αρχές που οδηγούν τον
Ιησού ενώπιον του δικαστικού βήματος του Πιλάτου, αποφεύγουν να εισέλθουν
στο Πραιτώριο για να μην μιανθούν αλλά να μπορέσουν να φάνε τον πασχάλιο
αμνό. 54 Συνεπώς το Πάσχα αρχίζει καταρχάς το απόγευμα, το δε πασχάλιο
δείπνο έπεται της δίκης καθότι η Δίκη και η Σταύρωση γίνονται την παραμονή
του Πάσχα, δηλαδή κατά την προπαρασκευή και όχι την ίδια την ημέρα της
εορτής. Έτσι η γιορτή του Πάσχα εκτείνεται, το υπό εξέτασιν έτος, από το
απόγευμα της Παρασκευής μέχρι το απόγευμα της Κυριακής και όχι από το
απόγευμα της Πέμπτης μέχρι το απόγευμα της Παρασκευής. 55 Όσον αφορά τα
υπόλοιπα, η διαδοχή των γεγονότων είναι η ίδια στους Ευαγγελιστές.56 Αλλά δεν
θα επεκταθούμε άλλο σε αυτό, το ούτως ή άλλος πολύ δύσκολο θέμα της
ερμηνευτικής.
Αφήνοντας το ζήτημα της χρονολογήσεως ερχόμαστε τώρα στο έθιμο
καθαυτό και έχουμε να παρατηρήσουμε, καταρχάς, ότι σε αντίθεση με τον
Λουκά, αλλά και με τους λοιπούς Ευαγγελιστές, ο Θεολόγος Ιωάννης, παραθέτει
μια διαφορετική εκδοχή γι’ αυτό το αποχαιρετιστήριο γεύμα κατά την εσπέρα
54 Βλ. Ιω ιη΄, 28.

55 Ratzinger, Ιησούς από τη Ναζαρέτ, τόμ. Β΄, Από την είσοδο στην Ιερουσαλήμ μέχρι και την
Ανάσταση, σ. 35.
56 Ενδιαφέρουσα είναι και η προσπάθεια λύσεως του γρίφου εξ αστρονομικής πλευράς, που
επιχείρησε η κ. Jaubert και που παραθέτει ο Ράτσινγκερ (Από την είσοδο στην Ιερουσαλήμ μέχρι
και την Ανάσταση, σ. 36): «Παραπέμπει σε ένα παλιό ιερατικό ημερολόγιο του βιβλίου των
Ιωβηλαίων που συντάχθηκε στα εβραϊκά το δεύτερο ήμισυ του 2ου αι. π.Χ. Αυτό το ημερολόγιο
δεν λαμβάνει υπόψη του την πορεία της σελήνης και εξετάζει ένα έτος με 364 μέρες, που
διαιρείται σε τέσσερεις εποχές με τρεις μήνες η καθεμιά, οι οποίοι ανά δύο έχουν 30 και ένας 31
ημέρες. Κάθε τέταρτο του έτους με 91 μέρες περιλαμβάνει 13 εβδομάδες, συνεπώς κάθε έτος έχει
ακριβώς 52 εβδομάδες. Συνεπώς οι λειτουργικές γιορτές εκάστου έτους συμπίπτουν πάντα την
ίδια ημέρα της εβδομάδας. Για το Πάσχα αυτό σημαίνει ότι η ιε΄ Νισάν πάντα είναι Τετάρτη και
ότι το πασχάλιο δείπνο εορταζόταν μετά τη δύση του ηλίου το απόγευμα της Τρίτης. Σύμφωνα
με την Jaubert ο Ιησούς γιόρτασε σύμφωνα με αυτό το ημερολόγιο, δηλ. το απόγευμα της Τρίτης,
και συνελήφθη τη νύχτα προς την Τετάρτη».
24
του Πάσχα, που συναντήσαμε στον Λουκά λίγο παραπάνω. Γράφει,
χαρακτηριστικά:
Γνοὺς δὲ ὁ Ἰησοῦς ὅτι ἦλθεν αὐτοῦ ἡ ὥρα ἵνα μεταβῇ ἐκ τοῦ κόσμου τούτου πρὸς τὸν
Πατέρα, ἀγαπήσας τοὺς ἰδίους τοὺς ἐν τῷ κόσμῳ εἰς τέλος ἠγάπησεν αὐτούς. καὶ δείπνου
γινομένου, τοῦ διαβόλου ἤδη βεβληκότος εἰς τὴν καρδίαν ἵνα παραδοῖ αὐτὸν Ἰούδας
Σίμωνος Ἰσκαριώτου, εἰδὼς ὅτι πάντα ἔδωκεν αὐτῷ ὁ Πατὴρ εἰς τὰς χεῖρας καὶ ὅτι ἀπὸ
Θεοῦ ἐξῆλθεν καὶ πρὸς τὸν Θεὸν ὑπάγει, ἐγείρεται ἐκ τοῦ δείπνου καὶ τίθησιν τὰ ἱμάτια
καὶ λαβὼν λέντιον διέζωσεν ἑαυτόν· εἶτα βάλλει ὕδωρ εἰς τὸν νιπτῆρα καὶ ἤρξατο νίπτειν
τοὺς πόδας τῶν μαθητῶν καὶ ἐκμάσσειν τῷ λεντίῳ ᾧ ἦν διεζωσμένος.57
Σαφέστατα πρόκειται για μια ασυνήθιστη πράξη ταπείνωσης επειδή η
πράξη της κάθαρσης με νερό θα έπρεπε να αναληφθεί από κάποιους από τους
μαθητές - ή στην περίπτωση των εθνών από δούλους. Έτσι δεν είναι παράδοξο
ότι ο Πέτρος ρωτάει τί ακριβώς κάνει ο Ιησούς. Στην συνέχεια προτείνει το εξής:
αφού ο Ιησούς πλένει τα πόδια, ίσως θα έπρεπε να καθαρίσει ακόμη το κεφάλι
και τα πόδια τους.
Πριν προχωρήσουμε στο καθαυτό ζήτημα, που αφορά το πρώτο μέρος της
εργασίας μας, και που είναι η ερμηνεία του Κυριακού περιστατικού από
τους Πατέρες, θα πρέπει να επισημάνουμε κάτι ακόμα ώστε να
αποφευχθεί κάποια παρεξήγηση. Σε αντίθεση, λοιπόν, με την νεότερη
ακαδημαϊκή έρευνα που αναγινώσκει το Ευαγγέλιο με συγκεκριμένα
ιστορικοφιλογογικά και άλλα ειδικά κριτήρια -και μόνον- οι Πατέρες της
Εκκλησίας μας αναγίνωσκαν αυτό κατά πνεύμα και νόημα. Έτσι δε
εξηγείται, ίσως, ότι όλοι οι αρχαίοι ερμηνευτές των Ευαγγελίων, όπως ο
Ωριγένης, ο Τερτυλλιανός ή ο Κλήμης Αλεξανδρείας μαρτυρούν ότι ο
συγγραφέας του «πνευματικού» Ευαγγελίου είναι ο Ιωάννης ο
57 Ιω ιγ΄, 1-5.
25
αγαπημένος μαθητής του Κυρίου·58 και δεν παρουσιάζουν, δηλαδή, τις
αμφιβολίες των νεοτέρων ακαδημαϊκών, που με διαφορετικά κριτήρια
προσεγγίζουν τα εκκλησιαστικά κείμενα και εν προκειμένω την περικοπή
την περί του Νιπτήρος.
58Βλ. σχετικά Π. Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον, Αθήνα 1990, σσ. 10-
11.
26
Β΄ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Ερμηνευτική προσέγγιση της περικοπής του
Νιπτήρος εκ του Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου
Στο προηγούμενο κεφάλαιο προσεγγίσαμε το ιστορικό και φιλολογικό πλαίσιο
της περικοπής και του συγγραφέως του Νιπτήρος ως και παραπλήσιες
περικοπές εκ των Ευαγγελίων, που αποτελούν κολοφώνα της βιβλικής αυτής
πρακτικής κοντά στην εποχή του Ιησού Χριστού· ήτοι κάναμε την από την
νεότερη έρευνα καλούμενη ιστορικοκριτική μέθοδο η οποία διερευνάει το πώς
ένα κείμενο δημιουργήθηκε και ποιες ήταν οι προθέσεις και το μήνυμα του
συγγραφέα του, ποιοι ήταν οι πρώτοι αναγνώστες του και ποιες ήταν οι
συνθήκες δημιουργίας και πρώτης ανάγνωσής του.
Στο παρόν κεφάλαιο, όμως, θα προσεγγίσουμε πια την περικοπή (όπου ο
Κύριος πριν, -ή μετά κατά κάποιους ερευνητές- τον Μυστικό του δείπνο ένιψε
τους πόδες των μαθητών του) ερμηνευτικά και κατά νόημα. Η μονόλεκτη 59
διήγηση εκ του Κατά Ιωάννην, περί του Ιερού Νιπτήρος, εκ των τεσσάρων
Ευαγγελίων, λοιπόν, έχει ως εξής:
1 Πρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχα εἰδὼς ὁ Ἰησοῦς ὅτι ἦλθεν αὐτοῦ ἡ ὥρα ἵνα μεταβῇ ἐκ τοῦ
κόσμου τούτου πρὸς τὸν πατέρα, ἀγαπήσας τοὺς ἰδίους τοὺς ἐν τῷ κόσμῳ εἰς τέλος
ἠγάπησεν αὐτούς.
2 Καὶ δείπνου γινομένου, τοῦ διαβόλου ἤδη βεβληκότος εἰς τὴν καρδίαν ἵνα παραδοῖ αὐτὸν
Ἰούδας Σίμωνος Ἰσκαριώτου,
3 εἰδὼς ὅτι πάντα ἔδωκεν αὐτῷ ὁ πατὴρ εἰς τὰς χεῖρας καὶ ὅτι ἀπὸ θεοῦ ἐξῆλθεν καὶ πρὸς
τὸν θεὸν ὑπάγει,
4 ἐγείρεται ἐκ τοῦ δείπνου καὶ τίθησιν τὰ ἱμάτια καὶ λαβὼν λέντιον διέζωσεν ἑαυτόν·
59J. Michael «The Footwashing Ritual and the Sacrament of Holy Orders: A New Look at John 13»,
στην διαδικτυακή πηγή Catholic Exchange, 23 Mαρτίου, 2007.
27
5 εἶτα βάλλει ὕδωρ εἰς τὸν νιπτῆρα καὶ ἤρξατο νίπτειν τοὺς πόδας τῶν μαθητῶν καὶ
ἐκμάσσειν τῷ λεντίῳ ᾧ ἦν διεζωσμένος.
6 Ἔρχεται οὖν πρὸς Σίμωνα Πέτρον· λέγει αὐτῷ· κύριε, σύ μου νίπτεις τοὺς πόδας;
7 ἀπεκρίθη Ἰησοῦς καὶ εἶπεν αὐτῷ· ὃ ἐγὼ ποιῶ σὺ οὐκ οἶδας ἄρτι, γνώσῃ δὲ μετὰ ταῦτα.
8 λέγει αὐτῷ Πέτρος· οὐ μὴ νίψῃς μου τοὺς πόδας εἰς τὸν αἰῶνα. ἀπεκρίθη Ἰησοῦς αὐτῷ·
ἐὰν μὴ νίψω σε, οὐκ ἔχεις μέρος μετ᾽ ἐμοῦ.
9 λέγει αὐτῷ Σίμων Πέτρος· κύριε, μὴ τοὺς πόδας μου μόνον ἀλλὰ καὶ τὰς χεῖρας καὶ τὴν
κεφαλήν.
10 λέγει αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς· ὁ λελουμένος οὐκ ἔχει χρείαν εἰ μὴ τοὺς πόδας νίψασθαι, ἀλλ᾽ ἔστιν
καθαρὸς ὅλος· καὶ ὑμεῖς καθαροί ἐστε, ἀλλ᾽ οὐχὶ πάντες.
11 ᾔδει γὰρ τὸν παραδιδόντα αὐτόν· διὰ τοῦτο εἶπεν ὅτι οὐχὶ πάντες καθαροί ἐστε.
12 Ὅτε οὖν ἔνιψεν τοὺς πόδας αὐτῶν [καὶ] ἔλαβεν τὰ ἱμάτια αὐτοῦ καὶ ἀνέπεσεν πάλιν,
εἶπεν αὐτοῖς· γινώσκετε τί πεποίηκα ὑμῖν;
13 ὑμεῖς φωνεῖτέ με· ὁ διδάσκαλος, καί· ὁ κύριος, καὶ καλῶς λέγετε· εἰμὶ γάρ.
14 εἰ οὖν ἐγὼ ἔνιψα ὑμῶν τοὺς πόδας ὁ κύριος καὶ ὁ διδάσκαλος, καὶ ὑμεῖς ὀφείλετε
ἀλλήλων νίπτειν τοὺς πόδας·
15 ὑπόδειγμα γὰρ ἔδωκα ὑμῖν ἵνα καθὼς ἐγὼ ἐποίησα ὑμῖν καὶ ὑμεῖς ποιῆτε.
16 ἀμὴν ἀμὴν λέγω ὑμῖν, οὐκ ἔστιν δοῦλος μείζων τοῦ κυρίου αὐτοῦ οὐδὲ ἀπόστολος μείζων
τοῦ πέμψαντος αὐτόν.
17 εἰ ταῦτα οἴδατε, μακάριοί ἐστε ἐὰν ποιῆτε αὐτά.
18 Οὐ περὶ πάντων ὑμῶν λέγω· ἐγὼ οἶδα τίνας ἐξελεξάμην· ἀλλ᾽ ἵνα ἡ γραφὴ πληρωθῇ· ὁ
τρώγων μου τὸν ἄρτον ἐπῆρεν ἐπ᾽ ἐμὲ τὴν πτέρναν αὐτοῦ.
19 ἀπ᾽ ἄρτι λέγω ὑμῖν πρὸ τοῦ γενέσθαι, ἵνα πιστεύσητε ὅταν γένηται ὅτι ἐγώ εἰμι.
20 ἀμὴν ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ὁ λαμβάνων ἄν τινα πέμψω ἐμὲ λαμβάνει, ὁ δὲ ἐμὲ
λαμβάνων λαμβάνει τὸν πέμψαντά με.60
60 Περί του κειμένου, εκ του Ευαγγελίου, χρησιμοποιούμε την κριτική έκδοση Novum
Testamentum Graece, 28th revised edition, Edited by Barbara Aland and others, Deutsche
Bibelgesellschaft, Stuttgart 2012. Να σημειώσουμε ότι συμφωνούμε απόλυτα με την επιστημονική
ομάδα του Νestle-Aland σχετικά με τη διαμόρφωση του τελικού κειμένου της περικοπής που
μελετάμε, καθότι υπάρχει μεγάλη ομοφωνία των αρχαιότερων αλεξανδρινών μαρτύρων,
[μάρτυρες στην κριτική του κειμένου εννοούνται τα αρχαία χειρόγραφα], ισχυρή ομοφωνία των
κωδίκων 01 και Β σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις, καθώς επίσης και μεγάλη γεωγραφική
διασπορά χειρογράφων. Αξιοσημείωτο ωστόσο είναι πως στον πάπυρο 66 και στην
πρωτοβοχαϊρική παράδοση ο νιπτήρας αναφέρεται από τους αντιγραφείς ως ποδονιπτήρας.
Ορισμένες μικρές ορθογραφικές και συντακτικές κυρίως διορθώσεις που εντοπίζονται σε
μεταγενέστερα μικρόγραφα χειρόγραφα δεν αλλοιώνουν το νόημα του κειμένου''.
28
Έχοντας, λοιπόν, το κείμενο του Ευαγγελίου κατά νου θα επιχειρήσουμε
μία ειδικότερη περί αυτού προσέγγιση του εθίμου αυτού της νίψεως του Κυρίου
στα στενά ιστορικά του πλαίσια. Θα προσπαθήσουμε να εισέλθουμε σε
βαθύτερα νερά και να ακολουθήσουμε τον υπομνηματισμό της περικοπής ανά
υποενότητα, όπου, ακόμη, θα εντάσσουμε ενίοτε και παράλληλα χωρία από
την Παλαιά Διαθήκη ως και τους λοιπούς Ευαγγελιστές, όπως, επιπρόσθετα,
και από τα πατερικά ερμηνευτικά κείμενα και τα σύγχρονα ακαδημαϊκά
υπομνήματα. Παράλληλα θα υποδείξουμε την σχέση που υπάρχει μεταξύ του
κειμένου με την ενότητα των κεφ. ιγ΄-ιζ΄ αλλά και με ολόκληρο το Ευαγγέλιο
(με περιστατικά όπως η χρίση από τη Μάρθα στο κεφ. ιβ΄).
Επιπρόσθετα πρέπει εξ αρχής να εξηγήσουμε ότι η ερμηνεία μας θα έχει
και μία άλλη πινελιά, της λεγομένης ποιητικής παραμέτρου.61 Σύμφωνα λοιπόν
με κάποιους ερευνητές, τα λόγια του Ιησού έχουν ενίοτε ποιητικό χαρακτήρα
και, μάλιστα, πολλά από αυτά χρησιμοποιούνται μέχρι τις μέρες μας ως ρητά. 62
Συγκεκριμένα, παρατηρείται ότι το Ευαγγέλιο, παρά το κατά τ΄ άλλα λιτό του
ύφος, περιέχει ποιητικά σχήματα και δραματική πλοκή ως και ρυθμό. Μερικά
από τα σχετικά φαινόμενα είναι η κυκλική επαναφορά της σκέψης, η τεχνική
των παρανοήσεων, η δραματική ειρωνεία, οι αντιθετικοί όροι, ο προσωπικός
διάλογος, κ.α.63 Ενίοτε γίνεται λόγος και για σαφείς ποιητικούς πόδες και λοιπά
61 Με ποιητική μορφή εννοείται ότι έχει παρατηρηθεί ό,τι στην απομνημόνευση ιδίως των λόγων
του Ιησού διευκόλυνε και το γεγονός ότι μεγάλο μέρος των λόγων Του είχε ποιητική μορφή (δηλ.
συνωνυμικό παραλληλισμό κ.ο.κ). Βεβαίως η αποστήθιση άφηνε κάποια σχετική ελευθερία στον
άνθρωπο να παραλλάξει τη μορφή ή και το περιεχόμενο μιας ιστορίας, ωστόσο αποδείχτηκε ότι
υπήρχαν πάντα σταθερές στην αφήγηση, οι οποίες έμεναν αναλλοίωτες. Σημειωτέον ότι οι
διαφορές μεταξύ των Συνοπτικών Ευαγγελιστών όσον αφορά στα λόγια του Ιησού ποικίλλει στα
ίδια ποσοστά που ποίκιλλε η προφορική παράδοση ενός γεγονότος (Βλ. B. Gerhadson, «The Secret
of the Transmission of the Unwritten Jesus Tradition», στο NTS 51 (2005) 1-18. Ως και J. Dunn, Jesus
Remembered, Grand Rapids, MI Eermans 2003, σ. 23).
62 Βλ. σχετικά Μ. Reiser, Sprache und Literarische Formen des Neues Testaments, Paderborn: Schöningh
2001, σσ. 154-163. Πρβ. Κ. Γιοκαρίνη, Η Διδακτική και Παιδαγωγική του Ιησού υπό το φως της
σύγχρονης Παιδαγωγικής, Αθήνα 1998, σσ. 62-85.
63 Σ. Σ. Δεσπότης, «Ανοίγοντας τα Ευαγγέλια»: Το μήνυμα της Καινής Διαθήκης στον μεταμοντέρνο
κόσμο, Αθήνα χ.χ., σ. 176.
29
άλλα μέτρα και ρυθμούς στα Ευαγγέλια.64 Πρόκειται, με άλλα λόγια, για την
αλληλεπίδραση των Κυριακών λόγων με τους πρώτους ακροατές των που, όπως
οι θεατές των δραμάτων στο ελληνικό θέατρο γνώριζαν τους μύθους των
τραγωδιών και κατανοούσαν τις προθέσεις του τραγικού συγγραφέα μέσω των
λεπτών ή μεγάλων διαφοροποιήσεων, έτσι και εκείνοι του Ιωάννειου
Ευαγγελίου γνώριζαν την παράδοση των Συνοπτικών και συλλάμβαναν μέσω
των διαφοροποιήσεων του συγγραφέα του ποιητικού Ευαγγελίου τα μηνύματα
που ήθελε να εκπέμψει στους ακροατές.65 Ωστόσο, εμείς δεν θα ανοιχτούμε εδώ
τόσο σε αυτήν την δύσκολη και δυσεξιχνίαστη προοπτική της ερμηνευτικής.
Αναγινώσκοντας, λοιπόν, την περικοπή του Νιπτήρος, που παραθέσαμε
παραπάνω, μπορούμε να ξεχωρίσουμε καταρχάς μία πρώτη ενότητα:
1 Πρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχα εἰδὼς ὁ Ἰησοῦς ὅτι ἦλθεν αὐτοῦ ἡ ὥρα ἵνα μεταβῇ ἐκ τοῦ
κόσμου τούτου πρὸς τὸν πατέρα, ἀγαπήσας τοὺς ἰδίους τοὺς ἐν τῷ κόσμῳ εἰς τέλος
ἠγάπησεν αὐτούς. 2 Καὶ δείπνου γινομένου, τοῦ διαβόλου ἤδη βεβληκότος εἰς τὴν καρδίαν
ἵνα παραδοῖ αὐτὸν Ἰούδας Σίμωνος Ἰσκαριώτου.
Πριν προχωρήσουμε σε οποιαδήποτε ερμηνεία και σχολιασμό επιβάλλεται,
νομίζω, πρώτον να «δέσουμε» την περικοπή μας με την προηγούμενη ενότητα,
εκ του ιβ΄ κεφαλαίου, ώστε να μην είμαστε μετέωροι. Η περικοπή του Νιπτήρος
αποτελεί και την αρχή του ιγ΄ κεφαλαίου του Ιωάννειου Ευαγγελίου.
Ταυτόχρονα, όμως, αποτελεί και το τέλος μιας ενότητας. Τα κεφ. ια΄-ιβ΄
αποτελούν το συνδετικό κρίκο μεταξύ της δημόσιας δράσης του Κυρίου και της
Ύψωσής του στο β’ μέρος του Ευαγγελίου. Αυτή αρχίζει να εκτυλίσσεται στο
κεφ. ιγ΄ με την πρώτη έκφραση της αγάπης του, τη γονυκλισία του κατά το
νιπτήρα, και αποκορυφώνεται με την ύψωση, το τετέλεσται66 στον Σταυρό του
και με την -σημαντική για το Κατά Ιωάννην- έκχυση του αίματος και του ύδατος
64 Ένθ. αν. σ. 48.

65 Βλ. σχετικά Ένθ. αν., σ. 164.
66 Πρβλ. R. Bergmeier, «ΤΕΤΕΛΕΣΤΑΙ Ιω 19, 30», στο ZNW79 (1988), σσ. 282-290.
30
του σώματός του στον κήπο από την πλευρά του Αρχιερέως. Ήδη στην αρχή της
ενότητας των κεφ. ια΄-ιβ΄ ο Ιησούς επισημαίνει την δόξα που θα προκαλέσει ο
Λάζαρος67 με την ασθένειά του (ια΄, 4).68
Στον πρώτο στίχο ο Ευαγγελιστής μιλά περί του ότι ο Ιησούς δοξάζεται και
ο Θεός δοξάζεται εν αυτώ διά της καινής, τέλειας Οικονομίας που επιδεικνύει
στους μαθητές του. Αντιστοίχως θα αναγνωρίζονται και εκείνοι: Ἐντολὴν καινὴν
δίδωμι ὑμῖν, ἵνα ἀγαπᾶτε ἀλλήλους, καθὼς ἠγάπησα ὑμᾶς ἵνα καὶ ὑμεῖς ἀγαπᾶτε
ἀλλήλους. ἐν τούτῳ γνώσονται πάντες ὅτι ἐμοὶ μαθηταί ἐστε, ἐὰν ἀγάπην ἔχητε
ἐν ἀλλήλοις.69
Ο Ιησούς, λοιπόν, αγάπησε τους δικούς του "μέχρι τέλους". Πρόκειται για
ένα ιωάννειο διπλό εννοιολογικό περιεχόμενο: μπορεί να σημαίνει "μέχρι
τέλους", "πλήρως", καθώς και "μέχρι θανάτου". Ένα τέτοιο διπλό εννοιολογικό
περιεχόμενο ενισχύει το μέτρο της αγάπης του Θεού στο τέταρτο Ευαγγέλιο
(3,16) και στον πρώιμο χριστιανισμό (Ρωμ. 5,5-9): ο θάνατος του Ιησού. Το
προηγούμενο πλαίσιο δείχνει επίσης την αγάπη του Ιησού που θα του κόστιζε
τη ζωή του (11,7-16), αλλά εδώ τα συγκεκριμένα αντικείμενα της αγάπης του
στην ιστορία του Λαζάρου δίνουν τη θέση τους σε όλους τους "δικούς του" (πρβλ.
10,3) που θα παρέμεναν στον κόσμο (17,11).70
Ο Ιωάννης τονίζει επίσης τον ρόλο του Ιούδα στην αρχή αυτής της σκηνής,
πλαισιώνοντας τη σκηνή που προηγείται αμέσως πριν από τον
αποχαιρετιστήριο λόγο με την αναφορά της προδοσίας του Ιησού.
67 Αναφορικά με τη σημασία του ονόματός του βλ. Α. Δεσπότη, Η παραβολὴ τοῦ πλουσίου καὶ τοῦ
πτωχοῦ Λαζάρου (Λκ. 16, 19-31). Συγκριτικὴ μελέτη τῆς πατερικῆς καὶ τῆς σύγχρονης ἑρμηνείας,
Αθήνα 2006, σ. 369.
68 Σ. Σ. Δεσπότης, «Ανοίγοντας τα Ευαγγέλια»: Το μήνυμα της Καινής Διαθήκης στον μεταμοντέρνο
κόσμο, σσ. 205-206. Βλ. σχετικά και τις ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις στο J. Michael, «The
Footwashing Ritual and the Sacrament of Holy Orders: A New Look at John 13», στην διαδικτυακή
πηγή Catholic Exchange, 23 Μαρτίου 2007.
69 Βλ. σχετικά Σ. Σ. Δεσπότης, «Ανοίγοντας τα Ευαγγέλια»: Το μήνυμα της Καινής Διαθήκης στον
μεταμοντέρνο κόσμο, σ. 54.

70 Βλ. σχετ. Craig, The Gospel of John. A Commentary, τόμ. 2, σ. 899.
31
Σε ολόκληρη την περικοπή διακρίνονται τρία πρόσωπα που εκπροσωπούν
τρεις διαφορετικές στάσεις μαθητείας απέναντι στον Ιησού: ο Ιούδας, ο Πέτρος
και ο αγαπημένος μαθητής που εκεί είναι, ωστόσο, ανώνυμος. 71 Αυτά τα
πρόσωπα αναδεικνύονται σε τρία παραδείγματα μαθητών, που συμμετέχουν στο
δείπνο. Για δεύτερη δε φορά (μετά το στ΄, 71) αποκαλύπτεται ο προδότης Ιούδας,
ο οποίος λίγο μετά από τα όρια της περικοπής μας θα εγκαταλείψει τον Κύριο
όταν αυτός σε μια έσχατη χειρονομία φιλίας βάπτει τὸ ψωμίον και του το
προσφέρει (ιγ΄, 26). Να σχολιάσουμε ότι ο Ισκαριώτης δεν συνιστά ένα απλό
υποχείριο του κακού αλλά συνειδητά διαδραματίζει τον ρόλο του, αφού ήδη στο
στ΄, 69 χαρακτηρίζεται ο ίδιος ως διάβολος.72
Η εισαγωγή του Ιωάννη αναφερόμενη στην δόξα του Ιησού έχει αναφορά
και δένει το ιγ΄ με το περιστατικό από το ιβ΄ όπου ο Ιησούς, αφού στρέφει το
βλέμμα Του στον ουρανό, εξαγγέλλει την έλευση της ώρας της δόξας του Θεού73
αλλά και με τον στίχο –παλι εκ του ιβ΄ (23)- κατά την ιεραποδημία των Ελλήνων.74
Η επόμενη αυτοτελής, θα λέγαμε, ενότητα είναι από τον στίχο 3 έως τον 5.
Πρόκειται για περιγραφική συνάφεια όπου δεν υπάρχει προσωπικός λόγος:
3 εἰδὼς ὅτι πάντα ἔδωκεν αὐτῷ ὁ πατὴρ εἰς τὰς χεῖρας καὶ ὅτι ἀπὸ θεοῦ ἐξῆλθεν καὶ πρὸς τὸν
θεὸν ὑπάγει,
4 ἐγείρεται ἐκ τοῦ δείπνου καὶ τίθησιν τὰ ἱμάτια καὶ λαβὼν λέντιον διέζωσεν ἑαυτόν·
5 εἶτα βάλλει ὕδωρ εἰς τὸν νιπτῆρα καὶ ἤρξατο νίπτειν τοὺς πόδας τῶν μαθητῶν καὶ ἐκμάσσειν
τῷ λεντίῳ ᾧ ἦν διεζωσμένος.
71 Βλ. Β. Τζέρπος, Το ιωάννειο Πρόβλημα. Συμβολή στη Μελέτη της ιωάννειας Γραμματείας,
Θεσσαλονίκη: Πουρναράς 2009, σ. 67.
72 Βλ. L. M. Eslinger, Judas Game: The Biology of Combat in the Gospel of John.Journal for the Study
of the New Testament 77(2000), σσ. 45-73. Ωστόσο, ο Craig θα παραλληλίσει το περιστατικό όπου ο
Ιούδας διαμαρτυρήθηκε για το ότι η Μαρία έπλυνε τα πόδια του Ιησού (12,4-5) με εκείνο όπου ο
Πέτρος, επίσης παρεξηγώντας την αποστολή του Ιησού, διαμαρτύρεται για το ότι ο διδάσκαλός
του έπλυνε τα δικά του πόδια (13,8) (The Gospel of John. A Commentary, τόμ. 2, σσ. 697, 909).
73Βλ. και τα ενδιαφέροντα σχόλια στο Ν. Σωτηροπούλου, Ερμηνεία Δυσκόλων Χωρίων της Γραφής.
τόμ. Α’, Αθήνα 1985, σσ. 112-117.

