HAMER.

HAMER MAANDBLAD 20 cent per nummer APRIL 1941 1e JAARGANG Nummer 7 OPLAGE 20.000 EXEMPLAREN

Wv£ PAdjgCHHAA3
mii - il
 HAIMIER
INHOUD VAN DIT NUMMER
Blz.
Voorplaat: „Hei voorjaar zit in de
lucht" 1
Aarde en Vuur, door Nico de Haas 2
Paaschvuren 3
De aarde nam, de aarde gaf 4
Waar onze voorgeschiedenis weer
levend wordt, door E. N 5— 8
De grafheuvels van Bergsham .... 9
Bescherming der bodemschatten,
door Gerda Schaap 10—12
Het meisje van Egtved, door Walter
von Sfokar 13
De voorgeschiedenis van ons dage-
lijksch brood, door Walter von Slo-
or 14—15
Uit de schatkamer van hef verleden,
door Jac. Gazenbeek 16—18
Palmpaschen in Friesland, door Die-
derik van Loo 21—23
Lentehoogtij in Twente, door J. B.
Broekhuis 24—25
Voorjaar in Brabant 26
Hindeloopen, door Bart. C. Els-
kamp 27—29
Palm-palm-paschen 32
REDACTIE:
N/co de Haas
). C. Nachenius

Redactie-adres:
Hekelveld 15, Amsferdam; Tel. 38811,
toestel 53
's Avonds:
Tel. 22960 Leiden (Juffermanssfraat 25,
Oegstgeest)
ADMINISTRATIE:
Uitgeverij „Hamer". Dir. Reinier van
Houten. Frankenslag 111, Den Haag;
Tel. 554934. Postrek. 202522
ABONNEMENTSPRIJS:
f I.— (uitsluitend voor Ie halfjaar) fran-
co per posi bij vooruitbetaling exclusief
inningskosten. Duitschland: RM. 2
LOSSE NUMMERS: 20cent (RM0.40)
„Hamer" wordt voor de Volksche Werk-
gemeenschap uitgegeven door de Uit-
geverij „Hamer" te Den Haag
VOLKSCHE
WERKGEMEENSCHAP
Smidswater I—2, Den Haag; Tel. 115156
Giro 307867
Opmaak van dit nummer: Nico de Haas
en Gerda Schaap
V _J
n het Palmpaaschgebak herkennen wij zonder
moeite het oeroude zormerad.
AARDE enVUUR
r—v it Hamer-nummer slaat voornamelijk in het teeken van onzen Germaanschen voer-
I tijd. Zeifs iets meer dan de oppervlakkige beschouwer op het eerste gezicht zou
| vermoeden. Want niet alleen die bijdragen, welke zich bezighouden met de bodem-
'
vondsten getuigen van een oeroud eerbiedwaardig verleden — neen: ook de verschil-
lende beschouwingen en foto's van de Paaschgebruiken doen dit Zoo ontmoeten in deze
aflevering nog levend verleden en weer herlevend verleden elkaar.
Het spreekt vanzelf, dat de wijze, waarop wij over deze dingen schrijven, een andere is,
dan die waarop men in onze oudheid er over sprak. Veel, wat ons nu naar den pen doef
grijpen en naar woorden doet zoeken, zal toen woordlooze vanzelfsprekendheid zijn
geweest.
Maar dit zullen wij toch met onze voorvaderen gemeen hebben, dat wij onze wereld
op dezeifde wijze beschouwen. Want door de eeuwen heen, bleef
vingen van lichaam en ziel ten spijt — — alle groote beproe-
onze aard ongebroken en ons gevoel zoeken naa'
dezelfde waarden, die de hoogheid en heiligheid van het leven uitmaken.
En nog steeds vermag onze geest in den boom, in het vuur en in_ tallooze andere ver-
schijningen der bloeiende en doorvoorde aarde de zinnebeelden te ervaren van de
hoogere ordening, die reeds vele duizenden jaren geleden voor ons boeren-voorgeslacht
geen geheim meer was.
Daarom straalt ons uit de eenvoudige versiering van een potscherf of uit Jen gloed van
het lentevuur iets van de eeuwigheid tegemoet. Van de eeuwigheid, die in de lange
keten der geslachten voor ons zichtbaar wordt en zin krijgt. Het brengt on; tot het inzicht,
dai wij met al ons vernuft geen inzicht kunnen krijgen in de eeuwigheid die na ons
komt, dat wij ver boven ons zelf uit kunnen reiken voor de eeuwigheid die vóór ons ligt.
Wij beseffen, dat wij geen eind zijn van de eene beschaving, noch het begin van een
andere, maar dat wij zijn zooals wij zijn door ons verleden en dat de toekomst uit ons
wordt naar onze houding en ons gedrag. Met ciit uitzicht naar twee zijden, willen wij dit
nummer onder de aandacht van ons volk brengen. NICO DE HAAS
 loto Archief V.VV. opn. Ir. VV. .F. van Heemslcerct-Dülcer

Beker van het Veluwsche type gevonden bij het Uddelermeer. 1800 v. o. j.
De roodachtig gekleurde beker is eenvoudig, maar zeer stijlvol versierd-

DE AARDE NAM-
DE AARDE GAF...

Een tweetal S-vormige bekers, afkomstig uit Drenthe en Limburg van het
z.g. touwbeker-type. Een naam, die te danken is aan de versiering, welke
verkregen werd door horizontale touwindrukken over het geheele opper-
vlak, hetgeen echter bij dit tweetal niet in die mate het geval is als bij
andere vondsten van dit type. Ze zijn afkomstig uit een tijd van omstreeks
1800 v.o.j. De linker beker heeft een vischgraatmotief, die bij uitzondering
bij dit type in verticale richting verloopt. De kleinste beker is ook aan de
binnenzijde versierd. Daar door verschillende onderzoekers deze touwbeker-
cultuur als indo-germaansch wordt beschouwd, is het vraagstuk van
herkomst en verloop van deze cultuur uiterst belangrijk.

Links: van boven naar beneden: Gladgepolijste vuursteenen bijlen uit

het Zuiden van Nederland, waarschijnlijk behoorende tot de paalbouw-
cultuur (± 2000 jaar voor onze jaartelling), doorsnede ovaal, met spitse top
Steenen strijdhamer uit Midden-Limburg. De houten steel was nog bewaard
gebleven. Aan de bovenzijde is nog de versiering van bronzen spijkertjes
en bandjes te zien, waarmede de steel aan den hamer was bevestigd.
Spinschijfjes van barnsteen en been uit Friesche en Groninger terpen.
Twee fraai versierde beenen messenheften uit de Friesche terpen.
 Het model van een huis uit den Steentijd op een tentoonstelling.
WAAR ONZE VOORGESCHIEDENIS WEER LEVEND WORDT
nn ons land is en was het onderwijs in
de voorgeschiedenis nog uiterst gebrek-
kig. Maar in het nieuwe Duitschland
wordt er door levendige en belangwek-
kende tentoonstellingen naar gestreefd,
zooveel mogelijk begrip aan de volksgenooten
bÜ te brengen voor den Germaanschen tijd
en het hooge cultuurpeil van onze voorvade-
ren. Het onderwijs op de scholen is op geheel
andere grondslagen gegrondvest, zoodat de
Jeugd, niet meer een geheel misteekend, maar
waarheidsgetrouw beeld van het leven en
werken van onze Germaansche voorouders
krijgt. De voorstelling van met stierenhorens
getooide, in huiden gekleede en knotszwaaien-
de wilden, die vroeger algemeen werd verbreid,
Zoo ontstaat het model van een Germaansche hofstede. De afmetingen Met passer en driehoek wordt nauwkeurig het model gemaakt, naar
Koeten nauwkeurig met de gegevens van de mannen der wetenschap
overeenkomen.
5
is, dank zij de onderzoekingen op dit gebied,
wel volkomen overwonnen en verdwenen. Het
is niet genoeg om alleen deze valsche wijze
van „onderwijzen" volkomen te vernietigen,
maar de groote taak van de geleerden is veel
meer om het volk een juist beeld van leven
en werken van zijn voorgeslacht te geven.
Dit is des te belangrijker, omdat bij de stel-
selmatige verbreiding van de gruwelverhalen
over de oude Germanen, vroeger nooit iemand
de kans kreeg om dezen onzin wetenschappe-
lijk te weerleggen. Maar nü zullen onze voor-
vaderen, hun cultuur, hun arbeid en hun
wereldbeschouwing opnieuw tot grondslag van
onze geschiedkundige opvatting worden ge-
maakt.
teekeningen en oorspronkelijke modellen.
De bezoeker van een tentoonstelling, waarop
de Germaansche voortijd op boeiende en aan-
schouwelijke wijze wordt getoond, zal zich met
recht afvragen, hoe dan bewezen wordt, dat
de Germaansche boerderij of de Germaansche
ploeg, de wagen, de bijl. de speer, de gesp of
de halsketting er precies zoo uitgezien hebben,
als het model, dat hij daar voor zich ziet. Een
bezoek aan de iftodelwerkplaats van den Rijks-
bond voor Duitsche Voorgeschiedenis te Berlijn
geeft opheldering over het tot stand komen
van deze modellen en beantwoordt daarmede
tegelijk de gestelde vraag.
Onder de voortdurende wetenschappelijke
leiding van Professor Reinerth, den leider van
den Rijksbond voor Duitsche Voorgeschiedenis,
folos Wolll)il.l
Links: Hier ziet men de arbeiders druk bezig
in de modelwerkplaats van den Rijksbond voor
Duitsche Voorgeschiedenis met het samen-
stellen van huismodellen.

Het model van een Germaansch boerenhuis

is gereed. Het rookgat boven de deur wordt
met roet zwart gemaakt om het huis zoo
natuurlijk mogelijk na te bootsen.

Links: Een doodenhuis in een graf heuvel uit

den steentijd. Zeer veel is door opgravingen
over deze doodenhuizen bekend geworden.

werkt de leider van de modelwerkplaats, pre-

parator Murr, met talrijke arbeiders aan de
vervaardiging van deze modellen, die voort-
durend door tentoonstellingen, musea en scho-
len worden aangevraagd.
De bouwer van het model bouwt niet slechts
naar gissingen of waarschijnlijkheden, maar
hij maakt de dingen, die bij opgravingen zijn
gevonden en die dus wetenschappelijk volko-
men verantwoord zijn, nauwkeurig na. Heeft
hij bijvoorbeeld tot taak het model van een
Germaansche boerderij te maken, dan heeft
hij hiervoor zeer veel gegevens noodig. Ter
plaatse hebben de geleerden, die de opgravin-
gen uitgevoerd hebben, een nauwkeurige plat-
tegrond van de boerderij gemaakt. De plaats
van elke paal en van elke balk, van de stook-
plaats en over het algemeen van elke bijzon-
derheid, die te herkennen was, werd nauw-
keurig en geheel naar werkelijkheid opgetee-
kend. Bovendien zijn van elke phase tijdens de
opgravingen fotografische opnamen gemaakt.
Daar de Germaansche bouwcultuur in de eerste
plaats een houtcultuur was, zijn niet uit alle
streken overblijfselen van huizen bekend ge-
worden. De grootste en mooiste vondsten zijn
dan ook bewaard gebleven in de moerassige
grond: het Federseemoeras is hiervan een van
de beste voorbeelden. De teekeningen van den
plattegrond en de opgravingsfoto's komen nu
bij den modelbouwer op de werktafel. Met pas-
ser en driehoek brengt hij alle bijzonderheden
nauwkeurig op zijn modelbord over. Het huis,
dat hü op deze manier maakt, is niet één of

Links: Nauwkeurig wordt élke bijzonderheid

van de Germaansche halsversiering bekeken
en dan brengt de modelmaker deze op de
copie over.

6
Nauwkeurig worden met een vergrootglas de verschillende versieringen Zeer moeilijk is vaak het werk van den ciseleur. Hier ziet men hem
°V het oorspronkelijke zwaard bekeken, waarna de figuren op de bezig met het overbrengen van versieringen van het oorspronkelijke
r eproducties worden overgebracht. De zwaarden aan de beide zijden zwaard. Het model wordt in den teer gelegd, waardoor het makkelijker
zijn oorspronkelijke vondsten. De twee in het midden zijn nagemaakt. te bewerken is.

a nder willekeurig huis, maar een heel bepaald

en het opschrift dat er op de tentoonstel-
'ing bij is aangebracht, wijst ook nauwkeurig
aan, waar de overblijfselen van het oorspron-
kelijke huis gevonden werden en uit welken
tijd het stamt.
E>e medewerkers van de modelwerkplaats, die
reconstructies van Germaansche voorwerpen
maken, hebben het gemakkelijker dan de
Medewerkers, die huizen reconstrueeren, want
van de voorwerpen zijn ons heel wat oorspron-
kelijke exemplaren bewaard gebleven. Aan de
volkomen natuurgetrouwe nabootsing van deze
voorbeelden wordt de grootste waarde gehecht.
°e ciseleur bekijkt de kleinste kleinigheid van
de versiering nauwkeurig onder de loupe, om
deze gegevens haarfijn op zijn copie over te
brengen. Ja zelfs de samenstelling van het
Bietsel wordt nagegaan. Als we dus op een ten-
toonstelling een Germaansch zwaard uit de
Jaren van het begin van onze tijdrekening
zien, dan mogen wij ervan overtuigd zijn, dat
deze zwaarden er precies zoo uit zien, als die,
Waarmee onze voorvaderen den slag in het
Teutoburgerwoud hebben gewonnen,
"an dolken, bijlen, gespen en kleine gebruiks-
voorwerpen worden gipsafgietsels gemaakt,
'ttet behulp waarvan men voldoende copieën
voor tentoonstellingen kan vervaardigen.
Het hoofddoel van de modelwerkplaats van
den Rijksbond voor Duitsche Voorgeschiedenis
ls. dat leder voorwerp er precies zoo uit zal
zien, als het er duizenden jaren geleden, tij-

hechts: Ook van dolken, die uit vuur steen ge-

haakt zijn, worden, modellen gemaakt. Hier
zien we een oorspronkelijke dolk, waarvan juist
een gipsafdruk is gemaakt.

7
In gips gegoten dolken worden afgewerkt. Ook schede en draagriemen worden geheel naar het oorspronkelijke voorbeeld nagemaak

dens zijn gebruik uitgezien moet hebben:
blauwglimmende ijzeren zwaarden, goudglan-
zende bronzen sieraden, balken van eikenhout
en speerschachten van esschenhout. Slechts
vuursteengereedschappen, die tegenwoordig
niemand meer in hun natuurlijke grondstof
kan namaken, worden uit een buitengewoon
taaie, harde werkstof vervaardigd. Maar ook
deze nabootsingen zijn slechts door kenners
en dan nog met de grootste moeite — —
van het
origineel te onderscheiden. Door zijn werken
met de natuurlijke grondstoffen, moet de mo-
delmaker zich ook met de techniek van onze
voorvaderen vertrouwd maken. Zeer vele tech-
nische vraagstukken betreffende de navor-
sching van onze voorgeschiedenis worden daar-
om niet aan de schrijftafel van den geleerde,
maar door de practische ervaring in de werk-
plaatsen tot klaarheid gebracht. Op deze wij.se
wordt de modelwerkplaats van den Rijksbond
niet alleen een uitstekend middel voor scho-
ling, maar is zij ook tegelijkertijd een onont-
beerlijke hulp bij de navorsching. En als de
tentoonstellingsbezoeker dan tenslotte de uit-
gevoerde modellen ziet, dan staat hü steeds
weer verbaasd over de technische volmaakt-
heid, waarmede onze voorvaderen met betrek-
kelijk eenvoudige middelen hun huizen bouw-
den, of hun van vorm volmaakte gereedschap-
pen vervaardigden. Maar ook: hoe zij deze
met een ongekunstelden schoonheidszin wisten
te versieren!
Zoo wordt deze zorgvuldige arbeid in de lichte
werkplaatsen van den Bond tot een levend ge-
tuigenis van ons oorspronkelijke, ln den dlep-
sten zin oerelgen, wereldbeeld.

