KM343 GÖZENEKLİ MALZEMELER

Gözenekli malzemelerin tanımlanması ve sınıflandırılması

1
 GÖZENEKLİ MALZEMELER
Gözenekli malzemeler en genel hali ile içinde delikleri bulunan katılardır. Gözenekli malzeme,
birbirleri ile ilişkili olsun veya olmasın ve düzgün yada karmaşık bir dağılım gösteren
boşlukları olan katılara denilir. Organik malzemeler, polimerik köpükler klasik gözenekli
malzemelerdir. Gözenekli malzemeler, düşük yoğunluklu, geniş spesifik yüzeye sahip ve
fiziksel, mekanik, termal, elektrik ve akustik alanlarda bir dizi yeni özelliklere sahip bir
malzeme sınıfıdır.

Figure 1. Polymeric foam and its SEM images. Source: All photographs are public domain
2
 • Doğada gözenekli malzemeler bulunmaktadır ve bunlar çok çeşitlidir.
Örneğin;insan vücudundaki doku veya kemikler ve hayvanlar, kayalar, meyveler
vb.

Şekil 2. Doğal olarak oluşan gözenekli malzemelere örnekler: limon, kar taneleri, deniz süngerleri, mercan kayalığı, yumurta
kabukları, kelebek kanatları (Avrupa tavus kuşu kelebeği), toprak ve kumtaşları. [Voort, P. D., Leus, K., Canck, E. D. (20190611). 3
 Bambo’dan Silikaya

• Yüksek silika içeriğine sahip bir organik

kaynağa örnek, bambu yapraklarıdır. 1 g
bambu yaprağı miktarı, 0.03 g silika içerir.
Şekil 3'te gösterildiği gibi güzel ve kabarık
silika pullarını çıkarmak için yine dikkatli bir
ekstraksiyon gereklidir.

Şekil 3. Şekil 4.
Extraction of silica out of bamboo. SEM images of pure Silica
[Voort, P. D., Leus, K., Canck, E. D. (20190611). Introduction to Porous Materials] 4
 GÖZENEKLİ MALZEMELERİN GENEL
SINIFLANDIRILMASI
• Doğal Gözenekli Malzemeler
• Yapay (Sentezlenen) Gözenekli Malzemeler
• Torana(NaHCO3 ve Na2CO3): soda külü olarak bilinir. En fazla cam
sanayinde hammadde olarak kullanılır. Baca gazı desülfirizasyonunda
kullanılır.
• Stronsiyom Mineralleri: Baryum karbonat röntgen ışınlarına karşı
direnç oluşturduklarından siyah-beyaz televizyonlarda uzun zaman
kullanılmıştır. 1960 lı yıllarda renkli televizyon yapımı başladığında
daha güçlü x ışını emici madde olarak stronsiyom olduğu
belirlenmiştir. Genellikle stronsiyom karbonat şeklinde bulunan bu
maddenin %70’i TV üretiminde kullanılır.
5
GÖZENEKLİ MALZEMELERİN GENEL
SINIFLANDIRILMASI
• Doğal Gözenekli Malzemeler
• Zımpara: yapay (sentetik) zımpara aşındırıcılar devreye girmesi ile
talep azalmıştır. Doğal zımpara daha çok kaymayan yüzey oluşturmada
kullanılır.
• Killer: sulu alüminyumsilikat bileşikleri olup bazen alüminyum yerini
Mg ve Fe alır.
• Wollastonit(CaSiO3): Porselen sanayinde ısıl işlemler karşısında
dayanımı arttıran bir katkı maddesidir.

6
GÖZENEKLİ MALZEMELERİN GENEL
SINIFLANDIRILMASI
• Doğal Gözenekli Malzemeler
• Profillit (Al2Si4O10(OH)2): ince öğütülmüş profillit DDt gibi
insektisitler veya fungusidler için taşıyıcı olarak kullanılmaktadır.
Akıcılığı çok iyi olduğundan ve fonksiyonel madde ile etkileşmeye
girmediğinden bu alanda kullanılan en ideal malzemelerden biridir.
• Alçı taşı (CaSO4), Kireç (CaCO3): Baca gazı desülfirizasyonunda
kullanılır. Bunun dışında dolgu maddesi olarak kağıt ve pamuklu
malzemelere katılır.