74 Βλ. και Σ. Σ. Δεσπότης, «Ανοίγοντας τα Ευαγγέλια»: Το μήνυμα της Καινής Διαθήκης στον
μεταμοντέρνο κόσμο, σσ. 59-60.
32
Στην ενότητά μας αυτήν δεσπόζει ο Κύριος και πώς αυτός ετοιμάζεται και
αναλαμβάνει την ταπεινωτική ενέργεια της νίψεως των ποδών. Μπορούμε,
μάλιστα, να διακρίνουμε ένα είδος κλιμακώσεως όπου στον μεν πρώτο στίχο
της ενότητος φανερώνεται τί ο Κύριος έχει στον νου και την ψυχή του,
προκειμένω να εγερθεί και να ετοιμασθεί· που αποτελεί το δεύτερο στάδιο.
Στον ακόλουθο στίχο προχωρά στην ολοκλήρωση της σειράς και επιτελεί την
πράξη της νίψεως. Θα μπορούσαμε δε να καταρτίσουμε και το εξής σχέδιο:
1. Αιτία, λόγος, ψυχικό γέμισμα της πράξεως
2. Προετοιμασία της πράξεως
3. Επιτέλεση
Ο Άγιος Κύριλλος αρχιεπίσκοπος Αλεξανδρείας, στο σχετικό υπόμνημά
του στο Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο αναφέρει τα εξής περί των προκείμενων
στίχων, ξεκλειδώνοντας το βαθύτερο νόημα του Νιπτήρος: «Πρόῤῥιζον ὁ Σωτὴρ ἐκ

τῶν ἡμετέρων διανοιῶν, ὡς νοσημάτων αἴσχιστον, καὶ τῆς ἁπάντων ἀνωτάτω βδελυρίας ἄξιον,
καταστρέφει τὴν ὑπεροψίαν. οἶδε γὰρ οὕτως οὐδὲν ἀδικεῖν εἰωθὸς τὴν ἀνθρώπου ψυχὴν, ὡς τοῦτο
μάλιστα τὸ μιαρὸν καὶ ἀπόπτυστον πάθος, ᾧ καὶ αὐτὸς ὁ πάντων Δεσπότης, ὡς ἐν τάξει πολεμίου,
δικαίως ἀντανίσταται· "Κύριος γὰρ ὑπερηφάνοις ἀντιτάσσεται," κατὰ τὴν τοῦ Σολομῶντος
φωνήν».75 Είναι λοιπόν η πράξη του Κυρίου πράξη όχι τυχαία, ή χωρίς σημασία,
αλλά ένδειξη του γνησίου εργάτη του Ευαγγελίου χαρακτηριζόμενου από μία
άκρα ταπείνωση. Ο καθολικός Ράτσιγκερ θα υπογραμμίσει, μάλιστα, ότι ο
Κύριος πραγματοποιεί την διακονία ενός σκλάβου καθότι κενώνεται ο ίδιος.
Πραγματώνεται αυτό που αναφέρει η Προς Φιλιππησίους 76 στον εκτενή
χριστολογικό της ύμνο –ότι ο Χριστός έπραξε αντίθετα προς τον πρώτο Αδάμ, ο
οποίος προσπάθησε αφορμώμενος από ιδιοτέλεια να σφετεριστεί τη θεότητα.
Ο Ιησούς αντίθετα προς εκείνον κατεβαίνει από την θεότητά του στην
75 Κύριλλος Αλεξανδρείας, Σχόλια εις το Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον, Β΄ βιβλ., 344. 9-28.
76 Φιλ β΄, 7.
33
ανθρώπινη ύπαρξη και λαμβάνει μορφή δούλου και υπακούει μέχρι θανάτου και
μάλιστα σταυρικού. Παρουσιάζει με την πράξη του το πλήρωμα της διακονίας
του. Απεκδύεται την θεϊκή του δόξα, γονατίζει κατ’ επέκταση μπροστά σε όλους
τους ανθρώπους, πλένει και στεγνώνει τα λερωμένα πόδια όλων μας,
προκειμένου να μας ικανώσει να συμμετέχουμε στο θεϊκό δείπνο.77
Είναι η ενέργεια του Κυρίου ένα παράδοξο όπου η ύψιστη ταπείνωση και
ευτελισμός συνδέεται με την επίγνωση του Ιησού (α) ὅτι πάντα ἔδωκεν αὐτῷ ὁ
Πατὴρ εἰς τὰς χεῖρας καὶ (β) ὅτι ἀπὸ Θεοῦ ἐξῆλθεν καὶ πρὸς τὸν Θεὸν ὑπάγει (ιγ΄,
3).78 Η πράξη αυτή είναι ατιμωτικότερη και ταπεινότερη και από του Προδρόμου
Ιωάννη ο οποίος είχε διακηρύξει ότι δεν είναι άξιος να λύσει τους ιμάντες των
υποδημάτων του Κυρίου (α΄, 27).79 Ερευνητής παρατηρεί ότι προκειμένω να νίψει
τα πόδια άρα και θα γονάτισε, κατά κάποιο τρόπο, ή ήλθε σε χαμηλότερο
επίπεδο από το ενός ορθίου ανθρώπου. Και αυτή η θέση όμως δείχνει την
ταπείνωση του Θεανθρώπου. Ήτοι θυσιάζει κατά κάποιο τρόπο το θνητό του
σώμα με το να το ταπεινώσει έμπροσθεν των ανθρώπων μαθητών. Το μυστήριο
της θείας Ευχαριστίας έπεται σύντομα αυτής της περικοπής και η πράξη της
νίψεως είναι στο πνεύμα εκείνης.80 Αλλά και κοινωνικά αποδεικνύεται ο βαθμός
της μεγάλης θείας ταπεινώσεως. Ερευνητής παρατηρεί την εποχής εκείνη (Στον
Ισραήλ, αλλά και στην Ελλάδα και την Ρώμη) πάντα οι κατώτεροι δούλοι ή
μαθητές ένιπταν τους πόδες πάντα των ανωτέρων τους κυρίων ή δασκάλων.
Αυτή η κίνηση, σχολιάζει, φανερώνει συγγνωστά στους παρευρισκομένους
ποίος είναι ο ανώτερος κατά τάξει ή ποιος ο κατώτερος κοινωνικά. Ότι τώρα ο
Πάνσοφος Θεάνθρωπος καταδέχεται να νίψει τα πόδια όχι ετέρου ανωτέρου
77 Βλ. Ratzinger, Ιησούς απά τη Ναζαρέτ, τόμ. Β΄, Από την είσοδο στην Ιερουσαλήμ μέχρι και την
Ανάσταση, σ. 10.
78 Σ Σ. Δεσπότης, Δοκίμια στο Κατά Ιωάννη: Ποίηση και Θεολογία, Αθήνα 2014, σ. 57.
79 Ένθ. αν.
80 J. Michael, «The Footwashing Ritual and the Sacrament of Holy Orders: A New Look at John 13»,
στην διαδικτυακή πηγή Catholic Exchange, 23 Μαρτίου 2007.
34
διδασκάλου του είναι φαινόμενο που ξεφεύγει αυτής της κοινωνικής
συνήθειας.81
Ενώ στην αντίστοιχη διήγηση εκ του Κατά Λουκάν ο Ιησούς παραδίδει ένα
λόγιο περί του τίς είναι ο μείζων, 82 στον Ευαγγελιστή Ιωάννη έμπρακτα
προβαίνει σε ένα ιδιότυπο βάπτισμα των μαθητών του προκειμένω να έχουν
και αυτοί μέρος με αυτόν και τον Πατέρα του.83 Αξίζει να υπογραμμίσουμε ότι
στο κεφ. ιβ΄ οι πόδες (και όχι η κεφαλή,. Μκ. ιδ΄, 1) του Ιησού ήταν εκείνοι που
δέχθηκαν από την Μαρία, την αδελφή του αναστημένου Λαζάρου, την χρίση με
μύρο και εν συνεχεία σκουπίστηκαν με τα λυμένα μαλλιά της. Αυτό φανερώνει
την μεγαλύτερη ταπείνωση του Κυρίου και στα ίδια τα πρακτικά πλαίσια, στο
χειρωνακτικό κομμάτι της πράξεως της νίψεως! Αλλά θα λέγαμε ότι η
συγκεκριμένη χρίση με πολύτιμο μύρο δεν συνιστά μόνον ένδειξη
ευγνωμοσύνης για το θαύμα της ανάστασης αλλά και προφητεία της κηδείας
του σώματος και της ταφής του.84
Γενικότερα, περί της πράξεως της νίψεως των ποδών των μαθητών, και
κατά ακολουθίαν με τα υπόλοιπα ταπεινωτικά γεγονότα των θείων Παθών,
της Σταυρώσεως και της Ταφής ο Ιωάννης θέλει, ενδεχομένως, να τονίσει ότι τα
μυστήρια δεν λειτουργούν μαγικά. Ο δείπνος τελειώνεται με την κάθοδο έως
εσχάτων και την αγάπη προς τον αδελφό, ακόμη και τον προδότη εχθρό.85
Η ακόλουθη ενότητα εκτείνεται από τους στίχους 6 έως και τον 10:
6 Ἔρχεται οὖν πρὸς Σίμωνα Πέτρον· λέγει αὐτῷ· κύριε, σύ μου νίπτεις τοὺς πόδας;
7 ἀπεκρίθη Ἰησοῦς καὶ εἶπεν αὐτῷ· ὃ ἐγὼ ποιῶ σὺ οὐκ οἶδας ἄρτι, γνώσῃ δὲ μετὰ ταῦτα.
8 λέγει αὐτῷ Πέτρος· οὐ μὴ νίψῃς μου τοὺς πόδας εἰς τὸν αἰῶνα. ἀπεκρίθη Ἰησοῦς αὐτῷ·
ἐὰν μὴ νίψω σε, οὐκ ἔχεις μέρος μετ᾽ ἐμοῦ.
81 J. Neuman-Lee, «Footwashing as an act of building community: Read John 13: 1-17», στην
διαδυκτυακή πηγή Panther Creec Church.
82 κβ΄, 24-27.
83 Στον Πέτρο που αρνείται, ο Ιησούς απαντά ἐὰν μὴ νίψω σε, οὐκ ἔχεις μέρος μετ᾽ ἐμοῦ (ιγ΄, 8).
84 Σ. Σ. Δεσπότης, Δοκίμια στο Κατά Ιωάννη: Ποίηση και Θεολογία, σ. 58.
85 Ένθ. αν.
35
9 λέγει αὐτῷ Σίμων Πέτρος· κύριε, μὴ τοὺς πόδας μου μόνον ἀλλὰ καὶ τὰς χεῖρας καὶ τὴν
κεφαλήν.
10 λέγει αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς· ὁ λελουμένος οὐκ ἔχει χρείαν εἰ μὴ τοὺς πόδας νίψασθαι, ἀλλ᾽ ἔστιν
καθαρὸς ὅλος· καὶ ὑμεῖς καθαροί ἐστε, ἀλλ᾽ οὐχὶ πάντες.
Σε αυτήν την τρίτη, κατά σειρά, ενότητα του ιγ΄ κεφαλαίου κυριαρχεί ο
Πρωτοκορυφαίος του Κυρίου μαθητής Πέτρος σε δύο συνεχόμενες σκηνές. Στην
πρώτη αρνείται τον νιπτήρα των ποδών του και στην δεύτερη αλαζονικά
υπόσχεται ότι θα ακολουθήσει τον Διδάσκαλό του έως θανάτου, για να
εισπράξει την προφητεία για τον εαυτό του: Τὴν ψυχήν σου ὑπὲρ ἐμοῦ θήσεις;
Ἀμὴν ἀμὴν λέγω σοι, οὐ μὴ ἀλέκτωρ φωνήσῃ ἕως οὗ ἀρνήσῃ με τρίς (ιγ΄, 38).
Αξιοσημείωτη είναι η παραλληλότητα μεταξύ των δύο σκηνών που έχουν ως
πρωταγωνιστή τους αυτόν τον μαθητή ο οποίος δεν παρουσιάζεται ως
Κορυφαίος στο Κατά Ιωάννην.86 Αλλά ας πάρουμε τους στίχους με την σειρά.
Ο διάλογος ξεκινά με ένα ερωτήματα του Πέτρου: Κύριε, Σύ μου νίπτεις τοὺς
πόδας; Και την σχετική απάντηση του Κυρίου: ὃ ἐγὼ ποιῶ σὺ οὐκ οἶδας ἄρτι, γνώσῃ
δὲ μετὰ ταῦτα (ιγ΄, 7).87 Ερευνητές διακρίνουν ένα παράλληλο με το Ιω ιγ΄, 36
όπου ο Πέτρος ρωτά πάλι τον Κύριο Κύριε, ποῦ ὑπάγεις; Και ο Κύριος απαντάει:
ὅπου ὑπάγω οὐ δύνασαί μοι νῦν ἀκολουθῆσαι, ἀκολουθήσεις δὲ ὕστερον!88
Στον ακόλουθο στίχο ο Πέτρος καυχάται προς τον Κύριο ότι δεν θα
επιτρέψει να του νίψει εκείνος τους πόδες λέγοντας το γνωστό: οὐ μὴ νίψῃς μου
τοὺς πόδας εἰς τὸν αἰῶνα ερχόμενος σε αντίθεση με το θείο θέλημα. Να
σημειώσουμε ότι ο στίχος αυτός έχει ένα παράλληλο παρακάτω στον ιγ΄, 37
86 Βλ. σχετικά J. Neyrey, “The Footwashing in John 13:6-11: Transformation Ritual or Ceremony?”,
στο L. M. White and O. L. Yarbrough (eds.), The Social World of the First Christians: Essays in Honor
of Wayne A. Meeks (Minneapolis: Fortress Press, 1995), σσ. 198-213.
87 Υπογραμμίζεται το γεγονός ότι πρόκειται για αυτοτελή ακολουθία ή πράξη της ενότητος
αυτής όπου εισάγονται δύο πρόσωπα. (Βλ. σχετικά R. Brown, The Gospel According to John, Anchor
Bible τόμ. 29A, 1970, σ. 552).
88 Βλ. J. Neyrey, “The Footwashing in John 13:6-11: Transformation Ritual or Ceremony?”, in L. M.
White and O. L. Yarbrough (eds.), The Social World of the First Christians: Essays in Honor of Wayne
A. Meeks (Minneapolis: Fortress Press, 1995), σσ. 198-213.
36
όπου ο Πέτρος πάλι καυχάται για υπέρμετρη αγάπη προς τον Κύριό του. Λέγει
εκεί: Κύριε, διὰ τί οὐ δύναμαί σοι ἀκολουθῆσαι ἄρτι; Τὴν ψυχήν μου ὑπὲρ σοῦ
θήσω. 89 Ο πάνσοφος Διδάσκαλος λοιπόν θα αποκριθεί στον αδαή μαθητή,
λέγοντας:
Ἐὰν μὴ νίψω σε, οὐκ ἔχεις μέρος μετ᾽ ἐμοῦ. […] ὁ λελουμένος οὐκ ἔχει
χρείαν εἰ μὴ τοὺς πόδας νίψασθαι, ἀλλ᾽ ἔστιν καθαρὸς ὅλος· καὶ ὑμεῖς
καθαροί ἐστε, ἀλλ᾽ οὐχὶ πάντες.
Και ο στίχος όπου Πέτρος υποκύπτει στον λόγο του Κύριου και δέχεται
επιτέλους να του νίψει τους πόδες του, προκειμένω να μην χάσει την ευκαιρία
να μετάσχει στις δωρεές του, έχει το ακόλουθο παράλληλό του στον εκείνου
ακόλουθο στίχο λη΄, του ίδιου κεφαλαίου, όπου πάλι ο Κύριος συνετίζει τον
Πέτρο μετά την καύχησή του, λέγοντας: Τὴν ψυχήν σου ὑπὲρ ἐμοῦ θήσεις;90
Ἀμὴν ἀμὴν λέγω σοι, οὐ μὴ ἀλέκτωρ φωνήσῃ ἕως οὗ ἀρνήσῃ με τρίς91.
Έχουμε, ακόμη, να υπογραμμίσουμε, και σε συνάρτηση με τα λεγόμενά
μας περί του αρχαίου βιβλικού εθιμοτυπικού της νίψεως στο πρώτο κεφάλαιο,
ό,τι εδώ φανερώνεται ότι εκείνον τον καιρό συνηθίζονταν πριν το τραπέζι ο
επισκέπτης και ο νοικοκύρης να λούζονται ολόκληροι ή να τους λούζουν οι
δούλοι, μετά να πλένουν τα πόδια και τέλος να πλένουν τα χέρια μέχρι τον
αγκώνα. Έτσι καταλαβαίνουμε επιτέλους γιατί τελικά ο Ιησούς ότι ο καθαρός
δεν πρέπει να λουστεί ολόκληρος. Τελικά διαπιστώνουμε ότι η περικοπή μας δεν
είναι τάχα ένα μετέωρο περιστατικό σε κάποιο χύμα κείμενο του Ευαγγελίου
89 Βλ. σχετικά Σ. Σ. Δεσπότης, Δοκίμια στο Κατά Ιωάννη: Ποίηση και Θεολογία. Επίμετρο:
Παιδαγωγικές-Ποιμαντικές εφαρμογές ευαγγελικών περικοπών, Αθήνα 2014, σ. 289.
90 Πρβλ. ι΄, 11-13: ὁ Ποιμὴν ὁ καλὸς τὴν ψυχὴν αὐτοῦ τίθησιν ὑπὲρ τῶν προβάτων ὁ μισθωτὸς καὶ
οὐκ ὢν ποιμήν, οὗ οὐκ ἔστιν τὰ πρόβατα ἴδια, θεωρεῖ τὸν λύκον ἐρχόμενον καὶ ἀφίησιν τὰ πρόβατα
καὶ φεύγει - καὶ ὁ λύκος ἁρπάζει αὐτὰ καὶ σκορπίζει- 13 ὅτι μισθωτός ἐστιν καὶ οὐ μέλει αὐτῷ περὶ
τῶν προβάτων.
91 (ιγ΄, 38). Τελικά ο Πέτρος θα αποκατασταθεί στο κεφ. κα΄ με τα τρία «φιλῶ Σε» και τα
«Ακολούθει μοι» αλλά και την προφητεία του μαρτυρίου του.
37
και του κανόνος της Καινής Διαθήκης αλλά Η Καινή Διαθήκη του Ιησού, ως η
καινή επαγγελία και πραγματικότητα που ευαγγελίζεται, θα ολοκληρωθεί με
την κάθαρση των ποδών και ολόκληρης της ύπαρξης των μαθητών· όχι με το
υλικό, βέβαια, περιεχόμενο της «υδρίας», ούτε με το χειρωνακτικό της πράξης
του νιπτήρα, αλλά με τον λόγο του στο κεφ. ιγ΄ κε, ο οποίος, όπως και ο γάμος
της Κανά, εισάγει ένα νέο στάδιο της ζωής του Ι. Χριστού.92
Επισφραγίζουμε την προσέγγιση της ενότητος αυτής με την φωνή του
μεγάλου Πατρός Κυρίλλου πατριάρχου Αλεξανδρείας. Ο θεοφόρος άνδρας, επί
του λόγου του Πέτρου σύ μου νίπτεις τοὺς πόδας; σχολιάζει χαρακτηριστικά:
ἔδει, φησὶ, τοὺς κατὰ φύσιν οἰκέτας τοῦτο πράττειν ἡμᾶς, οὐχί σε τὸν ἁπάντων Κύριον.
ἀλλ᾽ ὑπερτίθεται μὲν τοῦ πράγματος τὴν ἐξήγησιν εἰς καιρὸν ὁ Χριστὸς, ὅτι γεμὴν
ἀξιολογωτέραν ἔχοι τὴν αἰτίαν, τὸ παρ᾽ αὐτοῦ γεγονὸς συνήσειν φησὶ μετὰ ταῦτα, ὅταν
δηλονότι πλατυτέραν περὶ αὐτοῦ ποιεῖται τὴν ἐξήγησιν. Ὀνήσει δὲ λίαν καὶ τοῦτο πάλιν
ἡμᾶς μετὰ τῶν ἄλλων οὐ μικρῶς. θέα γὰρ ὅπως καιροῦ καλοῦντος εἰς ἔργον,
ὑπερτίθεται τὸν λόγον, καιροῦ δὲ αὖ πάλιν ἐπείγοντος εἰς λόγον ἀναδύεται τὸ δρᾶν·
πάντα γὰρ καιροῖς ἀπονέμων τοῖς ἐοικόσι καὶ πρέπουσιν ἦν.93
Ο Πατέρας, λοιπόν, παρατηρεί ό,τι ο Κύριος αφενός απέβλεπε σε κάτι
βαθύτερο προβαίνοντας στην νίψη – από την φαινόμενη πράξη το οποίο θα
φανερώνονταν αργότερα και με το πάθος του (πλατυτέραν περὶ αὐτοῦ ποιεῖται
τὴν ἐξήγησιν). Επιπρόσθετα με θεία διακριτικότητα (Ὀνήσει) διδάσκει λόγους
μην λέγοντας λόγους αλλά μόνον πράττοντας. Στην συνέχεια δε και πλατύτερα
θα εξηγήσει το νόημα στους αδαείς μαθητές του. Ο Κύριος έτσι εγκαθιδρύει την
βάση της αληθινής ανθρώπινης κοινωνικής συμπεριφοράς!94 Η πράξη αυτή
προσδιορίζει τον Ιησού ως τον πάσχοντα δούλο και ορίζει το πάθος του ως πράξη
αγαπητικής υπηρεσίας. Ταυτόχρονα, όμως, καλεί και τους οπαδούς του να
μιμηθούν το πρότυπό του, υπηρετώντας και αγαπώντας ο ένας τον άλλον σε
92 Σ. Σ. Δεσπότης, Δοκίμια στο Κατά Ιωάννη: Ποίηση και Θεολογία, σ. 90.

93 Κύριλλος Αλεξανδρείας, Σχόλια εις το Κατά Ιώαννην Ευαγέλιον, Βιβλ. Β΄, .347. 8-27.
94 Βλ. J. Neyrey, «The Footwashing in John 13:6-11: Transformation Ritual or Ceremony?», σσ. 198-
213.
38
βαθμό που να δίνουν τη ζωή τους ο ένας για τον άλλον (13,14-16, 34-35).95
Για τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο ο Ιησούς Χριστός είναι το τέλειο και
ζωντανό παράδειγμα προς τους δώδεκα παρόντες μαθητές του, αλλά και κατ΄
επέκταση για όλους τους Χριστιανούς της Εκκλησίας ανά τους αιώνες, που ενώ
δεν παρευρίσκονταν στο μοναδικό αυτό γεγονός συμμετέχουν, ωστόσο, στην
περιγραφική Θεία Λειτουργία που συνοψίζει όλη την εγκόσμια δράση του Ιησού
Χριστού. Παρατηρεί, παραφράζοντας τα λόγια του Κυρίου: «Ο ἐγὼ ποιῶ σὺ οὐκ
οἶδας ἄρτι, γνώσῃ δὲ μετὰ ταῦτα· τουτέστι, τὸ κέρδος ὅσον τὸ ἐκ τούτου, τὴν
ὠφέλειαν τῆς διδασκαλίας, καὶ πῶς ἱκανὸν εἰς πᾶσαν ἀγαγεῖν
ταπεινοφροσύνην ἡμᾶς».96 Ο Ιερός Χρυσόστομος κάνει τον εξής σχολιασμό, σε
παράφραση μας: «Και όμως δεν είναι το ίδιο διότι αυτός μεν είναι διδάσκαλος
και Κύριος ενώ εσείς είσθε μεταξύ σας σύνδουλοι. Τί σημαίνουν, λοιπόν, τα
τούτα; Με την ίδια προθυμία διότι δια του λόγου αυτού λαμβάνει τα
παραδείγματα από ανώτερα πράγματα δια να κάμνουμε έστω και το ασήμαντο,
καθόσον και οι διδάσκαλοι γράφουν τα γράμματα δια τα παιδιά πάρα πολύ
ωραία ώστε να τους μιμηθούν αυτά και στο ελάχιστον».97 Αλλού ο Πατέρας μας
θα υπογραμμίσει πως ο ίδιος δε ο Κύριος λέγει στους μαθητές του «μάθετε ἀπ᾿
ἐμοῦ, ὅτι πρᾷός εἰμι καὶ ταπεινὸς τῇ καρδίᾳ».98 Αυτά τα λόγια του Κυρίου κατά
τον Ιωάννη, εκπληρώνονται, χαρακτηριστικά, στην πράξη του Νιπτήρα, λίγο
πριν από την αποχώρηση του Ιούδα και την παράδοση των ιερών Μυστηρίων. Ο
ιεράρχης επικεντρώνεται στο παράδειγμα του Κυρίου δια του οποίου ήθελε να
95 Craig, The Gospel of John. A Commentary, τόμ. 2, σ. 899.