Van vele gebruiksvoorwerpen, die door musea en tentoonstellingen Een Noorsche vleugelbijl uit den Steentijd wordt nagemaakt. leden

worden aangevraagd, worden schabionen gemaakt. maat wordt nauwkeurig op de copie overgebracht.

8
 DE GRAFHEUVELS VAN BERGSHAM
Door een tweetal heuvels heen werd een
breede sleuf gegraven, waarna de beide
rechtop staande zijkanten glad en recht
werden afgestoken.
Deze veranderingen, die de heuvels in 'Mn
loop der eeuwen hebben ondergaan, zijn
öan door de deskundigen gemakkelijk af
te lezen. Zoo is bijvoorbeeld bij dit profiel
opvallend, hoe later werd getracht in het
"midden van den heuvel een gat te maken,
"misschien door urnenzoekers wellicht ook
reeds minder van reeenten datum.
De onderbroken donkerder laag, gekleurd
'oio's Bio/. Arch. Inst. Groningen
9
onder invloed van de plantengroei, vinden
we dieper in het bergje terug, schots en
scheef door elkaar geworpen.
Met opzet liet men een gedeelte van de
heuvels ongemoeid, zoodat, later wanneer
de wetenschap wellicht andere en betere
middelen voor dit soort onderzoekingen
kent, opnieuw een opgraving kan plaats
vinden. Ook werden de heuvels na de op-
graving weer in den ouden vorm gebracht,
waardoor het landschap niet onnoodig werd
ontsierd, zooals helaas maar al te vaak
het geval is.
Deze heuvels werden in den zomer van 1935
door Prof. van Giffen onderzocht en behalve
bijzettingen uit latere perioden (urnenvelden-
cultuur) kwamen er een klein bronzen zwaard
et: eenige oorringetjes uit te voorschijn.
buüf heuveltjes komen op onze hooge gron-
den in de omgeving van het Uddelermeer nog
wel meer voor. Bijna altijd op de hoogste pun-
ten van de buurt, zooals trouwens ook hier
het geval is. Ze dateeren uit de overgangs-
perioden van den steentijd naar den bronstijd
ongeveer 1500 jaar voor onze jaartelling ■
Het landschap moet er toen heel anders heb-
ben uitgezien. De boomgroel, vooral van eiken
en beuken, was veel weelderiger dan nu het
geval is. Het klimaat was zachter en de heer-
schende winden kwamen uit een andere rich-
ting dan thans. Dit blijkt bijvoorbeeld doordat
het centrum van de g>*afheuvels vaak
verschoven is en het hoofdgraf meer naar het
Oosten buiten het middelpunt van den eigen-
lijken heuvel valt.
Dit soort van begraafplaatsen is vaak voor
menschen van opeenvolgende volksstammen
een laatste rustplaats geweest, wat hier bij-
voorbeeld bleek uit de verschillende manieren
waarop begraving had plaats gevonden. Naast
elkaar kwamen hier boomkistgraven, losse lijk-
resten en urnen met door vuur verteerde
menscheliike overblijfselen voor.
Dit totale overzicht van de opgravingen
geeft, behalve een indruk op welke wijze
een dergelijk oudheidkundig onderzoek
plaats vindt, een goed beeld van de hooge
ligging van Bergsham en de daarop voor-
komende grafheuvels. Bij helder weer is
hiervan uit het Uselmeer duidelijk zicht-
baar.
De met bamboestokken aangegeven lichtere
plekken geven de plaatsen aan waar eens
een krans van palen heeft gestaan.
De in de oorspronkelijke zandlaag afgetee-
kende gekleurde vlekken en verstoringen
van het profiel, kunnen belangrijke gege-
vens en aanwijzingen zijn hoe de bouw van
den grafheuvel heeft plaats gevonden. De
voorwerpen die in de graven worden ge-
vonden en de wijze van begraving geven
een indruk over de hier toenmaals levende
menschen.
 BESCHERMING
Uit een handvol scherven ....
Ontstaat een kleine pauk
Let daarom op het klein"' 1
BODEMSCHATTEN
met
is niet moeilijk geweest iets van
onze voorouders te weten te komen
naar — tot een bepaald tijdstip,
namelijk vanaf den tijd, dat men
!<"ven en werken der menschen op
schrift n_rig stellen. Handschriften, die vaak
zeer moeilijke studie vereischten, om ontcijferd
te worden, schonken ons tenslotte belangrijke
gegevens over allerlei vraagstukken.
Maar voordat men de kunst van schrijven
verstond, heeft men eveneens getracht ver-
schillende gedachten en levensvormen in beeld
te brengen. Vele rotsteekeningen getuigen hier-
van en verstrekken ons over de voorgeschie-
Het verleden spreekt tot ons uit de oude grafheuvels, zooals die te Garderen, waarvan wij hier Beker gevonden bij Ernst, ov de Veluwe. D
een afbeelding geven.
DER
denis van ons ras velerlei gegevens. Maar ook
vóór deze wijze van schrijven gebruikelijk werd,
bebouwde ons voorgeslacht de aarde. En men
is erin geslaagd vele gegevens te verzamelen
over deze voorgeschiedenis zelfs tot in den
ijstijd: door de bestudeering van allerlei bo-
demvondsten, die aan het licht kwamen bij
ontgravingen van grafheuvels, hunnebedden,
urnenvelden, resten van oude wegen, enz.
Het is daarom van groot belang, dat wij
alle aandacht besteden aan de voorwerpen,
dle de bodem voor ons verborgen houdt, want
da/ardoor kunnen wij de cultuur van onze
voorouders voor een belangrijk deel benaderen.
kleur is roodachtig, zooals er meerdere op d
Arcliiet V.W.
Weer andere scherven
runnen met geduld
)ot een fraaie urn worden.
De kunst is natuurlijk, om deze schatten zóó
uit den bodem te voorschijn te halen, dat men
uit de ligging, de vindplaats en vele andere
omstandigheden, de noodige gevolgtrekkingen
kan maken over de oudheid en herkomst
hiervan.
In Duitschland wordt de laatste jaren zeer
veel gedaan voor de bescherming van de
bodemvondsten. Het ls te begrijpen, dat door
de groote grondwerken, die daar de laatste
jaren zijn verricht, veel belangwekkende vond-
sten zijn gedaan, zooals bij den wegenbouw,
den aanleg van spoorwegen en het verbeteren
van den bodem. Vooral de mannen van den
Veluwe gevonden zijn.
—
opn. Ir. W I *'. wan llccmskerci DnL
De Burchtwal van Lossow, bij Frankfort a/d Oder. De wallen worden Eén van de veel voorkomende grafheuvels, begroeid met hooge loof-
juist daar gevonden, waar de natuurlijke ligging gunstig is. Zij getui- boomen, in de omgeving van Aljarn. Niet velen zullen hierin het
gen van den strijd, dien de Germaansche mensch gestreden heeft om graf herkennen van een Sibbe, die onder een dergelijken heuvel
zich van zijn eigen bodem te verzekeren. begraven ligt.

nader tot kunst en nijverheid, ras en cultuur in Duitschland en Denemarken voorkomen.

Hier ziet men arbeiders aan het werk bij uit-
dravingen van een Wikinger begraafplaats in
Oost^Pruisen. Belangrijke ontdekkingen wer-
den bij de blootlegging van dit graf gedaan.
O-a. vond men hier ook het skelet van een
in gehurkte houding. )ot(i Qrlus
van onze voorvaderen gebracht. Maar ook
buiten den Arbeidsdienst is men erin geslaagd
de gravers te overtuigen van het nut der
aodemvondsten, zoodat ook zij zich van hun
plicht bewust werden en met de grootste zorg-
vuldigheid te werk gingen. Indien men aan-
nam bij den arbeid op een voor de oudheid-
kunde belangrijk voorwerp te zijn gestooten,
of een beteekenisvolle plek in den bodem ge-
vonden te hebben, dan werd het werk dadelijk
stopgezet, de politie werd gewaarschuwd en
deze stelde dan onvoorwaardelijk de betreffen-
de autoriteiten van het geval in kennis. Onder
nauwkeurig deskundig toezicht werd het werk
dan voorzichtig voortgezet en zoodoende kwam
men eveneens vaak tot belangrijke ontdek-
kingen.
De taak van de bodembescherming is daar-
naast om zooveel mogelijk de oorspronkelijke
toestand in stand te houden. Voor zoover dit
niet mogelijk is, worden voorwerpen in de
verschillende musea opgesteld, zoodat leder
deze vondsten kan aanschouwen en zich met
eigen oogen kan overtuigen van het cultureele
peil, waarop onze voorouders vele eeuwen ge-
leden reeds stonden. Men ga hierbij alleen
maar eens de geweldige hunnebedden na, de
graven, waarin de leden van één sibbe werden
begraven. Velen zullen het hunnebed in Rolde,
het grootste, dat in ons land nog bestaat, ken-
nen. Dit is echter nog klein, vergeleken bij de
enorme graven, die meer naar het Oosten,
Vele eeuwen hebben deze hunnebedden weer
en wind en vernielzucht van onverschilligen
doorstaan en de weinige van deze graven, die
nog bewaard zijn, zullen beschermd worden,
als een bewijs voor hen, die na ons komen,
van de kunde en de geloofskracht van onze
voorouders. De laatste eeuw zijn zeer veel
hunnebedden verdwenen en als wij de statis-
tieken hiervan zien. dan slaat ons de schrik
wel om het hart en komt de noodzakelijkheid
van de bescherming wel heel duidelijk aan het
licht. Het is dan ook een groot voordeel, dat
het vernietigen van dergelijke oude gedenk-
teekens verboden is, een vernietiging, die vaak
alleen uit eigen belang gebeurde. Hier geldt
dan ook, dat het gemeenschappelijk belang
vóór het eigen belang gaat. Want men is- niet
alleen uit het oogpunt van landschapsschoon
verplicht om deze graven in hun oorspronke-
lljken toestand te laten, belangrijker ls nog,
de eerbied voor het graf en voor het werk van
onze voorvaderen.
De grafheuvels, die vaak over de overblijf-
selen van de sibbegenooten gebouwd werden,
zien er veel minder indrukwekkend uit, dan de
nunnebedden, maar ondanks dat, zijn ze toch
niet minder belangrijk. Hoewel zij zeer veel in
de Germaansche gebieden voorkomen, is het
voor een ongeoefend oog vaak heel moeilijk om
de heuvels te herkennen. Het uitgraven van
grafheuvels moet zeer zorgvuldig geschieden,
wil men hieraan wetenschappelijk iets hebben.

Arbeidsdienst hebben bij deze uitgravingen

bUzonder veel goed werk verricht. Men werkte
daar onder toezicht van deskundigen en er
werd den jongens op de verschillende moge-
bjkheden van bodemvondsten gewezen: hoe
bijvoorbeeld verkleurde gedeelten van de
grondlagen kunnen wijzen op vroegere neder-
zettingen. Niet alleen de technische zijde werd
gekeken, ook de wereldbeschouwing speelde
bierbij een groote rol. Den jongen mannen
Werd gewezen op het belang van de opge-
graven voorwerpen voor de kennis omtrent
het leven onzer voorouders. Het was voor deze
longeren dus niet alleen het graafwerk, waar-
voor zij verantwoordelijk waren, maar er zat
n°g meer aan dezen arbeid vast: de eeretaak,
POl de oogen open te houden voor verborgen
bodemschatten in het belang van het heele
v°lk. Het werk was niet langer alleen maar
een hakken en graven voor de eischen der
techniek met de onverschillige gedachte: „Al
stoot je nu af en toe eens op zoon oude pot,
wat is daaraan dan nog verloren?" Neen, nu
bloest men niet alleen zn verstand gebruiken,
ttiaar ook zn hart mee laten spreken
—
luist daardoor zijn vele waardevolle dingen
en Uitgravingen in Haithabu, ééns de grootste Wikingerstad uit het Noorden. Men is hier druk
bezig de i,iad geheel en al bloot te leggen. Na de Ile eeuw ongeveer U de belangrijkheid van
'--an het licht gekomen. Deze zorgvuldige Haithabu verminderd en nam de stad, die daar vlak bij lag, n.l. Sleesioijk, de plaats van
Methode van werken heeft ons stap voor slap Haithabu in. loio: Orl*i*