7
GÖZENEKLİ MALZEMELERİN GENEL
SINIFLANDIRILMASI
• Doğal Gözenekli Malzemeler
• Magnezit (MgCO3): sinter magnezit, magnezitin 1400 C’in üzerinde
kalsinasyonu üzerinde refrakter tuğla üretiminde kullanılmaktadır.
900 C ‘da elde edilen magnezit kalsine diye adlandırılır. Bu
magnezitnükleer santrallerde uranyum oksit eldesindeki karbonat
devlerinde (uranyum karbonatın leaching işlemi), adsorbent ve
katalizör olarak kullanılır.
• Pomza: Pomza volkanik bir kayaç türü olup gözenekler çoğunlukla
birbiri ile bağlantılı değildir. İçerdiği gözenekler göz ile görünebilecek
boyutlardan mikroskobik boyutlara kadar olup herbiri camsı bir zarla
kapatılmıştır.

8
GÖZENEKLİ MALZEMELERİN GENEL
SINIFLANDIRILMASI
• Doğal Gözenekli Malzemeler
• Pomza (devam); bu yüzden hafif, suda uzun süre yüzer.
gözenekleri bağlantılı olmadığından düşük geçirgenliği vardır.
Bu kayaç sert olmasa bile toz hali çeliği aşındırabilir.
Yoğunluğundan, ısı ve ses yalıtkanlığından, düşük geçirgenliğinden dolayı yapı
malzemesi olarak değerlendirilir.
Zeolit:. Doğal zeolitlerin, tabiatta büyük rezervler halinde bulunup, işletilmesi
diğer madenlere göre daha kolay ve ucuzdur. Zeolitler kafes yapılarında
alüminyum, silis ve oksijen, gözeneklerinde ise katyon ve su içeren mikro
gözenekli kristal katılardır. Dünya zeolit tüketimi yılda 750 000 ton olup, bu
tüketimin % 70’i deterjanlarda, % 10 katalizör ve adsorban üretiminde, % 8
desikant (nem çekici) üretiminde, % 12’de diğer alanlardadır

9
GÖZENEKLİ MALZEMELERİN GENEL
SINIFLANDIRILMASI
• Yapay (Sentezlenen) Gözenekli Malzemeler
Karbon içerikli malzemeler: aktif kömür, karbon nanotüpler (fiber,
nanotüp)
Silika temelli malzemeler
Diğer tabakalı yapılar (metaloksit ve hidroksil yapılar)

10
 GÖZENEKLİ MALZEMELERİN KULLANIM ALANLARI
Bu tür malzemeler, önemli özelliklerinden dolayı çeşitli bilimsel ve teknolojik alanlarda
her zaman büyük ilgi görmüştür Kimya mühendisliği alanında;
katalitik çalışmalar,
su kirliliği kontrolü,
gaz depolama,
enerji depolama,
ilaç salımı,
ağır metal giderimi ve
biyoadsorpsiyon gibi birçok alanda kullanılmaktadır
Gözenekli malzemeler, geniş iç yüzeylerinde ve nanometre boyutlu gözenek boşluğunda
atomları, iyonları ve molekülleri adsorbe etme ve bunlarla etkileşime girme
yeteneklerinden dolayı bilimsel ve teknolojik öneme sahiptir.
[Lu, G.Q., Zhao, X.S., (Ed.) “Nanoporous Materials. Science and Engineering”, Chem.Eng.Ser. Vol.4., Imperial Collloge Press, Signapore, 2004]
11
 Gözenekli katıları karakterize etmek için kullanılan
terimlerin tanımı