96 Ο Χρυσόστομος τονίζει ότι ο Κύριος διδάσκει δια του λόγου του και για τα παραδείγματα αυτό
είναι και ο λόγος του περιστατικού του Νιπτήρος (Ομιλία Ο΄, [Προ δε της εορτής του Πάσχα] 59,
383.46-49).
97 Το πλήρες κείμενο έχει ως εξής: «Καὶ γὰρ οἱ διδάσκαλοι τοῖς παισὶ τὰ γράμματα μετὰ πολλοῦ
τοῦ κάλλους γράφουσιν, ἵνα κἂν πρὸς τὸ κα ταδεέστερον ἔλθωσι τῆς μιμήσεως. Ποῦ νῦν οἱ δια
πτύοντες τοὺς ὁμοδούλους; ποῦ νῦν οἱ τὰς τιμὰς ἀπαι τοῦντες; Τοῦ προδότου τοὺς πόδας ὁ
Χριστὸς ἔνιψε, τοῦ ἱεροσύλου καὶ κλέπτου, καὶ παρὰ τὸν καιρὸν τῆς προδοσίας, καὶ ἀνιάτως
ἔχοντα τραπέζης κοινωνὸνἐποίησε· καὶ σὺ μέγα φρονεῖς καὶ τὰς ὀφρῦς ἀνα σπᾷς; Τοὺς πόδας
οὖν ἀλλήλων νίπτωμεν, φησίν· οὐκοῦν καὶ τῶν οἰκετῶν» (Ιωάννης Χρυσόστομος, Υπόμνημα εις
το Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον 385.55-386.14).
98 Μτ. ια', 29.
39
δείξει στους μαθητές του εκείνο όπου θα είναι και γνώρισμα όλων των
χριστιανών στην συνέχεια. Υπογραμμίζει, δηλαδή, ιδιαιτέρως ότι μέσω της
στάσεως αυτής του Κυρίου μας γίνεται αφορμή να τον ακολουθήσει, και
μετέπειτα, όλη η Εκκλησία του. Πιο κάτω ο Ι. Χρυσόστομος θα κάνει λόγο για
την ταπεινοφροσύνη και ότι είναι η μέγιστη των αρετών· και αυτό το διδάσκει
η πράξη της πλύσεως των ποδών των δώδεκα μαθητών από τον ίδιο τον Κύριο.
Ο Αντιοχέας επίσκοπος θα σταθεί έπειτα στην αντίδραση του Πέτρου να
νίψει τα πόδια του Κυρίου του και στην ευαγγελική λέξη λελουμένος, με την
οποία του απήντησε ο Χριστός· που είναι κάτι που, επίσης, ειδικώς θα τον
απασχολήσει. Λελουμένος ήταν, κατά τον γόνο της Αντιοχείας, καθείς που ήταν
καθαρός στο σώμα όμως πρέπει να είναι και όποιος είναι απηλλαγμένος από τα
ψυχικά αμαρτήματα και έχε λάβει το Πνεύμα το Άγιον και είναι, λοιπόν, πια
φωτισμένος. Ο όρος λελουμένος είναι καθοριστικός, σύμφωνα με τον επίσκοπο
Ιωάννη, για το θέμα της νίψεως των ποδών του Κυρίου προς τους μαθητάς, διότι
ο ίδιος ο Κύριος τονίζει ότι ο άνθρωπος πρέπει να είναι τόσο καθαρός στο σώμα
όσοι και στην ψυχή. Για τον λόγο αυτό το περιστατικό του νιπτήρα προεικόνιζε
την σημασία της καθαριότητας και της ψυχής. Βλέπουμε, κατά συνέπεια, ότι ο
Ιωάννης ο Χρυσόστομος δίνει σημασία τόσο στο παράδειγμα του Χριστού προς
τους μαθητές όσο και στην καθαρότητα της ψυχής. Το «λελουμένος», παρατηρεί,
σημαίνει και τον καθαρισμό του σώματος αλλά και τον της ψυχής· για τον
οποίον δεύτερο, όμως, μόνον ο Κύριος είναι ο ικανός να προσφέρει.
Αυτό το παράδειγμα μας δείχνει ακόμη μία φορά, και αποδεικνύει, ότι τα
Ευαγγέλια δεν είναι διάφορα και ξένα μεταξύ τους και καμία διαφωνία δεν
έχουν επειδή τάχα γράφτηκαν από διαφορετικούς ανθρώπους. Αλλά διέπονται
όλα από τον ένα λόγο του Θεού και είναι κατ΄ αυτό θεόπνευστα. Ο Ιωάννης θα
κάνει αναφορά και στο ό,τι ο Κύριος πλένει τα πόδια και του μαθητή του Ιούδα
όπου έμελε να τον παραδώσει, υπογραμμίζοντας ότι ήθελε έτσι να του δώσει μία
τελευταία ευκαιρία για να μετανοήσει. Ο Κύριος, παρόλο που προεγνώριζε ότι
εκείνος έμελε να τον παραδώσει του ένιψε τα πόδια, ως μία κίνηση καθολικής
40
αδιάκριτης θείας αγάπης. Με τον τρόπο δε αυτόν έδωσε στον αχάριστο μαθητή
μια ακόμη ευκαιρία για να μετανοήσει για την πράξη την όποια σχεδίαζε και
έμελλε να φέρει εις πέρας. Κάνει δε αναφορά και στον σκοπό του προδότη Ιούδα
Ισκαριώτου. Έκλινε η καρδία του στο να τον παραδώσει, ωστόσο, λέγει, ο σκοπός
του αυτός του προδότου ήταν τότε ακόμη κεκρυμμένος. Εκφράζοντας γιατί
αναφέρει την λεπτομέρεια αυτήν ο Ευαγγελιστής Ιωάννης σημειώνει, ο
Χρυσόστομος, χαρακτηριστικά, λίγο παρακάτω στην ίδια συνάφεια:
«Καὶ δείπνου γενομένου, τοῦ διαβόλου βεβληκότος εἰς τὴν καρδίαν
Ἰούδα, ἵνα παραδῷ αὐτόν. Τοῦτο ἐκπληττόμενος εἶπεν ὁ εὐαγγελιστὴς,
δηλῶν, ὅτι τοῦτον τὸν ἤδη προδοῦναι ἑλόμενον αὐτὸν ἔνιψε».99
Στην ρήση αυτή του συνονώματού του Ευαγγελιστού Πατέρα βλέπουμε, ακόμη,
και εκείνο που παρατηρήσαμε και στο προηγούμενο κεφάλαιο, ό,τι οι πρώτοι
Πατέρες δεν έχουν αμφιβολία ότι το Ευαγγέλιο αυτό γράφτηκε από τον ίδιο τον
Ιωάννη, ώστε να αποδίδει ρητώς το χωρίο αυτό σ΄ αυτόν.
Ο Θεοφύλακτος Βουλγαρίας, στον σχετικό ερμηνευτικό Υπόμνημά του,
παρατηρεί ότι αφενός κυριαρχεί το ανθρώπινο στοιχείο της ενέργειας του
διδασκάλου, περί του πώς θα διδάξει τους μαθητές του πώς πρέπει να
συμπεριφέρονται. Η αγάπη και η φιλανθρωπία δε αποτελούν τον πυρήνα στις
πράξεις του Ιησού Χριστού. Στέκεται όμως και στην θεότητα του Κυρίου
υπογραμμίζοντας ότι από την ίδια ουσία του Πατρός είναι και ο Υιός και συνεπώς
είναι και τα δύο πρόσωπα θεοί αληθινοί. Τονίζοντας, ο λόγιος Αρχιεπίσκοπος
Αχρίδος, την θεότητα του Χριστού σχολιάζει, χαρακτηριστικά: «εάν εγώ ο φύσει
Κύριος ένιψα υμών των φύσει δούλων τους πόδας δι’ ου εάν εγώ ένιψα τους
προδότας πολλώ μάλλον υμείς των επιβούλων» και σχολιάζει, ο Ζιγαβηνός,
99 Ιωάννης Χρυσόστομος, Ερμηνεία εις το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον 59, 382.30-33.
41
αρνούμενος την διάκριση αυτήν στην συνείδηση των ακροωμένων». 100
Υπογραμμίζει δε ιδιαίτερα το στοιχείο ότι οι μαθητές του Κυρίου έπρεπε να
κατανοήσουν την σημασία της ταπεινώσεως.
Θεωρεί, λοιπόν, ο Αχρίδος επίσκοπος, ότι ο Χριστός μέσω του Νιπτήρος
θέλει να διδάξει την καθαρότητα της ψυχής και του σώματος σε όλους τους
πιστούς που είναι συνδεδεμένοι μαζί του και προς τούτο στέκει ως ο
Χρυσόστομος στην λέξη λελουμένος. Υπογραμμίζει ο λόγιος Πατέρας, εδώ
χαρακτηριστικά: «Οφείλετε πάσα διακονία αλλήλους υπουργείν» 101 τουτέστιν
να διακονείτε και να εργάζεσθε δια τους αδελφούς σας. Και συνεχίζει ο
επίσκοπος Βουλγαρίας λέγοντας ότι ο Κύριος έπλυνε τα πόδια πάντων των
παρευρισκομένων στο δείπνο, ακόμη και του προδότη Ιούδα του Ισκαριώτου. Αν
και ο σκοπός του Ιούδα ήταν κεκρυμμένος, ο Θεοφύλακτος λέγει ότι ούτε και την
ώρα της μυστικής τράπεζας ο Κύριος άλλαξε προς αυτόν στάση, δεν τον
παρατήρησε αν και προγνώριζε την προδοσία: «εγνωκε του γενομενου την
αιτίαν και τον σκοπόν».102
Ο Θεοφύλακτος τονίζει και τον διάλογο του Πέτρου με τον Κύριο όταν ο
πρώτος αρνείται να δεχθεί να του πλύνει τους πόδας. Σχολιάζει ιδιαίτερα την
στάση του Πέτρου να αρνηθεί να πλύνει τα πόδια του διδασκάλου του. Ο Κύριος,
τονίζει, δεν έπλυνε τα χέρια αλλά το έσχατο (κατώτατο) του σώματος που είναι
τα άκρα των ποδών. Η δε άρνηση του Πέτρου να δεχτεί αυτήν την ταπεινωτική
του διδασκάλου ενέργεια θα σήμαινε ταυτόχρονα την άρνησή του να είναι με
τον Κύριον, και ήτο παράλληλα μέγιστο θράσος να αντιλέγει αυτός ο
πνευματικά δούλος προς τον Κύριό του. Να συμπορευτεί, δηλαδή, με το θέλημά
του να του πλύνει τους πόδες. Να υπακούσει. Αλλά απαντάει ο Χριστός στον υιό
του Ιωνά και τον αποστομώνει λέγοντας ότι αυτό που έπραξα εγώ τούτο να
πράττετε και εσείς· δηλώνοντας έτσι το παράδειγμα το δικό μου να ακολουθείτε.
100 Θεοφύλακτος Βουλγαρίας, Περὶ τοῦ νιπτῆρος PG124, 150: «Αμήν, αυτό λοιπόν ει εγώ
ασυγκρίτω μείζων ούτω εταπεινώθην πολλών μάλλον και υμείς».
101 Θεοφύλακτος Βουλγαρίας, Περὶ τοῦ νιπτῆρος PG124, 157.
102 Ένθ. αν., 156.
42
Η τελευταία ενότητα της περικοπής μας εκτείνεται από τον ενδέκατο
στίχο έως και το τέλος. Πρόκειται για το θεολογικότερο μέρος της περικοπής,
όπου ο Κύριος, εν όψει της αποχωρήσεώς του από το υπερώον και της αρχής
των Παθών του, διδάσκει για μία τελευταία φορά όλους τους μαθητές του για
την φύση του νέου τρόπου, που ευαγγελίζεται, και της Εκκλησίας του. Έχει ως
εξής:
11 ᾔδει γὰρ τὸν παραδιδόντα αὐτόν· διὰ τοῦτο εἶπεν ὅτι οὐχὶ πάντες καθαροί ἐστε.
12 Ὅτε οὖν ἔνιψεν τοὺς πόδας αὐτῶν [καὶ] ἔλαβεν τὰ ἱμάτια αὐτοῦ καὶ ἀνέπεσεν πάλιν,
εἶπεν αὐτοῖς· γινώσκετε τί πεποίηκα ὑμῖν;
13 ὑμεῖς φωνεῖτέ με· ὁ διδάσκαλος, καί· ὁ κύριος, καὶ καλῶς λέγετε· εἰμὶ γάρ.
14 εἰ οὖν ἐγὼ ἔνιψα ὑμῶν τοὺς πόδας ὁ κύριος καὶ ὁ διδάσκαλος, καὶ ὑμεῖς ὀφείλετε ἀλλήλων
νίπτειν τοὺς πόδας·
15 ὑπόδειγμα γὰρ ἔδωκα ὑμῖν ἵνα καθὼς ἐγὼ ἐποίησα ὑμῖν καὶ ὑμεῖς ποιῆτε.
16 ἀμὴν ἀμὴν λέγω ὑμῖν, οὐκ ἔστιν δοῦλος μείζων τοῦ κυρίου αὐτοῦ οὐδὲ ἀπόστολος μείζων
τοῦ πέμψαντος αὐτόν.
17 εἰ ταῦτα οἴδατε, μακάριοί ἐστε ἐὰν ποιῆτε αὐτά.
18 Οὐ περὶ πάντων ὑμῶν λέγω· ἐγὼ οἶδα τίνας ἐξελεξάμην· ἀλλ᾽ ἵνα ἡ γραφὴ πληρωθῇ· ὁ
τρώγων μου τὸν ἄρτον ἐπῆρεν ἐπ᾽ ἐμὲ τὴν πτέρναν αὐτοῦ.
19 ἀπ᾽ ἄρτι λέγω ὑμῖν πρὸ τοῦ γενέσθαι, ἵνα πιστεύσητε ὅταν γένηται ὅτι ἐγώ εἰμι.
20 ἀμὴν ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ὁ λαμβάνων ἄν τινα πέμψω ἐμὲ λαμβάνει, ὁ δὲ ἐμὲ
λαμβάνων λαμβάνει τὸν πέμψαντά με.
Βλέπουμε, λοιπόν, ότι ο Κύριος Ιησούς Χριστός παύει τον διάλογό του με τον
Πέτρο και απευθύνεται σε ολόκληρο τον κύκλο των μαθητών του. Σκοπούντες
τώρα τους πρώτους αυτούς στίχους υπό την ποιητική τους υπόσταση θα είχαμε
να παρατηρήσουμε ότι συνιστά τον επίλογο, την αποκορύφωση του
αποχαιρετιστήριου λόγου (ένα είδος Διαθήκης) του Ιησού προς τους μαθητές. Ο
αποχαιρετιστήριος λόγος του αφορά (α) στο άμεσο μέλλον του Ιησού, (β) το
απώτερο μέλλον των μαθητών (χωρίς να παραλείπονται αναφορές στο
43
παρελθόν και στο παρόν) αλλά και (γ) των πιστευόντων, άρα των ακουόντων το
Ευαγγέλιο περί τα τέλη του πρώτου αι. μ.Χ.103
Επί του στίχου 14 έχει να παρατηρηθεί η νοηματική παραλληλία με το Ο
υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου οὐκ ἦλθε διακονηθῆναι, ἀλλὰ διακονῆσαι104 και που αποτελεί
προτροπή του Χριστού προς όλους τους ανθρώπους και όχι μόνον τους μαθητές
του που παρευρίσκονταν εκεί όταν τον εκφώνησε στα στενά χρονικά του
πλαίσια.105
Έχουμε, τέλος, να παρατηρήσουμε ότι στην εν λόγω περικοπή, και
αναφορικά με το νιπτήρα των ποδιών, απαντά τρεις φορές η λέξη καθαροί.
Φαίνεται ότι ο Ιωάννης με αυτόν τον τρόπο ανακαλεί έναν βασικό όρο της
θρησκευτικής παράδοσης της Παλαιάς Διαθήκης. 106 Προκειμένου ο άνθρωπος
να έχει κοινωνία με τον Θεό οφείλει να είναι καθαρός. Όσο, όμως, έρχεται στο
φως τόσο περισσότερο αισθάνεται την ακαθαρσία του και την ανάγκη για
κάθαρση. Γι’ αυτό γενικότερα όλες οι θρησκείες, βλέπουμε, περιλάμβαναν ένα
τελετουργικό καθαρμού, προκειμένου να παρέχεται η δυνατότητα καλύτερης
προσεγγίσεως του Θεού. Παρέχουν δηλαδή αυτά τα τελετουργικά στον
άνθρωπο μια εικόνα της αγιότητας του Θεού, αλλά και του δικού του σκότους,
από το οποίο οφείλει να απελευθερωθεί για να έχει την δυνατότητα να
προσεγγίσει τον Θεό.
103 Ratzinger, Benedikt XVI, Ιησούς από τη Ναζαρέτ, τόμ. Β΄, Από την είσοδο στην Ιερουσαλήμ μέχρι
και την Ανάσταση, σ. 53.
104 Μτθ ι΄, 45.
105 Φ. Αποστολός, «Ιερός Νιπτήρας: ο πλησίον είναι ο μυσταγωγός μας προς τον Θεό», στην
διαδικτυακή πηγή Πεμπτουσία, 12 Απριλίου 2017. Άλλος ερευνητής θα σχολιάσει, ότι μεταξύ
των Εβραίων δασκάλων, άλλοι σηκώνονταν όρθιοι όταν εισέρχονταν οι πιο μορφωμένοι ή σοφοί
και ότι οι θέσεις καταλαμβάνονταν ανάλογα με την τιμή, συχνά δε ανάλογα με την ηλικία. Στην
αρχαία Μεσόγειο οι επίσημες περιστάσεις απαιτούσαν να μιλάει πρώτος ο γηραιότερος, οι δε
νέοι έπρεπε να σηκώνονται πριν από τους μεγαλύτερους για να προσφέρουν τη θέση τους.
Τέτοιες πρακτικές πιθανώς διείσδυσαν και στους ιουδαϊκούς κύκλους- η αρχαιότητα (λόγω
ηλικίας ή θητείας στην κοινότητα) υπαγόρευε γενικά και την τοποθέτηση των καθισμάτων
στους ιουδαϊκούς κύκλους (Craig, The Gospel of John. A Commentary, τόμ. 2, σ. 905).
106 Στο κεφάλαιο ζ΄ του Κατά Μάρκον Ευαγγελίου απαντούμε τη βασική αντιπαράθεση του Ιησού
με αυτόν τον όρο της λατρευτικής καθαρότητας που παράγεται μέσω λατρευτικών
τελετουργιών.
44
Στον Μάρκο διαπιστώνουμε ήδη το ριζοσπαστικό καινό που εισάγει ο Κύριος
στον όρο της καθαρότητας. Καθαρότητα και ακαθαρσία επιτελούνται στην
καρδιά του ανθρώπου και εξαρτώνται από την κατάστασή της 107 και όχι από
εξωτερικά χειρονακτικά τελετουργικά υλικού ύδατος. Εγείρεται, όμως, αμέσως
το ερώτημα: πώς καθαρίζει η καρδιά; Ο Ιωάννης προσλαμβάνει και εμβαθύνει
στο μεγάλο θέμα της κάθαρσης, που απηχείται εν συντομία στην ομιλία του
Πέτρου, με την αφήγηση της νίψης των ποδών και με τον όρο αγιασμός στην
Αρχιερατική Προσευχή: εσείς είστε ήδη καθαροί διά τον λόγο τον οποίο ήδη σας
είπα, βεβαιώνει ο Ιησούς τους μαθητές Του στην Ομιλία της αμπέλου (ιε΄, 3).
Είναι ο λόγος του ο οποίος υπεισέρχεται μέσα τους, στη σκέψη και την θέληση
της καρδιάς, που μεταμορφώνει αυτήν την καρδιά τους και ανοίγει με τέτοιο
τρόπο ότι αυτή να μπορεί να δει.108 Σε αυτήν πρέπει να βυθιστεί ο άνθρωπος,
προκειμένου να απελευθερωθεί από την ακαθαρσία που τον χωρίζει από τον
Θεό. Σε αυτό το σημείο δεν πρέπει να λησμονήσουμε ότι ο Ιωάννης δεν έχει
ενώπιόν του έναν αφηρημένο προσδιορισμό της αλήθειας, αλλά γνωρίζει ότι η
αλήθεια είναι ο Ιησούς διά του Προσώπου Του.109 Γενικότερα συμπεραίνουμε ότι
το λουτρό το οποίο μας καθαρίζει είναι η αγάπη του Ιησού η οποία φθάνει έως
θανάτου. Ο λόγος του Ιησού δεν είναι μόνον λόγος, είναι ο ίδιος.110 Ένα ακόμη
στοιχείο που πρέπει να υπογραμμίσουμε και ας είναι αυτονόητο είναι ότι ο
άνθρωπος δεν μπορεί να καθαρθεί από μόνος του, οποιοδήποτε σύστημα
καθαρότητας και αν ακολουθεί. Ο Θεός, ο οποίος συγκαταβαίνει στη δική μας
πραγματικότητα, μας καθαρίζει και η καθαρότητα είναι λοιπόν δώρο. Αυτό
107 Μκ. ζ΄, 14-23.

και την Ανάσταση, σσ. 11-12.
109 Ένθ. αν.
110 Θα μπορούσαμε να κάνουμε δε και μία σύγκριση προς την πλατωνική φιλοσοφία της ύστερης
αρχαιότητας, η οποία περιστρέφονταν επίσης γύρω από το θέμα της κάθαρσης. Αυτή η νίψη
αποκτάται αφενός μέσω τελετουργιών και αφετέρου κατεξοχήν μέσω της βαθμιαίας ανόδου του
ανθρώπου στα ύψη του Θεού. Ο άνθρωπος καθαίρεται δι’ αυτής από το υλικό, γίνεται πνεύμα
και με αυτόν τον τρόπο καθαρός. (Βλ. σχετικά Δ. Λουκάς, Πλωτίνος, Εννεάδες, ΣΤ ́ 9 [9] «Περὶ
τἀγαθοῦ ἢ τοῦ Ἑνός», Θεσσαλονίκη χ.χ.).
45
όμως συνεπάγεται την υποχρέωση του κεκαθαρμένου μαθητού και κάθε
ανθρώπου που διατυπώνει ο Κύριος στον στίχο 14: Εάν συνεπώς εγώ, που είμαι ο
διδάσκαλος και ο κύριος, έπλυνα τα πόδια σας, είστε και εσείς υποχρεωμένοι να
πλένετε ο ένας τα πόδια του άλλου. Διότι σας πρόσφερα πρότυπο έτσι ώστε καθώς
σας έκανα εγώ και εσείς έτσι να κάνετε. 111 Άραγε πού ακριβώς έγκειται το
καινούργιο αυτής της εντολής; Επειδή, εν προκειμένω, θίγεται τελικά η
καινότητα της Καινής Διαθήκης, τ.ε. το ερώτημα για την ουσία του
Χριστιανισμού, είναι σημαντικό να το προσέξουμε ιδιαίτερα.
Η περικοπή της νίψης των ποδών μας φέρνει, ακόμη, αντιμέτωπους με δύο
διαφορετικές μορφές αντίδρασης του ανθρώπου προς αυτήν την θεία δωρεά: την
του Ιούδα και την του Πέτρου. Αμέσως μετά το λόγιο περί του παραδείγματος, ο
Ιησούς έρχεται στην αναφορά της περίπτωσης του Ιούδα. Ο Ιωάννης μας
αναφέρει ότι ο Ιησούς συγκλονίστηκε στα μύχια της ύπαρξής Του και το
επιβεβαίωσε ως εξής: Αφού είπε αυτά ο Ιησούς ταράχθηκε μέσα του και έδωσε την
εξής μαρτυρία: Αληθινά, αληθινά σας λέγω κάποιος από εσάς θα με προδώσει.112
Στην περίπτωση του Ιούδα φαίνεται ο κίνδυνος που διαπερνά όλες τις εποχές:
ακόμη και κάποιος που έλαβε τον φωτισμό και γεύθηκε την επουράνια δωρεά και
έγινε μέτοχος του Αγίου Πνεύματος 113 μέσω μιας σειράς από φαινομενικά
μικρούς τρόπους απιστίας ψυχικά παρακμάζει και έτσι τελικά πορεύεται μακριά
από το φως στη νύχτα χωρίς να είναι πλέον ικανός για μετάνοια. Στην
περίπτωση του Πέτρου, του δευτέρου τρόπου στάσεως προς την θεία δωρεά, μας
111 Εἰ οὖν ἐγὼ ἔνιψα ὑμῶν τοὺς πόδας ὁ κύριος καὶ ὁ διδάσκαλος, καὶ ὑμεῖς ὀφείλετε ἀλλήλων
νίπτειν τοὺς πόδας·ὑπόδειγμα γὰρ ἔδωκα ὑμῖν ἵνα καθὼς ἐγὼ ἐποίησα ὑμῖν καὶ ὑμεῖς ποιῆτε. Είναι
ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι στην νεότερη έρευνα υπάρχει μία διττή ερμηνευτική
τοποθέτηση περί του Νιπτήρος. Άλλοι διακρίνουν σε αυτόν ένα βαθύτερο νόημα, που
συμπληρώνεται με μία διασταυρωτή ανάγνωση των Ευαγγελίων, ενώ άλλοι πιστεύουν ότι ο
Νιπτήρας ήταν απλά ένα μονόσημο περιστατικό που σκοπό είχε να διδάξει ένα μήνυμα προς
τους μαθητές και σύνολη την Εκκλησία. Βλ. σχετικά R. Schnackenburg, Johannes evangelium III, σσ.
7,12).
112 Ιγ΄, 21. Ταῦτα εἰπὼν [ὁ] Ἰησοῦς ἐταράχθη τῷ πνεύματι καὶ ἐμαρτύρησεν καὶ εἶπεν· ἀμὴν ἀμὴν
λέγω ὑμῖν ὅτι εἷς ἐξ ὑμῶν παραδώσει με.

113 Εβρ. στ΄, 4.
46
συναντά ένας άλλο είδος κινδύνου και δη πτώσης, η οποία όμως δεν καταντά
απόρριψη αλλά μπορεί να θεραπευθεί διά της μετάνοιας.
Η αντίστασή του εναντίον της νίψεως των ποδών, βασικά, είναι η ίδια με
την αντίθεσή του ενάντια στην προαναγγελία του πάθους του Ιησού μετά την
ομολογία στην Καισάρεια του Φιλίππου. Βασικά και στους δύο διαλόγους
συμβαίνει το ίδιο· να μην προδιαγράφουμε στον Θεό τι πρέπει να κάνει, αλλά
να μάθουμε να τον αποδεχόμαστε όπως αυτός μας αποκαλύπτεται. Να μην
θέλουμε δηλαδή να αιωρούμε τον εαυτό μας στο ύψος του Θεού αλλά διά της
ταπείνωσης της διακονίας αργά να μεταμορφωνόμαστε σε αληθινές εικόνες του
Θεού. Εν κατακλείδι πρέπει να εστιάσουμε το ενδιαφέρον μας σε μια τελευταία
λεπτομέρεια της αφήγησης περί της νίψης των ποδών. Αφού ο Κύριος επεξήγησε
στον Πέτρο την αναγκαιότητα της νίψης, αυτός απαντά: αφού είναι έτσι, τότε να
του πλύνει όχι μόνον τα πόδια αλλά και τα χέρια και το κεφάλι.
Κάνοντας μια ανασκόπηση του κεφαλαίου περί της νίψης των ποδιών μπορούμε
να πούμε ότι σε αυτήν την θεία χειρονομία της ταπείνωσης, στην οποία
διακρίνεται το πλήρωμα της διακονίας της ζωής και του θανάτου του Ιησού, ο
Κύριος παρουσιάζεται ενώπιόν μας ως ο δούλος του Θεού –ως Αυτός ο οποίος
για μας έγινε ο διακονών, Αυτός που σηκώνει το φορτίο μας και έτσι μας δωρίζει
την αληθινή κάθαρση και την ικανότητα της θεώσεως. Στο δεύτερο άσμα του
πάσχοντος Δούλου του Θεού στον Ησαΐα απαντάει μια πρόταση η οποία
προλαμβάνει την βασική κατεύθυνση της θεολογίας του Πάθους του Κατά
Ιωάννη: «καὶ εἶπέν μοι “δοῦλός μου εἶ σύ Ισραηλ καὶ ἐν σοὶ δοξασθήσομαι”».114 Αυτή
η συνάφεια ανάμεσα στη διακονία του δούλου και τη δόξα διατρέχει ολόκληρη
την ιστορία του Πάθους του Ιωάννη: ακριβώς στην κάθοδο του Ιησού, στην
σταυρική του ταπείνωσή, αναδεικνύεται η δόξα του Θεού· δοξάζεται ο Θεός και
διά του Θεού ο Ιησούς. Όλα τα ανωτέρω συμπυκνώνει μία μικρή σκηνή κατά την
114 Μτθ΄, 3.
47
Κυριακή των Βαΐων –που θα μπορούσε να εκληφθεί ως η ιωάννεια εκδοχή της
αφήγησης του όρους των Ελαιών: «Αυτήν την στιγμή η ψυχή μου ταράχθηκε. Και
τι να πω; Πατέρα σώσε με απ’ αυτή την ώρα. Αλλά γι’ αυτό ήλθα σε αυτή την ώρα.
Πατέρα δόξασε το Όνομά σου». Ήλθε τότε φωνή από τον ουρανό: «Το όνομά μου
και το δόξασα και πάλι θα το δοξάσω». Η ώρα του Σταυρού είναι η ώρα της
αυθεντικής δόξας του Θεού και του Ιησού. 115 Επομένως, το ηθκοκοινωνικό
δίδαγμα είναι ό,τι όταν ένας μου ζητήσει κάτι, εγώ πρέπει να είμαι πρόθυμος να
βάλω το δικό μου θέλημα στην άκρη και να αισθανθώ μπροστά του, σαν να είμαι
ζωσμένος την πετσέτα και να έχω νερό για να του πλύνω τα πόδια.116
Παρατρέχοντας, τέλος, την συνέχεια του ιγ΄ κεφαλαίου θα ψάξουμε την
σύνδεσή του με την συνέχεια του Ευαγγελίου του Ιωάννη. Στα κεφάλαια ιδ΄-ιστ΄,
λοιπόν, εξαίρεται το γεγονός ότι ο Ιησούς Χριστός δοξάζεται διά της τέλειας
αγάπης του προς τον Πατέρα και τους ιδίους μαθητές του. Η δόξα του Θεού είναι
η δόξα του Σταυρού και της Αναστάσεως Του. Αυτή η ταπεινωτική ώρα είναι,
δηλαδή, και συνάμα η ώρα της ύψωσης. Οι δώδεκα μαθητές του, δεν θα μείνουν
μόνοι και ορφανοί αφού θα λάβουν το Παράκλητο Πνεύμα αντ’ αυτού. Αυτό,
παραμένοντας μαζί τους έως των εσχάτων, θα τους υπομνήσει και θα
διερμηνεύσει όλα όσα τους είπε ο Κύριος και διδάσκαλός τους, ο πρώτος
Παράκλητος, ο οποίος, επίσης, θα είναι πνευματικά παρών:117 «Οὐκ ἀφήσω ὑμᾶς
ὀρφανούς, ἔρχομαι πρὸς ὑμᾶς.ὁ ἔχων τὰς ἐντολάς μου καὶ τηρῶν αὐτὰς ἐκεῖνός
ἐστιν ὁ ἀγαπῶν με· ὁ δὲ ἀγαπῶν με ἀγαπηθήσεται ὑπὸ τοῦ Πατρός μου, κἀγὼ
ἀγαπήσω αὐτὸν καὶ ἐμφανίσω αὐτῷ ἐμαυτόν. ἐάν τις ἀγαπᾷ με τὸν λόγον μου
τηρήσει, καὶ ὁ Πατήρ μου ἀγαπήσει αὐτὸν καὶ πρὸς αὐτὸν ἐλευσόμεθα καὶ μονὴν
και την Ανάσταση, σ. 20.
116 Μητρ. Νικοπόλεως Μελέτιος, Ο Ιερός Νιπτήρας (Μ. Τετάρτη), Η χαρά διά του Σταυρού,
Πρέβεζα 2014, σσ. 153-155).