11

Hel geweldige Sibbegraf te Oldenburg „Die Visbecker Braut'
Germaansche sieraden uit den bronstijd. Deze
bronzen voorwerpen worden vrij veel in den
bodem gevonden, daar gedurende vele eeuwen
zeer veel sieraden hiervan gemaakt werden.
De mooie bewerking getuigt wei van de kunst-
zinnigheid van onze voorvaderen.
Vaak komt het voor, dat den dooden in liet
graf bepaalde voorwerpen zijn meegegeven, die
bij de uitgravingen dan voor den dag komen
en aanwijzingen kunnen geven over de zeden
en gebruiken van het betreffende volk. Het is
dan ook noodzakelijk, dat onbevoegden geen
kans krijgen om zich aan opgravingen op eigen
houtje te buiten te gaan, want juist de kleinig-
heden, waar scherp op gelet moet worden,
worden door dergelijke menschen over het
hoofd gezien. Echter is het met de grafheuvels
al net zoo gegaan als met de hunnebedden:
als men er voordeel bij had om ze om te ploe-
gen of indien men op een of andere manier
er baten ult kon slaan, dan llet men dit niet
na, zoodat het aantal grafheuvels de laatste
eeuw evenzeer hard achteruit gegaan is.
Dan zijn er nog de urnengraven, die in het
geheel geen zichtbaar spoor hebben nagelaten.
Het ontdekken hiervan is dan ook meestal een
toevalligheid en men kan zich voorstellen, wat
hierbij al niet aan waardevolle gegevens ver-
loren zijn gegaan. Evenzoo ging het met de
brandgraven, waarin de resten bewaard worden
van veraschte dooden. In dit graf werden be-
halve de urn met de brandresten ook gebruiks-
voorwerpen of
— -
als het krijgers waren ook
wapens meegegeven. Al lijkt de vondst dan
voor den leek vrij onaanzienlijk, de deskun-
dige weet hieruit niet zelden juist zeer vele
gegevens te putten.
De taak van de bescherming van de bodem-
schatten is dus, in het kort samengevat, om de
nu nog bestaande gedenkteekens uit vroeger
eeuwen in hun oorspronkelijken vorm te laten
voortbestaan en ten tweede, om de schatten,
die neg in den grond verborgen zijn en al of
niet toevallig aan het licht komen, te ver-
zorgen.
En wat is nu het nut van dit alles?
Ult de verschillende vondsten, als urnen,
wapens, gereedschappen, heeft men gegevens
kunnen verzamelen, die aanwijzingen geven
over de leefwijze van onze voorouders. Deze
bodemvondsten zijn de eenige bronnen, die
ons ten dienste staan, om ons bekend te maken
met de wordingsgeschiedenis van onzen cultuur.
Eén van de belangrijkste ontdekkingen, die
bij het verzamelen en sorteeren van vondsten
zijn gedaan, zijn wel de volksverhuizingen, die
in de Germaansche landen hebben plaats ge-
vonden. Door nauwkeurige vorsching heeft men
kunnen vaststellen, waar de Germaansche vol-
keren zich achtereenvolgens hebben gevestigd.
Dit is één van de vele voorbeelden, die er te
noemen zouden zijn, waardoor het belang van
bescherming van bodemvondsten zeer duidelijk
uitkomt.
lolo: Saebens GERDA SCHAAP
Een Wikingschip uit Danzig. De houten boot is bijna geheel bewaard gebleven. Het is van belang,
dal bij eventuele houtvondsten, alles zooveel mogelijk in denzelfden toestand blijft, daar door middel
van het onderzoek vsn stuifmeel van de verschillende toen groeiende plantensoorten, dat zelfs in
de kleinste bodemresten nog aanwezig is, vastgesteld kan wo den, hoe oud deze grondlaag is, dus
hoe oud de vondst dan ook moet zijn. Wt den bouw van dit Wikingschip blijkt wel de hoog ont-
wikkelde scheepsbouwkunst van dien tijd in het Germaansche Noorden.
12
 HET MEISJE VAN EGTVED
met
zal ongeveer 3700 jaar geleden
zijn, toen Germanen in het Noor-
den, in Jutland, een zeventienjarig
meisje begraven hebben. De graf-
kist was uit een dikken eikenstam
gehouwen. De eene helft van den stam diende
als laatste rustbed, de andere helft werd als
deksel gebruikt. Buiten op de heide, hadden zij
haar graf gemaakt. Boven de grafkist bouwden
zij eën soort van pyramide van steenen en
daarop stapelden zij waterdichte leem, die van
heel ver gehaald moest worden. Daaroverheen
ten slotte welfde zich over de grafkist de oud-
noordsche grafheuvel van zand en plaggen.
De natuur is echter wisselvallig. Bijna alle
Germanen werden in dien tijd (ongeveer zeven-
tienhonderd jaar voor het begin onzer jaar-
telling) op deze wijze in kisten van boom-
stammen begraven. Maar die zijn al lang ver-
gaan. Maar doordat in die heide op de plaats,
waar het meisje begraven werd, een gesteente
in den grond gevonden werd, dat geen regen-
water doorliet en doordat de daaroverheen
gebouwde grafheuvel, met zijn leemlaag, geen
verdamping van het water naar boven toeliet,
bleef er water in den grafheuvel staan. Dit
werd zuur en daardoor is de kist met het
doode meisje voor ons bewaard gebleven, om
bij de opgravingen ten slotte weer aan het
licht te komen.
Zooals reeds werd gezegd, zijn dit zeldzame
gevallen, maar toch zijn er ook weer zooveel
gevallen voorgekomen, dat wij nu precies we-
ten, hoe de Germanen zich in oeroude tijden
gekleed hebben.
Zuur water, vooral moeraswater, heeft ook
nog andere Germanen met hun kleeding voor
ons bewaard. In den tijd, dat de strijd tegen
de Romeinen zijn hoogtepunt had bereikt,
en toen het ging om het Zijn of Nlet-zijn van
de Germanen, hadden deze voor landverra-
ders en menschen, die zich op zedelijk gebied
De Germaansche uit den bronstijd droeg
blouse en wijde rok, mei een geweven gordel
om het middel.
13
Foto's: Retzlaff
heden na te gaan, zonder dat wij hiervan ge-
gevens missen, die van belang zijn.
Men denke hierbij slechts aan de kronings-
mantels van de Koningen uit de Middeleeuwen
en de in steen gebeeldhouwde mantels, die
de figuren aan gothlsche kerken dragen.
Heden nog behoort deze soort cape tot de
drachten van de alpenbewoners en tot de
uniformen van de Germaansche weermacM
en van onze strijdgroepen.
De Germanen uit den ijzertijd kenden pas de
broek. Waarschijnlijk werd deze overgenomen
van het ruitervolk der Skyten. Een eigenaar-
dige speling van den dracht is, dat de knievrije
broek en de beenwikkels, die thans voorname-
lijk in de Alpen gedragen worden, vroeger
door Germanen gedragen werden, die aan zee
woonden, terwijl toen de berg- en bosehbe-
woners daarentegen de lange broek droegen.
De Germaansche vrouw uit den ijzertijd droeg
nog altijd blouse en rok, met dit verschil
alleen, dat de rok later onder de blouse vast-
gemaakt werd, en dat de blouse zelf langer
geworden ls. Naast deze mode vinden we
later
de
—
zeekust
tijdens de volksverhuizingen
— aan
een plaatselijke dracht, waarbij
Zoo was het meisje van Egtved gekleed. Een blouse en rok uit één stuk bestaan. Dat de
■
blouse met korte mouwen en een rokje met vrouwen van de Wikingers, vooral op de sche-
franjes.
pen, ook broeken droegen, zij hier slechts ter-
aan vergrijpen hadden schuldig gemaakt, zeer loops opgemerkt.
zware straffen vastgesteld. Deze misdadigers De kleuren van de kleedingstukken waren
werden in het moeras verdronken en lagen geel. rood en blauw. Vooral de blauwe kleur
daar, met huid en haar, geheel en al gekleed, was zeer geliefd. Ook kleurige stiksels aan de
terwijl zij door de zure samenstelling van het mouwen en aan het lijfje zijn bij de opgra-
moeras geheel bewaard bleven. vingen vastgesteld.
Later werden deze lichamen dan gevonden Met elkaar geven de vondsten wel een geheel
door een turfsteker of door de mannen van ander
den Arbeidsdienst. Elders werden weer resten uit den
— en mooier
voortijd,
—
dan
beeld van het leven
dozijnen verouderde
van kleedingstukken gevonden ln de nabijheid schoolboekjes.
van bronzen voorwerpen of tusschen resten, Weldra zal ook daarin verbetering zijn ge-
dle door het vuur waren gespaard. Door deze bracht.
vondsten zijn wij geheel op de hoogte geko- WALTER VON STOKAR
men van den dracht van onze Germaansche
voorouders.
Hoe werden de Germanen ons voor kort nog
voorgesteld, op grond van verkeerd begrepen
berichten van de Romeinen! Met huiden om-
hangen, ja soms zelfs naakt rondloopend,
werden zij afgebeeld! Maar de Romein zélf,
die in vele heete gevechten de wapens tegen
de Germanen moest opnemen, zag hen heel
anders en heeft hen in vele beeldhouwwerken
goed gekleed overgeleverd. De volkomen ver-
dwazing van een vorig tijdperk was noodig
om de Romeinen juist op dit punt nu eens
niet te gelooven, terwijl verder alle berichten,
dle tegen de Germanen gericht waren, als een
soort evangelie voor waarheid aangenomen
werden.
Vondsten van uit boomstammen vervaardigde
lijkkisten, zooals die van het meisje van Egt-
ved, hebben eindelijk aan deze gruwelverha-
len over in huiden rondloopende voorvaderen
een einde gemaakt. De Germanen uit den
bronstijd en ook reeds de Indo-Germanen uit
den steentijd, waarvan wij eveneens stofres-
ten hebben gevonden, droegen een tot aan
de knieën reikend kleedingstuk, dat beide
armen en vooral de rechterschouder (den kant
waar het zwaard gedragen werd) vrijliet. De
vrouw droeg een blouse met korte mouwen en
daarbij een plooirok, dle ln den heup door een
kunstig geweven gordel bij elkaar gehouden
werd. Het ls belangrijk en kenteekenend, dat
deze kleeding van de vrouwen uit den brons-
tijd de oorspronkelijke vorm is van boeren-
dracht, die tegenwoordig nog gedragen wordt.
Bijzonder is de kleeding van het Germaansche
jonge meisje geweest. Evenals haar moeder
droeg zij een blouse met korte mouwen, daar-
bij echter een rok van lange franje, die haar
zooveel mogelijk in staat stelde groote stap-
pen te nemen en te springen, zonder dat de
taak van den rok hierbij te kort schoot. Bij
allen was de wollen cape, die bij wijze van
mantel werd gedragen, hetzelfde. De ontwik- De dracht van den Germaan uit den brons-
keling hiervan ls vanaf den bronstijd tot tijd. Ongeveer 3500 jaar geleden.
DE VOORGESCHIEDENIS VAN ONS DAGELIJKSCH BROOD
Op den voorgrond brooden uit voorhistorisch en tijd. daarachter het model van een bak-
oven. Deze brooden zijn veel in paalwoningen en moerasnederzettingen gevonden, waar de
brooden goed betoaard zijn gebleven, zoodal de samenstelling hiervan nauwkeurig kon
denke eens aan vroeger dagen:
Een overal werd op de scholen geleerd
dat de Romeinen pas den akker-
bouw in onze gebieden hadden ge-
bracht. De wetenschap heeft met
dit sprookje grondig afgerekend. Wij weten
nu, dat ln den laten Ijstijd uitgestrekte ge-
bieden van Groot-Duitschland, ja zelfs ver-
der tot aan de Zwarte Zee en tot aan de
Pyreneeën één reusachtig uitgestrekt gras-
tapijt vormden. De mensch heeft de vruchten
van deze grassoorten spoedig leeren kennen
en waardeeren, daar zij hen, dank zij hun
zetmeelgehalte, meer verzadigden als vele van
de goedsmakende wortels, dle hij rich tot dan
toe met veel moeite had uitgegraven.
Ja. hij achtte het wilde gras zoo belangrij k
als menschelijk voedsel, dat hij het in been
en in ivoor steeds weer nauwkeurig nabootste
en daardoor vereeuwigde, precies als de
dieren waarop hij jacht maakte. Maar met
dit inzicht was nog weinig gewonnen. Vele
Overblijfsel van gierstenbrei uit Friesland
Bronstijd.
worden nagegaan.
In been gesneden korenaren uit den ijstijd
duizenden jaren — den heelen middensteen-
tijd — duurde het nog, tot uit het ver-
zamelen van het wilde gras de bewuste en
naar de opbrengst eenigermate vaststaande
akkerbouw ontstond. Vele jaren van moei-
zamen geleerden-arbeid zullen nog noodig zijn
om dit raadsel volkomen op te lossen. Maar
Een klein stukje verkoold brood, afkomstig uit
een Zwitsersche paaliooning (Robenhausen)
loto: Welll.ild
zooveel weten wij reeds: aan het einde van
.ien jong-steentijd was de akkerbouw ont-
wikkeld. De grootte van de afzonderlijke
graankorrels heeft zich sedert den jong-
steentijd tot honderd jaar geleden, toen d'>
bewuste teeltkeus van ons koren pas begon,
nauwelijks meer veranderd
Hoe werd nu het koren gegeten? Het is een
lange weg tot het huisbrood. Aan het begin
stond niet het brood, maar de brij. Om die
klaar te maken werd het koren op een vlakke
steenen plaat door middel van een ronden of
langwerpigen steen (looper genaamd! , een-
voudig stukgedrukt en alles, het kaf, de'kiem
en het zetmeeihoudende zaaddeel. ja, zelfs
dikwijls de naalden, met water gekookt.
Doordat men er langzamerhand toe over ging.
om de brij om te roeren totdat zij dikker
werd en men tenslotte de lijvige massa met
heete steenen en heete asch begon te bakken,
ontstond een tusschenvorm tusschen brij en
brood: de vlade, die wij heden nog in de
Het overblijfsel van een vladebrood uit Lange
wieher, ten N. van Hamburg (Germaansch)
14
Microscopische opname van het kaf van tarwe uit den bronstijd. Zoo ziel het kaf van gerst uit den voortijd er onder den microscoop uit

gedaante van de „dikke koek" kennen. In den
regel werden deze baksels warm gegeten.
Alleen bij hooge uitzondering dienden zij in
gedroogden vorm als een soort noodrantsoen
dat men op jacht of op trektochten meenam,
om ze op een open vuur weer tot brij te
koken. De vlade als korenvoedsel beheerschte
lange tijden de keuken. Pas met het ln ge-
bruik komen van den draaimolen, tegen het
einde van den Hallstattijd, kwam daar ver-
andering in. Het meel werd nu zoo fijn ge-
malen, dat het gisting toeliet en daarmede
het noodige rijzen van het brooddeeg.
Dit was de geboorte-stonde van het eigen-
lijke hulsbrood, dat in den vorm van rond-
brood nog heden aan de vlade herinnert,
Want het is eigenlijk niet anders dan een
vlade, waarvan het oppervlak door gisting
omhoog is gekomen. Het huisbrood werd pas
heel langzaam algemeen gebruikelijk Zelfs
Tarwekorrels uit den jong-steentijd. Gevonden
in Trebus, Mark Brandenburg.
chemische reacties zijn wij toch ln staat ze
dusdanig te onderzoeken, dat zij onder den
microscoop een analyse mogelijk maken.
Wij kunnen vaststellen, dat de oudste vladen
ult zuiver tarwemeel bestaan. Spoedig wordt
gerst met tarwe vermengd. Ook gierstvladen
komen voor. Sedert ongeveer zevenhonderd
jaar voor het begin van onze tijdrekening vin-
den we voor het eerst bakwerk van rogge-
meel en havermeel en wel zeer streng be-
grensd tot Germaansch gebied. Met recht
gelden beide als Germaansche korensoorten.
Uit den Hallstattijd en uit den Wikingtijd van
Zweden hebben wij vladeresten, waarvan de
bestanddeelen naast tarwe en gerst ook lijn-
zaad bevatten. In tijden van nood kwam het
zelfs voor, dat men IJslandsch mos meebakte.
dat een zetmeelachtige stof, het liohenine, be-
vat. De gewoonte om IJslandsch mos mee te
bakken, is ons echter niet alleen ult de voor

——
nu geldt het gegiste brood hoe verder we
naar het Oosten komen meer als een lek-
kernij en des te meer zijn brij en vlade het
dagelijksch voedsel. Daarom zijn vóór-hlstc-
rische broodvondsten naar verhouding zeld-
zaam. Vladevondsten komen wat meer voor
en brijvondsten aan voor-historische scherf-
resten zijn zelfs tamelijk alledaagsch. Onzs
belangstelling geldt hier slechts de vladen en
bet brood. Zij bleven meestal in uiterst
kleine, verkoolde stukjes bewaard, maar door
Nog
geschiedenis bekend, maar ook uit de latere
tijden van nood, tot zelfs in onze dagen. Wij
weten, dat men het in het Zwarte Woud ten
tijde van den Boerenoorlog (1523) eveneens
verzamelde en door broodmeel mengde, even-
als in de hongerjaren 1817—'18 in Noord-
Frankrijk en in den oorlogswinter 1917—1918
in Egerland. Wederom een doorslaggevend be-
wijs, hoe na onze voorouders uit voor-
historische tijden ons staan.
WALTER VON STOKAR.
enkele korenaren uit den ijstijd