[Synthesis of Inorganic Materials, By Ulrich S. Schubert, Nicola Hüsing] 12

Gözenekli katıları karakterize etmek için kullanılan
terimlerin tanımı
• Gerçek (Teorik) Yoğunluk: Numune ağırlığının gerçek hacme oranı olarak
hesaplanır. Gerçek hacim toz partiküllerin hacmini içerir.
• Görünür Katı Yoğunluk: Numune ağırlığının görünür katı hacme oranı olarak
hesaplanır. Görünür hacim toz hacmi ve gözeneklerin hacmini içerir.
• Bulk (yığınsal) Yoğunluk: Numune ağırlığının bulk hacme oranı olarak
hesaplanır. Bulk hacim toz hacmi, partiküller arası boşluk hacmi ve kapalı ve
açık gözenek hacmini içerir.
• Gözenek hacmi(Vp): katının gözeneklerinin hacmi
• Gözenek boyutu: gözenek ortalama çapı
• Porosite (Gözeneklilik, ε):gözenek hacmi/görünür hacim [Vp/Vnumune]
• Yüzey alanı:1gram malzemenin sahip olduğu yüzey alan miktarı
13
 GÖZENEKLİ MALZEMELERİN GENEL SINIFLANDIRILMASI

Gözenekli malzemeler aşağıdakilere göre sınıflandırılabilir

fiziksel özelliklerine göre (Gözenek büyüklüğü, iç bölgeden dışarıya veya

içeriden dışarıya erişilebilirlik, Gözenek geometrisi/şekli, Orijin ve Yapı)

veya

malzeme bileşenlerine göre (organik veya inorganik; seramik veya metal)

14
 Gözenek boyutlarına göre

• Literatürde tanımlanan çeşitli gözenek boyutu sınıflandırması vardır. En sık

kullanılan gözenek boyutu sınıflandırmalarının bir özeti Tablo 2'de sunulmuştur.

Tablo 2. En sık kullanılan gözenek boyutu sınıflandırılması

Zdravkov et al., Pore classification in the characterization of porous materials: A perspective, Central European Journal of
Chemistry 5(2) 2007 385–395
15
Gözenek boyutlarına göre

Uluslararası Temel ve Uygulamalı Kimya Birliği'ne (IUPAC) göre gözenek

boyutu tanımı:
• macropores > 50 nm,
• mesopores in the range of 2.0-50 nm
• micropores < 2.0 nm.

16
 Gözeneklerin durumuna göre;

a - kapalı gözenekler,
b, f - gözenekler sadece bir uçta açılır,
c, d, g - açık gözenekler
e - iki ucu açık gözenekler

• Şekil Schematic pores classification, according to their availability to

surroundings (modified from IUPAC [10])
Zdravkov et al., Pore classification in the characterization of porous materials: A perspective, Central European Journal17of
Chemistry 5(2) 2007 385–395
 Gözenek geometrisi/şekli ile ilgili olarak
Gözenekler ayrıca şekillerine göre de sınıflandırılabilir:
Silindirik olabilirler (açık (c) veya kör (f)),mürekkep şişesi
şeklinde (b),huni şeklinde (d) veya yarık şeklinde
olabilirler. Gözenekliliğe yakın, ancak ondan farklı olarak,
(g) civarında temsil edilen dış yüzeyin pürüzlülüğüdür.
Ayrımı yapmak için, uygun ve basit bir kural, pürüzlü bir
yüzeyin, genişliklerinden daha derin düzensizlikleri
olmadıkça gözenekli olmadığını düşünmektir.

c:Cylindrical open
f:Cylindrical blind
b: ink-bottle-shaped
d: funnel shaped
g: roughness
International Union Of Pure And Applied Chemistry, Recommendations For The Characterization Of Porous Solids (Technical Report), Pure & Appl. Chern., Vol. 66,
No. 8, pp. 1739-1758, 1994 18
 Gözenek geometrisi/şekli ile ilgili olarak
• Kaneko sınıflandırmasına göre, gözenekler aşağıdaki geometrik
şekillere göre ayrılır: Şekil 7: silindir, yarık şekli, koni şekli ve mürekkep
şişesi.

Şekil 7 Pores geometry classification (modified from Kaneko [8]).