117 J. H. Neyrey, Worship in the Fourth Gospel: A Cultural Interpretation of John 14-17. Biblical Theology
Bulletin 36.3 (2006), σσ. 107-117. C. Hong Sling Wong, The Structure of John 17. Verbumet Ecclesia 27
(2006), σσ. 374-392. Σημειωτέον ότι δεν γίνεται άμεση αναφορά για παρουσία Του κατεξοχήν στη
λατρευτική σύναξη.
48
παρ᾽ αὐτῷ ποιησόμεθα». 118 Ο κόσμος, όμως, θα μισήσει τους μαθητές. Το
ζητούμενο είναι αυτοί να παραμείνουν ενωμένοι με την άμπελο και να αγαπούν
ο ένας τον άλλον με τον ίδιο τρόπο που τους αγάπησε ο δάσκαλος και φίλος τους.
Πρόκειται για μια σχέση ζωτική και παραγωγική.119
Συμπερασματικά, από την μελέτη του κεφ. ιγ΄ συνάγεται ότι βασικό θέμα
του είναι η ενότητα των μαθητών, η οποία συνιστά την αρτιότερη μαρτυρία ότι
συναποτελούν την Εκκλησία του Χριστού. Αυτή επιτυγχάνεται κατεξοχήν μέσω
της κάθαρσης που επιτελεί ο Ιησούς διά της καθόδου η οποία, όμως, στο Ιω.
συνιστά το α’ επεισόδιο της Ύψωσης και του δοξασμού Του. Ταυτόχρονα αυτή η
διακονία συνιστά και ένα σαφές υπόδειγμα συμπεριφοράς μέσα στην κοινότητα,
παρά το γεγονός ότι σε αυτήν διαχρονικά βρίσκονται διαφορετικοί χαρακτήρες
μαθητών, ακόμη και προδότες. Σε αυτό το σημείο αξιοπρόσεκτη είναι η εξής
λεπτομέρεια, που επισημαίνεται από τον Ράτσινγκερ. 120 Στο χωρίο ιγ΄, 18 ο
Κύριος χρησιμοποιεί μία ψαλμική τεκμηρίωση αναφορικά με τον προδότη Ιούδα:
Οὐ περὶ πάντων ὑμῶν λέγω· ἐγὼ οἶδα τίνας ἐξελεξάμην· ἀλλ᾽ ἵνα ἡ Γραφὴ
πληρωθῇ· «ὁ τρώγων μουτὸν ἄρτον ἐπῆρεν ἐπ᾽ ἐμὲ τὴν πτέρναν αὐτοῦ» (Ιω. 13, 18).
Με τον όρο τρώγειν αντί ὁ ἐσθίων ἄρτους μου, ἐμεγάλυνεν ἐπ᾽ ἐμὲ πτερνισμόν (Ψ.
μ΄, [μα΄], 10) ανακαλείται η εκτενής περί του άρτου Ομιλία του και η
σκανδαλώδης για τους πολλούς αναφορά στην βρώση της σάρκας και του
αίματός του (Ιω. στ΄, 54-58). Έτσι, όμως, (με το ὁ τρώγων αντί ὁ ἐσθίων)
προτυπώνεται η είσοδος της προδοσίας στους κόλπους της ίδιας της
εκκλησιαστικής κοινότητας.
118 Ιδ΄, 18-23.

119 Σύμφωνα με τον Χρ. Καραγκούνη η άμπελος, εν προκειμένω, σημαίνει τον αμπελώνα (κέρεμ)
του Ησ. ε΄, 1. Βλ. The Development of Greek and the New Testament: Morphology, Syntax, Phonology, and
Textual Transmission (WUNT 167), Tübingen: Mohr 2004, σσ. 247-261. Του ιδίου Vine, Vineyard, and
Jesus, SEÅ 65 (2000), σσ. 201-14.
120 Ράτσινγκερ, ό.π. σ. 81: Ο Ιησούς σήκωσε πάνω Του εκείνη την ώρα το διαχρονικό πάθος τού να
γίνεσαι αντικείμενο προδοσίας υφιστάμενος την έσχατη ανάγκη της Ιστορίας έως το βυθό της (σ.
82).
49
Κεφάλαιο Γ΄: Ποιητική απόδοση του κειμένου
Ακολουθώντας τις οδηγίες του Κώδικος των Ευαγγελίων του ερευνητή και
επιβλέποντος καθηγητή μου Σ. Δεσπότη ομοίως παρουσιάζω στην
συνέχεια την περικοπή της νίψεως των ποδών εκ του κατά Ιωάννην
Ευαγγελίου121 σε ποιητική απόδοση· παραλείποντας την αρίθμηση και την
δομή των προτάσεων.122
Πρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχα εἰδὼς ὁ ᾿Ιησοῦς ὅτι ἐλήλυθεν αὐτοῦ ἡ ὥρα ἵνα
μεταβῇ ἐκ τοῦ κόσμου τούτου πρὸς τὸν πατέρα, ἀγαπήσας τοὺς ἰδίους τοὺς
ἐν τῷ κόσμῳ, εἰς τέλος ἠγάπησεν αὐτούς.καὶ δείπνου γενομένου, τοῦ
διαβόλου ἤδη βεβληκότος εἰς τὴν καρδίαν ᾿Ιούδα Σίμωνος ᾿Ισκαριώτου ἵνα
αὐτὸν παραδῷ, εἰδὼς ὁ ᾿Ιησοῦς ὅτι πάντα δέδωκεν αὐτῷ ὁ πατὴρ εἰς τὰς
χεῖρας, καὶ ὅτι ἀπὸ Θεοῦ ἐξῆλθε καὶ πρὸς τὸν Θεὸν ὑπάγει, ἐγείρεται ἐκ τοῦ
δείπνου καὶ τίθησι τὰ ἱμάτια, καὶ λαβὼν λέντιον διέζωσεν ἑαυτόν. εἶτα
βάλλει ὕδωρ εἰς τὸν νιπτῆρα, καὶ ἤρξατο νίπτειν τοὺς πόδας τῶν μαθητῶν
καὶ ἐκμάσσειν τῷ λεντίῳ ᾧ ἦν διεζωσμένος. ἔρχεται οὖν πρὸς Σίμωνα
Πέτρον,
καὶ λέγει αὐτῷ ἐκεῖνος· Κύριε, σύ μου νίπτεις τοὺς πόδας;
ἀπεκρίθη ᾿Ιησοῦς καὶ εἶπεν αὐτῷ· ὃ ἐγὼ ποιῶ, σὺ οὐκ οἶδας ἄρτι, γνώσῃ δὲ
μετὰ ταῦτα.123
λέγει αὐτῷ Πέτρος· οὐ μὴ νίψῃς τοὺς πόδας μου εἰς τὸν αἰῶνα. ἀπεκρίθη αὐτῷ
ὁ ᾿Ιησοῦς· ἐὰν μὴ νίψω σε, οὐκ ἔχεις μέρος μετ' ἐμοῦ. λέγει αὐτῷ Σίμων
Πέτρος· Κύριε, μὴ τοὺς πόδας μου μόνον, ἀλλὰ καὶ τὰς χεῖρας καὶ τὴν
κεφαλήν.
121 Ιω ιγ΄, 1-20.

122 Καθότι αυτά έγιναν εκ των υστέρων και σε ορισμένες περιπτώσεις είναι λανθασμένα.
123 Παρουσιάζουμε με κόκκινο χρώμα τον άμεσο λόγο του Κυρίου, μιμούμενοι σε αυτό τα
αρχαία κείμενα των Ευαγγελίων, όπου οι λόγοι του Κυρίου εμφανίζονται εκεί όμως με χρώμα
πορφυρό.
50
λέγει αὐτῷ ὁ ᾿Ιησοῦς· ὁ λελουμένος οὐ χρείαν ἔχει ἢ τοὺς πόδας νίψασθαι,
ἀλλ' ἔστι καθαρὸς ὅλος· καὶ ὑμεῖς καθαροί ἐστε, ἀλλ' οὐχὶ πάντες. ᾔδει γὰρ
τὸν παραδιδόντα αὐτόν· διὰ τοῦτο εἶπεν· οὐχὶ πάντες καθαροί ἐστε.
῞Οτε οὖν ἔνιψε τοὺς πόδας αὐτῶν καὶ ἔλαβε τὰ ἱμάτια αὐτοῦ, ἀναπεσὼν
πάλιν εἶπεν αὐτοῖς· γινώσκετε τί πεποίηκα ὑμῖν; ὑμεῖς φωνεῖτέ με, ὁ
Διδάσκαλος καὶ ὁ Κύριος, καὶ καλῶς λέγετε· εἰμὶ γάρ. εἰ οὖν ἐγὼ ἔνιψα ὑμῶν
τοὺς πόδας, ὁ Κύριος καὶ ὁ Διδάσκαλος, καὶ ὑμεῖς ὀφείλετε ἀλλήλων νίπτειν
τοὺς πόδας. ὑπόδειγμα γὰρ δέδωκα ὑμῖν, ἵνα καθὼς ἐγὼ ἐποίησα ὑμῖν, καὶ
ὑμεῖς ποιῆτε· ἀμὴν ἀμὴν λέγω ὑμῖν, οὐκ ἔστι δοῦλος μείζων τοῦ κυρίου αὐτοῦ,
οὐδὲ ἀπόστολος μείζων τοῦ πέμψαντος αὐτόν. εἰ ταῦτα οἴδατε, μακάριοί ἐστε
ἐὰν ποιῆτε αὐτά.οὐ περὶ πάντων ὑμῶν λέγω· ἐγὼ οἶδα οὓς ἐξελεξάμην· ἀλλ'
ἵνα ἡ γραφὴ πληρωθῇ, ὁ τρώγων μετ' ἐμοῦ τὸν ἄρτον ἐπῆρεν ἐπ' ἐμὲ τὴν
πτέρναν αὐτοῦ. ἀπ' ἄρτι λέγω ὑμῖν πρὸ τοῦ γενέσθαι, ἵνα ὅταν γένηται
πιστεύσητε ὅτι ἐγώ εἰμι. ἀμὴν ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ὁ λαμβάνων ἐάν τινα πέμψω,
ἐμὲ λαμβάνει, ὁ δὲ ἐμὲ λαμβάνων λαμβάνει τὸν πέμψαντάμε.
51
Κεφάλαιο Δ΄: Δραματική αναπαράσταση του κειμένου
Επίσης, με βάση τους ερμηνευτικούς κανόνες του Κώδικος των Ευαγγελίων
θα παρουσιάσουμε την ανάλυση του κειμένου της νίψεως των ποδών
εφαρμόζοντας τον ερμηνευτικό κανόνα της συνάφειας για να οδηγηθούμε
στην ορθή ερμηνεία του περιστατικού αυτού του θείου Πάθους. Ως
έναυσμα έχουμε την συνάφεια του προηγούμενου κεφαλαίου (ιβ΄).
Έξι μέρες πριν από την μεγάλη εορτή του Πάσχα ο Κύριος επισκέφτηκε την
Βηθανία όπου κατοικούσε ο Λάζαρος που είχε αναστήσει εκ των νεκρών.
Εκεί οι αδελφές Μάρθα και Μαρία του παρέθεσαν τραπέζι και η Μαρία
άδειασε ένα αλάβαστρο με ακριβό μύρο στα πόδια του Κυρίου και τα
έλουσε με αυτό. Ο Ιούδας αντέδρασε στην πράξη αυτή λέγοντας ότι άδικα
πήγε το μύρο και θα μπορούσε να δοθεί το αντίτιμό του στους φτωχούς.
Έδωσε έτσι ένα νέο σημείο ότι άλλα έχει στην καρδιά ου ως θα έκανε στο
επόμενο κεφάλαιο στον νιπτήρα. Κατόπιν ακολουθεί η συνάντηση του
Κυρίου με τον Φίλλιπο και η θριαμβευτική είσοδός του στα Ιεροσόλυμα
πάνω σε ένα ταπεινό γαϊδουράκι.
Μετά από τα γεγονότα αυτά και λίγο πριν από το Πάθος του ο Κύριος
θέλησε να φάει ένα τελευταίο δείπνο με τους μαθητές του. Κατά αυτό το
δείπνο ήδη ο διάβολος είχε μπει μέσα στον Ιούδα και τον ενέπνευσε να
παραδόσει τον διδάσκαλό του στους Αρχιερείς.124
124Η αναφορά του Σατανά (13,27) είναι σημαντική. Σε αντίθεση με τους Συνοπτικούς, ο Ιωάννης,
ο οποίος επίσης παραλείπει τους εξορκισμούς του Ιησού, μιλάει μόνο μία φορά για τον "Σατανά"
(13,27) και τρεις φορές για τον "διάβολο" (6,70- 8,44- 13,2). Ο ρόλος του διαβόλου σε αυτό το
Ευαγγέλιο περιβάλλει ιδιαίτερα τον πιστό - ο Ιούδας ο προδότης ήταν "διάβολος" (6,70),
αντικαθιστώντας τη λειτουργία του Πέτρου στη μαρκινική παράδοση (Μάρκος 8,33). Ο
συγγραφέας της Αποκάλυψης συνδέει ομοίως τον "Σατανά" συχνότερα με διωγμούς, τόσο
ρωμαϊκούς όσο και στις συναγωγές (Αποκ. 2,9-10, 13- 3,9- 12,9-12- πρβλ. 1 Πέτρ. 5,8), αν και η
ιωάννεια λογοτεχνία εκτός του Ευαγγελίου τον συνδέει επίσης με την ψευδοδιδασκαλία (Αποκ.
2,24- πρβλ. Α΄ Ιωάν. 4,3) και την αμαρτία (1 Ιωάν. 3,8, 10). Ο διάβολος ήταν δολοφόνος (8,44), γι'
52
Τότε ξάφνου, εκεί που κάθονταν κανονικά, ο διδάσκαλος σηκώθηκε και
αφού έβγαλε τον χιτώνα του δέθηκε γύρω-γύρω στην μέση του πετσέτα,
έβαλε νερό σε μία λεκάνη και άρχισε να πλένει τα πόδια των μαθητών του.
Όταν έφτασε η σειρά του Πέτρου αυτός αντέδρασε.
- Δεν θα μου πλύνεις εσύ τα πόδια, του λέει.
Ο Κύριος του απάντησε ότι δεν κατανοεί τί κάνει, αλλά θα το καταλάβει
αργότερα. Τότε ο Πέτρος συμφώνησε να του τα πλύνει, και μάλιστα από
ενθουσιασμό του είπε και όλο το σώμα να του νίψει.
Κατόπιν ο Κύριος απευθύνει στους μαθητές του μία τελευταία διδασκαλία,
όπου το κεντρικό της νόημα είναι ότι όπως αυτός ταπεινώθηκε και τους
ένιψε τα πόδια -αν και διδάσκαλός τους- έτσι και αυτοί αργότερα στο
ιεραποστολικό τους έργο να είναι ταπεινοί και να υπηρετούν τα έθνη και
τους άλλους ανθρώπους, και να μην επαναπαύονται στο αξίωμα τους.
Στην συνέχεια ο Κύριος αλλάζει θέμα και τρόπο και φανερώνει στους
μαθητές ότι κάποιος ανάμεσά τους θα τον παραδώσει. Οι μαθητές τότε τα
έχασαν και άρχισαν να κοιτούν γύρω τους ποιος θα μπορούσε να ήταν
αυτός που θα έκανε κάτι τέτοιο τερατώδες. Ο Ιωάννης δε, που είχε
ακουμπημένο το κεφάλι του στο στήθος του Κυρίου, τον ρώτησε μην τυχόν
θα ήταν αυτός. Όμως ο Κύριος τους καθησύχασε λέγοντάς τους ότι θα είναι
εκείνος στον οποίο θα παραδώσει ψωμί μουσκεμένο σε κρασί. Και αφού
μούσκεψε ένα κομμάτι ψωμιού στο κρασί, που ήταν εμπρός του, το έδωσε
στον Ιούδα Ισκαριώτη και του είπε να βιαστεί να κάνει ότι έχει να κάνει. Ο
Ιησούς έτσι προφανώς επεκτείνει την προσφορά αγάπης του ακόμη και
στον αρνητή Ιούδα. Στις παραδοσιακές κοινωνίες της Μέσης Ανατολής
ήταν σημάδι ιδιαίτερης εύνοιας για τον οικοδεσπότη να βουτάει ένα
κομμάτι ψωμί στο κοινό πιάτο με σάλτσα και να το δίνει σε έναν καλεσμένο
αυτό και τα παιδιά του επιθυμούν να σκοτώσουν τον Ιησού (8, 40-41). (Βλ. σχετ. Craig, The Gospel
of John. A Commentary, τόμ. 2, σ. 919).
53
του.125
Τότε ο Ισκαριώτης εκείνος αφού πήρε το ψωμί άφησε αμέσως το δείπνο.
Παρά την σαφή αυτή πράξη κανείς από τους μαθητές δεν κατάλαβε την
πραγματική σημασία της χειρονομίας αυτής. 126
Τότε ο Κύριος, αφού πια έφυγε ο προδότης, τους έδωσε μία ακόμη
διδασκαλία που αφορούσε πια μόνον αυτούς, ως πραγματικούς μαθητές
του: δηλαδή να αγαπώνται μεταξύ τους όπως και αυτός τους αγαπάει
αληθινά. Τότε πάλι ο Πέτρος, βλέποντας ότι ο Κύριος του με όλα αυτά τα
λόγια τους αποχαιρετά, με ενθουσιασμό του είπε ότι θα τον ακολουθήσει
όπου και αν πάει· και δεν χρειάζεται, δηλαδή, να αποχαιρετιστεί και από
αυτόν. Όμως ο Κύριος του απάντησε ότι όπου πηγαίνει αυτός δεν μπορεί
να έρθει. Ο Πέτρος όμως, αδαής καθώς ήταν για τα μεγάλα πράγματα που
εννοούσε ο Χριστός, απάντησε ευθύς ότι όχι μόνον μπορεί να τον
ακολουθήσει αλλά και την ζωή του θα θυσιάσει για αυτόν. Αλλά ο Κύριος
τον προσγείωσε λέγοντας του προφητικά ότι όχι μόνον δεν θα έχει την
τόλμη να θυσιαστεί περί αυτού αλλά και πολύ σύντομα θα τον αρνηθεί.
Βλ. Craig The Gospel of John. A Commentary, τόμ. 2, σ. 918.

125
Ο Craig θα παρατηρήσει ότι στην αρχαία Μεσόγειο ο τραυματισμός ή η θανάτωση όσων είχαν
126
φάει στο τραπέζι κάποιου ήταν τρομερό αδίκημα. Μια τέτοια συμπεριφορά θεωρούνταν ότι
προκαλούσε τη θεία οργή. Όσοι τρώνε μαζί σε ένα τραπέζι δεν έπρεπε να προδώσουν τη φιλία
τους συκοφαντώντας ο ένας τον άλλον (ό.π., σ. 919).
54
Β΄ Μέρος
Κεφάλαιο Α΄: Η πρόσληψη της περικοπής του Νιπτήρος στην
τέχνη και στην υμνολογία
Αφήνοντας το ερμηνευτικό, και θα λέγαμε λογικό, πρώτο μέρος της εργασίας
μας θα αλλάξουμε τον τρόπο προσέγγισης προς την περικοπή του Ιερού
Νιπτήρος και θα εξετάσουμε πώς αυτή εμφανίζεται στις υλικές τέχνες, ως είναι
η αγιογραφία, η μικροτεχνία, ως και στην υμνογραφία. Εξυπακούεται ότι στο
πρώτο αυτό κεφάλαιο την τιμητική της θα έχει η αρχαιολογία με τα ιστορικά της
μνημεία περί του προκείμενου θέματος.
Όπως όλα τα μεγάλα εκκλησιαστικά γεγονότα έτσι και ο Ιερός Νιπτήρας
έχει την θέση του στην αγιογραφία του χριστιανικού ναού ως και ευρύτερα σε
κάθε τέχνη της Εκκλησίας μας. Τον νιπτήρα –κατά λειτουργική τάξη και
παράδοση- τον συναντούμε στην άνω ζώνη ζωγράφισης του κεντρικού κλίτους,
ήτοι, αλλιώς, στο νότιο τμήμα του εγκάρσιου κλίτους, 127 πλάι προς τον κύκλο
των συναφών και ιστορικά ακόλουθων θεανθρώπινων γεγονότων του Κυρίου,
της παραδόσεως των Θείων Μυστηρίων, της Σταυρώσεως και της Αναστάσεως·
ως έχει δηλαδή η σειρά των περιστατικών αυτών και στα Ιερά Ευαγγέλια.
Ο Νιπτήρας συναντάται, ακόμη, και σε άλλες μορφές τέχνης που, ωστόσο,
είναι παρεμφερείς παραλλαγές της ζωγραφικής αγιογραφίας ως είναι οι
φορητές εικόνες, οι εικόνες τέμπλου, τα σκαλίσματα σε λειψανοθήκες, οι
μικρογραφίες εκκλησιαστικών χειρογράφων και Καινών Διαθηκών, κοκ. 128 Η
παράσταση του Κυριακού αυτού περιστατικού απαντά σχεδόν στερεότυπη σε
όλες τις αναπαραστάσεις της Ορθόδοξης Εκκλησίας από Ανατολή έως Δύση,
όταν σέβονται και γνωρίζουν την παράδοση.
Για την σύνθεση βλ. Ε. Ν. Τσιγαρίδας, Μανουήλ Πανσέληνος, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 190- εικ. 69.
127
Δείγματα ποικίλων παραστάσεων της νίψεως των ποδών από την εκκλησιαστική αλλά και
128
την κοσμική τέχνη παραθέτουμε στο φωτογραφικό παράρτημα, που βρίσκεται στο τέλος της
εργασίας μας.
55
Αλλά ας έλθουμε τώρα να παρατηρήσουμε εγγύτερα τις αγιογραφίες του
Νιπτήρος σε μία σειρά από τους πιο γνωστούς και χαρακτηριστικούς ναούς που
μας σώζονται από τις διάφορες εποχές του Βυζαντίου. Στο δε φωτογραφικό
παράρτημα θα έχει κανείς την ευκαιρία να δει και άλλες πολλές αγιογραφίες. Η
παράσταση –ως την συναντούμε- είναι γενικά στερεότυπη: «Ο Ιησούς
εζωσμένος λέντιον, δια του οποίου σπογγίζει τους πόδας του Πέτρου. Ούτος
κάθεται επί επιμήκους εδράνου με τον δεξιό πόδα υπεράνω της λεκάνης,
ευρισκομένης μεταξύ των δύο μορφών. Όπισθεν του Πέτρου ίσταται έτερος
μαθητής».129 Ωστόσο, υπάρχουν ενίοτε και κάποιες παραλλαγές και εξαιρέσεις.
Θα αρχίσουμε με τον κεντρικό ναό των Καρυών του Αγίου Όρους, το
καλούμενον Πρωτάτον. Στην εκείσε απεικόνιση του Νιπτήρα130 ο Ιησούς πλέον
έχει λάβει ξανά την θέση του Διδασκάλου, όχι μόνο με την μεταβολή
ενδυματολογικά, αλλά και ζωγραφικά εμφανίζεται να κάθεται σε σκαμνί με
μαξιλάρι για υποπόδιο, δείγμα του κύρους Του. Οι Μαθητές όρθιοι, δεξιότερα
στέκουν και ακούν το νόημα της προηγούμενης νίψης των ποδών. Ο Κύριος τους
κοιτά με το δεξί χέρι σε στάση ευλογίας ή και διδασκαλίας με την αριστερή να
φέρει ειλητάριο απλό.131 Από την άλλη πλευρά στον όμιλο των Μαθητών όλοι
με προσοχή τον ακούν πλην του μπροστά ευρισκόμενου, που έχει στραμμένη
την κεφαλή προς τους υπόλοιπους και τα χέρια ανοικτά ωσάν να δείχνει ή να
ακούει κάτι θαυμάσιο και αξιοπρόσεκτο. Οι φθορές στην περιοχή του άνω
μέρους των Μαθητών δεν μας επιτρέπουν να δούμε καλύτερα τις εκφράσεις των
υπολοίπων, ωστόσο η πυκνή αλληλεπίθεση μορφών που κοιτούν στο ίδιο
σημείο, προφανώς θα τόνιζε ζωγραφικώς τα διδακτέα αυτής της στιγμής.
129 Περιγραφή καλλίγραφου αρχικού γράμματος ευαγγελικής περικοπής Ιερού Ευαγγελίου από
την Ι. Μ. Κουτλουμουσίου του Αγίου Όρους. (Οι θησαυροί του Αγίου Όρους, τόμ. Α΄, Μέρ. Β΄
(Εικονογραφημένα χειρόγραφα), επιμ. Σ. Μ. Πελεκανίδης, Π. Κ. Χρήστου, Χ. Μητροπούλου-
Τσιούμη, Σ. Ν. Καδάς, Αθήνα 2016, σ. 238).
130 Για την σύνθεση λ. Τσιγαρίδας, Μανουήλ Πανσέληνος, εικ. 70- , σ. 191.
131 Το ειλητάριο είναι μάλλον απλό σε σχέση με απεικονίσεις άλλων, που συναντάται
διατρέχουσα περόνη ή άλλες λεπτομέρειες. Βλ. και Gerstel, Liturgical scrolls in Byzantine sanctuary,
σ. 196, ιν. 1.
56
Περιφερειακά, τα οικοδομήματα στον φόντο αποτελούν συνέχεια της
προηγούμενης σύνθεσης, ισχυροποιώντας την αίσθηση συνέχειας μεταξύ τους
ενώ γέφυρα αποτελεί και το πορφυρό ύφασμα που τμήμα του φτάνει να
πλαισιώσει τον απώτερο αριστερό πύλο. Διακριτές είναι κάποιες κορυφές
δέντρων στο τελευταίο επίπεδο προοπτικά, με δίδυμα τοξωτά παράθυρα να
καλύπτουν το κενό μεταξύ των μορφών του Χριστού και των Μαθητών. Τα δύο
αυτά κέντρα εστίασης είναι αρμονικά τοποθετημένα με τον όμιλο των Μαθητών
-παρότι είναι πολυπληθέστερος- να μην δεσμεύει περισσότερο την προσοχή μας
και μάλλον με την πυκνότητά του παράδοξα να βαραίνει την μορφή του Κυρίου.
Τα χρώματα δεν είναι τόσο φωτεινά όσο του γειτονικού Νιπτήρα, αν και η
παλέτα περιλαμβάνει το ίδιο γαιώδες χρωματολόγιο. Πιο ψηλά, μερικά
γράμματα μόνον από την επιγραφή ξεχωρίζουν καθώς οι αποξέσεις έχουν
επηρεάσει εκείνο το τμήμα της τοιχοποιίας. Από μακριά ο ανατολικός τοίχος
στο νότιο χοροστάσι ομοιάζει με μεγάλο δίπτυχο που ο Νιπτήρας και
Διδασκαλία του είναι τα δύο στοιχεία του. Μέσα τους δύο μικρότερα σε μέγεθος
δίπτυχα με τον Κύριο και διδάσκαλο απεικονισμένο αριστερά - κίνηση φυσική
των ματιών για όλους που διαβάζουν από αριστερά προς τα δεξιά και άρα πρώτη
θέαση προς τα αριστερά όταν αντικρίζουμε κάτι, και τους Μαθητές δεξιά.
Σκηνές, που όπως είπαμε νωρίτερα, παρουσιάζουν κοινό νόημα και εύστοχα ο
καλλιτέχνης ομαδοποίησε στον χώρο.
Στον νιπτήρα π.χ. του Πρωτάτου του Αγίου Όρους ο Κύριος κρατώντας το
δεξί πόδι του Πέτρου είναι ελαφρά σκυμμένος και με το δεξί του χέρι υψωμένο,
με τα δάκτυλα να ευλογούν, και τον κορυφαίο των Μαθητών να κοιτά κάπως
αμήχανα ενώ έχει φέρει το δεξί του χέρι στο πάνω μέρος της κεφαλής. 132
Κάτωθεν αυτών, ο κυκλικός νιπτήρας και τα υποδήματα του Πέτρου, μαζί με
ένα του επόμενου Μαθητή που ετοιμάζεται, βρίσκονται στο δάπεδο. Δεξιότερα,
132Βλ. σχετικά και τα υπόλοιπα ενδιαφέροντα σχόλια στο Δ. Καλομοιράκης, «Ερμηνευτικές

παρατηρήσεις στο εικονογραφικό πρόγραμμα του Πρωτάτου», Δελτίον XAE 15 (1989-
1990), Αθήνα 1991, σ. 200.
57
στο δεύτερο μισό του συνόλου, οι Μαθητές αποτελούν έναν ενιαίο όγκο πάνω σε
ορθογώνιο έδρανο. Στέκουν σαν απλοί μάρτυρες. 133