Broodmeel, dat wij niet meer kennen

vroegen ijstijd.
— het eikelmeel. uit den Lijnzaadmeel uit een brood, uit den Wikingertijd. Gevonden iv de
nabijheid van Stockholm.
1010 s \<in <l-vn Schrijver
15
 Vliegden in de heide bij Bergsham (ten
UIT DEN SCHATKAMER VAN HET VERLEDEN
Bit
voor-historisch oogpunt behoort
de schoone Veluwe stellig tot de
merkwaardige streken van ons
vaderland: daarvan getuigen na-
tuurlijk ln de eerste plaats de tal-
rijke bodemvondsten, die in heide, bosch en
stuifzanden werden en nog steeds worden ge-
daan, maar daarvan spreken ook de sagen
en de overleveringen, aan vele plaatsen ver-
bonden, alsmede de beteekenisvolle. oude
namen, dle buurten, akkers en wegen tot op
den huidigen dag behouden hebben.
Voor den oudheidkundige is daarom, behalve
een gedegen terrein- en bodemkennis in
den ruimsten zin des woords, inzicht in de
oude verhalen en eerbiedwaardige veldnamen
van groot belang, want in de dikwijls simpele
en schijnbaar zinlooze vertelsels kan hij kost-
bare aanwijzingen vinden omtrent gebeurte-
nissen uit het grijze verleden of vage herin-
neringen opsporen aan de gebruiken, die thans
weliswaar vergeten zijn, doch ln het onder-
bewustzijn van het landvolk nog bleven
voortleven.
Herhaalde malen bleek reeds, dat de volks-
kunde goede diensten kan bewijzen aan het
oudheidkundig bodemonderzoek en wie het
oor te luisteren legt bij de boeren en de
boscharbeiders, wie op gemeenzamen voet
weet te komen met het volk van de Veluwe,
zal van tijd tot tijd ervaren, dat de heugenis
aan de oude. heilige dingen niet geheel te loor
ls gegaan.
Het komt er overigens natuurlijk op aan, de
vermomming waarin een eenvoudig verhaal
zich meestentijds aandient, te onderkennen
van den wezenlijken inhoud en slaagt men
W. van Garderenj een gebied rijk aan voorhistorische vondsten
daarin, dan herkent ge den eenen keer de be- die duizend en meer jaren geleden inhoud gaf
schrijving van een oeroude handeling, een aan dat verhaal. Een simpel voorbeeld, hoe
andermaal valt er een lichtstraal op de levens- sage en werkelijkheid elkander de hand
en godsbeschouwing onzer voorvaderen en niet reiken, een voorbeeld, dat met vele andere uit
zelden zal de oudheidkundige, voordat spade te breiden is.
en peilijzer eraan te pas komen, opheldering Voorzichtigheid is bij deze volkskundige naspo-
krijgen omtrent een of ander punt of ter- rlngen onder de bevolking echter geboden,
rein, waaraan door de eeuwen heen een oud want de boer bewaart vele dingen gaarne in
verhaal gekoppeld is. Het bodemonderzoek kan zijn hart" en het schelle licht der openbaar-
daardoor soms bepaald en geleid worden en heid is, om het op zijn zachtst uit te drukken,
zoo mag men in dit opzicht de volkskunde — niet bevorderlijk voor de instandhouding, het
dus afgezien van haar verdere groote betee- levend houden van de oude overlevering. Dit
kenis voor volksaard en volksleven
schouwen als een zeer te waardeeren gids.
—be- geldt in elk geval voor de Veluwe en haar be-
volking.
Herinneren wij ons niet het verhaal, dat sinds
menschenheugenis ln omloop was omtrent een Rijk is de eerbiedwaardige Veluwe aan ge-
heuvel bij een der Noordveluwsche dorpen? wijde, eertijds heilige hoogten; schier elk
Niemand ging daar in den avond gaarne heideveld, elk beekdal bewaart de dikwijls uit-
voorbij, want op dien heuvel had reeds gestrekte urnenvelden en de donkere graf-
menige voorbijganger in den loop der jaren, heuvels en al is er veel verloren gegaan door
iets bijzonders gezien: een vrouwtje, dat daar ontginning en bebouwing, waarbij lang niet
zwijgend te spinnen zat. altijd de noodige eerbied werd betracht ten
De menschen vertelden elkander dat verhaal opzichte van de „oude potten" en „donder-
met ernstige, bedachtzame gezichten, het eene beltels", dle bij graafwerk aan het daglicht
geslacht droeg het over aan het andere en kwamen, van dezen rijkdom ls gelukkig nog
hoewel nog nooit iemand last of nadeel had heel wat overgebleven.
ondervonden van het vrouwtje op den heuvel, Wij hebben maar te luisteren naar de sage.
meed men zooveel mogelijk de geheimzinnige want over de eenzame heide en het verlaten
plek. bosch zingt haar stem als het hooge ruischen
in ontgin- van windharpen... Het voor ons veelszins nog
Op zekeren dag werd het terrein
ning gebracht en daarbij werd ook het bewuste geheimzinnige leven van den grijzen voortijd
heuveltje afgegraven: er werden onder meer roept zij op en haar beluisterend, gaan aan
een drietal splnsteentjes in gevonden! Ziehier het oog der verbeelding gestalten ult dat verre
een merkwaardig, want naar onze overtui- verleden voorbij.
ging geenszins toevallig verband tusschen Langs de beken en de donkere, beboschte hel-
het tot in de twintigste eeuw voortlevend lingen van Kwadenoord bij Renkum. waar
volksverhaal en den vóór-historischen heuvel. temidden van de weiden een met berken be-
16
zette hoogte de plaats aanduidt van een ver-
dwenen kapel en groote klokbekerheuvels de
herinnering aan een voorbijgegane cultuur
bewaren, spookt het sinds menschenheugenis
in de maanlichte zomernachten, als het water
van de Molenbeek zoo wit is als een witte
looper...
Het landvolk spreekt van de juffer, die een-
maal woonde op het sterke slot Grunsfoort.
maar ontegenzeglijk ouder dan de fundamen-
ten van den verganen burcht, die een jaar of
wat geleden werden blootgelegd, is, de ver-
schijning, die daar langs de beken rondwaart.
In de bosschen tusschen Garderen en Putten
ligt, omringd door rijzige beuken en slanke
lorken, een diepe inzinking. Tegen midder-
nacht lulden daar ln den schoot der aarde de
klokken en ult de diepte stijgen blauwe dam-
Pen op, waardoor gebogen gestalten voort-
schrijden. Zijn het de monniken uit het oude
klooster, dat er volgens de overlevering stond?
De kloosterlingen hadden hun ziel aan den
duivel verkocht en in een grondeloos don-
keren stormnacht brak het oogenblik aan, dat
hun zonden te zwaar geworden waren om te
dragen. Het klooster verzonk ln de aarde en
nog kleppen in duistere winternachten de
klokken de pijn en den angst ult van de god-
delooze broeders, die nimmer rust > zullen
vinden...
Een verzonken klooster en luidende klokken
in het Solsche Gat!
Hoe talrijk ook zijn de verhalen over de witte Bij de Wodanseiken te Wolfshezen, waar zeer oude voorhistorische nederzettingen waren
Wiven, die in den avond en den nacht dwalen
over de heide en langs sommige boschwegen! zii spon immers den draad van het leven!
Wanneer de storm opsteekt, jagen ze mee met Een zwarte hond met vurige oogen doolde ei-
den wilden wind, dan fladderen hun witte
rond en verschillende landlieden, die er mis
baren en tot in de afgelegen hoeven klinkt eerbiedigen schroom in den avond voorbij
soms een snerpende kreet, maar altijd weer gingen, hoorden de spinvrouw met zachte sten"
keeren de witte vrouwen terug naar de plaats, zeggen:
vanwaar zij kwamen.
Aldus vertelt met bedachtzame stem de „Diep ln het Heidens gat
Veiuwsche boer, als ge het voorrecht geniet u begraven ligt een schat.
's wintersavonds naast hem te mogen zetten
Wie hem bij volle maan weet uit te spitten
°P den „heerd". en daarbij zwijgt, zal hem bezitten. ')
Alweer staat het vast, dat de plaatsen, waar
de witte juffers rondgaan, ten nauwste ver- Over de geheele Veluwe weeft de sage zoo haar
band houden met plaatsen van den eeredienst gouden draden: over de donkere wouden en
uit overouden tijd.
En fluistert ook de sage niet het verhaal van de barre verlatenheid der stulfzanden, over
den jufferboom, die daar, omringd door graf- de golvende heuvels en de bochtige beekdalen,
over de hessenwegen en de aloude markt* -
beuvels, gestaan moet hebben in het spren- grenzen, over dorp en buurtschap.
gendal van Pomphul temidden van de don-
Steeds weer verbinden deze draden ons mei
kere wouden bij Hoog Soeren? Daarbinnen in het in den nacht der tijden verzonken bestaan
de holte van den reusachtigen boom huisde onzer voorvaderen, zooals zij bok een band
de witte juffer en altijd door gonsde haar
spinnewiel, dag en nacht, altijd door, want vormen met de historie van den ge wij den
Op den merkwaardigen Drieberg bij Ede bodem, waarop wij en die na ons komen, leven
en zullen leven.

Waar ge uw voet ook zet op de Veluwe. in het

Noorden bij Elspeet, Garderen, Epe of Soeren.
in het Zuiden bij Beekbergen. Otterlo, Ede of
Lunteren, overal vindt ge de merkwaardige
punten, die vertellen van voorhistorische
tijden.
Om een willekeurige greep te doen in deze
schatkamer van het verleden, waarin niet
alleen de wetenschappelijk gevormde oudheid-
kundige, maar evenzeer de ontwikkelde leek
belangstelt, willen wij u meenemen naar de
omgeving van Lunteren, het landelijke dorp.
dat juist op de grens van het Veluwsche hoog -
en laagterras ligt en bij velen geliefd is door
zijn rustige, bosch- en heuvelrijke omgeving.
Ten Oosten van Lunteren stijgt het heuvel-
land, hier en daar doorsneden met oude smelt
water-dalen, tot een gemiddelde hoogte van
40 m. boven A.P. en daar lagen ln vonrbistori
sche tijden de nederzettingen, daar lagen
eeuwen nadien nog de onverdeelde buurt
(marke) gronden en dus ook de belangen der
buurts c h a p.
Na de verdeeling der gemeenschappelijk be-
zeten gronden ingevolge de Markenwet werden
in den loop der jaren tal van perceelen weer
in één hand vereenigd en zoo verzekerde een
van Lunteren's vroegere notarissen, de heer Var.
den Ham, zich gereedelijk den eigendom der
meeste buurtgronden, die thans gebezigd wer-
den voor boschaanleg. Zoo ontstond het meer
dan 100 hectaren groote Buurtbosch, dat in
Op den rand van den Goudsberg bij Lunteren liggen grafheuvels uit den voorhistorischen 1912 bij het overlijden van genoemden notaris
tijd; in de grondgraverijen aan den voet vond men eveneens herinneringen aan het grijze als gevolg van diens uitersten wil overging aan
verleden: fossielen e.d. de stichting het Buurtbosch. die ten voordeelt*

17
 Beschermend strekt de machtige eik zijn takken uit.

f n nutte van het dorp in het leven was geroe- ning van den predikant O. G. Heldring, dat
pen. dezen laatsten „berg" zal men tevergeefs zoe-
ten Oosten van den Hessenweg de Heiligen- ken naar een lindeboom en toch zai die daar
Een van de merkwaardige punten in het berg lag met een romeinschU) altaar, gewijd
Buurtbosch is allereerst de Galgenberg. Oude zeker hebben gestaan, want anders zou deze
aan de godin der jacht Luna of Diana, wel indrukwekkende hoogte er zijn naam niet aan
ingezetenen wisten zich nog te herinneren, dat heel onwaarschijnlijk voor, evenals zijn bewe-
op den heuveltop resten van de galgepalen ring door den naam Lunteren, hebben ontleend, evenmin als de vroegere hes
aanwezig waren; op primitieve kaarten staat zijn
die afgeleid zou senpleisterplaats „de Lindeboom", daar bene-
van Lunae-altare... den in het dal.
de galg afgebeeld. Brandstichters of moorde- Den Hessenweg Noordwaarts volgend komen
naars werden in vroeger dagen door het ge- De veronderstelling ligt voor de hand, dat
wij op het bekende punt, waar het Veluwsche op het hoogste punt van den berg, waar thans
richt naar den galg verwezen; schapendieven hoogterras
in Oostelijke richting afbuigt; en nog een met vijf berken begroeid merkwaardig
eveneens en men placht deze op te knoopen, de he.ssensporen afdalen naar het Meu Lun- heuveltje ligt, een lindeboom heeft gestaan
nadat men hen van tevoren gehuld had in., tersche veld.
een schapenvacht. en dat ook déze Veluwsche hoogte een belang-
De hooge, steile rand wordt links verduide- rijke plaats innam in het leven onzer voor
Nochtans is deze fraaie heuvel voor ons niet lijkt door
aantrekkelijk en beteekenisvol als plaats van
den Goudsberg met enkele grafheu- ouders. Stond hier eenmaal de rechtslinde.
vels, rechts ziet men den ronden, met dennen " vragen wij ons af? Bij het plaatsen van de
terechtstellingen, maar veeleer vanwege het begroeiden top van den lindeboomsberg. Op
feit, dat op deze plek hoogstwaarschijnlijk een notarisbank, enkele meters- hiervandaan, werd
heiligdom van onze voorvaderen heeft gelegen "en fraaie steenen bijl gevonden.
Juist omdat deze hoogte later tot galgenberg Zoo rondgaande in de omgeving van het dorp
werd „uitverkoren", ligt deze veronderstelling zouden wij nog wijzen kunnen op meer-
voor de hand, want in vorige eeuwen trachtte dere merkwaardige punten: het Spaansche
men (d.i. voornamelijk de kerk) alle herinne- Zand, waar dr. Bursch het vorige jaar een
ringen aan den vroegeren eeredienst Uit ïe nederzetting opspoorde, de heide brj de Vijf-
bannen en maakte men van een eertijds hei- sprong en de klokbekerheuvels aan de Goor-
lige plek bij voorkeur een afkeer inboezemende steeg, eveneens door dr. Bursch onderzocht,
plaats, waar boeven en misdadigers werden den Paaschberg, den Scheelenberg en den
berecht. Langenberg.
De Galgenberg heeft thans niets griezeligs En zooals wij in Lunteren's omstreken naar alle
meer, een bekoorlijke doolhof van berkensin- zijden de sporen aantreffen van voorhistori-
gels, bedekt de breede hellingen en van sche bewoning, zoo is het schier bij elk dorp
den en in elke buurtschap op de Veluwe. Overal
koepel af, die op het hoogste punt staat, heeft
men een prachtig uitzicht over de West- voelen wij den geweldigen achtergrond van
Veluwe en de Geldersche Vallei. het verleden, overal vinden wij de stille her-
nneringen en daarom ook hebben wij zulk
Verder naar het Oosten vinden wij in het heu
velland den* sporenbundel van den Hessenweg, In het prachtige een groote, innige liefde voor dit „wilt en bijs-
waar ook voorhistorische heuvels te vinden beekdal van Kwadenoord. ter landt" met zrjn donkere heidevelden, rui-
Midden in de weide de oeroude kapelheuvel. schende wouden en blinkende zandverstui-
zijn en in welks omgeving volgens sommigen hoogstwaarschijnlijk van vöörhistorischen vingen.
de Heiligenberg gezocht moet worden. Wij zijn oorsprong.
eerder de meening toegedaan, dat de boven- JAC. GAZENBEEK.
Beschermend strekt de machtige eik zijn
genoemde Galgenberg overeenkomt
met den takken uit boven de ,^even bergjes" bij '■) Ontleend aan Gust. van
Heiligenberg en daarom ook komt ons de mee- Voorthuyzen.
de Wall Perne-
Veluwsche sagen.