19
Zdravkov et al., Pore classification in the characterization of porous materials: A perspective, Central European Journal of Chemistry 5(2) 2007 385–395
 Kökenlerine ve yapılarına göre
• Bazı gözenekli malzemeler, makroskopik
gövdeler olarak var olan konsolidedir;
Genellikle aglomeralar (Küçük parçacıkların
bir araya gelmesidir) olarak
adlandırılabilirler.
• Diğerleri konsolide değildir, rijit değildir, tek
tek parçacıkların az ya da çok gevşek
biçimde paketlenmiş topluluklarıdır;
agregalar olarak adlandırılabilirler.
Parçacıkların kendileri gözeneksiz (örneğin
kum) olabilir
International Union Of Pure And Applied Chemistry, Recommendations For The Characterization Of Porous Solids (Technical Report), Pure & Appl. Chern., Vol. 66,
20
No. 8, pp. 1739-1758, 1994
 Kökenlerine ve yapılarına göre
• Diğer durumlarda (örneğin püskürtülerek
kurutulmuş katalizörler) parçacıkların kendileri
önemli ölçüde gözenekli olabilir ve bu durumda
iç boşluklar ile kümeler arası boşluklar arasında
ayrım yapmak gerekli olabilir. Genel olarak, iç
gözenekler hem boyut hem de toplam hacim
olarak partiküller arasındaki boşluklardan daha
küçük olacaktır; yine de katının yüzey alanına
çoğunlukla baskın katkıyı sağlarlar. Konsolide ve
konsolide olmayan malzemeler arasındaki
ayrım her zaman net değildir. Gerçekte, iki
biçim, örneğin birincisinin öğütülmesi ve Liu C, Wang H, Zhang Z, Liu Q. The Latest Research Progress of NH3
SCR in the SO2 Resistance of the Catalyst in Low Temperatures for
ikincisinin sinterlenmesi yoluyla, çoğu zaman Selective Catalytic Reduction of NOx. Catalysts. 2020; 10(9):1034.

birbirine dönüştürülebilir.
International Union Of Pure And Applied Chemistry, Recommendations For The Characterization Of Porous Solids (Technical Report), Pure & Appl. Chern., Vol. 66,
No. 8, pp. 1739-1758, 1994 21
 Kökenlerine ve yapılarına göre
• Gözenekli malzemeler birkaç farklı yolla oluşturulabilir.
• İlk durumda, gözenekler belirli kristal yapıların doğal bir özelliğidir, örn. zeolitler ve bazı kil
mineralleri. Bu tür kristal içi gözenekler genellikle moleküler boyutlardadır ve oldukça düzenli
ağlar oluşturur. Ayrıca kelimenin tam anlamıyla anlaşılamayan bitki ve hayvan dokularının gözenek
yapısıdır. Henüz tam olarak açıklanamayan doğal hücre bölünmesi ve kendi kendine oluşum
süreçleri tarafından belirlenir.
• İkinci bir gözenekli malzeme sınıfı, örneğin bazı inorganik jeller ve seramiklerde olduğu gibi, küçük
parçacıkların gevşek paketlenmesi (yani agregasyon) ve müteakip konsildasyonu (yani
aglomerasyon) ile oluşturulur. Bu süreçler, nihai yapının esas olarak birincil parçacıkların orijinal
düzenlemesine ve boyutlarına bağlıdır.
• Üçüncü bir yol, orijinal bir yapının belirli öğelerinin gözenekler oluşturmak için seçici olarak
çıkarılmasıyla oluşturulur. Örnekler, hidroksitlerin, karbonatların, nitratların, oksalatların ve çok
fazlı katıların kimyasal aşındırılmasıyla gözenekli camların termal ayrışmasıyla gözenekli metal
oksitlerin oluşumudur. Birçok gözenekli organik polimer membran bu şekilde oluşturulur. Aynı
mekanizmalarla ilişkili olmasına rağmen daha karmaşık bir süreç, karbonların aktivasyonudur.

22
 Gözenekli Malzemelerin Sınıflandırılması
Tablo 3, kimyasal bileşimlerine ve teknik özelliklerine göre mevcut gözenekli malzemelerin özetini vermektedir.

Tablo 3. Gözenekli malzemenin sınıflandırılması

[Lu, G.Q., Zhao, X.S., (Ed.) “Nanoporous Materials. Science and Engineering”, Chem.Eng.Ser. Vol.4., Imperial Collloge Press, Signapore, 2004] 23