125618

R_______O H Z P_______R A_______W _______ Y

R O C Z N IK I F IL O Z O F IC Z N E
Tom X II, z . 1 — 1964

ST A N ISŁ A W K A M IN SK I

TYPY FILOZOFII

N ie u le g a w ą tp liw o ści, że filo zo fią n a zy w a się ro d zaje w ied zy, m ięd zy

którym i zach od zą d aleko id ące ró żn ice. G o rz e j je st, iż nazw a filo zo fia służy
n ie k ie d y do zn aczen ia ja k ie g o ś b liże j n ieo k reślo n eg o poznania p o za n a u k o ­
w eg o . W p ra w d zie p rzed staw iciele rozm aitych kieru n ków filo zo ficz n y ch sta ­
rają się n a jc z ę ś cie j szczegółow o skonstru ow ać i obszernie w y ło ży ć w łasną
k o n c e p cję filo z o fii. To je d n a k , co p rzy tej o k a z ji nierzadko p o d k re śla ją , czy n i
w łaśnie z filo z o fii coś ,,n ie w y p o w ie d zia n e g o ” , rodzaj p oznania raczej n ie p o ­
ró w n y w a ln y z innym i, a naw et tak „dalece ta je m n iczy , że z n a jd u ją c y się poza
obrębem w sze lk ie g o dotąd zdeterm inow anego p oznania, a zw łaszcza tak n ie ­
d o o k re ślo n y , iż dla sw ego zrozum ienia w y m a g a osobistego p rze ży cio w eg o
za a n g a żo w a n ia się filo zo fa . J a k n a jm n ie j zaś zw raca się u w agę na p o ró w ­
n aw cze zestaw ien ie różn orod n ych k o n c e p c ji filo z o fii, a b y na takim dopiero
tle p rzed staw ić w łasn e. W p raw d zie w szy stk ie u ję c ia filo z o fii n ie dadzą się
ściśle s k la sy fik o w a ć , bo trudno je st zgru p ow ać w ed le układów cech je d n o ­
zn aczn ie o d n o szących się do p o szcze g ó ln y ch d e sy gn a tó w , ale pom ocne o k a ­
zu je się w ta k ich p rzyp ad kach ty p o w a n ie . O ile m ożna zau w ażyć je d n a k n ie
szukano na tej drodze ch a ra k te ry s ty k i filo z o fii. W tzw . w stęp ach do filo zo fii
om aw ia się ty lk o różne d e fin ic je filo z o fii oraz szk icu ie od strony h isto ry czn e j
odp ow iedź na p yta n ie , co n azyw an o filo zo fią . N ie zn a n e mi są natom iast epi-
stem o lo giczn e ty p o lo g ie filo z o fii u ję te sy stem atyczn ie i sy n te ty czn ie *. A ta k ie
w y ró żn ie n ie typ ów filo zo fii, choć n ie w ą tp liw ie p ow ażn ie n arażon e na u p rosz­
czenie i dow olność w trak to w a n iu ro zm a itych k o n c e p c ji filo z o fii, p o zw o liło b y
bard ziej cało ścio w o i zarazem bez zu pełn ej u tra ty b o g a ctw a szczegółów s p o j­
rzeć z je d n e j stron y na rozm aitość u ję ć filo z o fii, a z d ru g ie j na to, co n a j­
b ard ziej istotne w zja w isk u zw anym filo z o fią oraz na je j je d n o ść. Z ty ch
w zględ ów w arto p o d ją ć próbę p rzed staw ien ia zw ięzłej tego ro d za ju ty p o lo g ii.
W y k o n a n ie ta k za p lan o w an ego zad an ia poprzedzim y k ilk o m a u w agam i
na tem at zbioru zja w isk , w śród k tó ry ch w sk a z y w a ć będ ziem y typ o w e, oraz
zasad, w ed le k tó ry c h tej o p e ra cji się d ok on a. Ju ż co do p ierw szego punktu
n a p o ty k a m y na dość p ow ażn ą trud n ość. Przede w szystkim to, co nazyw an o
i n azyw a się filo zo fią , n ie p rzedstaw ia m n o go ści dostatecznie jed n o ro d n ych
„p rzed m io tó w ” , naw et dla ty p o w a n ia . Z je d n e j strony filo zo fia ja k o całość
jest zja w isk ie m bardzo ro zległym w czasie. Przeszła ró w n ie ż d alek o id ące
przeobrażenia w sw ym d w u d ziesto sześcio w iek o w ym ro zw o ju . S k ła d a się z p o ­
szcze g ó ln y ch u ję ć m ięd zy sobą czasow o i treściow o p o w ią za n y ch oraz do
siebie p o d o b n ych , ale n ie k ie d y w m om entach od sie b ie o d le g ły ch tak zró żn i­
•
1 Por. W . E. H o c k i n g , T y p es o f P h ilo s o p h y , 3ed. N ew Y ork 1959 o raz
H. M e a d , T y o e s a n d P r o b le m s o f P h ilo s o p h y , 3ed. N ew Y ork 1959. In te re s u ją c e p o ­
ró w n a n ie k ie ru n k ó w filo zo ficzn y ch p o d a ł A. K r ą p i e c OP F ilo z o fia i filo z o fie ,
„ W ię ź ”, n r 6, 1959, s. 45— 56, a le chodziło m u o u k a z a n ie c o ra z to b a rd z ie i je d n o ­
czący ch cech filo z o fo w a n ia w n a jro z m a itsz y c h sy ste m ac h , a n ie o ep iste m o lo g icz n ą
s y s te m a ty k ę filozofii.
6 S T A N IS Ł A W K A M IN S K I