18
b\\

\
\\ Bi.
Blv>

\'<r /iH
l\
/ H ml
Kar /

fl/-
/
,-w

m
\
’
J\\ 4&
■
'«T; #

■\' * *jr \&^tz t__tt^__w^ *

t i _^^H f r
f^Ef

BS / ffl fl/ S'jof

fl/
T£r'l
4UQC
«jp*' ffl
l^fl fl/
HU^^*^ ""*■
«tf^'^fl
"■*»^3]
--■**'
WBG3è*w
___M_fl________9mÊim
B/ x^^\ ffl - «Br
X ___l9mf*^^ X f *^2& b 9

■L*^ Bk. Hl "

/
L^, Jfl Kt-.. lt
&S*- ffll
K
»

— *L

Ja
waar
—wij binnenkort
op
om onzefoto's terug te komen:
wel eenswat
hebben al heel aardige dingen ontvangen,
we
zullen laten zien. Maar moet veel
van er te makenmeer
zijn. Daarom hebben wij het volgende voor elkaar gebracht:
DE VOLKSCHE WERKGEMEENSCHAP
I ! zal de foto's, die wij ontvangen, in haar archief onderbrengen, opdat ook andere belang-
stellenden er iets aan hebben. Verder kan de Werkgemeenschap alle aanwijzingen
I j gebruiken, die tot het fotografeeren van voorwerpen of gebeurtenissen op volksch gebied
kunnen leiden, zooals adressen, data enz.
Afdrukken en vergrootingen (13X18 cm.), die voor ons werk van belang zijn, worden
vergoed. Het is dus de moeite waard om er eens een paar filmpjes aan te wagen! De
aard van het door ons gezochte materiaal blijkt voldoende uit de tot heden verschenen I
nummers van „Hamer". Tevens zal daaruit kunnen blijken, welke eischen aan kwaliteit
wij minstens stellen.
I . Wie iets te sturen, te leenen, te reproduceeren, te vermelden of aan te wijzen heeft,
richfe zich tot:
FOTO-ARCHIEF VOLKSCHE WERKGEMEENSCHAP —
SMIDSWATER 1 EN 2, DEN HAAG
 Hm KT' -s^mMS m

IB* m^
.-^fl B 11
ÈT
j/^ &flr liftiin
Jk
iiiffi
W Jk
L^fl I
IT fl Ir
I A» fl■ Ir ■1 Ir Wr
B^
lr -$9

De spanning van den tijd moet ons volk

Jr kunnen doorstaan. Het zal dit des te beter

P^ kunnen naarmate meer socialisten van
dendaad zijn samengesmeed in een ijzer-
sterke arbeidsgemeenschap.
Daarom geen verbrokkeling, maar een-
heid. Treedt toe tot het Nederlandsch
r\s\y. Verbond van Vakvereenigingen.
qy ftP
<AJ^N.V.V. " P. C. HOOFTSTRAAT 180
AMSTERDAM - TELEFOON 97360