όντας εμφανές το
ερωτηματικό στο πρόσωπό τους. Η ζωγραφική αλληλεπίθεσή τους ενισχύει την
αίσθηση αυτή και μάλιστα η ενίοτε ζωγραφική μόνο προφίλ ορισμένων εξ
αυτών ή ίσως να διαφαίνεται μέσα στο πλήθος μόνο ο ένας οφθαλμός και μικρή
περιοχή προσώπου, δραματοποιούν τον όγκο αυτό. Οι περιφερειακοί Μαθητές
έχουν σχεδιαστεί όχι όρθιοι και στητοί αλλά με έντονη κυρτότητα στην πλάτη
και την κεφαλή κοντά στους ώμους, ωσάν να καμπουριάζουν ή να συστρέφονται
με προβληματισμό προς αυτό που αντικρίζουν. Ο Ιούδας για ακόμα μία φορά
διαφοροποιείται σχεδιαστικά και αισθηματικά. Βρίσκεται εκτός των υπολοίπων,
κάτω από τον προηγούμενο όγκο, λύνοντας το υποπόδιό του. Φαίνεται να μην
συμμερίζεται τον προβληματισμό των υπολοίπων για το πώς ο Διδάσκαλος θα
πλύνει τα πόδια των Μαθητών και το βλέμμα του κινείται προς το δίδυμο
Χριστός-Πέτρος με μία μικρή ένταση ή καλύτερα με απουσία κάποιας ειρήνης.
Η γενικότερη αντίθεση Μαθητών-Ιούδα Ισκαριώτου με τα παραπάνω
τεχνάσματα εκλαμβάνεται ορθώς ασυναίσθητα από τον θεατή, χωρίς
ενσυνείδητη διεργασία και άρα δείγμα επιτυχούς απεικόνισης. 134 Κάνοντας
αναφορά στα υπόλοιπα στοιχεία, θα μπορούσε να πει κανείς ότι τα
οικοδομήματα στο φόντο διατεταγμένα κατά μήκος του οριζόντιου άξονα είναι
και πάλι παρόντα, με έντονο διάκοσμο και αρχιτεκτονικά στοιχεία,
παρουσιάζοντας κίονες, θύρες ορθογώνιων και τοξωτών ανοιγμάτων,
σιδηροκατασκευές με κάγκελα και το πορφυρό ύφασμα που πλαισιώνει
133 Τσιγαρίδας, σε συλλογικό έργο, Μανουήλ Πανσέληνος, σ. 44. Το χρώμα των οικοδομημάτων
μεταβάλλεται αναλόγως των προσώπων που πλαισιώνουν, βοηθώντας ξανά στον εντοπισμό
των διαφορετικών σημείων εστίασης στην σύνθεση. Στο τμήμα που αντιστοιχεί στον Ιησού οι
τόνοι κινούνται στα χρώματα της τράπεζας του Δείπνου, με το τμήμα των Μαθητών να φέρει
αποχρώσεις λίγο ελαφρύτερες των σαρκικών προπλασμών. Ανάμεσα σε όλες τις άλλες
συνθέσεις του κύκλου του Ιερού Πάθους μόνο σε αυτήν το χρώμα του ενδύματός Του,
διαφοροποιείται χρωματικά τόσο πολύ. Η τοιχογραφία φαίνεται να μας δείχνει το στιγμιότυπο
από το Ιω ιγ΄, 6.
134 Βλ. και Δ. Κατσαβέλης, Ο εικονογραφικός κύκλος των Παθών του Χριστού στους ναούς της
Μακεδονίας κατά την Παλαιολόγεια περίοδο, Θεσσαλονίκη 2018, σ. 76.
58
τμήματα των κτισμάτων. Ο Νιπτήρας ως και το έδρανο στο μπροστινό
επίπεδο φέρουν ελάχιστη διακόσμηση και τα χρώματά τους, αντίστοιχα,
κινούνται σε τόνους μίας γκάμας από το φαιό-γκρι έως και το κίτρινοχρυσό.135
Είναι αξιοσημείωτο επίσης ότι ο Νιπτήρας εξεικονίζεται και συμβολίζεται,
κατά κάποιον τρόπο, στην στολή των κληρικών της εποχής μας στο λεγόμενο
επιγονάτιο που στερεούμενο από τον ώμο κρέμεται στο ύψος του γονάτου. Έτσι
λοιπόν ο Κούρκουλας υπογραμμίζει ότι το ένδυμα αυτό (πέραν από την ρομφαία
του λόγου, καθότι μοιάζει με ξίφος που στέκεται στην θέση του) συμβολίζει και
το λέντιον του Κυρίου που διέζωσε. 136 Οι κληρικοί, ως υπάκουοι μιμητές του
Κυρίου, οφείλουν και αυτοί να υπηρετούν τον λαό που τους εμπιστεύτηκε, και
προς ένδειξη τούτου φέρουν το σύμβολο αυτό ως απαραίτητο μέρος των αμφίων
τους.
Ερχόμενοι τώρα σε μία γνωστή παράσταση από την Ιερά Μεγίστη Μονή
Βατοπεδίου σημμειολογούμε κάποιες διαφοροποιήσεις. Σε σχέση, δηλαδή, με
τις παρόμοιες σκηνές, ο Κύριος δεν έχει τη μία χείρα ημιυψωμένη ως δείγμα
ευλογίας ή ομιλίας, αλλά και οι δύο βρίσκονται πάνω στο δεξί πόδι του Πέτρου,
που έχει μαζέψει τον χιτώνα του προς διευκόλυνση της νίψης. Ωστόσο, παρ’ ότι
ο Ιησούς δεν φαίνεται να μιλά στον Πέτρο, ο πρώτος των Αποστόλων κατά το
γνωστό σχήμα φέρνει την χείρα στο κεφάλι κατά το Κύριε, μὴ τοὺς πόδας μου
μόνον, ἀλλὰ καὶ τὰς χεῖρας καὶτὴν κεφαλήν. 137 Ο Διδάσκαλος πάλι δίνει την
εντύπωση υψηλότερης φιγούρας, παρά την κύρτωσή Του. Το λέντιον σε
συνδυασμό με την σκουρόχρωμη αμφίεση, υπογραμμίζουν την χειρωνακτική
δουλειά στην οποία αυτοβούλως ο Χριστός υποβάλλει τον εαυτό Του. Ο Πέτρος
135 Το 201 πια την σύνθεση λ. Τσιγαρίδας, Μανουήλ Πανσέληνος, σ. 190-εικ. 69.
136 Κούρκουλας, Τα Ιερατικά Άμφια και ο συμβολισμός αυτών εν τη Ορθοδόξω Ελληνική, σ. 207. και
Θεοχάρη, Εκκλησιαστικά Χρυσοκέντητα, σ. 20. Αντιπροσωπεύει δηλαδή και την πνευματική
μάχαιρα που πρέπει να φέρει ο κάθε επίσκοπος- εξ ου και το κομμάτι του Ψαλμού μδ΄, 45:
«Περίζωσαι την ρομφαίαν σου επί τον μηρόν σου, Δυνατέ, τη ωραιότητί σου και τω κάλλει σου
και έντεινε και κατευοδού και βασίλευε ένεκεν αληθείας και πραότητος και δικαιοσύνης και
οδηγήσει σε θαυμαστώς η δεξιά σου. Πάντοτε νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων. Αμήν»
που απαγγέλλεται μυστικώς από τον ενδυόμενο αυτό.
137 Ιωάν. ιγ΄, 9.
59
κοιτά κατάματα, με το ένα πόδι στα χέρια του Θεανθρώπου και το άλλο ακόμα
μέσα στον Νιπτήρα. Είναι και αυτός μία από τις κύριες μορφές του συνόλου,
όντας μπροστά από όλους δίχως έτερο σχεδίασμα μορφής να τον καλύπτει και
είναι καθισμένος σε σκαμνί με φυτική διακόσμηση. Οι υπόλοιποι Μαθητές
βρίσκονται πίσω του μεταφέροντας ένα αίσθημα κίνησης και προετοιμασίας.
Ανάμεσα στα υπόλοιπα στοιχεία της σύνθεσης, το πιο περιγραφικό ίσως
αποτελεί ο ίδιος ο νιπτήρας, καθώς διακρίνεται ολόκληρος με την μεγάλη
στρογγυλή επιφάνειά του να εμφανίζει κυκλοτερή διατάραξη του νερού από το
πόδι του Πέτρου. 138 Όχι μόνο αποδίδεται νατουραλιστικά το φαινόμενο αυτό,
αλλά οι ομόκεντροι κύκλοι έλκουν την προσοχή στο αντικείμενο,
τιτλοφορώντας την σύνθεση. Πλάι στον νιπτήρα, κεραμικό αγγείο κοσμεί την
παράσταση και ένα σχεδόν καθρεπτικό του Μυστικού Δείπνου οικοδόμημα
γεμίζει το τελευταίο επίπεδο.139
Στον εξωνάρθηκα ο Νιπτήρας είναι ελάχιστα πιο φθαρμένος από τον
Μυστικό Δείπνο του ιδίου χώρου, ιδίως στην περιοχή της ομάδος των
Αποστόλων.140 Ο Ιησούς φέρων μωβ χιτώνα ομιλεί στον Πέτρο στα αριστερά του
συνόλου. Κρατά το αριστερό πόδι του Πέτρου, ζωσμένος λέντιον. Ο νιπτήρας
μεταξύ τους είναι γεμάτος νερό γαλάζιου έως άσπρου χρώματος, σαν να
αντανακλά φως μίας αφύσικης πηγής. Λιγότερο ογκώδης από τον αντίστοιχο
του Πανσέληνου στις Καρυές, αν και πάλι ευμεγέθης. Ο Πέτρος με μεγαλύτερη
ευκρίνεια απαντά στον Διδάσκαλο αν χρειαστεί να νίψει και την κεφαλή του
καθώς η χείρα δεν εφάπτεται όλη της κεφαλής όπως σε άλλες παραστάσεις,
αλλά πιάνει την κεφαλή με τον δείκτη σηκωμένο. Πολλές φορές ελλείψει αυτής
138 Δ. Κατσαβέλης, Ο εικονογραφικός κύκλος των Παθών του Χριστού στους ναούς της Μακεδονίας
κατά την Παλαιολόγεια περίοδο, Θεσσαλονίκη, σ. 78.
139 Παρά το γεγονός ότι ο προκείμενος διάκοσμος, του κυρίως ναού και του εξωνάρθηκα, είναι
σύγχρονοι (Τσιγαρίδας σε συλλογικό έργο, Βατοπεδίου, ό., σσ. 251, 259), οι μέχρι τώρα διαφορές
στα βασικά γνωρίσματα του Μυστικού Δείπνου και της Διδασκαλίας του Νιπτήρος, υποδηλώνουν
ως οι δημιουργοί τους είχαν διαφορετικά ζωγραφικά πρότυπα με τον φιλοτεχνήσαντα την αρχή
του κύκλου στον εξωνάρθηκα να παρουσιάζει εμφανώς κλίση προς το Πρωτάτο.
140 Για την σύνθεση βλ. και Ε. Ν. Τσιγαρίδας, Ετήσιον Ημερολόγιον 1996, που είναι χωρίς
αρίθμηση.
60
της λεπτομέρειας, ο κοινός θεατής θεωρούσε ότι ο Πέτρος προχωρούσε σε αυτή
την κίνηση παρακινούμενος από απορία ή θαυμασμό, παραβλέποντας τον
μεταξύ τους διάλογο. Ο ζωγράφος επιδέξια το δηλώνει αυτό με την μεταβολή
μερικών γραμμών στο σχεδίασμα και το ανάλογο οπτικό αποτέλεσμα.
Παρόμοια μικρή σχεδιαστική μεταβολή με τροποποίηση στην αίσθηση που
αποπνέει η λεπτομέρεια αυτή, είναι και ο Ιούδας στο άλλο μέρος των Μαθητών,
στην δεξιά πλευρά. Ο Ιούδας έχει ζωγραφισθεί ως ένας άνθρωπος κοινός,
κάποιος που θα μπορούσε να στέκει δίπλα μας. Δεν βρίσκεται σε στάση προφίλ
αλλά ¾ και του έχει αφαιρεθεί μέρος της πονηρίας και της κακίας από το
βλέμμα. Τα μάτια παρουσιάζουν πιο ήρεμες γραμμές με λιγότερο ασπράδι του
ματιού να είναι εκτεθειμένο. Μάλιστα, θα μπορούσε να περάσει κανείς στο
αντίθετο άκρο και να πει πως το πονηρό, γεμάτο πρόθεση βλέμμα όχι μόνο
απουσιάζει, αλλά σχεδόν πλέον φαίνεται αφηρημένος. Η στάση του όλου
σώματος συμβάλλει στη νατουραλιστική ενίσχυση ενός κοινού ανθρώπου. Η
εμφάνιση της καμάρας του ποδιού που στο Πρωτάτο εμφανιζόταν μόνο στον
επόμενο του Πέτρου Μαθητή, τώρα πλην αυτού-που σχεδιαστικά παραμένει
ίδιος σχεδόν 20 χρόνια αργότερα-και ο Ιούδας αφήνει να διαφανεί με τον τρόπο
που στέκει η καμάρα του δεξιού ποδιού. Σαν ενσωμάτωση προσδίδει μία ακόμα
μεγαλύτερη πλαστικότητα και ελευθερία, χωρίς να προσβάλλει την ιδέα της
σύνθεσης. Σχεδιαστικά ακόμα σπουδαιότερο είναι πως ο Ιούδας δεν βγάζει το
δικό του υπόδημα, αλλά ενός άλλου Αποστόλου. Παρά το γεγονός ότι ο
διάκοσμος του κυρίως ναού και του εξωνάρθηκα είναι σύγχρονοι 141 , οι μέχρι
τώρα διαφορές στα βασικά γνωρίσματα του Μυστικού Δείπνου και της
Διδασκαλίας του Νιπτήρος υποδηλώνουν ότι οι δημιουργοί τους είχαν
διαφορετικά ζωγραφικά πρότυπα με τον φιλοτεχνήσαντα την αρχή του κύκλου
στον πρώτο τμήμα του ναού (που καλείται εξωνάρθηκας) να παρουσιάζει
141 Τσιγαρίδας σε συλλογικό έργο, Βατοπεδίου, ό. ., σσ. 251, 259)
61
εμφανώς κλίση προς το Πρωτάτο. 142 Η καμπύλη του εδράνου τεχνηέντως
απομονώνει κάτω δεξιά το δίδυμο Ιούδα και έτερου Αποστόλου και το διαχωρίζει
από το άλλο δίδυμο Χριστού-Πέτρου.
Σε ετέρα μονή του Αγίου Όρους, την σέρβικη Ι.Μ. Χιλανδαρίου, βρίσκουμε
άλλον ένα ιδιαίτερο Νιπτήρα. Στον χώρο του Ιερού ακριβώς απέναντι από τον
Μυστικό Δείπνο-συνεχίζεται ο κύκλος των Παθών με τον Νιπτήρα. Την
περιφέρειά του κοσμεί διαχωριστική ταινία όπως και στις άλλες παραστάσεις
του κύκλου, πλην αυτών που βρίσκονται στο τμήμα των χοροστασίων, εκεί η
αφήγηση είναι συνεχής. Το κατεξοχήν θέμα του Νιπτήρος, η εαυτόν ταπείνωσις
του Χριστού ένεκα της αγάπης Του προς τους Μαθητές και κατ ́ επέκταση προς
τον άνθρωπο, ισχυροποιείται και μεγεθύνεται από την αντίθεση της ραδινής
μορφής του Ιησού-ενδεδυμένης με το ασκητικό ζωστικό -που υπηρετεί τους
Αποστόλους φέροντες κανονικά τα ενδύματά τους με πλούσιες πτυχώσεις,
πυκνά καθήμενων στο ημικυκλικό έδρανο.143 Ο Πέτρος βρίσκεται στην απώτερη
πλευρά του εδράνου με αποτέλεσμα το σχεδίασμά του να διαγράφεται
ολόκληρο. Ξεχωρίζει το δεξί του πόδι που βρίσκεται στο λέντιον και τα χέρια του
Χριστού και στο αριστερό ακουμπά την δεξιά χείρα σε ξεκούραστη στάση. Η
διαφοροποίησή του από τους υπόλοιπους Αποστόλους δεν είναι το ίδιο
σημαντική όπως για παράδειγμα στο Πρωτάτο, αφού εδώ ακριβώς δίπλα του
ζωγραφίζονται σε παράθεση οι μορφές των υπολοίπων διεκδικώντας σχεδόν
την ίδια προσοχή.144 Ανά δύο ή τρεις ομιλούν μεταξύ τους για το θέαμα της νίψης
των ποδών από τον Διδάσκαλό τους και κάποιοι-κυρίως οι ευρισκόμενοι στο
τμήμα του εδράνου έναντι του θεατή, σε δεύτερο επίπεδο-χειρονομούν ελαφρώς.
Δεν απαντώνται χείρες πλησίον του προσώπου σε ένδειξη θαυμασμού ή
έκπληξης. Αριστερά της απόληξης του εδράνου σε πρώτο επίπεδο, Μαθητής
142 Για την σύνθεση βλ. και Τσιγαρίδας, Ετήσιον Ημερολόγιον 1996, χωρίς αρίθμηση, σ. 211. Βλ. και
προηγ. Ιω. ιγ΄, 9.
143 Κατσαβέλης, Ο εικονογραφικός κύκλος των Παθών του Χριστού στους ναούς της Μακεδονίας
κατά την Παλαιολόγεια περίοδο, σ. 80.

144 Ένθ. αν.
62
σκυφτός ξελύνει τα υποδήματά του και στο διάστημα μεταξύ της κεφαλής του
και των ποδών του Ιησού, ο καλλιτέχνης έχει τοποθετήσει τον νιπτήρα. Όντας
γεωμετρικά εγγύς στον Κύριο παραμένει και αυτός λιτός σχεδιαστικά και
διακοσμητικά, προκειμένου να μην εκτρέψει το βλέμμα του θεατή από τον
Θεάνθρωπο. Είναι χαμηλός σε ύψος και μόνο στην μικρή βάση του φιλοξενείται
ελαφρά διακόσμηση, γεωμετρικού μοτίβο θυμίζοντας φύλλωμα.145 Τέλος, όσον
αφορά το οικοδόμημα του τελευταίου επιπέδου, θα ήταν δυνατόν να αναφέρει
κάποιος πως στο τρίτο επίπεδο εμφανίζεται σχεδόν σε τρισδιάστατη μορφή
καθώς η σκίαση στους πυλώνες του οικήματος επιτυχώς μεταφέρει την αίσθηση
του βάθους. Η παρουσία του εξυπηρετεί πλήρως τον λειτουργικό ή και
κοσμητικό ρόλο δίχως να επισκιάζει τα έμπροσθεν ευρισκόμενα επίπεδα. Η
ύστερη, γενικότερη αίσθηση που αποκομίζει κάποιος από την παράσταση,
καθίσταται ρεαλιστική με την χρήση σκιών και υφών στις επιφάνειες και
ταυτόχρονα βαθιά συμβολική από την αντιπαραβολή της ταπεινής φιγούρας
του Θεανθρώπου-σχεδόν κρητικής σχολής, που στέκει μόνη της στο αριστερό
τμήμα της σύνθεσης και υπηρετεί το δεξί τμήμα, τον όμιλο καθήμενων
Μαθητών που φέρουν πιο γήινα χαρακτηριστικά.
Στον βυζαντινό ναό του Άγιου Νικολάου του Ορφανού στην Θεσσαλονίκη
η σχετική σκηνή146 εφάπτεται του Μυστικού Δείπνου, και ο Ιησούς βρίσκεται στα
αριστερά μπροστά στον Πέτρο με λευκή υφασμάτινη ποδιά δεμένη στην μέση.
Είναι στραμμένος προς τα δεξιά προς όλους τους Μαθητές και εικονογραφικά
το εν λόγω στιγμιότυπο διαφέρει από παλαιότερα147 καθώς καινούριο στοιχείο
αποτελεί η απόνιψη των ποδών και όχι το πλύσιμο, αλλά και η στάση των
Μαθητών. Δεν εικονίζονται όρθιοι με μόνο τον Πέτρο καθιστό, αλλά ούτε και με
μία ομάδα εξ αυτών να λύνουν τα υποδήματά τους. Είναι όλοι σε μία ημικυκλική
145 Για την σύνθεση βλ. Millet, Athos, ιν. σσ. 69- 71.
146 Για την σύνθεση λ. εικ. 5- Παράρτημα. Περί των επιλογών του ζωγράφου στην εν λόγω σκηνή,
λ. και Γ. Κόρδης, Εν ρυθμώ. Το ήθος της γραμμής στην βυζαντινή ζωγραφική, Αθήνα 2000, σ. 114.
147 Α. Τσιτουρίδου, Ο ζωγραφικός διάκοσμος του Αγίου Νικολάου Ορφανού στη Θεσσαλονίκη,
63
βάση περιμένοντας την σειρά τους, με μόνο στοιχείο διαφοροποίησης τον Ιούδα,
όντας μόνος του στο κάτω μέρος να λύνει τα σανδάλια του. Ο Πέτρος
εναρμονίζεται με την ελάχιστα κατεστραμμένη και πλήρως αναγνώσιμη
επιγραφή της εικόνος ΚΥΡΙΕ ΜΗ ΜΟΥ ΤΟΥΣ ΠΟΔΑΣ ΜΟΝΟΝ ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΤΑΣ
ΧΕΙΡΑΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΕΦΑΛΗΝ. 148 Κάποιοι από αυτούς ακόμα δεν συμφωνούν
πλήρως με την εαυτόν ταπεινωτική κίνηση του Διδασκάλου, εικονιζόμενοι με
την χείρα τους σε απαγορευτική στάση ή παύσης. Ο νιπτήρας είναι
τοποθετημένος έκκεντρα προς τα αριστερά, ωστόσο αποτελεί μαζί με τα χέρια
του Χριστού και τα πόδια του Πέτρου το σημείο φυγής των βλεμμάτων κάποιων
παρισταμένων, με τους υπόλοιπους να κοιτούν τον πλάι του στεκώμενο και
έναν Μαθητή να κοιτά προς τον υποθετικό θεατή. Στο βάθος ο διάκοσμος
περιλαμβάνει δύο κτίρια, ένα σε κάθε πλευρά της σκηνής. Στα αριστερά το
κτίριο φαίνεται να έχει μπροστά κοίλη απόληξη ενώ πίσω στέγη-μη θολωτή και
στα δεξιά οίκημα με πτηνό στην στέγη. Η επιγραφή βρίσκεται μεταξύ των
κτιρίων στο χρώματος μπλε φόντο που αποτελεί την βάση όλων των σκηνών. Τα
χρώματα είναι πιο ζεστά από αυτά του Μυστικού Δείπνου, με μεγαλύτερες
επιφάνειες να κινούνται σε χρυσό-πορτοκαλί και κίτρινο-ώχρα. Η ημικυκλική
βάση και ο νιπτήρας με λιτό διάκοσμο συμφωνούν χρωματικά και χωροταξικά
και υποστηρίζουν αισθητικά την σχέση των στοιχείων της εικόνος. Το χρώμα,
χρυσοκίτρινο, είναι το ίδιο με το ιμάτιο του Πέτρου το οποίο του προσδίδει και
στον απόστολο μία ξεχωριστή σημασία.
Σπάραγμα του Νιπτήρος που συναντούμε στην Ενάτη του Καθολικού της
Ι.Μ. Τιμίου Προδρόμου. Ακολουθεί τον εικονογραφικό τύπο που ο Χριστός
τοποθετείται στο μέσον 149 και οι Απόστολοι διατάσσονται σε δύο ομάδες
εκατέρωθεν του κεντρικού άξονα. Το ύφος διαφοροποιείται λίγο από αυτό της
αρχικής φάσης των. Σχεδιαστικά η μορφή του Κυρίου ξεχωρίζει, διότι εκτός της
148 Ιω. ιγ΄, 9 και Α. Ξυγγόπουλος, Οι τοιχογραφίες του αγίου Νικολάου Ορφανού Θεσσαλονίκης,
Αθήνα 1964, σ. 14.
149 Ξυγγόπουλος, Αι τοιχογραφίαι του καθολικού, ιν, σ. 18.
64
τοποθέτησής της στον κεντρικό άξονα, εμφανίζεται ελαφρώς ψηλότερη-παρότι
σε καθιστή στάση-και επιπλέον της έχει δοθεί ένας κενός χώρος που μεσολαβεί
μεταξύ της αντιθετικής πυκνότητας των δύο ομίλων δεξιά και αριστερά. Με
αυτό τον τρόπο και ήδη πριν αντικρύσει κανείς το θρανίο και το υποπόδιο, νιώθει
πως η τοιχογραφία διέπεται από κάποια επισημότητα. 150 Η μορφή του Χριστού
αυστηρή και λεπτή εκφωνεί την επιγραφή άνωθέν του που είναι δανεισμένη
από το ίδιο χωρίο του Ιωάννου με πρίν. Οι Μαθητές εμφανίζονται να ακούν με
προσοχή και ιδίως οι δύο πρώτοι από κάθε ομάδα. Οι υπόλοιποι σε πυκνή
αλληλεπίθεση, κινούνται στο ίδιο πλαίσιο. Οι σκιές του προσώπου είναι απαλές
και οι πτυχώσεις στα ενδύματα υπαρκτές και λιτές, χωρίς εξάρσεις.
Χρονολογικά και τεχνοτροπικά φαίνεται να συγγενεύει με αντίστοιχες της
Θεσσαλονίκης.151 Στο τελευταίο επίπεδο, καμπύλο οικοδόμημα τοποθετεί με τις
γραμμές του την κεφαλή του Ιησού όχι μόνο στο κέντρο του οριζόντιου άξονα
αλλά και στο μέσον του ύψους των κιόνων του, επιδιώκοντας το σημασιολογικό
κέντρο να είναι και το γεωμετρικό της παρούσης εικόνος.
Ασφαλώς ο Νιπτήρας αποτελεί αντικείμενο και θέμα απεικονίσεως και σε
μία σειρά άλλων εκκλησιαστικών τεχνών ως είναι η μικρογραφία των
χειρογράφων, η χαλκογραφία, η αργυροτεχνία και η ξυλογλυπτική. Ωστόσο, οι
τέχνες αυτές, ως παραλλαγές της αγιογραφίας σε άλλο υλικό αντικείμενο (ξύλο,
άργυρος, κτλ.), αποτελούν απλά άλλες εκδοχές της μίας κοινής ζωγραφικής
τέχνης και δεν παρουσιάζουν άλλους λόγους που πρέπει να σημειώσουμε. Όσα,
λοιπόν, είπαμε περί της αγιογραφίας των ναών ισχύουν και περί αυτών.
Το μοναδικό γεγονός της νίψεως των ποδών τον πρώτο αιώνα, ως και όλα
τα γεγονότα της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης δεν είναι ξεχασμένα
περιστατικά με μόνο στενή χρονική και τοπική αξία ως τα περισσότερα της
ιστορίας, αλλά έκτοτε επαναλαμβάνονται εσαεί σε κάθε τόπο και χρόνο όπου
Ξυγγόπουλος, Αι τοιχογραφίαι του καθολικού, σ. 20.

150
Α. Στρατή, Η ζωγραφική στην Ιερά Μονή Τιμίου Προδρόμου Σερρών 14ος - 19ος αιώνας,
151
65
και όταν τελείται μία θεία λειτουργία. Και ως η διάβαση της ερυθράς θαλάσσης
από τον ισραηλιτικό λαό ψάλλεται πανηγυρικά από πλείστα τροπάρια του
όρθρου ή οι ψαλμοί του Δαυίδ δεν εκπέμφτηκαν μόνο μια φορά στον ουρανό από
το δικό του στόμα αλλά βρίσκονται στα χείλη όλης της Εκκλησίας και ως ακόμη
οι δύο εισόδοι της λειτουργίας είναι εις τύπον της κηρυκτικής και μυστηριακής
δράσεως του Κυρίου στον κόσμο ή θεία ευχαριστία αποτελεί τύπο του μυστικού
δείπνου όπου προσφέρεται αληθώς το σώμα και το αίμα του Κυρίου, έτσι και με
το περιστατικό της νίψεως των ποδών. Βρίσκεται συμβολικώς και αυτό μέσα
στην θεία λειτουργία και συγκεκριμένα στο σημείο όπου ο ιερέας
απομακρύνεται από την αγία τράπεζα πορεύεται προς τον νιπτήρα του ιερού
και νίπτει τα χέρια του προκειμένω να αρχίσει την ιεροτελεστία των Μυστηρίων.
Τότε ένας διάκονος ή αν δεν υπάρχει ένα παπαδάκι ή ένας νεωκόρος κρατούν
την πετσέτα με την οποία κατόπιν σπογγίζεται.152 Όταν δε υπάρχει αρχιερέας ο
αρχιερέας νίπτει και διάκονος πάλι κρατά την πετσέτα. Θα ρωτούσε, βέβαια,
κανείς πώς εδώ έχουμε το περιστατικό του Ιερού Νιπτήρος αφού ο αρχιερέας ή
ιερέας που είναι εις τύπον του Κυρίου είναι αυτός που δέχεται την διακονία της
νίψεως και δεν νίπτει αυτός άλλον; Η απάντηση, λοιπόν, είναι ότι γενικότερα οι
τελετουργικές πράξεις της Θείας Λειτουργίας είναι μικτές πολλών σημείων και
συμβολισμών και δεν είναι μία απλή αντιστικτή μίμηση των ιστορικών
γεγονότων της Καινής Διαθήκης. Για να εννοήσουμε αυτό καλύτερα ας
θυμηθούμε και την προσκομιδή (ιερά πρόθεση) που είναι θείον σπήλαιον, προ-
καινοδιαθηκική κατάσταση και τόπος εξεικονίσεως της άκρας ταπεινώσεως του
Κυρίου άμα την ίδια στιγμή.153 Έτσι, λοιπόν, ο τύποις Χριστού ιερέας, κατόπιν,
θα τελέσει το δείπνο των μυστηρίων που είναι πάλιν εις ανάμνησιν της
152 Η λέξη σκουπίζομαι προέρχεται εκ του σπόγγου που εκ της ιδιότητάς του να έχει πολλούς
πόρους απορροφάει το νερό όπου τον βάζουμε, και όχι από την λέξη σκούπα που δεν βγάζει
νόημα. Αλλά εκ παραφθοράς της λέξεως προέκυψε η αστήρικτη λέξη σκουπίζω - συνώνυμο της
ορθής λέξεως σκουπίζω για την πράξη του σαρώματος του δαπέδου (Βλ. σχετικά Λεξικό της νέας
ελληνικής γλώσσας, εκδ. Πελεκάνος, Αθήνα χ.χ.).
153 Βλ. σχετικά Ἰ. Φουντούλη, Ἀπαντήσεις εἰς Λειτουργικάς Ἀπορίας, ἐρώτ. 17. Τοῦ ἰδίου,
Λειτουργική Α΄, σ. 212.
66
παραδόσεως των αχράντων μυστηρίων από τον Κύριο 154 και αυτή η πράξη
προηγείται αμέσως αυτής στο Τυπικό της Θείας λειτουργίας. Έτσι ασφαλώς και
πρόκειται περί τούτου, πέραν όμως από αυτό το αρχέγονο συμβολισμό ως τον
εθέσπισαν οι δημιουργοί των θείων λειτουργιών Μεγάλοι Πατέρες Ιωάννης ο
Χρυσόστομος, Μέγας Βασίλειος ή, ακόμη, ο Ιάκωβος, ο Αδελφόθεος του Κυρίου,
η ύστερη Εκκλησία θεώρησε κατά τόπους να δώσει μία μεγαλύτερη έξαρση στο
γεγονός αυτό.
Η περικοπή μας, όμως, συναντάται και στην λογική, πιο λεπτή από τις
εκκλησιαστικές τέχνες την υμνολογία. Και αυτό είναι φυσικόν καθότι το
μήνυμα του Ευαγγελίου, γενικότερα, μεταδίδεται και δια της ψαλμωδίας, αφού
οι ύμνοι είναι κυρίως υπομνηματισμός της Αγίας Γραφής. 155 Οι δύο, λοιπόν,
βασικότεροι τόποι εκ της υμνολογικής «θάλασσας» της Εκκλησίας μας όπου
μπορούμε να βρούμε σχετικούς ύμνους είναι κυρίως δύο: η ακολουθία του
Όρθρου της Μεγάλης Πέμπτης εκ του Τριωδίου και το νεότερο Εορτοδρόμιον του
αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου και συγκεκριμένα στην ίδια ημέρα της
Μεγάλης Πέμπτης. Περιστασιακές αναφορές μπορούμε να έχουμε εδώ και εκεί
ως π.χ. μία στην ακολουθία της Θείας Μεταλήψεως, κ.α. 156 Καταρχάς θα
παρατηρήσει κανείς ότι οι υμνολογικοί τόποι ανεύρεσης του περιστατικού αυτού
είναι πολύ λίγοι. Αντιθέτως το γεγονός της διαβάσεως της Ερυθράς θάλασσας
ή η Σταύρωση και η Ανάσταση του Κυρίου πολύ συχνότερα ακούγονται στον
ναό. Η εξήγηση περί αυτών είναι αφενός, για τα παλαιοδιαθηκικά γεγονότα, ότι
οι νυχθήμερες ακολουθίες (π.χ. Όρθρος) είναι δομημένες βάσει της Παλαιάς
Διαθήκης με μία συντριπτική πλειοψηφία ψαλμικών στοιχείων. Η δε Θεία
154 «καὶ λαβὼν ἄρτον εὐχαριστήσας ἔκλασε καὶ ἔδωκεν αὐτοῖς λέγων· τοῦτό ἐστι τὸ σῶμά μου τὸ
ὑπὲρ ὑμῶν διδόμενον· τοῦτο ποιεῖτε εἰς τὴν ἐμὴν ἀνάμνησιν. ὡσαύτως καὶ τὸ ποτήριον μετὰ τὸ
δειπνῆσαι λέγων· τοῦτο τὸ ποτήριον ἡ καινὴ διαθήκη ἐν τῷ αἵματί μου, τὸ ὑπὲρ ὑμῶν
ἐκχυνόμενον» (Λκ κβ΄, 19-20).
155 Ν. Πάρης, Διερευνήσεις στο λειτουργικό άσμα. Μελέτες στην εκκλησιαστική μουσική, Ψαλτικά
ανάλεκτα Α΄, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 117.