cow an ych , że praw ie n iep o ró w n yw aln ych . S ym b o liczn ie m ożna to zilu stro ­
w ać łańcuchem w ielokrotn ie ro zgałęzian ym , w którym sąsiednie o gn iw a b y ­
w a ją na ogół podobne, bo p rzecież m uszą się dać zszczepić, ale n a jd a lsze -—
zw łaszcza te z rozm aitych odgałęzień m ogą m ieć je d y n ie tyle w sp ó ln ego , że
są ogniw am i niep rzerw anego i w tym sensie tego sam ego łań cu ch a 2.
N ie ty lk o je d n a k w p rzekroju czasow ym brak d ostateczn ego p o d o b ie ń ­
stw a u ję ć filo zo fii dla utw orzenia jasn ego je j p o ję cia . A n a lo g ic z n a sy tu a c ja
zachodzi z filo zo fią w ziętą w określonym m om encie je j e w o lu c ji. W y s ta r c z y
zw rócić uw agę na rozróżnienie filo zo fii ścisłej i filo z o fii w szerszym z n a cze ­
niu oraz na rozm aitość tzw. d y scy p lin filo z o ficz n y ch , ab y p rzekon ać się, iż
trudno zdeterm inow ać ostro zakres term inu filo zo fia . Z d a je się on nadto
obejm ow ać tak różne d e sy gn a ty , że n a leża ło b y traktow ać go ja k o n azw ę n ie ­
sp ó jn ą. C z y m ożna w obec p ow yższego o g ó ln ie zd efin io w ać filo zo fię ? C z y
w takim razie n ie trzeba o g ra n iczy ć się ty lk o do d e fin ic ji a lte rn a ty w n e j,
w zględ nie k ilk u różn ych osobnych d e fin ic ji, ja k to się robi w przypadku
term inów w ielo zn aczn ych ?
N a przekór tym p esym istyczn ym horoskopom badacze filo z o fii, p o d k re­
śla ją c je j jed n ość, u zn ają m ożliw ość ja k ie g o ś o k re śle n ia je j n a tu ry 3. O c z y ­
w iście , w p rzyp ad ku zbudow ania d e fin ic ji n ie będzie ona je d n o zn a czn ie od­
nosić się do d esygn atów d e fin ie n d u m , ale i nie całkiem w ielo zn a czn ie . N azw a
filo zo fia łą czy bow iem różne k la s y d esygn atów poprzez sw o je zn aczen ia a n a ­
lo giczn e. N adto term in y w y stę p u ją ce w d efin ien sie w in n y b y ć bran e w d o ­
statecznie szerokim sensie. F ilo z o fią jest w ięc nie ty lk o p ozn an ie w ścisłym
znaczeniu, lecz także p rzeżyw an ie w a rto ścio w a n ia , k o n te m p la cja w y ja ś n ia ­
ją c a , an aliza zm ierzająca do pełnego zrozum ienia, a w ię c p ozn an ie w szer­
szym sen sie. W sp ó ln e zaś każdem u p ozn an iu filo zo ficzn em u je st ch yb a to,
że d ąży do ostateczn ego (najgłębszego) w y ja śn ie n ia całego św iata, ale w jego
p odstaw ow ych asp ektach . Różne będą i stopnie g łę b o k o ści w y ja śn ia n ia ,
i obrane asp e k ty św iata uw ażane za p od staw ow e. Z a le ż y to rów nież od tego,
czy filo zo fia w y stę p u je w postaci w ie lk ic h system ów w ie d zy , czy też k ie ­
runków i prądów u m ysło w ych , czy je d y n ie w p o staci te n d e n cji i nurtów oraz
postaw m yślow o p ra k ty czn y ch . W każd ym czasie je d n a k zm ierzała ona
do tego , ab y ja k n a jg łę b ie j w y ja ś n ić oraz u ją ć św iat w asp e k cie n ajb ard ziej
podstaw ow ym dla zrozum ienia go i o sią g n ię cia celó w ż y c io w y c h 4.
Je ż e li chodzi o d y s c y p lin y filo zo ficzn e , to w sp ó ln e je st im to, że w iążą
się zaw sze z filo zo fią . N ie k o n ie cz n ie stan o w ią całą filo zo fię albo je j część.
M o g ą ty lk o d o ty czy ć filo zo fii, będąc np. je j h isto rią lub teo rią, czy w reszcie
zaw ierać obok filo zo fii bliższe p rzy g o to w a n ie do je j u p raw ian ia lub ro zw ijać
płymące z n ie j k o n se k w e n cje zw łaszcza typu p ra k ty czn e g o .
M ożn a m ieć w ą tp liw o ści, c z y ta k ie szerokie p otrakto w an ie zakresu p o ­
ję c ia filo zo fii nie spraw ia, że staje się ono zbyt o gó ln ik o w e oraz c z y nie
p rzy czy n ia się do za g u b ien ia lub w y p a cze n ia istotn ych m om entów w natu rze
w ła ściw e j filo z o fii. O b a w a ta m o g ła b y b y ć u zasad niona, g d y b y chodziło
w prost o dostrzeżenie w w ach larzu rozm aitych filo zo fii sty lu filo zo fo w a n ia
n aczeln ego i ,,n a jp ra w d ziw szeg o ". D la przeprow adzenia ty p o lo g ii je d y n ie p o ­
2 S tą d n a w e t p r a c e p o ś w ię c o n e b a d a n iu is to ty f ilo z o fic z n e g o p o z n a n ia z a z w y c z a j
o g r a n ic z a ją s ię d o j a k i e j ś s z k o ły filo z o fic z n e j c z y te ż je d n e g o a u to r a . N p . J . F. S t u r-
m a n n U n te r s u c h u n g e n u b e r d a s W e s e n d e r p h ilo s o p h is c h e n E r k e n n tn i s , M u n s te r
i. W . 1931 w s w e j d y s e r t a c j i d o k to r s k ie j o g r a n ic z y ł się g łó w n ie d o k o n c e p c ji M a k s a
S c h e le r a .
3 P o r. n p . M . W h i t e , T o w a r d R e u n io n in P h ilo s o p h y , C a m b r id g e 1956 o ra z
J. K a l i n o w s k i , O is to c ie i je d n o ś c i filo z o f ii, „ R o c z n ik i F ilo z . , (1958), z. 1, s. 5— 17.
4 W a r t o tu z w ró c ić u w a g ę n a tz w . filo z o fię ja k o u n iw e r s y te c k ą d y s c y p li n ę o r a z
Iilo 7 o fię u p r a w ia n ą p r y w a tn ie .
 TYPY FILOZOFII 7

średnio zm ie rza ją ce j d,o u ję cia — i to p orów n aw czego — isto ty filo z o fii,

szersze ram y o b e jm u ją ce w ię c e j p rzyp ad ków z ja w isk a zw an ego filo zo fią
p rz y c z y n ią się ty lk o do u b o g a ce n ia ty p o lo g ii filo zo fii oraz je j w sze ch stro n ­
n ego op arcia o stan fa k ty c z n y ,
T ru d n iejsza niż d eterm in acja przedm iotów dla p ro je k to w a n e j tu ty p o lo g ii
je st ch y b a spraw a w yb o ru n a jb a rd zie j in te re su ją cy ch poznaw czo zasad ty p o ­
w a n ia . W sk a z y w a n ie ty p ó w filo z o fii — to w y ró żn ia n ie : albo obszern ych
działów w d o k o n an ej system atyce u ję ć filo zo fii, albo ta k ich k o n c e p c ji filo ­
zo fii, które są w zorcam i, m odelam i n a jb a rd zie j rep rezen tatyw n ym i dla o k re ­
ślonej g ru p y u ję ć filo z o fii, c z y li k o n ce p cja m i filo z o fii, które n a jp e łn ie j
w c ie la ją w sobie n a jb a rd zie j ch a ra k te ry sty czn e ce ch y tej g ru p y . Trzeba tu
p o d k re ślić, że do tej sam ej g ru p y n ależą k o n ce p cje filo zo fii n ie w ed le cech
je d n o zn a czn y ch , a le ze w zględ u na w zajem n e p odobieństw o. Stąd do typ u
d ochod zi się n ie w drodze a b stra k cji, lecz in tu ic y jn e j a n a liz y 5. W a ż n e jest
przeto p y ta n ie , ja k ie g o ro d zaju w łasn ości n a le ż y obrać, ab y n a jła tw ie j p o ­
zw o liły w y o d rę b n ić ty p y filo zo fii.
Z d e cy d o w a liśm y się ju ż na p o czątk u artyk u łu przede w szystkim na to,
że o g ó ln y i za sa d n iczy punkt w idzenia będzie e p iste m o lo g iczn y . W y d a je się,
iż je st on n a jb a rd zie j tra fn y dla in te re su ją cej c h a ra k te ry sty k i p oznania filo ­
zo ficzn e g o , bo u jm u je je w k a te g o ria ch d e te rm in u ją cy ch w artość w sze lk ie g o
p o zn an ia. F ilo z o fię zaś o k re śliliśm y n a jo g ó ln ie j ja k o szeroko rozum iane p o ­
zn an ie. T y p y w ięc pozn an ia ^filozoficznego rozróżn ia się_najp-ierw ze jw zglę d u
na je g o stosunek do ap rioryzm u i em pjryzm u oraz irra cjo n a lizm u i r a c jo n a ­
lizm u.^ S ą to głów ne k ieru n k i w teorii p ozn an ia. Słu sznie przeto n a le ż y je
przede w szystk im u w zględ n ić p rzy ch a ra k te ry sty ce typ ów filo z o fii. D o p e łn ie ­
niem p o w yższe j zasad y typ o w an ia je st w zię cie pod u w a gę r e la c ji filo z o fii do
poznania n au ko w ego oraz, w m iarę m ożności, do p ozn an ia r e lig ijn e g o . W cią g u
w iek ó w problem w zajem n ego stosu nku re lig ii, filo z o fii i n a u k i p rze w ija ł się
p raw ie zaw sze i szczególn ie żyw o b y ł d y sk u to w a n y w p rzełom ow ych m om en­
tach ro zw o ju k o n c e p cji w ie d zy . W sz y s tk ie w sp om n ian e bow iem dzied ziny
p ozn aw cze dążą do n a jw a rto ścio w sze g o w y ja śn ie n ia św iata, a c z k o lw ie k w y ­
chodzą z ró żn ych źródeł i różnym i p o słu g u ją się m etodam i.
P on iew aż filo zo fia je st to p oznanie w y ja ś n ia ją c e zasad n icze a sp e k ty całej
rze czy w isto ści, n a le ż y przeto u w zg lę d n ić rozm aitość przedm iotów fo rm aln ych
filo zo fii. D la p ełn ie jsze go w y e k sp o n o w a n ia , n a czym p o le ga dążenie do osta­
tecznego w y ja śn ia n ia , o b o k porów n ania go z w y ja śn ia n ie m n a u k o w y m i r e li­
g ijn y m , trzeba w sk azać na rozm aitość p rzed m iotow ych celó w p oznania filo z o ­
ficzn ego. N a to m iast sam a m etoda filo zo fii n ie w ym aga ju ż odrębnego u w zg lę d ­
n ien ia, gd y ż je st ona ty lk o k o n se k w e n cją zasad dotąd w y lic z o n y c h . P o żyteczn ie
je d n a k będ zie, ja k o w ie lc e in form atyw n e u zu p ełn ien ie, d o łą czyć ch o ćb y
zw ięzłą syste m a ty k ę m etod filo z o fii.
Po w sk azan iu tego , pod ja k im kątem p rzeb iegać będzie typ o w a n ie u ję ć
filo zo fii, rodzą się rozm aite w ą tp liw o ści co do m o żliw o ści re a liz a c ji n a k re ­
ślonego program u. Przede w szystk im n arzu ca się p y ta n ie , czy da się różne
w ym ien ion e zasad y ta k p o łą cz y ć, a b y każd a w e w ła ściw e j m ierze d e cy d o ­
w ała zaw sze p rzy w y ró żn ia n iu p o szcze g ó ln y ch typ ó w filo z o fii. N ie s te ty od­
pow iedź nie w yp a d a tu zb yt o p ty m isty czn ie . M o żn a starać się je d y n ie o m o­
żliw ie dostateczne sp ełn ien ie tego p ostu latu , ale trudno zagw aran to w ać je g o
ca łk o w ite w y k o n a n ie . Ju ż z tego p unktu w idzen ia ty p o lo g ia nie będzie d o­
skonała. N a s tę p n y problem , ja k i zja w ia się w om aw ianej m aterii, to obaw a,
*-- - -
5 P o r. E. S e t e r L c h , D ie lo g is c h e S t r u k t u r d e s T y p u s b e g r ifis , B e r lin 1930 o ra z
.1. E. H e y d e , E in B e itr a g z u r T y p o lo g ie , „ S tu d iu m G e n e r a le " , 5 (1952), z. 4.
8 STANISŁAW KAMINSKI