20
Palm
Dgschen in Friesland.
nn vele opzichten blijkt langzamerhand,
dat de bekende boeken van Waling
Dykstra „Uit Friesland's Volksleven"
verre van volledig zijn en er noodig een
nieuw boek over de Friesche volkskunde
nioet verschijnen. En dan liefst niet één boek,
°iaar meerdere. Immers het reeds thans door
verschillende Friesche volkskundigen, als S. J.
van der Molen, dr. O. Postma, Klaes Sierksma
en anderen, verzamelde materiaal is dermate
olnvangrijk, dat het gerechtvaardigd zou zijn
een reeks boeken samen te stellen, achtereen-
volgens over de Friesche kalenderfeesten.
Seboorte, huwelijk en dood, sport en spel.
volkskunst, volksliederen, enz., enz.
Beschouwen wij ditmaal een der Friesche
—
kalenderfeesten Palmpaschen — dan is dit
Wel in het bijzonder daarom, dat van de
"'Palmsnein", zooals die in Friesland gevierd
wordt en werd, „om utens", d.w.z. buiten de
Provinciale grenzen, vrijwel niets bekend
schijnt te zijn, althans nooit besproken wordt,
zal mede te wijten zijn aan de bovenge-
noemde onvolledigheid van Waling Dykstra.
Immers, hij zegt van het palmpaaschloopen,
Waaraan wij deze keer onze aandacht willen
schenken, dat „de zoogenaamde palmstokken.
m et koek, sinaasappelen en gebakken zwaan-
tjes van tarwebloem, groene palmtakjes, goud-
en zilverpapier, in de friesche dorpen onbe-
kend (zijn). Bij uitzondering ziet men ze soms
bij kinderen van ouders, dle familie ln de
stad hebben en ze vandaar ontvangen."
PALMZONDAG IN UOUWERI
vROEGER.
Hier schijnt een klein angeltje te zitten ln de
re deneerlng. Er ls n.l. duidelijk te lezen, dat
de „familie in de stad", dat beteekent in Fries-
land, in Ljouwert (Leeuwarden) wèl de palm-
Paaschtakken kent. Toch treft men nergens
°y Waling Dykstra hiervan een beschrijving
aan! Doch ook latere beschrijvers en afschrij-
vers weten niets van Palmpaasch in Ljouwert
te vertellen. Slechts ln het keurige boekje
"■Palmzondag" van dr. C. Cath. v. d. Graft
'1938, Oosthoek, Utrecht) vindt men een liedje,
gezongen zou zijn. Doch een afbeelding of
olnschrijving der „palm" is ook hier niet opge-
komen.
Tot onze groote vreugde evenwel ontdekten
**i ln het tijdschrift „Volkskunde, XVI op de
Wdz. 119/121 en 227/228 een artikel en afbeel-
ing aan over den Palmzondag in Friesland's
hoofdstad van de hand van den bekendmi
21
professor Johan Winkler, die aldaar geboren
werd en zijn jeugd doorbracht.
„In mijn jeugd, dat ik mij herinneren kan
(dus zoo van 't jaar (18)45 af — ik ben ln '40
geboren)," aldus Winkler, „liepen de kinderen
te Leeuwarden omstreeks den Palmzondag,
met „palmen". Slechtweg „palmen" anders—
heette 't niet. Niet alle kinderen. Roomsch en
onroomsch zonder onderscheid; maar de Jode-
kinders natuurlijk niet. En evenmin de kin-
deren uit de hoogste standen „rlke-lul's-
kynders..." die niet. Meest waren het de kin-
deren der kleine burgerij en van de werk-
lieden, die met een „Dalm" in de hand zin-
gende en juichende langs de straat Hepen. Dle
palmen werden op straat verkocht (niet ge-
vent), maar ze stonden te koop op tafels of
banken van ruw hout, met gaten doorboord,
waar de palmen rechtop ln stonden, als sol-
daten in het gelid. Des Donderdags vóór
Palm-Zondag, in den laten namiddag en tegen
den avond kwamen ze 't eerst ter markt, maar
enkel en alleen ln een bepaald gedeelte der
stad, bij de Sacramentstraat, tusschen de
Oude Vischmarkt en de Amelandspijp, elders
nergens. Ze bleven ook den volgenden dag, des
Vrijdags, marktdag te Leeuwarden, aldaar veil.
Des Zaterdags niet meer.
Zoon palm bestond ult een ruw besneden
vuren stok, één of anderhalf meter lang.
Boven op dien stok was een zwaantje van
brooddeeg gebakken, de oogen vertegenwoor-
digd door krenten. De punt van den stok door-
boorde het zwaantje, dat met takjes palm
bestoken was. Onder het zwaantje was de
palmstok beladen met sinaasappels, vijgen en
stukken koek, in liefelijke afwisseling met
takjes palmkruid, reepen klatergoud en papie-
ren vlaggetjes, rood, wit en blauw. De stok
doorboorde de sinaasappels, de vijgen en de
stukjes koek. De kinders liepen juichende met
hunne palmen door huis en op straat, van Don-
derdagavond of Vrijdagmorgen tot Zondag-
avond (Palmzondag); dan mocht de palm ge-
plunderd worden, dat is: dan mochten sinaas-
appels, vijgen en stukken koek opgegeten
worden; heel smakelijk was een en ander dar.
niet me*.?
Bij het loopen met de palmen zongen de kin-
deren een liedje, dit: (wij spellen, volgens het
Friesch — D. v. L.)
Palm, palm, Donderdach,
Do 't de boer ln 't foaronder lach
Palm, palm, Frrjdach
Do 't de boer in 'e brij lach,
Palm, palm, Saterdach,
Do 't de boer in 't water lach
Ik der bij en jou der bij,
Is dat gyn moalje skllderlj?
Een ander liedje werd er nooit bij gezongen.
De Leeuwarder palm was veel eenvoudiger dan
die ult Kampen (tevoren ln „Volkskunde" be-
schreven. — D. v. L.). Zoo waren er b.v. nooit
elerdoppen aangehecht, noch slingers van wat
ook. Alles stond stijf, rechtop. Ik kan mij niet
herinneren, dat ik, in de laatste jaren van
mijn wonen te Leeuwarden (ln '75 ben ik van
Leeuwarden naar Haarlem getogen) de palm
nog op de markt heb gezien, noch ook kinde-
ren daarmee heb zien loopen. Toch kan dit
daarom wel 't geval zijn geweest. Ik heb er
eenvoudig niet op gelet."
Dat dit werkelijk zoo was bevestigt hü zelf
in een latere aanvulling: „Ik heb nog eens bij
eenen vriend te Leeuwarden inlichtingen ge-
vraagd omtrent de Paaschpalmen. Wel worden
ze daar inderdaad nog alle jaren gemaakt er.
verkocht en door kinderen juichende rondge-
dragen, maar jaar op jaar in minderp
mate, en, wat de palmen zelve betreft, jaar pp
jaar in geringere verhoudingen; ze worden al
kleiner en soberder, omdat het nog slechts de
kinderen der geringen en armen zijn, dle ze
voor slechts enkele centen koopen."
Tot zoover deze leerzame beschrijving, die om
een of andere reden niet door dr. Van der
Graft in haar boekje werd overgenomen en
sedert de eerste publicatie totaal vergeten
schijnt. Overigens, er is nog iets waarover men
zich kan verbazen:
EEN TWEEDE LEEUWARDER
„PALM"
Dr Van der Graft zelf namelijk schreef ter-
zelfder plaatse blz. 227/228:
„Tot aanvulling van hetgeen door den heer
Johan Winkler over den Leeuwarder palm-
paasch is meegedeeld, geef lk van dezen „palm"
der laatste dertig jaren de volgende beschrij-
ving:
Een groote stok is voorzien van vier opgaande
dwarsstokjes op welke horizontaal een koek-
krans rust, waar de stok middendoor gaat,
Aan dezen stok is boven den krans een brood-
vogel geregen, „eendje' genaamd. Bovenop
den stok steekt men een sinaasappel, al dan
niet met palmtakjes bestoken. Soms is deze
krans ook verticaal aangebracht en wordt hij.
evenals 't eendje, door den stok doorboord
Doch ook eenvoudiger palmen, bij welke krans
en latjes ontbreken, komen naast deze voor."
 .Pzülem, pallem Sondach " Akkrumer „Palmsondach", naar een waterverf
iAkkrum >
:.ti, leze beschrijving is een primitief schetsje
■
i n den palmtak gevoegd. Nu is het opmerke-
.i,k dat juist deze geschetste palmvorm, mon-
e.ing overgeleverd, nog bekend en gebruikt
'i<-lijnt
te zijn tot omstreeks 1914, terwijl deze
afwijkt van de door dr. v. d. Graft
„Friesche vorm", zooals Johan
Winkler die beschrijft en die we hierna nog
voor het verdere Friesche land zullen ont-
moeten.
OP SCHIERMONNIKOOG.
kerst wijzen wij nog op een „niet-
evenwel
Friesche" palmpaaschtak, n.l. dle waarmee de
kinderen op Schiermüntsaich (Schiermonnik
oog) ln kleine groepjes nog tot voor een zestal
jaren het kleine dorp doortrokken. Zij gingen
langs de huizen der voornaamste eilandbewo-
ners (burgemeester, hotelhouder, veldwachter,
enz.) om lekkers in ontvangst te nemen. Bij
elke deur aangekomen zongen zij:
Pallem, pallem Paschen,
Pallem, pallem ei,
Wacht je wy 'nen Sondach,
Krijgen wy in ei.
De „palm", die de kinderen meedroegen, was
wel een eigen eilander palm! Aan een met ge-
kleurd papier omwoelde stok waren ln waaier-
vorm groote bossen duinhelm bevestigd. Hier-
om- en doorheen strikte men gekleurde lintjes
en strikjes, waaraan soms koekjes, vijgen en
eierdoppen geregen waren.
Ook sneed men wel eenvoudig een flinke tak
van een conifeer met lange naalden en sierde
die op dezelfde wijze op. Dit zal wel oorspron-
kelijker vorm zijn dan die van helm, zooals
men ze in het laatst bijna uitsluitend aantrof.
VERGETEN GEBRUIKEN
Behalve in Ljouwert en op Schiermüntsaich
bestond, voorloopig nawijsbaar, het gebruik van
de kinder-ommegang op Palmzondag zou—
het niet in de lijn liggen deze naam thans te
vervangen
door Groenzondag of iets der-
gelijks?
(Warga, — nog ln Tietjerksteradeel, Wergea
Hepkema 1931, 3 Apr.), Grou en
Aldeboarn (Oldeboorn). Met. opzet zeggen wij
„voorloopig nawijsbaar", aangezien het geheel
niet uitgesloten lijkt, dat uit archivalia het ge-
bruik voor andere Friesche dorpen wordt aan-
getoond.
Van het Wergeaster en Tletjerksteradeelster
pulmpaaschfeest is ons niets meer bekend, dan
aat het. eenmaal geweest is.
teekening in het Friesch museum van
Ids Wiersma.
Evenwel, van Grou en Aldeboarn is gelukkig
meer bekend gebleven. Zoo schijnt het uiter-
lijk gelijk geweest te zijn aan den „palmson-
dach" van Akkrum, waarover aanstonds meer.
In Grou, waar het gebruik verdween met het
overlijden van den ouden man, dle de palmen
maakte en verkocht, bestond -+- o wonder! —-
een Friesch liedje. De kleine kinderen begon-
nen te zingen:
Hjoed is 't Pallemsnein.
Pallemsneln is 't hjoed.
Vervolgens de grooteren:
Moarn is 't itersdei,
Itersdel is 't moarn.
Oaremoarn is 't skitersdei,
Skltersdel ls 't oaremoarn.
Ook van Aldeboarn is het liedje nog bekend.
Men vergelijke het eens met dat van
Ljouwert:
Pallem, pallem Sondach,
Toen de boer in 't water lach.
Ik er bij en jou er bij,
't Was so 'n moalje skllderrj
AKKRUM.
Wijden wij thans onze aandacht echter
niet
meer aan deze overblijfselen van wat eens
een bloeiende volkscultuur was, doch zien wij
wat er nog springlevend in Akkrom gebeurt.
—
Op den morgen van Palmzondag Palmsneln,
in goed Friesch — onmiddellijk na kerktrjd.
komen uit alle hoeken en gaten, boerderijen
en burgerhuisjes blijde kinderen tevoorschijn,
die trots hun palmtakken voor zich uit
dragen. Steeds meer sluiten zich bij hen aan
en tenslotte verzamelen zich wel een 200 kin-
deren bij de school. Nu en dan uit zich hun
voorjaarsvreugde in het spontaan gedreunde
liedje:
Pallem, pallem Sondach.
Toen de boer in 't water lach.
En ik er bij en jou der bij.
It was in moaije skllderij.
De skllderij was stukken,
Pallem, pallem plukken,
Der is geen een in Engelland,
Die sukke palmen maken kan.
Op het schoolplein ontvangen de kinderen elk
een reep chocolade en wordt de „palm
„Üs pake en beppe binn de hjerst
De iere Maitiid binne wij".
sondach", zooals men de tak noemt, door cci;
commissie, bestaande ult het bestuur van
Volksvermaak en eenige onderwijzers, gekeurd.
De mooiste, d.w.z. de oorspronkelijkste palmen
krijgen een prijsje. Men denke zich de moei-
lijkheid eens in om van zoon 200
volkomen
juist gemaakte takken, de „mooiste"
uit te
zoeken!
DE AKKRUMER „PALMSONDACH"
Hoe ziet nu de ..palmsondach" er uit? Ais
toelichting diene een waterverfteekening uit
het Friesch Museum van den bekenden
Frieschen teekenaar en schilder Ids Wiersma,
gemaakt in 1922. En onze beschrijver is de
„Palmzondagijveraar" bij uitstek, de oude
Akkrumer W. J. Koopmans, die in een aar-
dig rijmpje, waarin de plaatselijke sfeer zoo
juist is getroffen door de historische namen
van omstreeks 1880, een kleine Akkrumer laat
vertellen hoe hij zijn palmtak maakt. Terloops
zij er op gewezen, dat de volgorde der ingre-
diënten op de teekening niet overgeleverd
juist is. Luister maar:
DE PALMSONDACH.
Oan in lange kliene prikke
Üt Doedes küperij,
It spil torjuchte skikke
Is noflik wirk for my.
hi swaen fen Geeske Bakker.
In swaentsje for in sint;
Dat beestke sjucht net wakker,
't Hat eagen fen in krlnt.
In fiich fen Sytse Visser,
Ljeafst great en taei en tin,
San bak jeflich, dy 'k wisser
Om 't
stokje riuwe kin.
In brok Akkrommer-Dimter,
Ef 'n timpe keallepoat
Fen Folkert Ages; dat hindert
(seit Mem)
En as ik nei in skoftke
ek net san soad.
Wer in füch torjuchte trluw,
Den krij "k in krintepofke,
Det 'k ek nei boppen skou.
Nou 'n fiich noch: nümer trrje
En 'n apel. giel en glèd.
Fen pas der ünder flije;
En alles is sa 't heart.
22
 Een groepje Akkrumer kinderen met hun palmpaaschtakk
Allinne om palmtükjes
Noch nel Jan-tünman ta:
Hwent grien yn alle hoekjes.
Dat tucht de palmbeam sa!
Mei flach jes, reade en griene,
En franjes der om gear,
Is siker, scoe ik miene,
De „pallemsondach" klear.
Wet zulke takken nu trekken de op het
schoolplein verzamelde kinderen in optocht
ntet de dorpsharmonie voorop de „bürren"
(buurt) en „Kleef" (een afzonderlijke wijk)
door. Het is natuurlijk niet wel doenlijk het
oude palmzondagdeuntje door de muziek te
laten spelen, doch Akkrum bezit nog een
eigen „Palmsneinsang", eveneens van W. J.
Koopmans en getoonzet door den Frieschen
ondichter P. E. Folkertsma van Aldeboarn.
Dit waarlijk volksche lied op een fleurige en
vlotte wijze zingt heel Akkrum, oud en jong,
en op school ls gezorgd, dat de kinderen
öe woorden en wijze vlot en juist kunnen
2tagen. Zoo klinkt dan op deze Zondag
want na de optocht gaan de kleinen nog naar
— En ondanks al deze palmpaaschvierlngen.
Pake en beppe, omke en moeike toe om een
fractatie op te halen
frissche klnderkeeltjes:
—nu en dan uit
Kom, jonges, 't foarjler ls op til,
't Is hjoed al Palmsneln,
Vn optocht Kleefen bürren troch.
Fen d'lene oan d'oare ein.
üs pake en beppe binn' de hjerst,
Üs folk de simmer tiid.
De iere Maltlld binne wy,
En lyk as 't foarjier bliid.
Oerein! de Palmbeam moat oerein!
Vn Peaskepronk oerein!
It bliere foarjier wachtet üs.
De kjeld is hinneflein.
Kom, helje w' op ln fleurich llet.
As helt en mem alear;
En halde 't brükme, leuwen &ld.
Fen Akkroms jeugd yn ear.
IN DE SCHEENE
Waar er zijn meer plaatsen ln Friesland. hoe-
Wel dan niet het Friesche land, waar de kin-
deren hun Palmzondag vieren. In Kuinder
en Slijkenburg, Blankenham, ja, overal ver-
spreid in het gebied aan weerszijden van de
23
Linde, ln de Scheene, kent men dit gebruik.
En toch vindt men het nergens ln de volks-
kundige boeken vermeld!
De meest voorkomende hoofdvorm is een stok
met een horizontaal kruis. Vaak rust op dle
krulslatten een broodkrans. Op de vier hoeken
staan broodhaantjes, meestal met als voetstuk
een sinaasappel. Van de vier hoeken hangen
dan slingers van eitjes en koekjes of gedroogde
vruchten. Ook een andere, waarschijnlijk
oudere vorm is bekend, die vrijwel de
Ljouwerter „palm" nabij komt. De jongens
snijden een tak met vier op dezelfde hoogte
ontsproten zijtakken, welker uiteinden een
horizontalen hoek, rechthoek, vormen, waar-
boven uit in het midden de hoofdtak steekt
De vier zijtakken krijgen dan de broodkrans
te dragen met de haantjes. De verslering is
verder als bij de eerste vorm. En het liedje?
Palm, palm. paosel,
Doeke frijt mit Klaoslen,
El koekerei,
Dit is myn leste Paosei.
zoowel vroeger als nu, ondanks deze overvloed
van interessante gegevens, lazen wij nog on-
langs :
Maar dat sprookje is hiermede ook de wereld
uitgeholpen en Friesland viert
stijl
— net als de overige
—
ln eigen
Nederlanden op de
Zondag vóór de eerste volle maan na lente-
dag-en-nacht-evenlng het lentefeest der
groenende en bloeiende takken en boomen.
Nieuw Palmpaaschlledje
DIEDERIK VAN LOO.
Vertaling der Friesche teksten:
Liedje uit Grouw:
Vandaag is 't Palmzondag
Palmzondag is 't vandaag.
Morgen is 't etersdag,
Etersdag is 't morgen.
Overmorgen is 't sch...tersdag
Sch...tersdag is 't overmorgen.
De Palmzondag-tak:
Aan een lange, dunne stok
uit Doede's kuiperij
de dingen terecht schikken
ls een prettige bezigheid voor mij.
Een zwaan van Geeske Bakker,
een zwaantje voor een cent;
dat beestje kijkt niet helder,
't heeft oogen van een krent.
Een vijg van Sytse Visser,
liefst groot en taal en dun,
Zoon „bakje-vijg", die lk gemakkelijker
om het stokje kan rijgen.
Een brok Akkrumer „Deventer"
of een stuk „kalverpoot" (koeksoorti
van Folkert Ages; dat hindert
(zegt moeder) ook niet zoo erg.
En als ik na een poosje
' weereen vijg op zijn plaats breng,
dan krijg lk een krentenbol,
die 'k ook omhoog schuif.
Nu nog een vijg: nummer drie.
En 'n appel, geel en glad,
op juiste wijze er onder aanbrengen:
en alles is zooals 't behoort.
Slechts voor palmtak jes
nog naar Jan tuinman:
want groen rondom,
maakt de palmboom zoo mooi!
Met vlag jes, roode en groene,
en slinger er rondom heen,
is zeker, zou ik denken,
de „palmzondag" klaar.
Kom, jongens, 't voorjaar nadert,
't is vandaag al Palmzondag,
In optocht Kleef en de buurt rond,
van den eenen naar den anderen kant.
Grootvader en Grootmoeder zijn de herfst.
-
ons volk (Vader en Moeder) de zomer,
het vroege voorjaar vormen wij,
gelijk de lente blij.
Hoog! De palmtak moet hoog!
In paaschbest hoog!
Het blijde voorjaar verwacht ons,
de koude is weggevlogen.
Kom, heffen wij aan een vroolijk. lied,
zooals Vader en Moeder vroeger;
en houden wij het gebruik, eeuwen oud.
van Akkrom's jeugd in eere.
Foto's: Arch. Folkske Wirkmiensk j
(Opn. Gombault
Op sommige plaatsen houden jongens op Palm-
zondag voorbijgangers aan om een paar centen
..vuur 't poaschveur".
Des middags komen te Denekamp eerst Judas
en Cariot samen. Judas draagt een touw-
Hz'pers trekken
— daar gaat de boom.
De boom wordt handig van de zware takken
ontdaan en dan weggesleept.
Onder: Wie geen tak kan te pakken krijgen
neemt een trekker bij de hand.
Lentehoogtÿ.
Het
is lente geworden in het oude
Saksenland. Bleek geel tot rood-
ornin bloeit de gagel rond de heldere
aeideplassen. Kievit en wulp duikelen
over de vennen en hun roep doortrilt
de lucht, In de walheggen pronken de haze-
laars en de elzen met hun katjes en langs
de weiden wuiven wilgen met witte hoofden.
Waar bosch en wei elkaar ontmoeten, op stille
verloren plekjes, bloeit de primula veris, in de
ruige randen langs de akkers blinken de oogjes
der viooltjes, en de boschgrond is wit van de
klaverzuring en de anemonen.
Hoog in de boomen hamert en schatert de
specht. Op de bovenste plek van den groven
den juicht de fitis met trillend keeltje en
tjlftjaf en koekoek roepen alom lulde hun
naam. Werkelijk, het is lente geworden in het
oude Saksenland en ook het hart der Sakser.s
in Twente is opengegaan. De drang is in hen
ontwaakt, om op de wijze der vaderen hun
vreugde te betoonen over het ontwaken dei-
natuur en om m hun oude gebruiken de bin-
ding te beleven van mensch en Al.
Het oude voorjaarrgebruik is nergens in den
lande rijker en plechtiger gebleven dan in
Twente. Het is thans saamgetrokken rondom
het Christelijke Paaschfeest, het heeft ook
verschillende Christelijke trekken aangenomen,
maar de oude Germaansche elementen zijn er
volcp ln bewaard gebleven. Zonder eenige
moeite is te tien, dat in de Twentsche Palm-
zondag- en Paaschgebrulken de oude viering
van de lente-dag-en-nachtevening en van den
Hoogen Mei voortleeft, dat zich onder Chris-
telijk gewaad het oude Germaansche volks-
geloof heeft gehandhaafd in een grooten rijk-
dom van zinnebeelden.
PALMPASCHEN
Op den Zondag voor de „goede week", op
Palmzondag, begint in Twente het lentehoogty.
Op dien dag herdenkt het Christendom de
intocht van Jezus in Jeruzalem en schijnbaar
is hPt Palinfeest een echt Christelijk feest:
insesteld. en met palm gevierd, om de her-
nnering levendig te houden aan de grootsche
(waarvan de bijbel gewaagd) gebracht
aan den God-mensch vóór het begin zijner
lijriensperiode. In de Roomsche kerken wordt
voor ieder gezin nog een bosje „palm" gewijd,,
waardoor nadruk wordt gelegd op die Jeruza-
lemsche palmenhulde, maar zelfs bij die vol-
slagen kerkelijke handeling komt in Twente
een volkoch element naar voren. Lang niet
ieder komt n.l. In de kerk met wat men ln
Nederland „palm" noemt, met buxus. Velen
laten ln plaats daarvan takken wijden van de
iebe (taxus baccata), hoewel die giftig is en
terecht den naam van „venijnboom" draagt.
Wie geheel de traditie wil volgen, moet die
takken zelfs halen van bepaalde, daarvoor
aangewezen lebenboomen. De Twentsche volks-
kundige J. J. van Deinse vertelt, dat soms wel
door honderden personen takjes worden ge-
naald, ter wijding in de kerk, van den mooien
iebenboom, die op het erve Koekoek bij Olden-
zaal staat.
Misschien heeft dit erve, met zijn lentelij ken
naam, vroeger een bijzondere rol gespeeld bij
de Germaansche voorjaarsviering. In elk geval
is het zeer merkwaardig, dat men juist daal-
de iebentakjes haalt, want, men kan ze bij
elke oude boerderij vinden. Overal in Twente
staan ze „op zied van 't hoes", of „veur de
baovendeur". De zwaarste ieben, welke we tot
nu toe ontdekten, staan bij den Diekboer op
het „Hof te Boekelo"; deze zijn zeker 600 oi
700 iaar oud.
Van ouds is de iebe den Germanen heilig
geweest. Wij kennen haar uit het Midwinter-
en het oude doodenieest, waarin zij — de altijd
groene — een plaats heeft als symbool van
het onvergankelijke, zich altijd weer ver-
nieuwende 'leven. Hoe zou zij gemist kunnen
worden ook bij het voorjaarsfestijn, waar toch
nog geen der andere boomen nieuw blad heeit
gemaakt? Bij het oude Meifeest was zij ver-
dwenen. Want daarbij getuigde de groen ge-
worden berk van de overwinning van het
jonge leven. Op den feestdag der dag-en-
nachtevenlng kon de lebe alleen nog de ver-
wachting van dezen ontwikkelingsgang uit-
drukking verleenen en dat doet zij nu op
Palmzondag nog in haar gekerstenden vorm.
lebengroen en dennetakken versieren vaak de
palmpaschens der kinderen, maar meestal
7,ijn deze in onzen tijd opgetuigd met buxus.
die later hier te lande ls ingevoerd, ook „im-
mergroen" is en dus best de lebe kan vervan-
gen, vooral voor het gebruik door kinderen,
omdat hij de vergiftige eigenschappen der lebe
mist. Doch hoe dan ook opgetuigd, de volksche.
thans kinderlijke palmpaasch heeft aan het
begin van het lentehoogtij zijn karakter ge-
geven, al moge zijn naam dan ook Christelijk
zijn.
De Twentsche palmpaasch is niet ln elke
plaats van het gewest gelijk, Integendeel, haast
iedere nederzetting heeft haar eigen vorm,
doch overal zit hij vol oude zinnebeelden. Ner-
gens ontbreekt bijv. het radkruls, het vler-
spakige zonnerad, dat mede het jaar aanduidt
in zijn vier deelen. Het jaar, dat voor den
natuur- en bodemverbonden mensch een beeld
is van het groote gebeuren in den komos.
evenals van zijn eigen levensloop. Oeroud is
dit zonne- en jaarzinnebeeld. Het werd reeds
in den jongsteentijd in Zweedsche rotsen ge-
beiteld en getuigt daar reeds van het diep
religieuze leven onzer voorouders. Eindeloos
ls het leven en het Al, maar in dle eindeloos-
heid wentelt het wiel der tijden, met zijn vier
spaken.
Het zich steeds verjongende leven wordt aan
den palmpaasch gesymboliseerd door de
zwaantjes-kukelhaantjes, welke op zijn vier
zijtakken worden gestoken en vooral door den
grooten zwaan met drie jongen op den rug.
welke den hoofdstak siert.
Als geheel is de palmpaasch een rudimentaire
Meiboom, die nog als weleer gekroond wordt
door den zwaan, den zonnevogel, dle in zijn
suikerkransjes nog meer zonnesymboliek
draagt en in zijn snoeren vijgen, rozijnen,
koekjes, enz., de vruchtbaarheid beeldt, die in
de lente tot ontluiking komt. Helaas, zal de
Palmpaasch dit jaar wel zeldzaam zijn, wan-
neer hij "tenminste niet heelemaal ontbreekt.
IE DENEKAMP
Niet ontbreken echter zullen op Palmzondag
de Denekamper jongens. Zij hebben in den
vorigen herfst reeds eiketakken gesneden en
geschild. Zij hebben één eind daarvan rond
gebogen tot een handvat en dat den winter
over vast laten staan, zoodat het nu voor den
dag gehaald zijn boogvorm behoudt. We laten
het den lezer over in dit gebogen handvat
den oerboog te zien, het oudste zonne-zinne-
beeld. Wij willen alleen letten op de versiering
iebengroen of buxus
van dit handvat met
en vroolijk gekleurde linten, die op de jassen
der jongens wederkeeren en zoo aan den troep,
die uitrukt naar de wegen, welke Denekamp
bereiken, een lentelljk aspect geven. Bij die
toegangswegen vatten de jongens post en
niemand komt het dorp binnen, die niet een
kleinigheid heeft geofferd „veur het paosch-
veur". Ook in het dorp trekken de jongens van
deur tot deur om een gave en daar staat de
aanvoerder: „Judas" aan het hoofd van den
24
in Twente.
Uoep. Judas, die bij het Paaschstaak-slepen
op Paaschzondag ook een belangrijke rol zal
spelen, totdat hij op dien dag wordt afgedankt
om plaats te maken voor „Karloth", dle het
volgend jaar „Judas" zal zijn.
In deze beide figuren herkennen we de ver-
persoonlijking van het oude en van het nieuwe
iaar, die niet uit dlt stuk volksleven uitgeban-
nen konden worden en daarom ln hun naam
verachtelijk moesten worden gemaakt, bij de
kerstening. Dat men daarbij er zelfs toe is
overgegaan den „Judas Iskarloth" ult den
bijbel tot twee personen te maken, is typisch
voor den geest van dien tijd. Vroeger gingen
Judas en zijn troep met groote manden door
het dorp en zamelden zij eieren in, die ver-
kocht werden om geld voor het hout van het
paaschvuur te krijgen, maar tegenwoordig laat
men dezen tusschenschakel voor het grootste
deel weg.
Op Paaschzondagmlddag om twee uur begint
in Denekamp het beroemde Paaschstaak-
slepen. Op den weg naar het kasteel Sln-
graven ontmoeten Judas, Karioth en de hout-
hakker elkaar. De laatste voorzien van een
goed gescherpten bijl. Judas voorzien van een
lang trektouw om den boom om te trekken.
Naast elkaar wandelen ze voort en weldra
krijgen zij gezelschap van de jongens en man-
nen van het dorp. Plechtig is hun gang en
zij zingen oude Paaschllederen, vooral:
..Heden is de groote dag, dat Christus opstond
ult het graf". Karioth en de houthakker
wachten bij den weg naar de rentmeesters-
woning, terwijl Judas daar heen gaat om te
vragen om een boom, die, volgens oud recht,
door den eigenaar van de havezathe „Bögels-
camp" gegeven moet worden. Wanneer Judas
met den rentmeester terug is, hebben zich heel
het dorp en meestal honderden toeristen op
den Singraverweg verzameld en in plechtigen
tocht gaat het zingend naar den boom, welke
de rentmeester aanwijst om geveld te worden,
ïs de boom zoover gehakt, dat hij omgetrok-
ken kan worden, dan moet Judas naar boven
°ni het trektouw te bevestigen. De gekapte
boom wordt van zijn grootste takken ontdaan
en zoo behakt, dat hij gesleept kan worden.
Dit slepen geschiedt echter niet met een touw,
doch aan de eraan gelaten levende takken,
waaraan de bottende knoppen zitten. Honder-
den menschen, oud en jong, nemen aan dit
i-rekken deel en wie geen tak kan pakken,
vat iemand aan de hand, die wel zoo geluk-
kig is, en zoo vervolgens. Er ontstaan heele
ketens van trekkers en de oude gedachte is
natuurlijk, dat door al die trekkers de sap-
stroom gaat, die in den boom is ontwaakt,
die den boom tot nieuw leven zou brengen
en die dat ook de menschen zal doen, die met
die bottende takken verbonden zijn. Het is
een echt volksche lentebeleving.
Daaraan doet niet af het feit, dat de boom
eerst slechts tot bij de kerk wordt gesleept
en de dorpelingen de Vespers bijwonen. Wan-
neer de dienst geëindigd is, gaat het trekken
voort en wordt uiteindelijk de boom geplant
°P de weide, waar reeds de stapel is opgetast,
die des avond Paaschvuur zal worden. Maar
de boom wordt niet bij dien „baoken", zooals
de Twentenaren tegen een Paaschvuur zeg-
den, geplant en nog minder verbrand, zooals
nven in „folkloristische" boeken kan lezen. Hij
wordt een heel eind van het vuur opgericht,
nadat hij van zijn takken geheel is ontdaan
en slechts boven een gaffel is overgebleven,
waarin een teerton wordt bevestigd. Opge-
richt vertoont de Paaschstaak het beeld der
■^ïan-rune, het zinnebeeld van het verjongde
leven.
Jladder,
8 de staak opgericht, dan klimt Judas op de
welke er tegenaan staat, en tracht
25
den boom bij opbod te verkoopen. Het wordt
h.-m niet gemakkelijk gemaakt. Hij staat bloot
aan allerlei plagerijen, welke we ook kennen
van ander voorjaarsgebrulk, vooral wanneer
het daarbij geldt het oude jaar weg te jagen.
Judas wordt zelfs van de ladder getrok-
ken en dan neemt Karloth zijn plaats in.
De boom wordt tenslotte werkelijk verkocht
Op de Paaschweide wordt de boom opgericht en
onder veel grappen door Judas en Cariot
verkocht.
en later door den kooper, die meestal geen
koopje heeft, weggehaald.
TE OOTMARSUM
Een ander hoogtepunt van volksch leven vindt
beide Paaschdagen te Ootmarsum plaats, een
gebeurtenis, waaraan heel het stadje meedoet
en waaraan, evenals in Denekamp, de man-
nelijke jeugd leiding geeft. In Ootmarsum is
er een Paaschcommissle van negen jonge
mannen, dle drie aan drie aftreden. In drie
jaar wordt dus de commissie geheel vernieuwd
en dat gaat geheel „van zelf", zonder ver-
kiezing, op oud-volksche wijze. Deze commis-
sie zorgt voor het Paaschvuur en gaat bij het
„Vlöggelen", het typische Paaschgebruik van
het stadje, voorop. Dlt Vlöggelen begint op de Links:
de Paaschtaak van Denekamp en rechts
Paaschweide, gelegen op de helling van den die van Tilligte.
Kuiperberg. De bevolking spreekt van Kuper-
berg. Op deze Paaschweide dan gaat tegen vijf
uur de commissie heen en weer loopen en ter-
stond sluiten zich de aanwezigen aan.
Hier zingt men vooral het „Christus is opge-
standen al van de joden hun handen" en
„Hallelujah den blijden toon". Zijn het in
Denekamp gezongen lied en het „Christus is
opgestanden" naar toon en rhythme heel oude
liederen, „Hallelujah den blijden toon" is
merkbaar jonger en het komt in Ootmarsum
dan ook werkelijk slechts in de tweede plaats
in aanmerking. Geopend en gesloten wordt de
plechtigheid met het oudere lied.
De Paaschcommissie en de verdere aanwezi-
gen verlaten weldra de Paaschweide en gaan,
in een troep loopend, al zingende naar den
ingang van het stadje. Daar vatten allen
elkaar bij de hand en vormen één lange
keten, die zingend rondtrekt door het stadje.
Men neemt steeds denzelfden weg, loopt in de In Oldenzaal draagt de Paaschbaken steeds drie
teertonnen.
eene straat aan den linkerkant in een andere
aan de rechterzijde. Soms slingert de lange
menschenketen zich om een stiepel (de lange
verticale paal, welke de oogstdeuren door mid-
den deelt en die in het Saksische gebied oud-
tijds als onheilafwerend gold) en ook gaat hij
door enkele huizen heen. Daar staan dan op
de gedoofde kachel enkele glaasjes jenever
voor de commissieleden, welke in 'n gaank"
— al doorloopend— worden verschalkt. Daar-
in is de oude „Heil" of „Minnedronk" bewaard
gebleven. Dat dit Vlöggelen als een heilbren-
gende zonne-omgang moet worden aangezien,
wordt nog duidelijker door het feit, dat de
menschenketen onderweg meermalen echte
spiralen vormt en zich aan het slot als een
spiraal oprol. Wanneer dat is gebeurd, komen
de kinderen van het stadje voor hun vaders of
ooms staan en wanneer nog eens de vele
strophen van het „Christus is opgestanden"
gezongen zijn, worden de kinderen vastgepakt
en driemaal omhoog gegooid en op die wijze Paaschvuren vlammen op in den voorjaarsnacht
aan de herboren zon gewijd.
Na afloop der beschreven plechtigheden gaat Het vlöggelen te Ootmarsum
men in Denekamp en Ootmarsum eiereneten,
maar tegen dat het donker wordt, gaat men
weer naar de verschillende Paaschweiden.
Overal in Twenthe doet men dat en tegen den
avondhemel schijnt weldra de rosse gloed der
Paaschvuren. Hoog slaan de vlammen uit de
groote baokens. Vreugde is er in elk dorp, in
elke buurtschap. De Paaschvuren branden, de
winter is overwonnen: het is lentehoogtij in
het oude Saksenland! j B BROEKHUIS.
foio's Hill* Kleinstra en Arch. A.P. (1)
 E^\ ' iHËrj^TJ Bd wl