156 Το Μέγα Ωρολόγιον, Ακολουθία της Θείας Μεταλήψεως, Βενετία 1851.
67
Λειτουργία έχει σταθερή δομή τροποποιούμενη ενίοτε μόνον για να περιλάβει
την αναφορά στο εορταστικό γεγονός ή τον άγιο της ημέρας.
Ίσως θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι ο νιπτήρας αποτελεί μεν και ένα
ξεχωριστό ημερολογιακό γεγονός με την ειδική του θέση στο ημερολόγιο όμως
δεν απουσιάζει από την υμνολογική ακρόαση του υπολοίπου εκκλησιαστικού
έτους καθότι, αποτελώντας μέρος της όλης πορείας προς το πάθος του Κυρίου
μας, υποκρύπτεται στις περί του πάθους αναφορές. Όπως και να έχουν τα
πράγματα ας έλθουμε να δούμε ειδικότερα τους υμνολογικούς τόπους του
Νιπτήρος, που προμνημονεύσαμε.
Νομίζω ότι δεν χρειάζεται να κάνουμε κάποια ανάλυση των τροπαρίων
που θα παραδώσουμε. Κατά την τακτικη συνήθεια της υμνολογίας και αυτοί οι
ύμνοι απλά αναπαράγουν με ένα πιο λιανό και απλό τρόπο τα συνοπτικά και
πυκνά νοήματα του Ευαγγελίου. Αυτό σημαίνει ότι όσα είπαμε περι του
Νιπτήρος στο δεύτερο κεφάλαιο του πρώτου μέρους ισχύουν και για την
ερμηνεία των τροπαρίων αυτών, που δεν μπορούμε να πούμε ότι παρουσιάζουν
νέους λόγους περι του περιστατικού. Έχουν ωστόσο χαρακτήρα ηθικοπλαστικό
και παροτρυντικό. Η λειτουργική φωνή της Εκκλησίας δια των ψαλτών
επεξεργάζεται και ανοίγει τα ευαγγελικά νοήματα αφενός για να φανερώσει
λιανότερα αυτά στον απλούστερο λαό και αφετέρου για να τον διδάξει και
καθοδηγήσει.
Το Εορτοδρόμιον του αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου. Που προαναφέραμε,
δεν αποτελεί κάποιο λειτουργικό βιβλίο καίτοι περιλαμβάνει τροπάρια των
ακολουθιών. Σε αυτό όμως βρίσκουμε σχετικά λειτουργικά σχόλια. Έτσι θα
έχουμε δι΄ αυτού την ευκαιρία να σχολιάσουμε τα τροπάρια που θα
παραθέσουμε εκ του Τριωδίου δια της γραφίδος ενός φωτισμένου αγίου.
Συγκεκριμένα, ο άγιος στο κεφάλαιο με τον τίτλο Ερμηνεία εις τον κανόνα της
αγίας και Μεγάλης Πέμπτης καταπιάνεται με μία βαθύτερη σκαπάνιση των
νοημάτων του κανόνα που ποίησε ο άγιος Κοσμάς Μαϊουμά· με κανένα άλλο δε
λειτουργικό μέρος της ακολουθίας δεν ασχολείται ειδικότερον.
68
Η ακολουθία του Όρθρου της Μεγάλης Πέμπτης διαφοροποιείται από τους
άλλους Όρθρους της Μεγάλης Εβδομάδος με τις εξής αναφορές στον Ιερόν
Νιπτήρα, κατά σειρά ως συναντώνται στο βιβλίο του Τριωδίου:
Τροπάριον
Ἦχος πλ. δ’
Ὅτε οἱ ἔνδοξοι Μαθηταί, ἐν τῷ νιπτῆρι τοῦ Δείπνου ἐφωτίζοντο, τότε Ἰούδας ὁ δυσσεβής,
φιλαργυρίαν νοσήσας ἐσκοτίζετο, καὶ ἀνόμοις κριταῖς, σὲ τὸν δίκαιον Κριτὴν παραδίδωσι.
Βλέπε χρημάτων ἐραστά, τὸν διὰ ταῦτα ἀγχόνῃ χρησάμενον, φεῦγε ἀκόρεστον ψυχὴν τὴν
Διδασκάλῳ τοιαῦτα τολμήσασαν. Ὁ περὶ πάντας ἀγαθός, Κύριε δόξα σοι.
Την ανάγνωση της σχετικής περικοπής εκ του Κατά Λουκάν (κβ΄ 1 – 39):
Τὸ κατὰ Λουκᾶν Εὐαγγέλιον. Πλην όμως εκεί δεν αναφέρεται ο Νιπτήρ αναλυτικά, ως στον
Ιωάννη, αλλά η αφήγηση εκτυλίσσεται από εκεί και πέρα με την προδοσία του Ιούδα και την
παράδοση των Μυστηρίων.
Κάθισμα Ἦχος α’
Τὸν Τάφον σου Σωτὴρ
Ὁ λίμνας καὶ πηγάς, καὶ θαλάσσας ποιήσας, ταπείνωσιν ἡμᾶς, ἐκπαιδεύων ἀρίστην, λεντίῳ
ζωννύμενος, Μαθητῶν πόδας ἔνιψε, ταπεινούμενος, ὑπερβολῇ εὐσπλαγχνίας, καὶ ὑψῶν ἡμᾶς,
ἀπὸ βαράθρων κακίας, ὁ μόνος φιλάνθρωπος.
Ἕτερον σε Ἦχο γ’
Δόξα Πατρί…
Θείας πίστεως
Ταπεινούμενος, δι’ εὐσπλαγχνίαν, πόδας ἔνιψας, τῶν Μαθητῶν σου, καὶ πρὸς δρόμον θεῖον
τούτους κατεύθυνας, ἀπαναινόμενος Πέτρος δὲ νίπτεσθαι, αὖθις τῷ θείῳ ὑπείκει
προστάγματι, ἐκνιπτόμενος, καὶ σοῦ ἐκτενῶς δεόμενος, δωρήσασθαι ἡμῖν τὸ μέγα ἔλεος.
Εκ της ε΄ ωδής ξεχωρίζουμε τα κάτωθι σχετικά τροπάρια.
ὁ α’ χορὸς
Δόξα Πατρὶ…
Ἡ τὸ ἄσχετον κρατοῦσα, καὶ ὑπερῷον ἐν αἰθέρι ὕδωρ, ἡ ἀβύσσους χαλινοῦσα, καὶ θαλάσσας
ἀναχαιτίζουσα, Θεοῦ σοφία, ὕδωρ Νιπτῆρι βάλλει, πόδας ἀποπλύνει δὲ δούλων Δεσπότης.
69
Ο άγιος Νικόδημος θα ερμηνεύσει ότι η φύση του νερού είναι μεν μία αλλά έχει τρεις τόπους.
Άλλο είναι το νερό που υπάρχει στον ουρανό ως σύννεφα, άλλο εκείνο που είναι επί της γης ως
θάλασσες, λίμνες ή ποταμοί και άλλο εκείνο που βρίσκεται κάτω από την γη και αποτελεί αυτής
θεμέλιο (κατά τον λόγο της Γενέσεως). Κατόπιν με πολλούς τρόπους και βιβλικά παραθέματα
από τον Ψαλτήρα ή και άλλα βιβλία της Π.Δ. (π.χ. Ιώβ) θα υπογραμμίσει και τονίσει το μέγα της
ταπεινώσεως του Κυρίου: εκείνος που εποίησε αυτήν την θαυμαστή μάζα και συστήματα των
υδάτων να καταδέχεται αν βάλει λίγο νερό σε μία λεκάνη και να πλύνει τα πόδια των
δημιουργημάτων του μαθητών. 157
Το επόμενο τροπάριο λέγει:
ὁ β’ χορὸς
Καὶ νῦν…
Μαθηταῖς ὑποδεικνύει, ταπεινώσεως ὁ Δεσπότης τύπον, ὁ νεφέλαις δὲ τὸν πόλον περιβάλλων,
ζώννυται λέντιον, καὶ κάμπτει γόνυ, δούλων ἐκπλύναι πόδας, οὗ ἐν τῇ χειρὶ πνοὴ πάντων τῶν
ὄντων.
Ο Νικόδημος θα σχολιάσει καταρχάς εδώ ότι οι μεν πρώτη, Τρίτη και τέταρτη ωδή του κανόνος
του Κοσμά αναφέρονται στον Μυστικό Δείπνο, οι δε Πέμπτη, έκτη, έβδομη και όγδοη περί του
Νιπτήρος και της προδοσίας του Ιούδα. Στην συνέχεια θα σταθεί και με διάφορα λόγια θα
υπογραμμίσει το μέγεθος της ταπεινώσεως του κυρίου και την δική μας υποχρέωση και
φιλοτιμία να τον μιμηθούμε σε αυτό το παράδειγμα. 158
Εκ δε της στ΄:
ὁ α’ χορὸς
Καὶ νῦν…
Ῥύπον τις μὴ ἔχων ἀποῤῥυφθῆναι, οὐ δεῖται πόδας, καθαροὶ ὢ Μαθηταὶ ὑμεῖς δέ, ἀλλ’ οὐχὶ
πάντες, ῥοπὴ γὰρ ἀτάκτως, ἐξ ὑμῶν ἑνὸς μαίνεται.
Η ερμηνεία αυτού του τροπαρίου, από τον άγιο, δεν παρουσιάζει για εμάς κάποιο ενδιαφέρον
καθότι ο Νικόδημος, σχολιάζοντας στην αρχή ότι ο Κοσμάς ερανίσθηκε τα λόγια από την
περικοπή, παραφράζει απλώς τα λεγόμενα.159
157 Νικόδημος Αγιορείτης, Εορτοδρόμιον, ήτοι ερμηνεία εις τους ασματικούς κανόνας των
δεσποτικών και θεομητορικών εορτών, Βενετία 1836, σ. 338.
158 Ένθ. αν., σ. 330.
159 Ένθ. αν. σ. 341.
70
Ὁ Οἶκος
Τῇ μυστικῇ ἐν φόβῳ τραπέζῃ, προσεγγίσαντες πάντες, καθαραῖς ταῖς ψυχαῖς, τὸν ἄρτον
ὑποδεξώμεθα, συμπαραμένοντες τῷ Δεσπότῃ, ἵνα ἴδωμεν τοὺς πόδας πῶς ἀπονίπτει τῶν
Μαθητῶν, καὶ ἐκμάσσει τῷ λεντίῳ, καὶ ποιήσωμεν ὥσπερ κατίδωμεν, ἀλλήλοις ὑποταγέντες,
καὶ ἀλλήλων τοὺς πόδας ἐκπλύνοντες, αὐτὸς γὰρ ὁ Χριστὸς οὕτως ἐκέλευσε, τοῖς αὐτοῦ
Μαθηταῖς ὡς προέφησεν, ἀλλ’ οὐκ ἤκουσεν, Ἰούδας ὁ δοῦλος καὶ δόλιος.
Συναξάριον:
Τῇ ἁγίᾳ καὶ μεγάλῃ Πέμπτῃ, οἱ τὰ πάντα καλῶς διαταξάμενοι θεῖοι Πατέρες, ἀλληλοδιαδόχως
ἔκ τε τῶν θείων Ἀποστόλων, καὶ τῶν ἱερῶν Εὐαγγελίων, παραδεδώκασιν ἡμῖν τέσσαρά τινα
ἑορτάζειν, τὸν ἱερὸν Νιπτῆρα, τὸν μυστικὸν Δεῖπνον (δηλαδὴ τὴν παράδοσιν τῶν καθ’ ἡμᾶς
φρικτῶν Μυστηρίων), τὴν ὑπερφυᾶ Προσευχήν, καὶ τὴν Προδοσίαν αὐτήν.
Στίχοι εἰς τὸν Ἱερὸν Νιπτῆρα
Νίπτει Μαθητῶν ἑσπέρας Θεὸς πόδας,
Οὗ ποῦς πατῶν ἦν εἰς Ἐδὲμ δείλης πάλαι.
Εκ της η΄ ωδής:
ὁ β’ χορὸς
Στίχ. Εὐλογοῦμεν Πατέρα Υἱὸν καὶ Ἅγιον Πνεῦμα τὸν Κύριον.
Νόμου φιλίας, ὁ δυσώνυμος, Ἰσκαριώτης γνώμῃ ἐπιλαθόμενος, οὓς ἐνίψατο ηὐτρέπισε πρὸς
προδοσίαν πόδας, καὶ σοῦ ἐσθίων ἄρτον, Σῶμα θεῖον, ἐπῆρε πτερνισμόν ἐπὶ σέ, Χριστέ, καὶ
βοᾷν οὐ συνῆκε. Τὸν Κύριον ὑμνεῖτε τὰ ἔργα, καὶ ὑπερυψοῦτε εἰς πάντας τοὺς αἰῶνας.
Στο τροπάριο αυτό του κανόνος ο Νιπτήρας ή η νίψη αναφέρεται μόνον περιστασιακά καθότι το
κυρίως νόημα είναι περί της προδοσίας του Ιούδα. Ο Νικόδημος, ωστόσο, θα υπογραμμίσει εκ
των συμφραζομένων την μεγάλη απανθρωπιά του Ισκαριώτου ο οποίος ξέχασε ποιος ήταν ο
Κύριος γι΄ αυτόν και τι επιτέλεσε πριν από λίγο με τον ταπεινό Νιπτήρα.160
Σχετικό μπορεί να λογιστεί και το Ἐξαποστειλάριον αὐτόμελον.
ὁ α’χορὸς
160 Ένθ. αν., σ. 347.
71
Ἦχος γ‘
Τὸν νυμφῶνά σου βλέπω, Σωτήρ μου κεκοσμημένον, καὶ ἔνδυμα οὐκ ἔχω, ἵνα εἰσέλθωἐν αὐτῷ,
λάμπρυνόν μου τὴν στολὴν τῆς ψυχῆς, Φωτοδότα, καὶ σῶσόν με.
Ο β΄ αίνος:
Ἰούδας ὁ παράνομος Κύριε, ὁ βάψας ἐν τῷ δείπνῳ τὴν χεῖρα, ἐν τῷ τρυβλίῳ μετὰ σοῦ, ἐξέτεινεν
ἀνόμως τὰς χεῖρας, τοῦ λαβεῖν ἀργύρια, καὶ ὁ τοῦ μύρου λογισάμενος τιμήν, σὲ τὸν ἀτίμητον
οὐκ ἔφριξε πωλῆσαι, ὁ τοὺς πόδας ὑφαπλώσας ἐπὶ τὸ νίψαι, τὸν Δεσπότην κατεφίλησε δολίως,
εἰς τὸ προδοῦναι τοῖς ἀνόμοις, χοροῦ δὲ Ἀποστόλων ῥιφείς, καὶ τὰ τριάκοντα ῥίψας ἀργύρια, σοῦ
τὴν τριήμερον Ἀνάστασιν οὐκ εἶδε, δι’ ἧς ἐλέησον ἡμᾶς.
Το Και νυν των Αποστίχων:
Ἦχος πλ. α’
Μυσταγωγῶν σου Κύριε τοὺς Μαθητάς, ἐδίδασκες λέγων. Ὢ φίλοι, ὁρᾶτε, μηδεὶς ὑμᾶς χωρίσει
μου φόβος, εἰ γὰρ πάσχω, ἀλλ’ ὑπὲρ τοῦ Κόσμου, μὴ οὖν σκανδαλίζεσθε ἐν ἐμοί, οὐ γὰρ ἦλθον
διακονηθῆναι, ἀλλὰ διακονῆσαι, καὶ δοῦναι τὴν ψυχήν μου, λύτρον ὑπὲρ τοῦ Κόσμου. Εἰ οὖν
ὑμεῖς φίλοι μου ἐστέ, ἐμὲ μιμεῖσθε, ὁ θέλων πρῶτος εἶναι, ἔστω ἔσχατος, ὁ δεσπότης, ὡς ὁ
διάκονος, μείνατε ἐν ἐμοί, ἵνα βότρυν φέρητε, ἐγὼ γὰρ εἰμι τῆς ζωῆς ἡ ἄμπελος.161
Καταλήγοντας, λοιπόν, την πορεία μας μέσω των διαφόρων εκκλησιαστικών

τεχνών έχουμε να διαπιστώσουμε ένα σημαντικό στοιχείο. Ο εκκλησιαστικός
τεχνίτης παντός είδους και ο υμνογράφος της Εκκλησίας, ειδικότερα, έχει διττό
στόχο: να υπηρετήσει τα εκκλησιαστικά δρώμενα και, συγχρόνως, να
λειτουργήσει ως κοινή έκφραση του λαού, ως γλωσσική και βιωματική μαζί
συμμετοχή των πιστών στα δρώμενα. Ο υμνογράφος πρέπει να αποτελεί την
φωνή των πιστών που πρέπει να εκφράζονται μέσα από τη δική του ποίηση, από
τα δικά του λόγια, με την δική του φωνή. Στα τροπάρια που περιγράφουν και
σχολιάζουν με λόγο και με μέλος το Θείο Δράμα, ο πιστός βλέπει βιωματικά
άλλοτε τον Εσταυρωμένο, αλλά άλλοτε την μεγαλοσύνη και την έμπρακτη
αγάπη του Ιησού με την αποδοχή του προδότου και την ταπεινωτική πράξη του
Νιπτήρος. Εδώ είναι που η υμνογραφία υπερβαίνει τον απλό τελετουργικό της
χαρακτήρα, υπερβαίνει τη λειτουργική τεχνική, για να περάσει στον χώρο της
τέχνης, της τέχνης του λόγου, στην τέχνη της ποίησης.162
161Τριώδιον κατανυκτικόν, Βενετία 1856.

162Γ. Μπαμπινιώτης, «Η γλώσσα του Ευαγγελίου και της εκκλησιαστικής υμνογραφίας», στην
διαδικτυακή πηγή Πεμπτουσία, 10 Αυγούστου 2020.
72
Κεφάλαιο Β΄: Η ακολουθία του Νιπτήρα στην λειτουργική
παράδοση της Εκκλησίας και τα δύο Τυπικά Ιεροσολύμων και
Πάτμου.
Θα ρωτούσε κανείς γιατί ενώ μιλήσαμε ήδη στην υμνολογία περί του Νιπτήρος
ξεχωρίζουμε ιδιαίτερο κεφάλαιο για την ειδική ακολουθία του Νιπτήρος ως
αναπαράστασης των θείων γεγονότων; Ο λόγος είναι ότι πρόκειται για μία
εξαιρετική περίπτωση της τέχνης που περιλαμβάνει και άλλες παραμέτρους και
γενικά αποτελεί μία ιδιάζουσα περίπτωση.
Η ακολουθία του Ιερού Νιπτήρος αποτελεί μια από τις ωραιότερες και
παραστατικότερες ακολουθίες της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Οι ρίζες
της εντοπίζονται στους πρώτους αιώνες διάδοσης του χριστιανισμού. Με
ποικίλες προσθήκες, αφαιρέσεις και παραλλαγές η συγκεκριμένη ακολουθία
αναπαριστάται αδιαλείπτως από αιώνων με μεγάλη επισημότητα το πρωινό της
Μεγάλης Πέμπτης στην αυλή του ναού της Αναστάσεως στα Ιεροσόλυμα και
στο ιερό νησί της Πάτμου·163 εις ανάμνησην της ύψιστης πράξεως φιλανθρωπίας
του Κυρίου, που έπλυνε τα πόδια των μαθητών του στο υπερώο του Μυστικού
Δείπνου.
Σε κάποια περίοδο του Βυζαντίου παρουσιάζεται να υπάρχει θρησκευτικό
θέατρο, το οποίο από τα πρώτα βυζαντινά χρόνια είχε μεγάλη απήχηση στην
πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας.164
Μετά το διάταγμα των Μεδιολάνων, το 314 και μετά, έχουμε συστήματα
χριστιανικής λατρείας. 165

Στην ανατολή της χριστιανικής ρωμαϊκής
163 F. K. Apostolos, The Acolouthy of the Footwashing (the Orthros of Maundy Thursday) in the Greek-
Orthodox Tradition, Ρώμη 2015, σ. 29.
164 Βλ. I. Χατζηφώτης, «Νιπτήρα της Πάτμου»= «Ανέκδοτη περιγραφή του Νιπτήρα της Πάτμου
από τον λόγιο ιερομόναχο Γεράσιμο Σμυρνάκη, αδελφό της μόνης Θεολόγου», στο
Μοναστηριολογία 2 (1987), σ. 57.
165 Βλ. Apostolos, The Acolouthy of the Footwashing, σ. 87.
73
αυτοκρατορίας, όταν η εξουσία του οικουμενικού κράτους ήταν σε χριστιανικά
χέρια και η χριστιανική θρησκεία μπορούσε να αναπτυχθεί ελεύθερα, άρχισε να
εμφανίζεται και ένας άλλος τρόπος με τον οποίο βιώνονταν ιδίως τα Πάθη και
η Ανάσταση του Ιησού.
Συγκεκριμένα, κατά την πρόοδο της Εκκλησίας μέσα στους αιώνες ο
κλήρος και ο λαός, από την αγάπη τους προς τον Κύριο και από την επιθυμία
τους για μεγαλύτερη μετοχή στα σωτήρια γεγονότα της εγκόσμιας παρουσίας
του, θέλησαν με μεγαλύτερη παραστατικότητα να τα περιλάβουν στην
λειτουργική τους ζωή.
Παραδείγματα έχουμε πλείστα. Κύρια ήταν τα θρησκευτικά δρώμενα.166
Ήδη ο Γρηγόριος ο Θεολόγος λέγεται ότι έγραψε ένα δράμα όμοιο με τα αρχαία
ελληνικά δράματα με πρόσωπα και πλοκή καλούμενο Χριστός πάσχων!167 Επί
της πατριαρχείας δε του νεοτάτου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως
Θεοφύλακτου μαρτυρείται ότι τελέστηκαν εκκλησιαστικά δράματα μέσα στον
ναό της Αγίας του Θεού Σοφίας παρά την απαγόρευση σχετικών κανόνων και
την κατακραυγή των πιστών. Άλλο γνωστό παράδειγμα αποτελεί ασφαλώς η
έκθεση του Εσταυρωμένου στο κέντρο του σολέα προς προσκύνηση από τον λαό
κατά τον Όρθρο της Μεγάλης Παρασκευής και η περιφορά του επιταφίου γύρω
από τον ναό ή επί μιας προδιαγεγραμμένης διαδρομής πέριξ εις τύπον των
κοινών δημοσίων ταφικών πομπών της παλαιάς εποχής της ερχόμενη ημέρα.
Άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα πάλι από την Μεγάλη Εβδομάδα είναι και το
σφράγισμα της δυτικής πύλης του ναού και η σχετική στιχομυθία από το
Ψαλτήριον: «ἄρατε πύλας, οἱ ἄρχοντες ὑμῶν, καὶ ἐπάρθητε, πύλαι αἰώνιοι, καὶ
εἰσελεύσεται ὁ βασιλεὺς τῆς δόξης. τίς ἐστιν οὗτος ὁ βασιλεὺς τῆς δόξης; Κύριος
κραταιὸς καὶ δυνατός, Κύριος δυνατὸς ἐν πολέμῳ. ἄρατε πύλας, οἱ ἄρχοντες
ὑμῶν, καὶ ἐπάρθητε, πύλαι αἰώνιοι, καὶ εἰσελεύσεται ὁ βασιλεὺς τῆς δόξης. τίς
Βλ. σχετικά Apostolos, The Acolouthy of the Footwashing, σσ. 29-32.

166
Ο Χριστός πάσχων. Τραγωδία Γρηγορίου Ναζιανζηνού του Θεολόγου. υπό Θ. Χοϊδάν

167
Θεσσαλονικέως, Αθήνα 1846, σ. 86.
74
ἐστιν οὗτος ὁ βασιλεὺς τῆς δόξης; Κύριος τῶν δυνάμεων αὐτός ἐστιν ὁ βασιλεὺς
τῆς δόξης»,168 που γίνεται μεταξύ του κλήρου που στέκεται εκτός του ναού και
κάποιου ανωτέρου ή κατωτέρου κληρικού που έχει παραμείνει εντός του ναού
πίσω από την δυτική πύλη και τελικά την ανοίγει για να εισέλθει κλήρος και
λαός. Και που συμβολίζει την κάθοδο του Χριστού στον Άδη και την
θριαμβευτική του είσοδο και λύτρωση των δικαίων. Πρόκειται για το βιβλικό
δράμα, το οποίο επιβιώνει μέχρι σήμερα και στην ανατολική Εκκλησία με την
ακολουθία του Νιπτήρος, τη λιτανεία του Εσταυρωμένου και την περιφορά του
Επιταφίου. 169 Αυτού του είδους τα μυστήρια (όπως ονομάζονταν τότε τα
εκκλησιαστικά δράματα) διαδόθηκαν ιδιαίτερα στη Δύση. Ήδη τον ια΄ και ιβ΄
αιώνα άρχισε να καθιερώνεται η λατρευτική αναπαράσταση της Ανάστασης .
καταρχήν με την αναβίωση της πορείας των τριών Μαριών στον τάφο και της
συνομιλίας τους με τον άγγελο και κατόπιν με την προσθήκη και άλλων
διαλόγων. Αντίθετα στα μεσαιωνικά χρόνια, ιδίως κατά το ιδ΄ και ιε΄ αι.,
παρατηρείται μια έξαρση της τάσης του ανθρώπου του Μεσαίωνα να
κατευνάσει τον πόνο του μέσω της μυστικιστικής του ταύτισης με τον πάσχοντα
Ιησού. Τότε ακμάζει και η αναπαράσταση του Πάθους. Αυτό το Δράμα δεν
τελούταν στο Ναό, αλλά επί τριόδων και πλατειών, και διαρκούσε δύο ή τρεις
ημέρες, καθώς με τη συμμετοχή απλών χωρικών «ιστορούνταν» σε κάποια από
αυτά όλες οι στιγμές της Θείας Οικονομίας από την στιγμή της πτώσης του
Εωσφόρου μέχρι την συντριβή του από τον Αναστάντα Κύριο.170 Το πιο γνωστό
δράμα του θείου Πάθους τελείται ακατάπαυστα από το έτος 1633 μέχρι και
σήμερα στο βαυαρικό χωριό Oberammergau μία φορά κάθε δεκαετία.
168 Ψλ. κγ΄, 7-10.