czy obrane zasady, teoretycznie w y sta rcza jąco u zasad n ion e, fa k ty czn ie zróż­
n icu ją w sposób dostateczny p oszczególn e ty p y filo zo fii, a jed n o cześn ie p o ­
zw olą każde konkretne u ję cie filo zo fii zw iązać z jed n ym ty lk o typ em ja k o
m odelem w zorcow ym . W e ź m y dla p rzyk ład u u ję cie filo zo fii ja k o u to ż sa m ia ją ­
cej się z nauką: W różnych ep okach będzie w y g lą d a ło ono in a cze j, bo w c ią g u
w ieków u legała zm ianie sama k o n ce p cja n a u k i. P odobnie zresztą zm ieniał się
obrany ja k o zasada typ ow an ia racjo n alizm , em piryzm czy k a żd y in n y k ie ru n e k
ep istem ologiczn y. Spraw ę k o m p lik u je i to, że p o szcze g ó ln i filo zo fo w ie w róż­
nych okresach sw ego ży cia gło sili różn iące się m ięd zy sobą u ję c ia filo z o fii.
N ie zaw sze też go d ziły się ze sobą c z y ja ś teo retyczn a k o n c e p c ja filo z o fii
i fa k ty czn e je j u p raw ian ie. N ie w ą tp liw ie są to k o m p lik a c je zn aczn ie u tru d ­
n ia ją c e typ o w an ie. N a le ż y jed n ak p rzyp om n ieć, że n ie staw ia się tu ta k
am bitnego planu zbudow ania form alnie p opraw nej i m e ry to ry czn ie tra fn e j
oraz w y cze rp u ją ce j syste m a ty k i typ ów filo z o fii. N a pew no n ie w sz y stk ie
u ję cia filo zo fii zn ajd ą się w yraźn ie w ram ach jakiegoś^ ty p u . N ie zaw sze
d ostatecznie w y e k sp o n u je się gradu alizm i filia c je u ję ć filo z o fii. A le i ta k
proponow ana ty p o lo g ia p ozw oli w y o d rę b n ić n a jb a rd zie j rep re zen ta ty w n e
u ję c ia filo zo fii i ja k o ś je u sy ste m a ty zo w a ć. M o że też p o słu ży ć, p rzy n a jm n ie j
w pew nym stopniu, do o d zw iercied len ia je d n o ści filo z o fii w w ie lo ś c i je j u ję ć .
N a le ż a ło b y ty lk o dodać, że o sta teczn y m i je d n o stk a m i ty p o lo g ii b ę d ą k o n ­
kretne u ję c ia p o szcze g ó ln e g o filo zo fa , stąd to sam o n a zw isk o filo z o fa m oże
w y stą p ić ja k o p rzyk ład p rzy n ie je d n y m ty p ie filo z o fii. N a d to ja k o p rz y k ła d y
(niestety, nie zaw sze m oże n a jw sze ch stro n n ie j dobrane) o k re ślo n y c h typ ó w
filo zo fii podane zostaną k o n c e p cje filo z o fii n a jb a rd z ie j znane n a naszym
gru n cie.
W y d a je się, że w y s ta rc z y i trzeba odróżnić p ięć z a sa d n ic zy c h działów
typ ów p ozn an ia filo z o ficz n e g o : I ty p y irra c jo n a ln e , II ty p y r a c jo n a ln e i za ­
razem a p rio ry czn e { .III ty p y ra c jo n a ln e i e m p iryczn e (co n a jm n ie j g e n e ty c z ­
nie), ale różne od£ n a u k o w e g o , I V ty p y b ę d ą ce p o d staw ą , u o g ó ln ie n ie m lu b
syn tezą e m p iry czn o -n a u k o w e go p o zn a n ia oraz V r a c jo n a ln o -e m p iry c z n e m e-
tap o zn an ie. O c z y w iś c ie , k a ż d y z w y lic z o n y c h d zia łó w ty p ó w p o zn a n ia zm ie ­
rza do o stateczn eg o w y tłu m a cze n ia r z e c z y w is to ś c i w je j p o d staw o w y m
a sp e k cie , stąd k a ż d y stan o w i ob szern y zb iór, k tó r y d a je się d a le j k la s y fik o ­
w a ć. U w z g lę d n ia ją c przeto stopnie ,,n a tę ż e n ia ": irra c jo n a liz m u , ra c jo n a liz m u
i em pirvzm u oraz rozm aitość p rzed m iotów i c e ló w w y ja ś n ia n ia , o trzy m a m y
w w y n ik u p od ziału ja k o c z ło n y n o w e g ru p y ty p ó w filo z o fii. P o n iższe z e s ta ­
w ien ie u łatw i ca ło ścio w e u ję c ie te j s y ste m a ty k i ty p ó w filo z o fii.
I N ie p o d le g a ją c e ro z strz y g a ln o śc i e m p iry czn e j i r a c jo n a ln e j n a jg łę b s z e
w e irz e n ie p o zn aw cze w sp ra w y istotn e
1. Z b liżo n a do e ste ty czn e j i r e lig ijn e j k o n te m p la c ja o s ta te c z n e j n a tu ry
św ia ta i sensu ż y c ia lu d z k ie g o
2. P o za n a u k o w e (a r a c z e j p o n ad n au k o w e) p o zn a n ie s p e c y fic z n e p ra w d
n a jb a rd z ie j p o d sta w o w y ch
II A p rio r y c z n a (k o n stru kcyjn a) s p e k u la c ja n a tem at k o n ie c z n y c h i n a jo g ó l­
n ie js z y c h za^ad w cz e lk ie n o b y tu
1. T e o ria zw ią zk ó w m ięd zy id eam i
2. T e o ria ro zw o iu i^ ei (ducha, a b so lu tu , ja ń ii)
3. F o rm a ln a (h ip o te ty czn o -d e d u k cy jn a ) te o ria p rze d m io tó w -a b stra k tó w
III R a c jo n a ln ie ro zstrzy g a ln e w y ja ś n ie n ie w św ie tle o s ta te c z n y c h r a c ji, a d o ­
ty c z ą c e rz e cz y w is to śc i d an ej e m p iry czn ie oraz u ję te j in te le k tu a ln ie w n a j­
o g ó ln ie js z y c h i k o n ie c z n y c h a sp e k ta ch
1. S y n te ty c z n o -d y s k u rsy w n a teoria istot r z e c z y (po trze cim sto p n iu
a b stra k cji)
 TY PY F IL O Z O F II 9