Naar oeroud gebruik irok de jeugd van HelvoiH op

i&ü BBl^^' - 't
Woensdag voor Paschen langs de huizen en hoeven 2 fl
om eieren in te zamelen, die later verdeeld werden.
Jkm i
#
m Zwaaiend met kunstig besneden stokken zingen zij:
Eén ei is geen ei, twee ei is een half ei, drie ei is
*^fl
SSf'.
* _ - jm «
M z>enPaaschei". Onze afbeeldingen laten de tocht van A I J"'.]m,
I Jf den luidruchtigen stoet zien en ook, hoe een boerin I i lf I Bk.l
■ i B***) J^* ■ iff I ■ b#*9H^B IBv 1 '^^1
' Ét-
haar offer brengt. Later wordt de inhoud van de mand Wl'. ,*,:,Jjt M .\ M mÊ^^m '

IH
mcl eieren onder de deelnemers aan den rondoang __WW I Iflfi ■<■ ' LPw IH^^k. KB
*^Sk S~\ verdeeld. —'
"
Ifmï \___ 1 I
a-'
I^_<
JL x^ xlV» 9P |!L' *.., HH Hr TJaEBIM
"41 BL ""-^JI Bs
*
I /) (Jt/ r-5 /- "-r»H .'.*%» jPBPI^ i.-» ■aTjE
Ci r r^sT '"rlllrJ^B. t-BB^-jB bb ,'' I f iitl ■!
i / ■

**"

II
f. -^k^B
i/
I I \
*
flM^ik. *
SBw
zWm.

tm '
-*>**.^
fc
_ ' ""'^üJ^^^H
p^. ---w%!^'^)'* JB) cJfcÉL

aHHBHH^
"?* w
*r

lir ju \\____t____. V,*^*^*,

>"^
<l^'y%ji J: '
Il
/
"& w __U \___^^^^_ f.
____tÊ_mra. Bf " »"
" ' T

/ / V 2^Br^ %B Jl o^^^^^^**^^
. I L± , Bbw B ,w t _j |^f |V iC 't- aS rmS&MIÊffcmÊUÈ BHH^'^B 4
3^ JK Bt T^nflfl____,
// //*
Ë*^^m___l ________-__2I
/ /
*
-^ *
-**■*
Bl i -w B
*B^^
Bk B J-BftJ^fl Bv o_____\ Mi B Bji 8888
/^ 88l H> I I
' 1.- "^B&^^vl^^^B Br f -_*___j__MÊm. *k^*B r-^^. BBf J^F r
JH] " BR ■Ji ■ /.'WJ
i
Jy BP^ ■* > i^^^^^SiA z^Ê HrulwH 1 Htfß
1

fl fl -aUk .flfß ly *^HB É '

-MB A **vl \. Jn
ißi ",)W^*m * .^^fl /i nt jJ
ig.l* fp^^^flfÊÊ

m^^^^^^^ *X
-— r-^n^-m^^^^ B- .^H Imi. * §___m M\ Bffl I 1h

. fl / i^B J fl W\__,sk
z^^L j d B|^ / _\_^___W BV^^l J^^^l ï Bb

■ fl B ?' fl B^ |b / B fl 1? " i Bj^, fl3p *H ]»- i^fl

B I CTB>^i!^Wj*ißP^ jctßt^^^ I
JH flflkjk
'■'