169 Βλ. σχετικά και τα άλλα σχόλια στο Β. Στεφανίδου, Εκκλησιαστική Ιστορία, Αθήνα 1970, σσ.
465-466.
170 Ο Gustav Aulen είχε διακρίνει το 1930 τρία κυρίαρχα χριστολογικά μοντέλα: 1. Στα πατερικά
χρόνια ο Ιησούς προβάλλεται ως ο νικητής Λόγος και Κύριος (Christus victor) 2. στο Μεσαίωνα
ως ο θυσιασθείς εσταυρωμένος (Christus victima) και 3. στα Νεότερα χρόνια ως πρότυπο
διδασκάλου και ηθικής (Christus exemplar). Βλ. H. Kester, Christologie, Handbuch der Dogmatik 1, T.
Schneider (hgg) Düsseldorf: Patmos 1992, σσ. 237-442, εδώ 388.
75
Η αναπαράσταση αυτή, των βιβλικών γεγονότων, πραγματικά βοηθά στην
ανακάλυψη καινούργιων πτυχών ερμηνείας. Αποτελεί κομμάτι του διαλόγου
τον οποίο οφείλει να διεξάγει ακατάπαυστα ο ερμηνευτής με τους συναδέλφους
του και με τους «απλούς» αδελφούς του (αφού σε αυτούς, καταρχήν,
απευθύνονταν τα κείμενα αυτά) προκειμένου να μη χάσει το αυτονόητο σε ένα
λαβύρινθο σκέψης και να εκμαιεύσει την αλήθεια, της οποίας ο μύθος είναι
απλός χωρίς να φυλακίζεται στη δικιά του μικροσκοπική θεώρηση.171
Πριν ανοιχτούμε στα ειδικά τυπικά θέματα που αφορούν την Εκκλησίας
μας θα είχε ενδιαφέρον και για να είμαστε πιο ολοκληρωμένοι, να κάνουμε και
μια σύντομη αναφορά στις άλλες εκκλησίες. Στις Προχαλκηδόνιες Εκκλησίες η
τελετουργία του Ιερού Νιπτήρος λαβαίνει χώρα επίσης τη Μεγάλη Πέμπτη στις
Προχαλκηδόνιες Εκκλησίες. Στην Κοπτική Εκκλησία η τελετή γίνεται από τον
εφημέριο της κάθε ενορίας, ο οποίος ευλογεί το νερό για το πλύσιμο
εμβαπτίζοντας μέσα του τον Σταυρό, όπως γίνεται και για τον αγιασμό, ενώ
πλένει τα πόδια όλων των πιστών. Στην Συριακή Εκκλησία η τελετή γίνεται από
έναν επίσκοπο ή ιερέα. Επιλέγονται δε δώδεκα άνδρες, ιερείς όσο και λαϊκοί, και
ο επίσκοπος ή ιερέας πλένει και φιλά τα πόδια τους. Πέρα από δραματοποίηση
ή αναπαράσταση, αποτελεί μια προσευχή όλων των πιστών να πλυθούν και να
καθαριστούν από τις αμαρτίες τους.
Ερχόμενοι στην Δύση και στην Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία ο Ιερός
Νιπτήρας συνδέεται με την Θεία Λειτουργία του Μυστικού Δείπνου. Η
παλαιότερη βεβαιωμένη αναφορά ανάγεται στο β΄ μισό του 12ου αιώνα, όταν «ο
Πάπας έπλυνε τα πόδια δώδεκα υποδιακόνων μετά τη Θεία Λειτουργία και
δεκατριών φτωχών ανθρώπων μετά το δείπνο του». Από το 1570 έως το 1955, το
Ρωμαϊκό Λειτουργικό ανέφερε μετά τη Θεία Λειτουργία της Μεγάλης Πέμπτης
το τελετουργικό του Νιπτήρα ως εκτός της Λειτουργίας. Η τελετουργία
αναφέρεται στη λατινική γλώσσα ως pedilavium και mandatum (=«εντολή).
171 Σ. Σ. Δεσπότης, «ΑΝΟΙΓΟΝΤΑΣ ΤΑ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ», σσ. 272-273.
76
Ωστόσο ο Πάπας Πίος ΙΒ΄ αναθεώρησε το τελετουργικό και το ενέταξε μέσα στη
Λειτουργία. Από τότε η τελετή λαβαίνει χώρα μετά το κήρυγμα, το οποίο
ακολουθεί την ανάγνωση του Ευαγγελίου, δηλαδή της σχετικής περικοπής του
Κατά Ιωάννην. Το δε 2013 ανακοινώθηκε η αναθεώρηση του Ρωμαϊκού
Λειτουργικού, ώστε να επιτρέπει να πλένονται τα πόδια και γυναικών τη
Μεγάλη Πέμπτη.172
Τέλος, στον Προτεσταντισμό το τελετουργικό πλύσιμο ποδιών γίνεται από
αρκετές Προτεσταντικές ομάδες. Μεταξύ άλλων το τελούν οι Αντβεντιστές της
Εβδόμης Ημέρας, ο Πεντηκοστιανισμός, Πιετιστικές ομάδες, μερικοί
Αναβαπτιστές και αρκετές ομάδες Νότιων Βαπτιστών. Επίσης, πολλές ενορίες
στην Αγγλικανική Εκκλησία, στον Λουθηρανισμό και στον Μεθοδισμό, όπου
συνήθως συνδέεται με ακολουθίες της Μεγάλης Πέμπτης και κάποτε σε
χειροτονίες, κατά τις οποίες ο επίσκοπος πλένει τα πόδια του ή των
χειροτονούμενων. Η Μοραβιανή Εκκλησία τελούσε τον Νιπτήρα μέχρι το 1818.
Σε πολλές προτεσταντικές ομολογίες η τελετή γίνεται μετά το μοίρασμα άζυμου
άρτου και οίνου 173 (το αντίστοιχο της Μεταλήψεως στην Ορθοδοξία και στον
Καθολικισμό), και σε αυτήν συμμετέχουν όλοι οι πιστοί με πολλές λεκάνες
νερό: οι άνδρες πλένουν τα πόδια ανδρών και οι γυναίκες τα πόδια γυναικών.
Η ακολουθία του Νιπτήρος τελείται σε όλους τους χριστιανικούς ναούς της
Ορθοδοξίας με ιδιαίτερες εκφάνσεις στα δύο σημαντικά κέντρα των
Ιεροσολύμων και της Πάτμου (ως δε όλες οι ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδος
μετατέθηκε και τελείται το πρωί της Μ. Πέμπτης). Μετά το πέρας του Όρθρου
σε μετρημένους ναούς ανά την χριστιανοσύνη174 λαμβάνει χώρα η τελετουργία
του Νιπτήρος από τον παρόντα επίσκοπο, ο οποίος πλένει τα πόδια ιβ΄ ιερέων, ή
172 Apostolos, The Acolouthy of the Footwashing, σ. 125.

173 J. Smith, The book of Doctrine and Covenants of the Church of Jesus Christ of Latter-day Saints. Territory,
Deseret News Office. 1876, σ. 292.
174 Νεωστί, μάλιστα, και η Μητρόπολη Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως, ζηλούσα το ιδιαίτερο
αυτό τυπικό των Ιεροσολύμων και της Πάτμου μιμήθηκε την νίψη των ποδών την κυριώνυμη
αυτή ημέρα της Μεγάλης Εβδομάδος. Ακόμη, η Μητρόπολη Σάμου ομοίως τελεί την νίψη, ως
ολοένα και περισσότεροι ναοί.
77
από τον ηγούμενο, ο οποίος πλένει τα πόδια ιβ΄ μοναχών από το κοινόβιο. Απλοί
ιερείς μπορεί, ενίοτε, να πλένουν τα πόδια παιδιών ή άλλων λαϊκών.
Εναλλακτικά, το πλύσιμο γίνεται στο τέλος της Θείας Λειτουργίας, το πρωί της
Μεγάλης Πέμπτης· μετά την Θεία Ευχαριστία και πριν από την απόλυση, οι
πιστοί συγκεντρώνονται στο μέρος της τελετής (μπορεί να είναι το κέντρο του
κυρίως ναού, ο νάρθηκας ή μια τοποθεσία έξω από τον ναό). Μετά από την
ανάγνωση ενός ψαλμού και τινών δεήσεων, ο επίσκοπος ή ο ηγούμενος διαβάζει
μία προσευχή. Αμέσως μετά, ο διάκονος διαβάζει μετά μέλους την περικοπή του
Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου, ενώ ο επίσκοπος ή ηγούμενος νίπτει τα πόδια των
ιερέων ή των μοναχών. Ο διάκονος σταματά την ανάγνωση στο σημείο όπου
αρχίζει ο διάλογος μεταξύ Ιησού και Πέτρου. Ο ανώτερος κατά την τάξη από
αυτούς που δέχονται το πλύσιμο των ποδιών εκφωνεί τα λόγια του Πέτρου, ενώ
ο επίσκοπος ή ηγούμενος τα λόγια του Χριστού. Η τελετή του Ιερού Νιπτήρα
ανήκει στην κατηγορία των αυθεντικών βυζαντινών αναπαραστάσεων των
Παθών που γνώρισαν, ως είδαμε, διάδοση και στην Δύση, εκεί με τη
χαρακτηριστική ονομασία των «μυστηρίων».175
Αυτές οι αναπαραστάσεις, ξεκίνησαν, κατά τον Καθηγητή Φαίδωνα
Κουκουλέ, «από τις αρχές του Δ΄ μ. Χ αιώνα ως «αντίποδας» του εθνικού θεάτρου
που υμνούσε το ελληνικό δωδεκάθεο και ήταν ομοίως προσφιλές θέαμα για το
λαό της εποχής». 176 Το αρχαιότερο από τα δύο σωζόμενα τυπικά είναι των
Ιεροσολύμων. Το γεγονός αυτό δεν φαίνεται να είναι τυχαίο καθότι το
Πατριαρχείο των Ιεροσολύμων όχι μόνον είναι το αρχαιότερο κάθε άλλου
Πατριαρχείου αλλά και αποτελεί το επίκεντρο των θείων γεγονότων του Κυρίου
και συνεπώς και του Νιπτήρος. Η τελετή αναπαρίσταται αδιαλείπτως από
αιώνων με μεγάλη επισημότητα το πρωί της Μεγάλης Πέμπτης στο προαύλιο
του Ναού της Αναστάσεως στα Ιεροσόλυμα.
175 Μας πληροφορεί ο λαογράφος Ι. Μ. Χατζηφώτης. ΒΛ. και Προβατάκης, Θεοχάρης Μιχ., Ο
Ιερός Νιπτήρας στην ιστορία, την τέχνη και την παράδοση της Ορθόδοξης Ανατολής, Αθήνα χ.χ.
176 Φ. Κουκουλές, Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, τόμ. 3, Αθήνα 1965, σ. 34.
78
Την ακολουθία της αναπαραστάσεως του Ιερού Νιπτήρος των Ιεροσολύμων
μπορεί κανείς να ανεύρει στην πρώτη έντυπη Τυπική διάταξη του Μάρκου
ιερέως.177 Στην ουσία, όμως, πρόκειται για το αρχαίο Τυπικό των Ιεροσολύμων
ως αυτό έφτασε και τροποποιήθηκε έως τον μεσαίωνα. Στην συνέχεια, λοιπόν,
θα εκθέσουμε το διάγραμμα της ακολουθίας αυτής ως εκείνη εκτίθεται εκεί και
ως τελείται στις μέρες μας στην μητρική πόλη πασών των εκκλησιών. Έχει η
σειρά των τεκταινομένων ως εξής:
● Έξοδος πομπής κλήρου εκ του ναού, προπορευόμενων των εξαπτέρυγων
και λαμπάδων, μετά κωδωνοκρουσιών και των ψαλτών εκφωνούντων τον
Ν΄ ψαλμό. (Ο ανώτερος κλήρος όλων των βαθμίδων φορούν ομοιόμορφα
άμφια.)
● Ανάγνωση περικοπής εκ του Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου (Πορευθέντες
ετοιμάσατε φαγείν). Η ανάγνωση της περικοπής αυτής ως και των άλλων
που θα ακολουθήσουν είναι χωρισμένη σε πρόσωπα κατά όμοιο τρόπο με
ένα αρχαίο δράμα. Ένας επίσκοπος εκφωνεί τα περιγραφικά λόγια από
έναν ειδικά κατασκευασμένο υψηλό άμβωνα στο προαύλιο του ναού της
Αναστάσεως. Ο Πατριάρχης λέει τα λόγια του Κυρίου – ως προκαθήμενος
όλου του κλήρου και δώδεκα επίσκοποι εκφωνούν μετά χορού, άλλοτε
τα κοινά λόγια όλων των μαθητών και ενίοτε λιγότεροι επίσκοποι ή ένας
θα εξαγγέλλουν τα λόγια των δύο από τον Κύριο απεσταλμένων
μαθητών για να βρουν κατάλυμα είτε του Πέτρου, κτλ.
● Στο σημείο όπου ο Κύριος αποστέλλει δύο μαθητές του να αναζητήσουν
κατάλυμα δύο επίσκοποι πηγαίνουν προς το κέντρο του προαυλίου του
ναού όπου έχει προετοιμαστεί μία εξέδρα εις τύπον του ανωγείου του
Τυπικόν, επιμ. Μάρκου ιερέως του Κρητός, Βενετία 1685. Βλ. Apostolos, The Acolouthy of the
177
Footwashing, σσ. 88-89: «Η τελετή βασίζεται στο Τυπικό της Ιερουσαλήμ και έχει εξελιχθεί
ακριβώς όπως η αντίστοιχή της κατά τη βυζαντινή περίοδο στην Κωνσταντινούπολη, με βάση
τα κατά Ιωάννη χωρία του Ευαγγελίου (Ιω 13)».
79
δείπνου. Στο ώδε εστιν (που λέει ο ξενοδόχος) ένας κληρικός ντυμένος
μόνον με το ράσο και ευρισκόμενος ήδη επάνω στην εξέδρα δείχνει στους
μαθητές-επισκόπους προς το κέντρο της εξέδρας όπου είναι στημένος
ένας θρόνος στο κέντρο και δώδεκα καθίσματα γύροθεν. Στην συνέχεια
οι δύο επίσκοποι επιστρέφουν πίσω και αναγγέλλουν στον Κύριο-
Πατριάρχη ότι βρήκαν κατάλυμα. Όλα δε αυτά γίνονται παράλληλα με
την ανάλογη ανάγνωση των σχετικών λόγων από τον επίσκοπο στον
άμβωνα.
● Εν πομπή Πατριάρχης και όλοι οι επίσκοποι, μετά κωδωνοκρουσιών
πορεύονται προς την εξέδρα, την ανεβαίνουν και λαμβάνουν θέση όρθιοι
προ των καθισμάτων τους.
● Οι ψάλτες ψάλλουν το Τροπάριο Τω συνδέσμω της αγάπης σε ήχο β΄.
Και συνεχίζει η ανάγνωση της περικοπής με αντιφωνικό τρόπο μεταξύ
άμβωνος, Πατριάρχου και επισκόπων.
● Κατόπιν οι ψάλτες ψάλλουν μία σειρά τροπαρίων (λεντίω ζωσάμενος,
Μεγάλας ευεργεσίας απολαβείν, Ο Πέτρος ίνα μη το νίψασθαι τους
πόδας, κ.α.)
● Ειρηνικά
● Ευχή εκ του Πατριάρχου: Κύριε Θεέ και υπεράγαθε…
● Μικρά δέηση
● Ετέρα ευχή
● Περικοπή εκ του Κατά Ιωάννην (Ιδών ο Ιησούς ότι πάντα δέδωκεν αυτώ ο
Πατήρ)
● Από το σημείο καὶ τίθησιν τὰ ἱμάτια, καὶ λαβὼν λέντιον διέζωσεν ἑαυτόν,
συνεχίζεται η εκτύλιξη της αναπαραστάσεως των γεγονότων, και ο
Κύριος-Πατριάρχης εγήρεται και με την βοήθεια κληρικών απεκδύεται το
ωμοφόριον και τον σάκκον και δένει πετσέτα (λέντιον) γύρω από την
μέση του.
80
● Στο εἶτα βάλλει ὕδωρ εἰς τὸν νιπτῆρα καὶ ἤρξατο νίπτειν τοὺς πόδας τῶν
μαθητῶν καὶ ἐκ μάσσειν τῷ λεντίῳ ᾧ ἦν διεζωσμένος ο Πατριάρχης
ομοίως χύνει νερό από μία κανάτα σε ένα αργυρό νιπτήρα και νίπτει
σύντομα από ένα των ποδών των δώδεκα επισκόπων και σκουπίζει αυτά
με την πετσέτα ενώ εκείνοι ασπάζονται κατόπιν την χείρα του.178
● Κατόπιν ακολουθεί η σκηνή με τον Πέτρο και ένας επίσκοπος
αναπαριστά αυτόν εκφωνώντας τα λόγια του εκ της περικοπής κατά
διάλογο με τον Πατριάρχη.
● Αρχή νέας περικοπής εκ του Κατά Ιωάννην (ότε ένιψεν ο Ιησούς τους
πόδας των μαθητών και έλαβεν τα ιμάτια αυτού….) όπου ο Πατριοάρχης
αποβάλει το λέντιον και ενδύεται πάλι τα αρχιερατικά του άμφια.
● Ο λόγος του Κυρίου προς τους μαθητές του και η ερμηνεία της πράξεως
του νιπτήρα: αναγιγνώσκεται από τον Πατριάρχη προ των επισκόπων
μαθητών.
● Ανάγνωση της περικοπής εκ του Κατά Ματθαίον (Παραλαβών ο Ιησούς
τους μαθητάς αυτού εις χωρίον…) όπου ο Πατριάρχης μετά τριών
επισκόπων, εις τύπον του Πέτρου και των Υιών Ζεβεδαίου, αφήνουν την
εξέδρα και κατερχόμενοι ο Πατριάρχης προερχόμενος μικρον γονατίζει
στο έδαφος και προσεύχεται με τα λόγια του Κύριου.
● Στο και αναστάς έρχεται….ομοίως κάνει και αυτός κοκ
● Ευχή
● Πατριαρχική ευλογία μετά των Δικεροτρικέρων και εις πολλά έτη
δέσποτα;
● Επιστροφή της πομπής και είσοδος στον ναό μετά κωδωνοκρουσιών
178Βλ. και τα σχετικά στον Petrides, «La ceremonie»= «La ceremonie du lavement des pieds a
Jerusalem», in Echos d’ Orient 13 (1900), σ. 99.
81
Παρατηρούμε ότι και στις μέρες μας τελείται η ιεροτελεστία του πλύσιμου των
ποδών, καθώς περιλαμβάνεται στο Μεγάλο Ευχολόγιο. Ωστόσο, δεν
περιλαμβάνονται εδώ το δεύτερο, ένατο και δέκατο μέρος. Οι προσθήκες αυτών
των τριών ευαγγελικών αναγνωσμάτων είναι χαρακτηριστικό της τελετής της
Ιερουσαλήμ. Εξάλλου, είναι χαρακτηριστικό ότι οι Αναβαθμοί αντικαθιστούν
τους δύο ύμνους του Μεγάλου Ευχολογίου στο τέλος της τελετής. 179
Το
απόγευμα της Μεγάλης Τετάρτης 180 λίγο πριν το μεσημέρι στο καθολικό της
ανδρώας Μονής του οσίου Χριστοδούλου στην Πάτμο, δώδεκα ιερείς και μοναχοί
ντυμένοι με ομοιόμορφα άμφια, υπό κωδωνοκρουσιών και με τον Πεντηκοστό
ψαλμό (ν΄) ξεκινούν την πομπή τους προς την κεντρική πλατεία (Ε. Ξάνθου)181
της Χώρας όπου έχει στηθεί εξέδρα. Εκεί ο ηγούμενος θα πλύνει τα πόδια
δώδεκα ιερέων του νησιού, σύμφωνα με το τυπικό που τελείται αδιαλείπτως
τετρακόσια έτη. 182 Εκεί, ομοίως με τα Ιεροσόλυμα, βλέπουμε τους ως άνωθεν
κληρικούς προϊσταμένους ομοίως με τον Χριστό να κρατούν καθαρό λέντιον και
αφού συμβολικά οι παριστάμενοι εις τύπον των μαθητών κληρικοί
τοποθετήσουν σύντομα τα πόδια τους σε μία ευρεία λεκάνη αυτοί να τα
σπογγίζουν ελαφρώς με αυτήν.
Η δε σειρά των τυπικών σημείων είναι σχεδόν ταυτόσημη με του Τυπικού των
Ιεροσολύμων, και αυτό δεν είναι χωρίς σημασία. Η εξήγηση είναι ότι καθότι η
συνήθεια των δύο αυτών ακολουθιών είναι αρχαιότατη, από την πρώτη εποχή
του Βυζαντίου. Η ακολουθία του Νιπτήρος της Πάτμου περιλαμβάνεται στο
Τυπικό του Αγίου Σάββα. Ωστόσο, καθότι ο όσιος Χριστόδουλος άφησε ιδιαίτερο
Τυπικό για την μονή του με τον καιρό προστέθηκαν και κάποιες τοπικές
179 Περί αυτών περισσότερα στον Apostolos, The Acolouthy of the Footwashing, σ. 99.
180 Ή κατά την λειτουργική ακρίβεια στον Όρθρο της Μεγάλης Πέμπτης, καθότι κατά τον
μεσαίωνα οι πρωινές ακολουθίες μετακινήθηκαν στο βράδυ της ίδιας ημέρας, ώστε να μπορούν
να συμμετάσχουν και οι εργαζόμενοι το πρωί και να μην τις χάνουν [Βλ. Μητρ. Σερβιών και
Κοζάνης Διονύσιος Ψαριανός, «Οι ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδας», στο Πεμπτουσία 7
Απριλίου (2015)].
181 Βλ. Apostolos, The Acolouthy of the Footwashing, σσ. 100-101.
182 Ένθ. αν., σ. 101.
82
ιδιαιτερότητες στην ακολουθία της Πάτμου που διαφοροποιούνται από την
Ιερουσαλήμ. Στην οργάνωση της Μονής που αφιέρωσε στον Ευαγγελιστή
Ιωάννη συμπεριέλαβε και το τυπικό της Λαύρας του Οσίου Σάββα που με την
πάροδο των αιώνων διαμορφώθηκε ως «Πατμιακό Τυπικό» με στοιχεία που δεν
απαντώνται ούτε στο Άγιον Όρος.183 Η αναπαράσταση του Μυστικού Δείπνου,
περί τον ιστ΄ αιώνα μεταφέρθηκε στον εκτός της Μονής χώρο και γίνεται ως τις
μέρες μας σε μια από τις πλατείες της Χώρας, πότε Δυτικά, σ΄ αυτήν που φέρει
το όνομα του Φιλικού Εμμανουήλ Ξάνθου, ή αν ο καιρός δεν το επιτρέπει,
Ανατολικά, 184 στην πλατεία της Αγιά- Λε(σ)βιάς ή Πατριάρχου Θεοφίλου
Παγκώστα όπως λέγεται σήμερα, διότι εκεί εκφωνήθηκε ένας από τους πιο
ιστορικούς λόγους κατά την Έναρξη της Επανάστασης του 1821.
Εμείς θα σηματολογήσουμε μόνον τις διαφορές προς την ακολουθία του
Ιεροσολυμήτικου Τυπικού και δεν θα επαναλάβουμε τα ίδια. Κατά τα άλλα
μπορεί να υποτεθεί ότι όσα είπαμε για την ακολουθία των Ιεροσολύμων ισχύουν
και για την της Πάτμου.
Η τελετή χωρίζεται σε τρία μέρη-πράξεις κατά τα θεατρικά πρότυπα. 185 Έτσι
στην πρώτη πράξη ο Κύριος προλέγει στους μαθητές του τα μέλλοντα αυτώ
συμβαίνειν 186
αλλά εκείνοι αδυνατούν να καταλάβουν και επιζητούν
πρωτοκαθεδρίες.
Στην δεύτερη και πιο πρακτική πράξη ο Χριστός δίνει το παράδειγμα των λόγων
του και νίπτει τους πόδας τους.
Στην Τρίτη πράξη έχουμε την εναγώνιο προσευχή στην Γεσθημανή.
Η πομπή που ξεκίνησε από την ανδρώα Μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου
και φθάνει στον οικισμό Χώρα της Πάτμου, πάνω σε μεγάλη εξέδρα που
183 Βλ. περισσότερα στο Apostolos, The Acolouthy of the Footwashing, σ. 8 εξ.
184 Χατζηφώτης, «Ο Νιπτήρας», σ. 126.
185 Εξαιρετική περιγραφή αυτών συναντούμε πάλι στην διατριβή επί διδακτορία του κ.
Αποστολού, The Acolouthy of the Footwashing, σσ. 101-109.