2. A n a lity c z n o -in tu ic y jn a teoria b y tu ja k o istn ie ją ce g o i ze w zg lęd u na

różne sp osob y je g o istn ien ia
IV O p a rta na o g ó ln y ch zasad ach całość w ied zy typu em p iryczn o-n au k ow ego
lub je j syn teza i u zu p ełn ien ie
1. D o p ełn ien ie n a u k szcze g ó ło w y ch
2. S y n te za i in d u k c y jn e u o g ó ln ie n ia n a u k p o zy ty w n y ch
3. System n au k
V M etap o zn an ie
1. M e ta n a u k a b a d a ją ca i w y ja ś n ia ją c a p o d staw y oraz n atu rę nauki
2. Tłu m aczenie ostateczn e, p o zn an ia p o zan au k o w ego
N a jb a rd zie j ty p o w a dla p ierw szej gru p y p ierw szego działu u ję ć filo zo fii
jest k o n ce p cja filo zo fii podana przez A . G r z e g o r c z y k a .6 W e d le n ie g o filozofia
jest p ołączon ą z p rzeżyciem w a rto ścio w a n ia a n alizą m yślo w ą d ążącą do
u ch w ycen ia tego, co n a jb a rd zie j istotne w zja w isk a c h , T a k ie u ję cie w yraża ;
cech y ch a ra k te ry sty czn e filo z o fii często dziś u p ra w ia n e j, m oże nie szk o ln e j,
ale n iem n iej p ow szech n ie zn a n e j. L u b u ją się w n ie j zw łaszcza dusze a rty ­
styczn e. D la te g o p rze w ija się w ro zm aitych odm ianach w d ziełach literatu ry
p ię k n e j. D obrze rów nież b a zu je na e g zy ste n c ja lizm ie , szczegó ln ie zaś na je g o
p ery fe ria ch . W h isto rii do tego typ u filo zo fii m niej lub w ię ce j zb liżały się
różne m istyczn e i e m o cjo n aln e oraz pełne p o e ty c k ie g o polotu ro zm yślan ia
filo zo ficzn e, o kreślan e np. ja k o m ed ita tio m o rtis. W a rto m oże przypom nieć
niektóre n a jb a rd zie j znane, ja k n p .: rozw ażan ia spraw B oga i duszy (św. A u ­
gustyn), tzw . p o ezja p o ję cio w a (F. A . L an ge), r e fle k s y jn a im a g in a cja nad rze­
czy w isto ścią (A. F o u illee), c z y n aw et w fa n ta sty czn o -p o e ty ck ie j szacie p rzed­
staw iona m e ta fizy k a , ja k ą dał w 1859 roku G . T. F ech n er. O c z y w iś c ie , k a żd y
z trzech ostatn ich filo zo fó w n ad ał nadto sw oisty ch arakter sw em u u ję c iu ze
w zględ u na rep rezen to w an y przez siebie k ieru n ek filo zo fii (kantyzm , id e ­
alizm , panpsychizm ). N ad to k o n c e p cje te ch a ra k te ry zu ją się częścio w ym u p o ­
dobnianiem filo z o fii do p ozn an ia n a u k o w e g o .
W d ru g ie j gru p ie (1,2) da s ię ^ r s k a z a ć k ilk a rów n orzęd n ych typ ów filo ­
zofii. F ęd ą to: 1° d o cie k a n ie tk w ia c v ch w św iadom ości i p odśw iadom ości
n a jo g ó ln ie jsz y c h za g a d e k św iata, k tó ry ch n a u k a n ie ro zw ią zu je ; 2° dośw iad-
cza ln o -fid e isty czn e p oznanie o gó ln e n ie d ążące do ścisło ści n a u k o w e j, lecz
głów nie w arto ści p ra k ty czn e j — W . Ja m e s; 3° in tu ic y jn e p oznanie głębsze
i a d e k w atn iejsze niż n a u k o w e , a d o ty czą ce rze czv w isto ści w n a jw y ższy m
je j w yra zie ży cia (jego rozw oju) — H . B ergson ; 4° p ozn an ie typ u „m ądroś-
ciowerro" lub św ia to p o glą d o w e g o o ch arakterze id e o lo giczn y m albo o so b is­
tym . Ten ostatni typ p osiada rozm aite p rzy k ła d y . D o sta rcza ją ich np. sto ic y —
filo zo fia to ars v iv e n d i (m ądrość p raktyczn a), W . W u n d t — filo zo fia to p oaląd
na św iat, z a s p o k a ja ją c y p otrzeb y um ysłu (trochę i u czu cia), W . D ilth e y , filo ­
zofia — to p o gląd na św iat za le żn y od osobow ości gło szącego oraz G . Sim -
mel — filo z o fia to o g ó ln y p o glą d b ę d ą cy w yrazem (obrazem) św iata w e ­
w nętrznego u g ło sz ą ce g o . F ilo z o fia sta je się w ię c u ty ch ostatnich w dużej
m ierze spraw ą tem peram entu i p o staw y p sy ch iczn e j czło w iek a . Je ś li n a to ­
m iast chodzi o p ie rw szy typ , to w y d a je się, że obok m niej zn an ych u ję ć roz­
m aitych a n ty scje n ty śtó w d ało b y się do n iego zredukow ać k o n ce p cje filo ­
zofii p rezentow ane przez e o zy ste n cja listó w , a n aw et filo zo fie u praw iana przez
n ie k tó ry ch k a to lic k ic h te o lo g ó w (np. H . de Lubac), u le g a ją c y c h częściow o
przem ożnej m odzie na irra cjo n a lizm , aktu alizm i p ra k ty cy zm , a w ięc nurty,
obok fideizm u tak c h a ra k te ry sty czn e dla w szystkich u ję ć tej gru p y.
-- P o r. A . G r z e g o r c z y k , A n a liz a filo z o fic z n a , k o n te m p la c ja , w a r to ś c io w a n ie ,
,,S tu d ia F ilo zo ficzne", nr 5 (14), 1959, s. 161— 173
10 S T A N IS Ł A W K A M IN S K I

D ru gi d ział typ ó w filo z o fii zaw iera z a z w y c z a j m a k sy m a lis ty c z n e u ję c ia

filo zo fii o d zn a c za ją c e się du żym rozm achem tw ó rczy m i id e a lis ty c z n ą p o sta w ą
p o zn aw czą. N a jb a r d z ie j ty p o w e k o n c e p c je filo z o fii w p ie rw sze j g ru p ie (II,i)
są: d ia le k ty c z n a a n a liza id ei i ich w z a je m n y c h r e la c ji u P la to n a oraz a n a li­
za fe n o m e n o lo g iczn a za w a rto ści id ei c z y s ty c h pjrzeżyć — tzw . n a u k a p ierw sza
E. H u sse rla . T rzeba je d n a k zw ró cić u w a g ę , iż w d ru gim p rzy p a d k u n ie c h o ­
dzi o ca ło ść filo z o fii, a le ty lk o o p ew n ą — fu n d a m e n ta ln ą zresztą — d y s c y ­
p lin ę. D o ty c h ty p o w y c h u ję ć zb liżało się w ie le m n iej sła w n y ch system ów
filo z o fic z n y c h i to n a w e t w e p o k a ch d a le k ic h od p o g a rd za n ia n a u k ą i te c h ­
n ik ą oraz w a rto ścia m i p ra k ty c z n o -u ż y tk o w y m i. U m y sł lu d z k i lu b i po o k re ­
sach k r y ty c z n o -a n a lity c z n y c h tw o rzy ć w ie lk ie a b s tra k c y jn e te o rie id e i c z y in ­
n y c h p o d o b n y ch ideom k a te g o r ii m y śli (np. w X I X w . id e a lizm n ie m ie ck i
i fra n c u sk i oraz B. C r o c e 7 i n eo h e g lizm ). U k sz ta łto w a n ie się te g o ty p u filo ­
zo fii w cza sach n o w o ż y tn y c h b y ło dziełem za p o cz ą tk o w a n y m w X V I I w . D o ­
k o n a ły tego z je d n e j stro n y k u lt m e to d y d e d u k c y jn e j, a z d ru g ie j — r e w o ­
lu c y jn a te za K a rte z ju s z a , że p ie rw szy m p rzed m iotem n a sze g o p o zn a n ia filo ­
zo ficzn e g o m a b y ć św iat n a sze j m y ś li, n a sze id e e . R e s z ty d o p ełn ił I. K a n t
sw ym k o p e rn ik a ń sk im p rzew rotem w te o rii p o zn a n ia .
G ru p a druga (11,2) o b e jm u je n ie bardzo p od ob n e ty p y filo z o fii. T o , co je
n a jb a rd z ie j łą c z y , to id e a lis ty c z n o -e w o lu c jo n is ty c z n y p u n k t w id ze n ia w s z e c h ­
św iata u jm o w a n e g o p oprzez ja źń c z y też z o b ie k ty w iz o w a n e g o d u ch a . T a k im i
b y ły b ow iem przede w szy stk im k o n c e p c je filo z o fii: n e o p la to ń sk a oraz u ję c ie
H e g la (e w o lu cy jn a d ia le k ty k a n a tu ry i k u ltu ry ). D o n ic h z b liż a ją się m ięd zy
in n ym i: filo z o fia ja k o m e to d y czn a r e fle k s ja u m ysłu n ad sob ą sam ym (L. Brun-
sch vicg) oraz filo z o fia ja k o h ip o te ty c z n a te o ria p a n p s y c h ic z n e g o św iata
(A . N . W h ite h e a d ). B ardzo często je d n a k k o n c e p c je filo z o fii, któ re ze w z g lę ­
du n a sw ój id ealizm i ew o lu cjo n izm (p rzy n a jm n iej czę ścio w y) m ieszczą się
w ram ach za ry so w a n y ch przez ten ty p filo z o fii, o d d a la ją się od n ie g o z r a ­
c ji sw ego sto su n ku do p o zn an ia n a u k o w e g o . C z ę s to b ow iem z d a ją się ró w ­
n o cześn ie stan o w ić u za sa d n ie n ie p o d staw p o zn a n ia n a u k o w e g o w zg lę d n ie
to ostatnie ro z w ija ć i d o p ełn iać (np. J . Je a n s i w pew nym sensie A . E d d in g ­
ton).
W trze cie j gru p ie (11,3) m ieszczą się u ję c ia filo z o fii, k tó re sta n o w ią form ę
p rze jścio w ą m ięd zy drugim i trzecim działem ty p ó w p o zn an ia filo z o fic z n e ­
go. Z e w z g lę d u n a sposób d e te rm in a cji p rzed m iotu ty p y te n a le ż ą do trz e ­
cie g o d ziału , bo z a jm u ją się n ie sk o n stru o w a n y m i p rzed m iotam i i n ie p o d ­
chodzą id e a lis ty cz n ie do p o zn an ia. A t o li z r a c ji sp e k u la ty w n e g o i zarazem
w yraźn ie h ip o te ty czn e g o tra k to w a n ia filo z o fii trzeba b yło zo sta w ić je raczej
w drugim d zia le . C h o d z i tu o dw ie od m ian y k o n c e p c ji filo z o fii: ja k o system u
p o w stałego z o n to lo g ic z n e j in te rp re ta cji teo rii lo g ic z n y c h , a zw ła szcza lo g ik i
n azw 8 oraz ja k o te o rii przedm iotów p o ję ty c h ja k o a p rio ri zd eterm inow ane
tre śc i. To o statn ie u ję c ie rzad ko w y s tę p u je ja k o k o n c e p c ja c a łe j filo z o fii,
ale często p rze w ija się ja k o odm iana ścisłej m e ta fizy k i c z y też p ew n a form a
se m io ty czn e j o n to lo g ii (np. u A . M e in o n g a ).
C e n tr a ln y dział typ ó w filo z o fii w p rop on ow an ej sy ste m a ty ce o b e jm u je
w zasad zie u ję c ia p e ry p a te ty c k ie . D ad zą się one w y ra źn ie p o d zie lić n a d w ie
gru p y . P ierw sza (III,i) p re ze n tu je n a jc z ę ś c ie j ch yb a w k la s y c z n e j filo z o fii
w y s tę p u ją c y ty p , tzw . filo zo fię e se n cja ln ą . N a jb a rd z ie j rep rezen tatyw n e

7 B. C r o c e t r a k t o w a ł f ilo z o f ię j a k o n a j o g ó l n i e j s z ą t e o r i ę p o ję ć c z y s ty c h i i n ­
tu ic ji. N ie m ia ła to b y ć j e d n a k c z y s ta s p e k u la c ja . T e o r ia ta w in n a z a s p o k a j a ć n ie
t y l k o u m y s ł, le c z ta k ż e s e r c e , b y ć u d o s k o n a lo n ą r e l i g ’a.
8 P o r. H . S c h o l z , M e ł a p h y s i k a is s tr e n g e W is s e n s c h a l t , K o ln 1941 o r a z
B. B o r n s t e i n , T e o r ia a b s o lu tu , Ł ó d ź 1948.
 TYPY F IL O Z O F II 11

tu nazw iska to: A r y sto te le s , D uns S zk o t, F . J . S u arez i C h r. W o lff. W ażn ą

rolę w n o w o żytn ym u kształto w an iu się tej k o n c e p c ji o d egrał L eib n iz. D z i­
siejsze u ję cia n a le żą ce do tej gru p y zaw arte są w tr a d y c y jn y c h p o d rę czn i­
kach filo zo fii a ry sto te le so w sk o -sch o la sty czn e j. C za se m m ożna b y dopatrzeć
się tego typu filo zo fii w p ew n ych system ach n a w ią z u ją c y c h do A ry sto te le s a ,
jak np. w w y p o w ied zia ch B . B olzan o, a n aw et N . H artm an n a. A le u ty ch
ostatnich niem ały jest ju ż w p ły w k a n to w sk ie g o ap rio ry zm u .9
D ruga grupa (III,2) u ję ć k o n ce n tru je się w o k ó ł tzw . p e r y p a te ty c k ie j filo ­
zofii e g zy ste n cja ln e j. Z a tw órcę je j u w aża się dziś Tom asza z A k w in u . To-
mizm jed n ak nie został w ła ściw ie ro zp o zn an y i d o cen io n y od razu, lecz
w pełni dopiero w X X w ., głó w n ie d zięk i b ad an iom i p rzem yślen iom E. G il-
sona. W k o n c e p cji tej stw ierdza się, że filo zo ficz n a teo ria b y tu m oże b y ć
naprawdę rea listy czn a oraz u n iw ersaln a i k o n ie czn a je d y n ie w ted y, gd y
oprze swe te zy ostateczn ie na p o zn an iu w e w n ętrzn e j stru ktu ry b y tu , a zw łasz­
cza na złożeniu k a żd ego p rzy g o d n e go b y tu z isto ty i istn ie n ia . To o statn ie
przy tym w inno stan ow ić p o d staw o w y aspekt rze czy w isto ści w w y ja śn ia n iu
filozofa.
C zw a rty dział, tzw . filo zo fia n a u k o w a , zaw iera u ję c ia filo z o fii je ś li nie
wprost u to żsam iające ją z n a u k ą , to w sposób n ie ró żn y zasad n iczo od n a u ­
kow ego ją u zu p e łn ia ją ce . W p ierw szej gru p ie ( I V ,1) m ożna w sk a za ć trzy z a ­
sadnicze ty p y filo z o fii: 1° a n a lity cz n e (ale m etodą n ie ró żn ią cą się w za sa ­
dzie od n a u k p rzyro d n iczych ) d op ełn ien ie n a u k (zw łaszcza p sy ch o lo g ii) —
np. Fr. B rentano; 2° d o cie k a n ie (zakończone d om yślan iem się rozw iązań) z a ­
gadnień rozm aicie ro zw ią zy w a n y ch przez n a u k i szczegółow e oraz 3° h ip o ­
tetyczne u zup ełn ien ie n a u k — tzw . filo z o fia in d u k cy jn a (np. W . W u n d t,
R. I. Lotze, G . T. F ech n er, E. v . H artm an n , H . D rie sch , M . W a rte n b e rg ,
A . W en zl).
D ru ga grupa ( IV ,2) sku p ia ty p y p o zn an ia w o k ó ł n a s tę p u ją c y ch u ję ć:
1° dokonane w op arciu o s o c jo lo g ię (na drodze so cjo lo g ii) u o g ó ln ie n ie
nauk — E. D u rkh eim ; 2° e k o n o m iczn ie u o g ó ln io n e p ozn an ie n au k o w e —
R. A v e n a riu s i E. M a c h ; 3° „z w ie ń c z a ją c e " i s y n te ty z u ją c e u o g ó ln ie n ie u n i­
fik u ją ce n a u k , zw łaszcza w a sp e k cie e w o lu c ji św iata — np. H . Sp en cer. D o
tego ostatn iego ty p u sprow adza się u ję cie filo z o fii pirzez m arksistów . Diamat.
ak cen tu je m oże b ard ziej p ew n ą o d ręb n ość przedm iotu filo z o fii, o k re śla ją c
tę ostatnią ja k o d o cie k a n ie o g ó ln y c h praw ruchu (i rozw oju) c a łe j rz e cz y w i­
stości (przyrody, sp ołeczeń stw a i poznania) i je g o r o z m a ito ś c i10.
W trzeciej gru pie ( IV ,3) n iełatw o jest w y ró żn ia ć w łaściw e typ y filo ­
zofii. U tożsam ien ie filo z o fii z n a u k ą w zg lę d n ie z je j czę ścią , za w ie ra ją cą n a j­
bardziej ogóln e czy też p od staw ow e p raw a b yło w c ią g u w iek ów dość częste.
Ze w zględ u je d n a k na zm ian y k o n c e p cji n a u k i p rzyb ierało bardzo różne fo r­
my. W sw ych p o czą tk a ch filo z o fia u tożsam iała się bez reszty z n a u k ą . Ta
ostatnia w szak że d o cie k a ła w te d y a n a lity cz n ie istot rze czy, ich p rzy czy n
(w bardzo szerokim tego o statn iego słow a sensie). P ó źn iej (i to aż po nie
tak d alekie od nas c z a s y now ożytne) filo zo fię sta n o w iły n a jo g ó ln ie jsz e
p ryn cyp ia n a u k . T ak zresztą ju ż A ry sto te le s traktow ał m e ta fizy k ę. B lisk ie te ­
mu jest rów n ież zap o czątk o w an e w śred n iow ieczu n a zy w a n ie filo zo fii scie n tiu
u n iv e rsa lis. K a rte zju sz spróbu je je szcze u tożsam ić filo zo fię z ca ło ścią w ie ­
dzy n a u k o w e j („drzew o n a u k i"), choć narodziła się ju ż w te d y now a idea
poznania n au k o w eg o ja k o w ie d z y m a te m a ty czn o -em p iry czn e j. Podobnie filo ­
zof L eib n iz u siłow ał o b ją ć zasięgiem sw ego bad an ia niem al w szystk ie dzie-
9 P r z e d m io te m f ilo z o fii w e d le N . H a T t m a n n a j e s t r a c z e j r z e c z y w is t o ś ć p o -
z a z ja w is k o w a i t r a n s c e n d e n t n a d la d o ś w i a d c z e n ia .
’* P o r. W t, K r a j e w s k i , S z k i c e liio z o iic z n e , W a r s z a w a 1963, s. 22— 40.
12 S T A N IS Ł A W K A M IN S K I