186 Μρκ. Ι΄, 32.
83
στήνεται στην Πλατεία αρχίζει την αυτόνομη ακολουθία – εκτός των πλαισίων
του Όρθρου.
Η ακολουθία αρχίζει με το Ευλογητός ο Θεός. Το Κύριε εισάκουσον της
προσευχής μου. Μετά ψάλλεται το Ότε οι ένδοξοι μαθητές κ το….. εκ του
Νυμφίου κάθοδος και το τω συνδέσμω της αγάπης. Μετά τα Ειρηνικά με τριπλή
ευλογιά του νιπτήρος.
Ομοίως δε με τα Ιεροσόλυμα ένας από άμβωνος ιερέας, αναπαριστών τον
Ευαγγελιστή, εκτυλίσσει την διήγηση και εισάγει τον λόγο άλλοτε για τον
ηγούμενο-Κύριο και άλλοτε για τους ιερείς-μαθητάς καθ΄ όμοιο τρόπο με τον
υποβολέα του αρχαίου θεάτρου. Στο τέλος η πομπή επιστρέφει στο καθολικό
της μονής και ολοκληρώνεται η ακολουθία.
Έτσι, η μεγαλειώδης τελετή της νίψεως των ποδών επαναλαμβάνεται κάθε
χρόνο, εδώ και αιώνες, το πρωί της Μεγάλης Πέμπτης στα Ιεροσόλυμα και την
Πάτμο. Ωστόσο, οι δύο τελετές, λόγω της κοινής τους προέλευσης στο Βυζάντιο,
έχουν ομοιότητες και διαφορές. Ο πυρήνας των δύο τελετών είναι όμοιος. Και οι
δύο βασίζονται στην Καινή Διαθήκη, με κέντρο το απόσπασμα από το ιγ΄
κεφάλαιο του κατά Ιωάννη Ευαγγελίου, όπως ακριβώς ήταν και στην
Κωνσταντινούπολη κατά τα βυζαντινά χρόνια.
Εκτός από το κύριο μέρος της ακολουθίας, στο οποίο διαβάζεται το
απόσπασμα από το Ευαγγέλιο του Ιωάννη, τα δύο Τυπικά περιλαμβάνουν
επίσης το ίδιο απόσπασμα από το κατά Ματθαίο Ευαγγέλιο, με την προσευχή
που διαβάζεται από κάποιον που έχει το ρόλο του Χριστού· στην Ιερουσαλήμ ο
Πατριάρχης και στην Πάτμο ο ηγούμενος της μονής του Αγίου Ιωάννη του
Θεολόγου· ως είδαμε. Τα ευαγγελικά αναγνώσματα, στην Πάτμο διαβάζονται
με τον ίδιο διαδραστικό τρόπο όπως και στην Αγία Πόλη. Επιπλέον, κοινό είναι
και ένα απόσπασμα που περιλαμβάνεται στα λεγόμενα Πάθη των Βυζαντινών,
γεγονός που δείχνει ότι δεν πρόκειται για νεότερη προσθήκη· αποκαλύπτοντας
έτσι την κοινή βυζαντινή καταγωγή και των δύο Τυπικών. Βλέπουμε επίσης ότι
υπάρχουν τρία κοινά Τροπάρια της Μ. Πέμπτης, ήτοι: α) Τῷ συνδέσμῳ τῆς
84
ἀγάπης…β) Ἡ τὸ ἄσχετον κρατοῦσα…και γ) Μαθηταῖς ὑποδεικνύει
ταπεινώσεως.187
Ωστόσο, μια σημαντική διαφορά μεταξύ των δύο ακολουθιών είναι το
μέγεθος, καθώς είναι σαφώς μεγαλύτερη η της Ιερουσαλήμ. Το Τυπικό αυτό
περιλαμβάνει περισσότερα και μεγαλύτερα ευαγγελικά κείμενα από αυτό της
Πάτμου. Εκεί η βασική αφήγηση του Ευαγγελίου του Ιωάννη συμπληρώνει μια
ενδιάμεση αφήγηση μεταξύ του δεύτερου και του τρίτου του Ευαγγελίου του
Ματθαίου, με άλλα αποσπάσματα από τον Ιωάννη και από τον Ματθαίο. Αυτά
τα γεγονότα στο Τυπικό της Πάτμου καλύπτονται από μια σύνθετη ευαγγελική
περικοπή από τον Μάρκο (Μκ.10,32-45), τον Ματθαίο (18', 26΄), τον Ιωάννη (Ιω.
14', 16', 24') και τον Λουκά (Λκ. 22').
Επιπλέον, το Τυπικό της Ιερουσαλήμ περιέχει περισσότερα τροπάρια (από
τα τρία κοινά μεταξύ των δύο Τυπικών) και συνδυάζει τις προσευχές μετά την
πρώτη ανάγνωση του Ευαγγελίου, ενώ στην Πάτμο η πρώτη ανάγνωση του
Ευαγγελίου αρχίζει μετά από αυτές. Η προσευχή στον κήπο της Γεθσημανής στο
Τυπικό της Ιερουσαλήμ, προέρχεται από τον Ματθαίο, ενώ σε αυτό της Πάτμου
από το κατά Μάρκο Ευαγγέλιο.
Εκτός από αυτές τις διαφορές μεταξύ των δύο Τυπικών υπάρχουν κάποιες
άλλες, μικρότερες. Στην Ιερουσαλήμ, η ακολουθία ξεκινά στις η΄ το πρωί ενώ
στην Πάτμο στις ια΄ το πρωί. Στην Ιερουσαλήμ, στην εξέδρα τοποθετείται ένα
τραπέζι που φέρει ένα μεγάλο αναμμένο κερί στο κέντρο του και ιβ΄ μικρότερα
γύρω του, ενώ κάτω από το τραπέζι υπάρχει και μια ειδική κατσαρόλα για το
πλύσιμο των ποδών. Σύμφωνα με το Τυπικό της Πάτμου, στη μέση της εξέδρας
τοποθετείται ένα «τσερνιβόξστον», δηλαδή μια ασημένια λεκάνη με στόμιο που
καλύπτεται από το Λέντιον (δηλαδή τελετουργική πετσέτα) και ένα αναμμένο
κερί.
187 Apostolos, The Acolouthy of the Footwashing, σ. 110 εξ.
85
Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι δύο ακολουθίες της
Πάτμου και της Ιερουσαλήμ είναι κατά βάση όμοιες, οι διαφορές μεταξύ τους
είναι ελάχιστες, ενώ έχουν σαφώς κοινή καταγωγή από την Κωνσταντινούπολη,
τη γενέτειρα της ακολουθίας της Νίψεως των ποδών.188
Βλ. σχετικά και την εύγλωττη περιγραφή στον Apostolos (The Acolouthy of the Footwashing,
188
σσ. 109-111).
86
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Το Κυριακό γεγονός της νίψεως των ποδών των μαθητών, που έλαβε χώρα προ
του δείπνου στο υπερώον της Ιερουσαλήμ, αποτελεί όχι ένα απλό περιστατικό
του Ευαγγελίου. Καίτοι αναφέρεται μόνον στο Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον,
σηματοδοτεί την αρχή μίας νέας στάσεως του ανθρώπου προς τον συνάνθρωπο,
ήτοι της πολύπλευρης εκκλησιαστικής διακονίας και του ταπεινού φρονήματος
που πρέπει να χαρακτηρίζουν τον κάθε γνήσιο Χριστιανό. Ακόμη απετέλεσε την
αφετηρία και το κεντρικό γεγονός σε μία σειρά σημείων της λειτουργικής
πράξεως της Εκκλησίας ως είναι πλούσιες λειτουργικές αναφορές, η ειδική
ανάγνωση της σχετικής ευαγγελικής περικοπής κατά τον Όρθρο της Μεγάλης
Πέμπτης και, πολύ περισσότερο, απετέλεσε έμπνευση για τον χριστεπώνυμο
λαό της τότε Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ώστε να πλάσει ειδική ακολουθία με
Τυπικό όπου –κατά την ίδια, πάλι, κυριώνυμη ημέρα- η πράξη αυτή της άκρας
συγκαταβάσεως του Χριστού θα αναπαρίστατο ακριβέστερα, ως γινόταν ήδη και
με τα άλλα γεγονότα του Πάθους, ήτοι την Σταύρωση, τον Επιτάφιο ή την
Είσοδο στον Άδη. Παράλληλα η αφήγηση αυτή εκ του Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου
απετέλεσε αφορμή και αντικείμενο σε κάθε τομέα της εκκλησιαστικής τέχνης
γενόμενη εικόνες, μικροτεχνήματα, μικρογραφίες, κ.α.
Στην έρευνά μου ελήφθησαν υπόψη οι πατερικές ερμηνευτικές
προσεγγίσεις της άνωθι περικοπής ως και οι νεότερες προσεγγίσεις της από τους
ακαδημαϊκούς της ελληνόφωνης και ξενόφωνης θεολογικής ερευνητικής. Ο
Ιωάννης αποτελεί για την νεότερη έρευνα «σημείον αμφιλεγόμενον» κατά
συνέπεια η προβληματική μας ανιχνεύει και τα όρια ανάμεσα στη πατερική
αντίληψη και την «στυγνή» ακαδημαϊκή θεώρηση επί του θέματος. Μετά δε από
αυτήν μας την διαδρομή μπορούμε να καταλήξουμε σε ορισμένα
συμπεράσματα.
Με την παράθεση διαφόρων τεκμηρίων και γνωμών διαφόρων νέων
ερευνητών μπορούμε να συνομολογίσουμε ότι ο μοναδικός μάρτυρας του
87
περιστατικού της Νίψεως των ποδών στα Ευαγγέλια, ο Ιωάννης ο Θεολόγος,
είναι όντως ο συγγραφέας της σχετικής περικοπής. Πολλά στοιχεία συμφωνούν
περί αυτού -σχεδόν τίποτε δε εναντίον του- και δεν υπάρχει λόγος να
εναντιωθούμε στην παράδοση που του την προσγράφει.
Όσον αναφορά τον τόπο και τον χρόνο, όπου έλαβε χώρα το περιστατικό,
με την συνεπικουρεία αρχαιολογικών ευρημάτων που συνέλλεξαν
διακεκριμένοι ερευνητές ως και με αρμόδιες ιστορικές μαρτυρίες σχηματίσαμε
μια νοερά εικόνα του γεγονότος του Νιπτήρος που ανταποκρίνεται στην
επιστήμη της αρχαιολογίας.
Στον κατεξοχήν πυρήνα της εργασίας μας, την ερμηνεία της περικοπής του
Κατά Ιωάννην, με οδηγούς πρώτον τους Θεοφόρους Πατέρες που άφησαν
ερμηνευτικά υπομνήματα περί του Ευαγγελίου αυτού και δευτερευόντος τους
νεότερους ορθοδόξους αλλά και ετεροδόξους –ωστόσον επιστήμονες- ερευνητές
εμβαθύναμε στο κείμενο και ξεκλειδώσαμε κρυφά νοήματα, που δεν φαίνονται
με μια πρόχειρη εξωτερική ανάγνωσή του. Όλοι όσοι καταπιάστηκαν με το
νόημα της περικοπής αυτής είναι ομόφωνοι ότι ο Νιπτήρας δεν αποτελεί ένα
άσχετο γεγονός, που έτυχε να συμβεί λίγο πριν από το Πάθος, αλλά αποτελεί
εσκεμμένη πράξη του Κυρίου και με αυτήν ήθελε να διδάξει την ταπείνωση
στους μαθητές του. Ακόμη η συνέχεια της πράξεως αυτής αναμεταξύ των
προκαθημένων της Εκκλησίας θα ήταν σύμβολο ενότητος μεταξύ τους και
δείκτης διακονίας αυτών προς τον λαό.
Ακόμη, στην περικοπή αυτή, συναντήσαμε διαφόρους χαρακτήρες και
τρόπους συμπεριφοράς προς την ασυνήθιστη αυτή πράξη του Κυρίου. Είδαμε
αφενός τον αρνητή Ιούδα, και αφετέρου τον παρορμητικό Πέτρο. Ακόμη, τον
αγαπητικό και αφοσιωμένο μαθητή Ιωάννη, που είχε το κεφάλι του επί του
στήθους του διδασκάλου. Εκ των ερμηνειών των ερευνητών φάνηκε καθαρά ότι
το Ευαγγέλιο δεν κάνει μνεία της συμπεριφοράς αυτών χωρίς λόγο. Αποτελούν
αυτοί χαρακτηριστικούς και όλο επαναλαμβανόμενους τύπους ανθρώπων στην
88
διαχρονική παρουσία της Εκκλησίας και σχετικά παράδειγμα προς αποφυγή ή
προς μίμηση.
Στο δεύτερο μέρος την μελέτης μας παρακολουθήσαμε πώς το περιστατικό
της νίψεως απαντάται σε πλείστες αρχαίες αλλά και νεώτερες τοιχογραφίες
ναών της χριστιανοσύνης. Αναλύσαμε την τεχνοτροπία και το περιεχόμενο
αυτών και σημειολογήσαμε τις εξαιρέσεις των τύπων τους. Διαπιστώσαμε ότι ο
Νιπτήρας δεν είναι ένα απλό γεγονός που έτυχε μόλις να περιληφτεί στον
κανόνα των Ευαγγελίων αλλά, καίτοι αναφέρεται από έναν μόνο Ευαγγελιστή,
αποτελεί κύριο θέμα του αγιογραφικού κύκλου ενός ναού.
Ο Νιπτήρας ακόμη, αποτελεί θέμα υμνολογικό. Συγκεκριμένα αποτελεί
κεντρικό θέμα του Όρθρου της Μεγάλης Πέμπτης. Επιπλέον αναφέρεται σε
πολλά άλλα Τροπάρια του ετησίου υμνολογικού κύκλου. Κατά την εξέταση των
υμνολογικών αυτών περιπτώσεων διαπιστώσαμε και πάλι το ίδιο πνευματικό
βαθύτερο νόημα της ταπείνωσης και διακονίας· που τα Τροπάρια αυτά
αναδεικνύουν.
Τέλος, σε ένα τελευταίο κεφάλαιο καταπιάστηκα με τις ειδικές σχηματικές
ακολουθίες ή Τυπικά που τελούνται σε δύο διακεκριμένα μέρη της
χριστιανοσύνης, την Ιερουσαλήμ και την νήσο Πάτμο, μετά τον Όρθρο της
Μεγάλης Πέμπτης. Εκ μεσαιωνικής παραδόσεως διαπιστώσαμε ότι σε αυτά τα
δύο –όχι τυχαία μέρη– τελείται και μία δραματική αναπαράσταση του Νιπτήρος,
επιπροσθέτως δηλαδή με την μόνον λεκτική και μελική που γίνεται σε κάθε ναό
την ίδια ημέρα. Τότε ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων ή ο ηγούμενος της ανδρώας
μονής εκάστοτε, εις τύπον του Κυρίου, ενδύονται λεντίω και πλένουν τα πόδια
των άλλων επισκόπων ή μοναχών. Στους νεώτερους χρόνους και άλλες
εκκλησίες ζήλωσαν την πρακτική αυτή και άρχισαν να εξασκούν την
τελετουργία αυτή. Ομοίως δε και στις ετερόδοξες εκκλησίες των Καθολικών και
Προτεσταντών ο Νιπτήρας –ίσως ως μακρός απόηχος μίας άλλοτε κοινής
παραδόσεως- έχουν τον Νιπτήρα σε μεγάλη περιωπή και κατά τόπους τελούν
και αυτές παρόμοιες δραματικές αναπαραστάσεις.
89
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Νιπτήρας σε Συμπόσιον, πέμπτος αιώνας, μουσείο Τσιούσι Ιταλίας
Ο Ιερός Νιπτήρ του Θεοφάνη του Κρητός (Κρητική σχολή, Μονή μεγάλου
μετεώρου, Μετέωρα).
90
Μονή της χώρας, Κωνσταντινούπολη
91
Τοιχογραφία στον Εξωνάρθηκα της Ι. Μεγίστης Μονής Βατοπαιδίου
(Μακεδονική σχολή, ιδ΄αιών, Άγιον Όρος)
92
Ο νιπτήρας σε ανθίβολο (Ήτοι πρόχειρο αντίγραφο αγιογράφου
προκειμένω να μπορέσει να το μεταφέρει στον τόπο όπου θα το
αντιγράψει, ώστε μην το ξεχάσει)
93
Τοιχογραφία με τμήμα σκηνής Νιπτήρα, Βυζαντινό μουσείο. Προέρχεται
από το Ιερό Βήμα του καθολικού της Ι. Μονής Βλατάδων. Επτά απόστολοι,
σε αποσπασματική κατάσταση διατήρησης, απεικονίζονται σε ουδέτερο
βάθος να συνομιλούν μεταξύ τους καθισμένοι σε ημικυκλικό έδρανο και
πατώντας σε ορθογώνιο υποπόδιο. Ο τέταρτος από αριστερά, ως προς το
θεατή, απόστολος Ανδρέας έχει λυμένο το σανδάλι του δεξιού του
ποδιού. Το πρότυπο της παράστασης, ακόμη και σε λεπτομέρειες, ανάγεται
στις όμοιες συνθέσεις του πρώτου τετάρτου του ιδ΄ αιώνος στον Άγιο
Νικόλαο Ορφανό και στο Χιλανδάρι.
94
Τοιχογραφία, από τα τέλη του ιε΄ αιώνα, από τον ιερό Ναό της Αγίας
Παρασκευής Γεροσκήπου Κύπρου.
95
Ιεράς Μονής Οσίου Λουκά Βοιωτίας
96
Πολυεικόνα της Μονής Βλατάδων Θεσσαλονίκης με σκηνές των Παθών
του Χριστού. (Δεύτερο τέταρτο του ιδ΄ αιώνα)
97
Η ίδια εικόνα επί της λεπτομέρειας του Νιπτήρος
98
ΕικόΕκ του επιστυλίου του τέμπλου του Καθολικού της Ιεράς Μονής
Ιβήρων, Θεοφάνη του Κρητός (ιστ΄ αιώνας)
99
Θεοφάνη του Κρητός στην Ιερά Μονή Σταυρονικήτα (ιστ΄ αιώνας)
100
Σχολή Πσκοφ, ιστ΄ αιώνας.
101
Ο Νιπτήρας σε ψηφιδωτό της δυτικής εκκλησίας.
102
Ο Νιπτήρας από μεσαιωνικό ζωγράφο, 1400 μ.Χ., Mainz, Γερμανικό εθνικό
μουσείο στην Νυρεμβέργη.
103
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Πηγές
Η Αγία Γραφή [Παλαιά και Καινή], μτφ. από το πρωτότυπο κείμενο, Αθήνα 2003.
Ετυμολογικόν το Μέγα, ήγουν η μεγάλη γραμματική, εκδ. GottiWeigel, Λειψία
1816.
Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Ερμηνεία εις το Κατά Ιωάννην Ευαγγελιον, PG 129.
Θεοφύλακτος Βουλγαρίας, Ερμηνεία εις το Κατά Ιωάννην Ευαγγελιον, PG124.
Ιωάννης Χρυσόστομος, Ερμηνεία εις το κατά Ιωάννην ευαγγέλιον, PG 48.
------, Λόγ. κγ΄ (Ίνα μηδαμώς τινα διαφωνίαν έχοντες οι θέλοντες ερευνάν ταύτα,
άλλ΄ ως δει νοείν πάντα τα γεγραμένα).
------, Υπόθεσις της προς Κορινθίους πρώτης επιστολής.
Μέγας Συναξαριστής, Αθήνα 2004, τ. 14, (Τριωδίου).
Νικόδημος Αγιορείτης, Εορτοδρόμιον, ήτοι ερμηνεία εις τους ασματικούς κανόνας
των δεσποτικών και θεομητορικών εορτών, Βενετία 1836Το Μέγα Ωρολόγιον,
Ακολουθία της Θείας Μεταλήψεως, Βενετία 1851.
Πέτρος Δαμασκηνός, Ότι ουκ έχουσι διαφωνίαν αι θείαι Γραφαί.
104
Τριώδιον κατανυκτικόν, Βενετία 1856.
Τυπικόν Ἱεροσολύμων, διόρθωση και επιμ. Μάρκου ιερέως Κρητός, Βενετία 1685.
Βοηθήματα
Ελληνικά
Αγουρίδης Χ. Σ., Ιστορία των Χρόνων της Καινής Διαθήκης. Ελλάδα, Ρώμη,
Ιουδαία: Ιστορικό και πνευματικό υπόβαθρο για τη μελέτη της Καινής Διαθήκης,
Θεσσαλονίκη: Πουρναρά 1985.
------, Το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο, τόμ. Β΄ (κεφ. 13-21), Θεσσαλονίκη 2005.
Apostolos F. K., The Acolouthy of the Footwashing (the Orthros of Maundy Thursday) in
the Greek-Orthodox Tradition, Ρώμη 2015.
Δημητρακόπουλος Κ. Α., Ορθόδοξος Ελλάς: ήτοι περί των Ελλήνων των
γραψάντων κατά Λατίνων και περί των συγγραμμάτων αυτών,Τύποις Μέτζγερ
και Βίττιγ, Λειψία 1872.
Γαλίτης, Γ. Ιστορία Εποχής της Καινής Διαθήκης, Θεσσαλονίκη 1988.
Γιοκαρίνη Κ., Η Διδακτική και Παιδαγωγική του Ιησού υπό το φως της σύγχρονης
Παιδαγωγικής, Αθήνα 1998.
Δεσπότης Σ. Σ., «Ανοίγοντας τα Ευαγγέλια»: Το μήνυμα της Καινής Διαθήκης στον
μεταμοντέρνο κόσμο, Αθήνα χ.χ.
105
------, Δοκίμια στο Κατά Ιωάννη: Ποίηση και Θεολογία. Επίμετρο: Παιδαγωγικές-
Ποιμαντικές εφαρμογές ευαγγελικών περικοπών, Αθήνα 2014
Ζάρρα Κ., Ιστορία της Εποχής της Καινής Διαθήκης, Πανεπιστημιακά: Έννοια
2005
Ζέρπος Β., Το Ιωάννειο πρόβλημα, Συμβολή στην μελέτη της ιωάννειας
γραμματείας, Αθήνα 2009
Καλομοιράκης Δ., «Ερμηνευτικές παρατηρήσεις στο εικονογραφικό πρόγραμμα
του Πρωτάτου», Δελτίον XAE 15 (1989-1990), σ. 197-220. Αθήνα 1991
Καραβιδόπουλος Δ.Ι., Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, Θεσσαλονίκη2007.
Κατσαβέλης Δ., Ο εικονογραφικός κύκλος των Παθών του Χριστούστουςναούς της
Μακεδονίας κατά την Παλαιολόγεια περίοδο,Θεσσαλονίκη 2018.
Κόρδης Γ., Εν ρυθμώ. Το ήθος της γραμμής στην βυζαντινή ζωγραφική, Αθήνα
2000
Κουκουλές Φ., Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, τόμ. 3, Αθήνα
Κουμανούδης Α. Σ., Λεξικόν λατινοελληνικόν μετά συνωνύμων και αντιθέτων της
λατινικής, Αθήνα 1972.
Μαντουλίδης Ε., Ετυμολογικό λεξικό αρχαίας ελληνικής, Θεσσαλονίκη 2009.
Μητρ. Νικοπόλεως Μελέτιος, Ο Ιερός Νιπτήρας (Μ. Τετάρτη), Η χαρά διά του
Σταυρού, Πρέβεζα 2014
106
Ξυγγόπουλος Α., Οι τοιχογραφίες του αγίου Νικολάου Ορφανού Θεσσαλονίκης.,
Αθήνα 1964,
Οι θησαυροί του Αγίου Όρους, τόμ. Α΄, Μέρ. Β΄ (Εικονογραφημένα χειρόγραφα),
επιμ. Σ. Μ. Πελεκανίδης, Π. Κ. Χρήστου, Χ. Μητροπούλου-Τσιούμη, Σ. Ν. Καδάς,
Αθήνα 2016.
Πάρης Ν., Διερευνήσεις στο λειτουργικό άσμα. Μελέτες στην εκκλησιαστική
μουσική, Ψαλτικά ανάλεκτα Α΄,Θεσσαλονίκη 2003.
Πελεκανίδης Μ. Σ., Π. Κ. Χρήστου, Χ. Μητροπούλου-Τσιούμη, Σ. Ν. Καδάς,
Αθήνα 2016.
Petrides, S., «La ceremonie »= «La ceremonie du lavement des pieds a Jerusalem», in
Echos d’ Orient 13 (1900), σσ. 89- 99.
Σαθάς Ν. Κ., Ιστορικόν δοκίμιον περί του θεάτρου και της μουσικής των
βυζαντινών, ήτοι εισαγωγή εις το κρητικόν θέατρον, Βενετία 1878.
Σκιαδαρέσης Γ. Ι., Ερμηνεία περικοπών Ιωάννειας γραμματείας, Θεσσαλονίκη
2008.
------, Ο αναμάρτητος και η μοιχαλίδα,εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2001.
Σωτηρόπουλος Ν., Ερμηνεία Δυσκόλων Χωρίων της Γραφής. Τόμος Α’, Αθήναι
1985.
Τρεμπέλας Ν. Π., Υπόμνημα εις το Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον, Αθήνα 1990.
107
Τσιγαρίδας Ν. Ε., Ετήσιον Ημερολόγιον 1996.
------, Μανουήλ Πανσέληνος, Θεσσαλονίκη 1996.
Τσιτουρίδου Α., Ο ζωγραφικός διάκοσμος του Αγίου Νικολάου Ορφανού στη
Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 1986.
Φειδάς Ι. Β., Εκκλησιαστική ιστορία. Απ΄ αρχής μέχρι την εικονομαχία, τόμ. Α΄,
Αθήνα 2002.
Χατζηφώτης I., «Νιπτήρα της Πάτμου»= «Ανέκδοτη περιγραφή του Νιπτήρα της
Πάτμου από τον λόγιο ιερομόναχο Γεράσιμο Σμυρνάκη, αδελφό της μόνης
Θεολόγου» ,στο Μοναστηριολογία 2 (1987).
Ξενόγλωσσα
Bergmeier R., «ΤΕΤΕΛΕΣΤΑΙ Joh 19, 30», στο ZNW79 (1988).
Bultman R., Das Evangelium des Johannes. Kritisch-exegetischer Kommentar über das Neue
Testament, Göttingen 1986.
Brown R., The Gospel According to John, Anchor Bible τόμ. 29A [Garden City, NY:
Doubleday & Company, 1970.
Craig S. Keener, The Gospel of John. A Commentary, τόμ. 2, εκδ. Baker Academic,
Michigan 2010.
Dunn J., Jesus Remembered, Grand Rapids, MI Eermans 2003.
108
Encyclopedia Judaica, τόμ. 14, «miqwa’ot», Ιερουσαλήμ 2007.
Eslinger L, Judas Game: The Biology of Combat in the Gospel of John.Journal for the
Study of the New Testament 77(2000).
Gerhadson B., «The Secret of the Transmission of the Unwritten Jesus Tradition» στο
NTS 51 (2005).
Landmesser C., WiBiLex, Das wissenschaftliche Bibellexikon im Internet, λ.
« Bultmann, Rudolf», 2019.
Michael J., «The Footwashing Ritual and the Sacrament of Holy Orders: A New Look
at John 13», στην διαδικτυακή πηγή Catholic Exchange, 23 Mάρτιου, 2007.
Neyrey J., “The Footwashing in John 13:6-11: Transformation Ritual or Ceremony?”,
in L. M. White and O. L. Yarbrough (eds.), The Social World of the First Christians:
Essays in Honor of Wayne A. Meeks (Minneapolis: Fortress Press, 1995)
Oestreich B., «Die Βedeutung der Fusswaschung in Johannes 13» στοAbendmahl und
Fußwaschung. Studien zur adventistischen Ekklesiologie, τόμ. 1, επιμ. Biblisches
Forschungskomittee der Gemeinschaft der STA, Euro-Afrika-Division. εκδ.
SaatkornVerlag, Αμβούργο 1991, σσ. 159-171.
Ratzinger J. Benedikt XVI, Ιησούς από τη Ναζαρέτ, τόμ. Β΄, Από την είσοδο στην
Ιερουσαλήμ μέχρι και την Ανάσταση, μτφ. Αθήνα 2007.
109
Reiser Μ., Sprache und Literarische Formen des Neues Testaments, Paderborn: Schöningh
2001.
110

π. Λ. Δημητρόπουλος Ἡ νίψις τῶν ποδῶν 2021

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

π. Λ. Δημητρόπουλος Ἡ νίψις τῶν ποδῶν 2021

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

π. Λ. Δημητρόπουλος Ἡ νίψις τῶν ποδῶν 2021

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ: ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΒΙΒΛΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ: ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ

και η ακολουθία του ιερού Νιπτήρος (τα δύο Τυπικά,

Ιεροσολύμων και Πάτμου)

Επιβλέπων καθηγητής: Σωτήριος Σ. Δεσπότης

Κεφάλαιο Α΄: Προσέγγιση στο περιστατικό της 9

νίψεως των ποδών εκ του Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου

Κεφάλαιο Β΄: Ερμηνευτική προσέγγιση της περικοπής 26

του Νιπτήρος εκ του Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου

Κεφάλαιο Γ΄: Ποιητική απόδοση του κειμένου 51

Κεφάλαιο Δ΄: Δραματική αναπαράσταση του κειμένου 53

Κεφάλαιο Α΄: Η πρόσληψη της περικοπής του Νιπτήρος 56

στην τέχνη και στην υμνολογία

Κεφάλαιο Β΄: Η ακολουθία του Νιπτήρος 76

στην λειτουργική παράδοση της Εκκλησίας

και τα δύο Τυπικά Ιεροσολύμων και Πάτμου

Ευτυχώς ο σεβαστός σύμβουλος καθηγητής μου, κ. Σωτήριος Δεσπότης, έδωσε

παρούσας μεταπτυχιακής εργασίας. Τον ευχαριστώ γι΄ αυτό.

υπόλοιπα μέλη της τριμελούς επιτροπής. Τέλος ευχαριστώ τον Σεβασμιώτατο

Μητροπολίτη Γλυφάδας, Ελληνικού, Βούλας, Βουλιαγμένης και Βάρης κ.κ.

ολοκλήρωση του παρόντος.

PG Patrologiae cursus completus-series graeca, επιμ. J.-P. Migne, Παρίσι

Ενθ. αν. Ένθα ανωτέρω

Ό.π. Όπως προηγουμένως

επέκτασιν σε όλη την Εκκλησία του, το διασώζει μόνον ο Ευαγγελιστής Ιωάννης

μυστηρίων και τον Ιούδα.

παραπλήσια ευαγγελικά περιστατικά με τον Κύριο, ως είναι η Βάπτισή του από

αυτές από τους ανθρώπους. Με μία πρόχειρη ματιά φαίνεται ως τα περιστατικά

διακονία προς τους συνανθρώπους μας απολαμβάνει ο ίδιος διακονία από

να βαπτιστεί ως οι λοιποί πιστοί Ιουδαίοι. Στα δε περιστατικά όπου δύο

περιστατικά αυτά να συμβούν ώστε να συμπεριληφθούν στο Ιερό Ευαγγέλιο, ως

λαληθήσεται καὶ ὃ ἐποίησεν αὕτη εἰς μνημόσυνον αὐτῆς».2

Ένα ακόμη, τέλος, παραπλήσιο περιστατικό από το Ιερό Ευαγγέλιο μπορεί

ύδατος πλύσεως ή νίψεως3 που χαρακτηρίζει όλα αυτά τα παραδείγματα. Λέει,

επί παραδείγματι, ένας ψαλμικός στίχος, χαρακτηριστικά:

«ραντιεῖς μὲ ὑσσώπω, καὶ καθαρισθήσομαι. πλυνεῖς με, καὶ ὑπὲρ χιόνα

λευκανθήσομαι».4 Στο δε Ευαγγέλιο γράφεται: «καὶ ἐξεπορεύετο πρὸς αὐτὸν (τ.

ἐβαπτίζοντο πάντες ἐν τῷ Ἰορδάνῃ ποταμῷ ὑπ᾿ αὐτοῦ ἐξομολογούμενοι τὰς

έχουμε δε το παράδοξο αντίστροφο φαινόμενο, όπου το ίδιο το ύδωρ, των

Σταυρού του, που ρίχνει μέσα σε αυτό ο ιερεύς!

Στο πρώτο μέρος της παρούσας εργασίας θα ασχοληθούμε με την

περικοπή του Ευαγγελίου που αναφέρεται στον Νιπτήρα. Θα ανοίξουμε τις

διάφορες πατερικές ερμηνείες ως και τις απόψεις συγχρόνων ακαδημαϊκών

θεολόγων, περί αυτής. Υπάρχει μία πληθώρα επιστημονικών υπομνημάτων εκ

των οποίων εμείς δειγματοληπτικά θα χρησιμοποιήσουμε μερικά

και συγκεκριμένα τις εικόνες και τοιχογραφίες όπου αναφέρονταν στο

περιστατικό του Νιπτήρος. Ακόμη, θα μας απασχολήσει η λειτουργική παρουσία

του περιστατικού ως ειδική ακολουθία του Νιπτήρα με χαρακτήρα

αναπαράστασης –η οποία προκύπτει από το περιστατικό της νίψεως των ποδών

των μαθητών– όπως καθιερώθηκε να τελείται σε κάποιες εκκλησίες την

Αθήνα 2002, σσ. 255-256.

ή, αλλιώς, τυπικές διατάξεις της Εκκλησίας μας· το Τυπικό των Ιεροσολύμων,

μεταγενέστερό του. Θα δούμε το πώς διαμορφώθηκαν αυτά τα δύο Τυπικά και

Κεφάλαιο Α΄: Προσέγγιση στο περιστατικό της νίψεως των

ποδών εκ του Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου

κάποιο τρόπο, ανακεφαλαιώνει το περιεχόμενο αυτής και, επιπλέον, να