dżiny ów czesnej n au ki. O d tąd jed n ak k u rczył się coraz bardziej zakres
i liczba tez ogóln ych i podstaw ow ych w nau kach za licza n y ch do filo z o fii.11
Z drugiej strony n astęp u je p a rce la cja filo zo fii przez p oszczególn e d y scy p lin y
naukow e. C o n a jw y że j w okresie O św ie ce n ia u jęto jeszcze filo zo fię jako
encyklopedyczne zestaw ienie całości w ied zy.
N ie w chodząc w różnice sam ej k o n c e p cji n au k i m ożna n a jo g ó ln ie j p o ­
w iedzieć, że w ystęp o w ały daw niej w tej grupie trzy odm ienne ty p y filo ­
zofii: filozofia ja k o n au ka, filo zo fia ja k o część ogóln a i podstaw ow a nauki
oraz filozofia ja k o en cyk lo p ed yczn e traktow an ie n a u k i. O b e cn ie zaś już
tylko ze w zględu na m etodę może zachodzić id en tyfik o w an ie filozofii
z n au ką.
O statn i dział obejm uje d w ie gru p y typ ów filo zo fii. W jed n ej na ogól
traktuje się filo zo fię ja k o lo g iczn o -k ry ty czn ą n au kę o n au ce, z a ś w d.ru-
giej — jak o w zasadzie n au kow ą w ie d zę o filo zo fii i p oznaniu relig ijn y m
(fe'ologiczriym)/ Grup^~pTerwsża^(V,i) ~ je std o ść b o gata w typ y filo zo fii dziś
aklu aln e. N a jp ie rw na p ograniczu działu czw artego i p iątego n a le ż y um ieścić
(a) typ filo zo fii ja k o on tologiczn ej in terp retacji n a jo g ó ln ie jsz y c h tez n a u k o ­
w ych, zw łaszcza z fiz y k i teoretyczn ej i astronom ii, b io lo g ii, p sy ch o lo g ii
oraz so cjo lo g ii. Je d n y m z n a jczę ście j sp o ty k a n y ch obecnie typ ów filozofii
jest (b) u jęcie je j ja k o a n a lizy lo g iczn o -k ry ty czn e j n au k (w an glo saskiej
literaturze n azyw a się to zw yk le filo zo fią nauki). C h o d zi tu przede w szyst­
kim o (1) filo zo fię ja k o an alityczn ą teorię w arto ści poznania naukow ego
(najlepiej nazw ać to epistem ologią w ścisłym sensie). T a k ą k o n ce p cję filo ­
zofii n ajw yraźn iej zapoczątkow ał K an t (filozofia to badan ie n atu ry rozum u
ludzkiego w je g o fu n k cjach n au k o tw ó rczych , filo zo fia to ogólno-m atem a-
tyczne asp ekty fizyk i). Do tego typ u filo zo fii red u k u je się np. znane u ję cie
H. H elm holtza (filozofia to badan ie i ocena źródeł w ie d zy n a u k o w e j i stopnia
je j upraw om ocnienia), a naw et R. G . C o lin g w o o d a (filozofia to w y k ła d presu-
p o zy cji n au ki w p oszczególn ej epoce). N a stęp n a k o n ce p cja (2) to filozofia
jako teoria n au k i, a w ięc an aliza je j przedm iotu i celu oraz w zajem n ych
zw iązków zach od zących m ięd zy n au kam i. A w reszcie bardzo (rozpowszech­
nione w kołach n eo p o zy ty w isty czn y ch u ję cie (3) filo zo fii ja k o lo g ik i w ied zy
nau kow ej czy to ja k o lo g ik i ję z y k a n au k o w ego (an alityczn ego w y ja śn ia n ia
pojęć i tw ierdzeń — np. L. W ittg e n ste in i R. Carnap), czy też ja k o m etodo­
lo g ii i teorii n a u k i — np. J . St. M ili’. N a k o n iec trzeci (c) w tej grupie typ
filo zo fii, to k o n ce p cja je j ja k o p sy ch o so cjo lo g iczn e j (i lin gw istyczn ej) an alizy
fu n k cjon ow an ia fund am entalnych p o ję ć w ied zy. Ten typ filo zo fii p o jaw ił się
już chyba u J . L ock e'a, ale pełny w yraz nadała mu a n g lo sask a filo zo fia a n a ­
lityczn a.
O sta tn ia grupa (Vrs) zaw iera trzy zasadnicze ty p y filo z o fii: 1° u ję te j jak o
historia albo teoria p roblem atyki filo zo ficz n e j; 2° p o ję te j ja k o racjo n aln e
w y ja śn ia n ie p rob lem atyki re lig ijn o -te o lo g icz n e j oraz 3° ja k o badan ie fu n ­
dam entalnych przekonań p o zan au k o w ych . Zarów no h isto ria filo z o fii, ja k
i teoria filo zo fii są na pew no d y scy p lin a m i filo zo ficzn y m i. Czasem jed n ak
b y w a ją traktow ane ja k o sam odzielne k o n ce p cje filo zo fii (np. n ie k tó rzy p rzed­
staw iciele historyzm u). D ru gi z w ym ien ion ych w y ż e j typów filo z o fii był
aktu aln y w koń cu starożytności i na p oczątk u śred n iow iecza, zw łaszcza
u n eo p la to ń sk o -filo zo fu ją cych teologów (św. G rzego rz z N y s s y , św. A u g u sty n ,
Ja n Szk ot, św. A n zelm , R. Bacon) 12. W e w czesn ym średniow ieczu zresztą

11 W a r to z w ró c ić tu u w a g ę , że b ’b lia n o w o ż y tn e j n a u k ’, g łó w n e d z ie ło J . N e w ­
t o n a n o s i ty tu ł: P h ilo s o o h ie n a tu r a lis p r in c ip ia m a th e m a tic a , 1687.
15 J a n S z k o t w y r a ż a to k r ó tk o : v e r a m r e lig io n e m e s s e v e r a m p h ilo s o o h ia m
(D e D iv in . P ra e d ic ., I, 1) a R, B a c o n n a z y w a filo z o fię w y ja ś n ia n ie m B o ż e j m ą d ro ś c i.
 TY PY F IL O Z O F II 13

i filo zo fia i n a u k a b y ły w y ja śn ia n ie m i ilu strow an iem (szukaniem sym boli

w św iecie) praw d o b ja w io n y ch .
P rzedstaw iona w y ż e j próba sy ste m a ty k i typ ó w filo z o fii ze w zg lę d u na
swą zw ięzłość nie u w zg lę d n ia d ostateczn ie rozm aitości u ję ć przedm iotu i celu
poznania filo zo ficz n e g o . M o że w arto d latego u su n ąć ten b rak p rzy pom ocy
osobnych zw ięzłych sy ste m a ty k u ję ć przedm iotu i celu filo z o fii.
Przedm iot filo z o fii p o siad a zw y k le ch arak ter albo o n to lo g iczn y , albo epi-
stem ologięzny. W p ierw szym p rzy p a d k u n a le ż y bądź do ( p o rząd k u rea ln e g o ,
bądź d o ; p orządku id e a ln e g o . R ealn ym przedm iotem filo z o fii b y w a cało ść
świata lub je g o o k re ślo n y fragm en t, ja k n p .: n atu ra, k u ltu ra , czło w iek (jego
osobow ość, je g o ko n k re tn e istn ien ie), m ateria, du ch , św iatło, ż y c ie , en ergia,
dziedzina n ad p rzyrod zon a, z ja w is k a , istota rze czy , form a rze czy , sam e rze czy
oraz ich w łasn ości absolutn e lub w zględ n e, d ziałan ie, p o stęp o w an ie, p oznanie,
poznanie n au kow e itd. N ie k ie d y filo z o f za jm u je się osobno ca ło ścią św iata
i osobno je g o fragm en tam i w szy stk im i lub ty lk o n ie k tó ry m i, albo w reszcie
w ybiera ty lk o ja k iś je d e n fragm en t rz e cz y w is to śc i, tra k tu ją c go ja k o w y s ta r­
czająco rep re zen ta ty w n y d la c a ło ści św ia ta .
Przedm iotem id ealn ym filo z o fii n atom iast m oże b y ć : 1° odrębnie istn ie ­
ją c y św iat idei (ich z w ią z k i)— u P laton a lub ich e w o lu c ja — w n eop laton izm ie;
2° p orządek lo g ic z n y u to ż sa m ia ją c y się z on tyczn ym (jak np. u S p in o zy czy
naw et H eg la); 3° bądź sam e tw o ry lo g iczn e (czyste m o żliw o ści, niesp rzeczn e
k o n stru k cje, k o n ieczn e zw ią zk i ja k o ś c i id e a ln y ch ), bądź zaw artość idei c z y ­
stych p rzeżyć.
P rzedm ioty filo zo fii o ch arak terze e p iste m o lo g iczn y m m a ją za zw y cz a j
charakter in te n c jo n a ln y i albo są poznaniem , albo znakiem p o zn an ia.
W p ierw szym p rzyp ad k u m ożna je tra k to w a ć: 1° g e n e ty czn o -p sy ch o lo g iczn ie
(np. Locke); 2° a p rio ry czn ie (w tedy m oże n aw et ch od zić o n atu rę sam ego ro­
zumu, je g o w ładze i zd o ln o ści, ja k np . u K anta) oraz 3° ja k o pew ne w y tw o ry
(np. w artości, p rzek o n an ia, spraw n ości; tu taj też dadzą się u m ieścić m ity
ja k o przedm iot filo zo fii). C o do tego trzeciego przedm iotu filo z o fii trzeba
zau w ażyć, że stopniow o p rzech od zi on do ty p u przedm iotu p orząd ku id e a l­
nego, w szcze g ó ln o ści do przedm iotów w y m ie n io n y ch tam pod 3 °. Przedm iot
filo zo fii b ę d ą cy zn ak iem p ozn an ia, to przede w szystk im ję z y k w ie d zy n a u k o ­
w e j. D ziś je st bardzo m odne d o cie k a n ie filo zo ficz n e nad w szy stk o k r y ją c y m
w sobie i w iele w y r a ż a ją c y m w sw y ch fu n k c ja c h ję z y k ie m . Je g o a n aliza
lo giczn a lub lin g w isty cz n o -p sy c h o lo g icz n o -so cjo lo g icz n a , c z y n aw et euge-
niczna (np. u A . K o rzy b sk ie g o ), to sp e cja ln o ść X X w . 13
W zw iązk u z rozm aitym i k o n c e p cja m i przedm iotu filo z o fii n a le ż y w y ­
jaśn ić pew ną spraw ę. W sk a z a n o w y ż e j p rzyk ład o w o różne fra g m e n ty i roz­
m aite a sp e k ty św iata ob ieran e ja k o przedm iot filo zo ficz n e g o p ozn an ia. O tó ż
trzeba w ied zie ć, że filo zo fo w ie o g ra n ic z a ją c się do p ew n ego ty lk o aspektu
(czasem poprzez p ew n e fragm en ty św iata) tra k tu ją go nie w od erw an iu , lecz
ja k o p o d staw o w y i rep re zen ta ty w n y elem ent c a ło ści św iata. Stąd choć z a j­
m ują się w prost je d y n ie pew nym aspektem św iata, to p o szczegó ln e system y
filozoficzn e o b e jm u ją cało k ształt n a jw a ż n ie js z e j p ro b le m a ty k i z a słu g u ją ce j
na m iano filo z o fii. In te re su ją ce b y ło b y osobne ob szern iejsze u sy ste m a ty zo ­
w anie ty ch aspektów oraz u w y ra źn ie n ie w za je m n y ch zw iązków , ja k ie m iędzy
nim i zachodzą.
S y ste m a ty k a celów p oznania filo zo ficzn e g o w in n a n a jp ie rw u w zględ n ić .
je g o ten d en cje te o retyczn e i p ra k ty czn e . C e l te o re ty czn y zaś m oże b y ć : m a- -

13 Z ja w isk o to w y s tą p iło i w śre d n io w ie c z u w p o sta c i tzw . p h ilo s o p h ia s e n n o -

c in a lis ,
14 S T A N IS Ł A W K A M IN S K I

ksym alistyczn y (zbudowanie system u w y ja śn ia ją ce g o całość św iata i w po­

staci niepow ątpiew alnej), albo m in im alistyczn y — bądź co do przedm iotu
(poznać niektóre, ale za to dobrze, fragm enty czy asp ekty św iata gw arantu jące
w artościow e poznanie), bądź co do w yn ikó w (ograniczyć się do filo zo fii typu
analitycznego bez w ielk ich syntez w zględ nie poprzestać na sam ym staw ianiu
i roztrząsaniu problem ów bez ich ostatecznego rozw iązan ia, w y su w a ją c co
n a jw y że j odpow iedzi negatyw ne). C elem p raktyczn ym filo zo fii b y w a : 1° zdo­
b ycie pew nej postaw y św iatop oglądow ej lub m ądrości p ra k ty czn e j; 2° usta­
lenie i w yja śn ien ie m erytorycznie trafnej podstaw y (uw arunkow ań teoretycz­
nych) dla dobrej m etody poznania w iedzotw órczego oraz 3° w y k ry c ie n ie ­
zaw odnych noirm działania czy to dla o sią g n ię cia szczęścia (a p rzyn ajm n iej
ulżenia sobie w życiu), czy to dla przeobrażenia (ulepszenia) św iata i lu d z­
ko ści.
A oto, ju ż na zakoń czenie, krótkie zestaw ienie m etod filo zo fo w an ia; dadzą
się one w yróżnić w ko n se k w e n cji pow yższego p rzeglądu typów poznania filo ­
zoficznego, u ję ć je g o przedm iotu oraz obranych celów .
I M e to d y zasadniczo nie różne od u żyw anych w nau kach szczegółow ych
1. in d u kcyjn o -syn tetyczn e
2. ded u kcyjn e
a) sp ek u lacyjn e
b) interpretacyjn e
3. an alityczn e
a) form alne
b) hum anistyczne
II M e to d y sp ecyficzn e dla poznania filozoficzn ego
1. in tu icy jn e
a) racjo n aln e
b) p ozaracjon aln e
2. p ragm atyczne
M e to d y in d u k cyjn e syn tetyczn e są typ ow e dla filo zo fii ja k o dopełniania
nauk czy to h ip o tetyczn ego u o gó ln ia n ia , czy to sy n tetyzo w an ia, czy naw et en­
cyk lo p ed yczn ego ujm ow an ia w ied zy. N atom iast m etody d e d u k cyjn e w ystępu ją
w filo zo fii o postaci k on stru k tyw n ej sp e k u la cji (bądź k a te g o ry czn e j, bądź
hipotetycznej) albo przy on tologiczn ej in terp retacji teorii form aln ych. O sobno
w ym ienia się m etody an alityczn e, które są dość często stosow ane w m ini-
m alistyczn ych k o n ce p cja ch filo zo fii. M a ją one zazw yczaj charakter an alizy
lo giczn ej (w zględnie lo giczn o -krytyczn ej) albo a n a lizy typ u hum anistycznego
(analizy lin g w isty cz n e j, p sy ch o so cjo lo g iczn e j, h isto ryczn ej). M e to d y sp e cy­
ficzne dla poznania filo zo ficzn eg o , to sposoby u praw iania filo zo fii p osługu­
ją c e się in tu icją . Je ś li ma ona charakter in te le k tu a ln y i łączy się je d y n ie
z op eracjam i racjo n a ln y m i, to m am y w tedy m etody in tu icy jn o -ra cjo n a ln e ,
w śród któ rych oddziela się zw ykle m etodę in tu icyjn o -d ysk u rsyw n ą (intuicja
n aczeln ych przesłanek oraz d ed u kcja tw ierdzeń pochodnych) oraz m etodę ana-
lity cz n o -in tu icy jn ą (intuicja poprzedzona jest op eracjam i analizy oraz w y ­
stępuje kon ieczn ie zarów no przy uznaw aniu przesłanek, ja k i na ogół przy
uzasadnianiu tw ierdzeń). M e to d y in tu icy jn o -p o za ra cjo n a ln e to te, które p rz y j­
m ują sp ecyficzn ą in tu icję różną od intelektu (np. Bergson) albo op ierają się
na sp e cja ln ej kon tem p lacji, przeżyciu w arto ściu jącym , c z y też na ja k ic h k o l­
w iek czyn n ościach fid e isty czn y ch (racjonalnie nieu praw om ocnion ych a u to ry ­
tetach itp.). N a koń cu w ym ienione m etody pragm atyczne nie ty le są sposo­
bam i zdobyw ania poznania teoretycznego, ile p raktyczn ego. Ze w zględów
p od yktow an ych p raktyk ą (mniej lub bardziej w yraźnie uśw iadom ionych)
 TYPY F IL O Z O F II 15

przyjm uje się pew ne te zy filo zo ficzn e . P rzy k ła d ta k ie g o sposobu filo z o fo ­

w ania dał ju ż K ant, ak cep tu jąc tzw . p o stu la ty p ra k ty c z n e g o rozum u. Potem
w yw ierały sw ój w p ływ w tej spraw ie na różne k o n c e p c je filo z o fii p ra g m a ­
tyzm i operacjonizm . N ie trzeba ch y b a d o d aw ać, że w y m ie n io n e w y ż e j ty p y
metod filozofow an ia n ie w y stę p u ją zaw sze w czy ste j p o sta ci. P o sz cze g ó ln e
szkoły filozoficzn e k szta łtu ją złożone m eto d y u p ra w ia n ia filo z o fii, a p rz y ­
najm niej w ja k iś sposób u zn an y za p o d staw o w y m o d y fik u ją i u zu p eł­
niają regułam i p ow stałym i w drodze d y s k u s ji z k o n c e p c ja m i in n y c h szkół
filozoficznych 14.
Zaprojektow ane zw ięzłe zestaw ien ia sy n te ty czn e ro zm a ity ch ty p ó w tak
bogatego i w ielo p o sta cio w e g o zja w isk a , ja k im je st filo z o fia , n a pew no d o ­
prowadziło n ieraz do je j u proszczeń, a rb itraln y ch u ję ć , a n a w e t d e fo rm a cji.
Niew iele tu pom oże zastrzeżen ie, że ty p o lo g ię tę n a le ż y tra k to w a ć ty lk o ja k o
próbę i m ateriał do r e fle k s ji. C z y te ln ik , n aw et i pod ta k im kątem o c e n ia ją c ,
może odczuć n iezad o w o len ie. S p o d ziew ał się p raw d op od ob n ie zn a le źć w ię c e j
w yjaśnień i u zasadnień p o d e jm o w an y ch przez au tora d e c y z ji i d e te rm in a cji
oraz liczy ł, że artyk u ł będzie d ą żył do te g o , a b y b y ć b ard zie j stan o w czym
i w yraźniej w sk a z u ją c y m p rzew o d n ikiem dla je g o o d b io rcy w zn a le zie n iu
„p raw dziw ego" typ u filo z o fii, w ła ściw e g o je j przedm iotu c z y też n a js łu s z ­
niejszego je j celu . A u to r św iadom ie u n ik a o sta te czn y ch ocen. M a n a d z ie ję ,
że zawód w tej spraw ie n ie p rzeszkod zi c h y b a w p o tra k to w a n iu p o d a n y ch tu
prób ja k o za ch ę ty do sam od zieln ej r e fle k s ji, k o n tro li i o c e n y , k tó ry c h w y ­
nikiem będzie b ard ziej w a rto ścio w y , bo n ie n a rzu co n y , a le w ła sn y m w y s ił­
kiem m yślow ym p oprzedzony w yb ór n a jle p sze g o typ u filo z o fo w a n ia .

TYPES O F PH ILO SO PH Y
T he a u ih o r p re s e n ts a sy s te m a tic a n d sy n th e tic ty p o lo g y of th e v a rio u s c o n ­
c ep tio n s of p h ilo so p h y . P h ilo so p h y is g iv e n h e re a fa irly w id e m ea n in g , i. e. a s th e
kn o w led g e te n d in g to th e fin a l (d eep est) e x p la n a tio n of th e w h o le u n iv e rs e , b u t in its
fu n d a m e n ta l a sp ec ts. T he ty p ific a tio n p ro c e e d s as fo llo w s: first, la rg e d iv isio n s a re
d e te rm in e d am o ng th e d iffe re n t c o n c e p tio n s of p h ilo so p h y , th e n , w ith in th e s e fram es,
such c o n c e p tio n s a re p o in te d out as a re th e m ost r e p r e s e n ta tiv e m o d els of each
p a rtic u la r a p p ro a c h to p h ilo so p h y . T he iy p e s c h o se n a re th o se th a t p o sse ss th e
best th e m ost c h a ra c te ris tic fe a tu re s of th e g ro u p c o n sid e re d .
T he d istin c tio n b e tw e e n th e p a rtic u la r ty p e s a n d g ro u p s of ty p e s h a s b e e n
m ade a c c o rd in g to th e fo llo w in g p rin c ip le s: 1) E p iste m o lo g ica l v ie w p o in t (in clu d in g
th e re la tio n of p h ilo so p h y to a p rio rism a n d em piricism , as w e ll as to ra tio n a lis m a n d
irratio n alism ) 2) T he a ttitu d e of p h ilo so p h y to w a rd s o th e r k in d s of k n o w le d g e (esp e­
cially to w a rd s sc ie n tific a n d re lig io u s k n o w le d g e , a n d to th e W e lta n s c h a u u n g a n d
wisdom ) 3) T he d e fin itio n itself of th e p ro p e r o b je c t a n d aim of p h ilo so p h y (and,
co n seq u en tly , of th e m e th o d s of p h ilo so p h ic a l co g n itio n ).
T he a u th o r su g g e sts th e fo llo w in g c o n c re te sy s te m a tic s of th e c o n c e p tio n s of
p h ilo so p h y d istin g u is h e d :
I. E x tra -ra tio n a l p h ilo s o p h y (not s u b je c t to e m p iric a l a n d r a tio n a l in te rsu b je c -
tiv e d e te rm in a b ility ): 1. T h e c o n te m p la tio n , a k in to a e s th e tic a n d re lig io u s, of th e
d eep est n a tu re of th e w o rld a n d of th e se n se of h u m a n life. 2. E x tra -sc ie n tific sp ecific
k n o w led g e of th e m o st e s s e n tia l tru th s : a) p h ilo s o p h y as w isdom , W e lta n s c h a u u n g ;
b) C o n c ep tio n s such as W . J a m e s 's, H. B ergson's,-c) C o n c e p tio n s such as W . D ilth ey 's,
G. S im m el’s;
II. S p e c u la tiv e (a p rio ri, c o n stru c tiv e ) p h ilo so p h y : 1. T h e o ry of th e re la tio n s h ip
b e tw ee n id e a s: a) P la to ’s d ia le c tic s; b) C o n c e p tio n s of th e G e rm a n id e a lists . 2. T h e o ry
of th e d e v e lo p m e n t of th e id e a s: a) N e o p la to n ic id e a s; b) H e g e l's c o n c e p tio n . 3. F o r­
m al th e o ry of o b je c ts: a) T h e o ry of a p rio ri d e te rm in e d c o n te n ts, b) o n to lo g ic a l
h y p o th e tic -d e d u c tiv e in te r p r e ta tio n of lo g ic a l c a lc u lu s (e. g. H. Scholz).
III. C la ssic a l p h ilo so p h y : 1. C o n c e p tio n of „ e s s e n tia l" p h ilo so p h y (th eo ry of th e
e sse n c e of th in g s): a) C o n c e p tio n s of A risto tle , D uns Scot, C hr. Woiff...,- b) P heno-
14 Por. I. M. B o c h e ń s k i , D ie Z e itg e n d ssisc h e n D e n k n ie th c d e n , B ern 1954.
Ś6 S T A N IS Ł A W K A M IN S K I

m e n o lo g y . 2. C o n c e p tio n of e x i s t e n t i a l p h ilo s o p h y ( th e o r y of b e i n g ) . ’’S . ’N eo -s& h o laS tic

c o n c e p tio n s (of th e ty p e r e p r e s e n t e d b y th e L o u v a in S c h o o l).
IV . S c ie n tific p h ilo s o p h y : 1. S y n th e s is c o m p le tin g th e r e s u lts of S c ie n c e s , a c h ie ­
v e d th r o u g h th e c r e a t i v e in tu iti o n of th e p h ilo s o p h e r (e. g. in B r e n ta n o , J e a n s ,
E d d in g to n , C a w e c k i) . 2. I n d u c tiv e g e n e r a l i s a t i o n of s c ie n c e s : a) M a r x is t id e a s ; b) p o ­
s itiv is tic id e a s . 3. P h ilo s o p h y a s s y s te m of s c ie n c e s : a) e. g. in D e s c a r te s , b) e. g. in
c y c lo p a e d ic a p p r o a c h e s to p h ilo s o p h y .
V . P h ilo s o p h y a s m e ta - k n o w le d g e : 1. M e ta - s c ie n c e : a) lo g ic o - c r itic a l s c ie n c e of
s c ie n c e s (M ill, n e o - p o s itiv is ts ) , b) e p is te m o lo g y (so m e a n a l y t i c a l s c h o o ls ). 3. I n t e r p r e ­
ta t i o n of e x tr a - s c ie n tif i c k n o w le d g e : a) h i s t o r y a n d t h e o r y of p h ilo s o p h ic a l p r o b le ­
m a tic s , b) r a t i o n a l e x p l a n a t i o n of r e lig io - th e o lo g i c a l q u e s tio n s .

. S '

U'.: L <