*' A s**2 ' *** mt W I

'■^
Aroh. A.P-

P J B^ /

"^IWJWIW^ BH^
88, H^ i BV /
HINDEItoPEN
INLEIDING
Hielepen, die likje stéé,
Oeen trèè kaanten ien 'e séé,
Allónnig oeen 'e Suuderkddnt
't Boente féé ien 't klaiwerldand
mindeloopen,
is het wel gewenscht
en goed, u te gaan beschrijven? Is
het wel verantwoord, aan duizen-
den te gaan vertellen, hoe belang-
wekkend uw verleden was, hos
e®Qig jw cultuur, hoe ongemeen uw kleeder-
dracht, hoe stoer uw volk? Kunnen uw mooie
hoekjes, uw interessante gebouwen, wel onder
zooveler aandacht worden gebracht, zonder
dat ge gevaar zult loopen, een „bezienswaardig
heid" te worden? Als het zoover met u zou
komen, dat ge „geëxploiteerd" wordt, zooals
r eeds gebeurt met verschillende plaatsen in
°hs vaderland, dan ware het beter, u te
'aten voortsluimeren in uw rust.
Maar neen, te weinig weet ons volk, welkeen
schat van volkskunst gij hebt voortgebracht,
en hoe uw cultuur invloed heeft gehad op die
111 andere deelen van ons vaderland.
Hindeloopen, gij zijt een wereld op uzelf.
Ja- een wereld op zichzelf is Hindeloopen.
°mdat het heeft voortgebracht, gekweekt on
°nderhouden een eigen kunst en cultuur, zich
uitende zoowel in den bouw der woningen als
lri de meubelen, het huisraad en de gebruiks-
voorwerpen, zoowel in de kleederdracht als
ln de taal.
ter wereld vindt men dat?
Het thans tot museum verstilde stadje biedt
den geschiedvorscher, zoowel als den bouw-
meester, den taalgeleerde en den schilder,
zooveel te genieten,' dat het niet mogelijk is,
27
in één
geven.
enkel opstel een volledig
In een reeks van bijdragen hopen wij u nader
tot Hindeloopen te brengen.
Hoe dan is het mogelijk, dat een stadje, dan
thans 893 inwoners telt. en steeds, zelfs in
den tijd van zijn hoogsten bloei, de elfde en
laatste in rang onder de elf Friesche steden
was, een zoo bij uitstek merkwaardige
evolutie heeft doorgemaakt?
Laat ons daarvoor eens terugtasten in de ge-
schiedenis, die zeer belangwekkend is en een
nadere beschouwing overwaard.
eeuw.
Z.W. Friesland in de 8e
f -f tochten der Noormannen
beeld te ONTSTAAN
Hindeloopen is reeds in de Middeleeuwen
ontstaan, nog vóór het ontstaan van de
Zuiderzee. Toen. kwam de Vliestroom uit in
het Almari of Flevomeer, en liep ten westen
van de tegenwoordige Friesche kust in de
Noordzee.
Het was den tijd van de machtige Friesche
koningen, die te Stavoren resideerden en op
jacht gingen in het nabijgelegen bosch van
Kreil. Hier, in dit bosch, waar herten in over-
vloed woonden, hadden zij hun jachthuis.
Dit jachthuis nu moet de oorsprong van
Hindeloopen zijn geworden.
De naam Hindeloopen herinnert ook aan dit
jachtvermaak. Volgens Ocko Scarlensis, v/iens
verklaringen men overigens met een korreltje
zout moet nemen, zouden de „etlicke wilde
beesten, welcke men hinden noemde, ende
die uyt het bosch van de Creyl aldaer haren
ganck ende loep hadden", hun naam aan de
plaats gegeven hebben, welke naam dus zou
beteekenen „loopplaats der hinden". Andere
geleerden echter bestrijden deze naamsaflei-
ding en achten de zaak niet uit te maken.
Aardig is in dit verband het rijmpje boven
den ingang der Groote Kerk:
„Des Heeren Woord Met aandacht hoort.
Komt daartoe met hoopen Als Hinden loopen
De kleine nederzetting groeide langzamerhand
aan en de bewoners hielden zich aanvankelijk
alleen bezig met vischvangst, later ook met
veeteelt. We vinden tenminste in het Ost-
friesisches Urkundenbuch een schenking aan
het St. Bonifaciusklooster te Fulda, waar-
schijnlijk uit de 8e eeuw. Aan dit klooster
werd in het land Westrahe (Westergo) bij de
 van branden, oorlogsrampen,overstroomingen,
wisselen elkaar af. Het is daarom te meer een
bewijs voor de geestkracht der oude Hinde-
loopers, dat ze hun stad, ondanks die tegen-
slagen, steeds uitbreidden.
De. strijd tusschen Schieringers en Vetkoopers
ging niet ongemerkt voorbij: oude kronieken
vertellen ons van den slag bij Palesloot,
tusschen Hindeloopen en Molkwerum in 1418,
waarin wel 300 Schieringers sneuvelden en
200 gevangen werden genomen, en van den
slag bij het Oude Hof, ten Oosten der stad,
in 1420, waarin brj de 200 sneuvelden, en
even zoovele werden gevangen genomen.
„Synde het geenszins te verwonderen, dat er,
in de eerste woede eenighe dier ghevanghenen
syn opgecnoopt". De naam „Galgepölle" her-
innert ons hieraan.
Behalve deze onlusten werd er een verbitterde
strijd gestreden op het gebied van den han-
del. Daar was de nog machtige Hanze, die
zich met hand en tand verdedigde tegen de
zoo fel concurreerende Hollanders en Zeeuwen.
De strijd eindigde met een overwinning voor
de laatsten, terwijl de Hanze ten onder ging.
En nu zien we iets heel bijzonders gebeuren:
de IJsel- en Zuiderzeesteden verloren hun
handel, Stavoren ging zelfs ten onder, alle
handel verplaatste zich langzamerhand naar
Holland, maar Hindeloopen leefde op tot
nieuwen bloei, grooter zelfs dan tevoren.
De verklaring hiervoor moeten we geheel
zoeken in de bovengenoemde innige verbon-
denheid met Amsterdam. De vooruitgang van
Plattegrond van Hindeloopen van Schotanus uit 1664. de Amstelstad werd de bloei van Hinde-
loopen.
en Stavoren vrijdom van tol door de Sont.
Eigenaardig is het, dat een plaats met een
zoo uitgebreide handelsvloot geen haven had.
dle groot genoeg was om de groote fluit-
schépen ligplaats te verschaffen. Op de
oudste plattegronden (Van Deventer 1588,
Schotanus 1664), komt nergens een opening
voor, waardoor de schepen vanuit de zee de
stad konden binnenvaren. De sluis was klein
en alleen geschikt voor wateruitlaat en om
kleine schepen te schutten. De sahepen
konden alleen buitendijks op de teëd,)* voor
anker liggen. Voor de lange wintermaanden
was deze ligplaats ten eenenmale onvol-
doende. Daarom bleven de schepen niet voor
Hindeloopen liggen, maar hielden hun win-
terslaap in Amsterdam, met welke stad
Hindeloopen gedurende haar bloeitijd steeds
zeer nauwe relaties heeft onderhouden.

De stad beleefde, zooals trouwens elke plaats,

HIMBIIOOPIX VA*" r>E TE ZlETs' tijden van voor- en tegenspoed; de laatsten UIT ZEE TE ZIEN
I.AJIDZIJDE zijn echter zeer veelvuldig: sombere verhalen
HI-NDXLOOPÏN

plaats Hintinluofe, een stuk land geschon-

ken, voor dertig koeien, met zestien hoorigen.
Maar toen de Noormannen met hun invallen
begonnen, kreeg ook Hindeloopen zijn deel.
want in 779 kwam er een troep, die het dorp
plunderde. Er kwam echter hulp opdagen in
den vorm van eenige Staversche oorlogs-
schepen, die de invallers verdreven en de
plaats voor verdere oorlogsschade be-
schermden.

ONTWIKKELING VAN DE
SCHEEPVAART
In de Middeleeuwen sloeg de zee telkensmeer
land weg, zoodat Hindeloopen aan zee kwam
te liggen, en zelfs zoo. dat het aan drie kanten
door water werd omspoeld, en alleen aan den
oostkant met het vasteland verbonden bleef.
Deze geïsoleerde ligging is een der voor-
naamste oorzaken geworden van het eigene
in de cultuur, die, zooals we later zullen zlen,
zeer weinig punten van uiterlijke overeen-
komst vertoont met die van andere streken.
Deze ligging was ook oorzaak, dat de be-
woners zich meer gingen toeleggen op de zee
vaart. Steeds meer breidde de plaats zich uit
en werd zoo belangrijk, dat reeds in 1225
stedelijke rechten werden verkregen Toen
werd ook een haven aangelegd.
De handel werd eerst gericht op Engeland,
later op de Oostzee, en in het bijzonder deze
handel bracht Hindeloopen welvaart. Van
groote beteekenis werd de opneming in het
machtige Hanze-verbond, ln 1368, en in het-
zelfde jaar verleende koning Albrecht van
Zweden aan de schippers van Hindeloopen Plattegrond van Hindeloopen volgens Van Deventer 1588

28
 haven van Hindeloopen.
behalve van de oorlogsrampen, waarbij nog
kan worden gewezen op „Groote Pier", die
ll} 1520 Hindeloopen innam, en daarna aan
?Ün vele titels nog die van „Vrijheer van
Hindeloopen" toevoegde, had de stad te lijden
van diverse branden, waardoor het te ver-
klaren is, dat er van de oudste archieven zoo
Weinig bewaard is gebleven.
Ook watervloeden en stormen teisterden de
stad: ln 1570 verdronken tijdens den Aller-
«eiligenvloed dertig vrouwen, in 1598 ver
nielde een hevige storm wel honderd schepen
voor de kust, in 1643 volgde een doorbraak,
"ie de sluis wegscheurde en twaalf huizen
Wegspoelde.
GROEI
Hindeloopen groeide echter tegen de verdruk-
king in. De stad werd te klein voor het toe-
nemend inwonertal. De grond, gelegen aan den
overkant der stadsgracht, de Zijlroede, werd
"ebouwd (1638 en later)' en kreeg den naam
van Nieuwstad. Ze verraadt door haar regel-
bouw haar jeugd. Menige mooie gevel
Valt hier te bewonderen.
°°k de kerk werd vergroot (1658). De toren
Werd in haar tegenwoordigen fraaien vorm
eerst opgetrokken in 1734.
Er was echter nog geen ruimte genoeg. Een
s^k land, gelegen in het verlengde van de
Nieuwstad, werd bebouwd en kreeg den naam
Van Nieuwe Weide. De rogge- en oliemolen
stond nu in den weg en werd daarom ver-
Waatst van het eind van de Nieuwstad naar
5fe*i Oosterdij k, waartoe de bewoners van
ortimerts verlof moesten geven. Op de vrij-
gekomen plaats werd een kerkhof voor aan-
gespoelde lijken aangelegd: het Drenkelin-
Kenkerkhof.
n
die dagen
er °otsehippers, waren
er honderd Oostzee- of
prachtige huizen be-
die
woonden, waarover later. Hindeloopen telde
v"en pl.m. inwoners, waarvan er meer
aan 1000 tot1900
de Doopsgezinde Gemeente be-
29
hoorden. Deze was de grootste van Friesland.
Het bestuur der stad bestond uit vijf, later
zes Burgemeesteren, die ieder jaar door de
achttien vroedslieden werden gekozen De
leden der vroedschap hadden voor hun leven
zitting in dit college en benoemden bij over-
lijden zelf de nieuwe leden. Het gebeurde
echter wel. dat het heele stadsbestuur op zee
De straten van Hindeloopen vertoonen
mooie oude geveltjes.
vele
was, zooals in 1632 en 1661, en dat men de
macht in handen legde van één oud-burge-
meester, die dus schepper en schrijver was!
De historie bewaart de herinnering aan Auke
Wybes, die in 1703 als eerste de Newa opvoer,
waar Czaar Peter de Groote zijn nieuwe
hoofdstad bouwde. De schipper we*d door den
Czaar zelf binnengeloodst en kreeg rijke ge-
schenken en voorrechten: vrijdom van tol in
alle havens van het Russische rijk en het
recht van 't eerst gelost te worden, zoolang
de kiel van het schip de zee bevoer.
Zijn zoon Wybe Aukes en zijn kleinzoon Peter
Wybes, (genoemd naar den Czaar en gunste-
ling van Katharina II) hebben hiervan nog
de voordcelen genoten. Toen is het schip af-
gebroken.
NEERGANG
De bloeiperiode der stad duurde nog tot na
1775. De vierde Engelsche oorlog bracht Hin-
deloopen den grooten slag toe: alle schepen
gingen verloren en de handel ging achteruit.
In den Franschen tijd verzandde de haven
en nieuwe schepen werden niet gebouwd.
Ten overvloede teisterde in 1825 een over-
strooming de stad. Aan drie kanten sloegen
de golven door de straten.
Na dien tijd ging het snel bergafwaarts, velen
verlieten de stad, hoewel toch nog verschei-
denen de oude traditie der zeevaart voort-
zetten en zich voor stuurman lieten opleiden.
Vooral omstreeks 1860 werden vele jonge-
lieden rr goed gevolg opgeleid door het
toenmalig hoofd der Openbare School.
Het huidige Hindeloopen, waarover later
meer, is een sluimerend stadje. De bewoners
noemen zich geen Friezen, spreken een eigen
taal en hebben een zeer bijzondere kunst-
nijverheid.
Een reden te meer. om in eenige volgende
artikelen dieper in te gaan op het ontstaan
dezer cultuur, die ons zooveel te zeggen heeft.
Bart C. ELSKAMP.
(Hindeloopen).
l„lo \r.hi.-l VW
 VREUGDE EN ««AARREID
I twee begrippen, J

onafscheidelijk /^ Aft

■■ißHiltfS ' Ë tg* irf

B -—«^--j^^ .jf ■ i
b 9^. -^*v. B " '^. I *«i^*^£ ■^^BSiMflli
JUpic S
j* H
—■ .
' -£9B t-
' _____t__^^
BB H
,„—**
f

■^k - *.. --x i

' ***^ ■

31 s-' %-a t^^^B I 'x""

41 B fl^^U V *

* 1 |Het Nederlandsch Verbond |

I _««-*si "^"*ü^""J * (f^ van V0^616611^111^611 ZQlmet
II J^*. 1 Arbeid" den arbeider leiden
11 Nt 1 naar een socialistische ar-

% I*^ll^^^ Sla de handen ineen, bouw

'_—■^^^^■"l^*" ll>^*I^^^ mee aan e nieuwe toekomst!

Na den arbeid geestelijke en lichamelijke ontspanning. lIIfIMHBMRBffBHPNMHI

Levensvreugde voor den arbeider is een gebiedende ipP
eisch. Niet langer mag de dagelijksche gang naar en van B RS 5W ■
de fabriek, werkplaats of het kantoor een sleur zijn; ge- Vm rap
■ zonde ontspanning brengt ook meer Arbeidsvreugde. J
 ’
jHkk
kLaIII fl
B^ Sr {
BflWt^ill
BX^lri
** % K*^ V
MÉjÉh& 1
» 1 \ BL x
B^. Jfct b1 . jtJÈfar<<%.->
m^
*\ "B*^Bf

B '
B a .^^^EÊ^Êr .^

Ltl fIHB _^/ B g>

fl* *^j| I *
fl
fl BJflv
ilyfl H !!
H ïk^B fl dSr
Hkß HL^i Jk 'iA 1
Hk
c*""
4
Bb fl
*^^^B^^^H 4fl Hb^^h^j
Pa.^
BhÉ
___^U tC^ÊÊ UW -W v^^^^H
B Jflßr m fl
___Wt
HImH
»*^l BB BBTHS k.^*.
B^ fl
L.*^vi^B^^fli^. j^* 'J-W
,%*m t^flH*" ffl HI i
B. KSIUpi Ej
nlklfl B Glunderend biedt de kleine Limburgsche koop-
l-\ %
T ~^H
\X ' B bl
H l^fl man zijn „palmebessem" aan de koopers en
lm'/'V^WNi m sfljkL* fl *« koopsters aan.
HlL^foQmS H^^iß^k^iél H dl fl fn de „Goede Week" wacht de jeugd uit Thorn
H flk Hn (Limburg) op het slaan van hel middaguur, om
hevig klepperend het dorp in le trekken en de
bewoneres eieren af te bedelen.
kB^B^^BBJ .^Bk fl^Bl B^F^B^BB^^B
fl I*fl ARBEIDSGEMEENSCHAP
R fl^M '*^H VOOR GERMAANSCH RECHT
In verband met de belangstelling, welke
er voor dit onderwerp bestaat, heeft de
Volksche Werkgemeenschap" besloten,
hare medewerking te verleenen aan het
vormen van een Arbeidsgemeenschap voor
Germaansch Recht.
leder, die er voor gevoelt hieraan mede
te werken, wordt verzocht zich, onder toe-
voeging van zooveel mogelijke gegevens, op
te geven bij het secretariaat van de Werk-
gemeenschap, Smidswater 2 te Den Haag.

f
UITGEVERIJ ..HAMER"
FRANKENSLAG 111, DEN HAAG
! -» POSTGIRO 202522

/zoeken ZINNEBEELDEN
IN NEDERLAND

VAN „AHNENERBE-STIFTUNG VERLAG" Ir. W. F. v. HEEMSKERCK DÜKER

Ir. H. J. v. HOUTEN
GEB. F 3.65
Ing. Gecart.
Thaerigen, Die Nordharzgruppe der Elbgermanen f 4.50 f 5.20
Wais, Die Alamannen ... .' „ 3.30 „ 3.90
HAMER-REEKS
Nr. 1. HET RASSENVRAAGSTUK
Paulsen, Axi und Kreuz bei den Nordgermanen „11.20
Dr. L. J. DEL BAERE, ARTS
Seidlmayer, Sireiizuge durch alibayrisches Brauchtum 1.10 F 0.25
Germ. Vo/kserbe im Alamannendorl Winiersweiler 3.90 4.50
Nr. 2. DE ERFGEZONDHEIDSLEER
Bauer und Handwerker deutscher Vorzeit 3.90 „ 4.J>O J. C. NACHENIUS
Schrötter Wüst, Tod und Unsferb/ichkeif - „ 2.20 F 0.25
„ 0.75 „
'dem, verkort
Löns, Ein so/dafisches Vermachtnis
'. I.—
I.— "
FRIEZEN
Idem, luxe uitgave „ 1.45
SAKSEN
Plassmann, Der Jahresring 3.—
TWEE LOTEN VAN DEV
Plassmann, Deutsches Land kehrf heim 1.45 GERMAANSCHEN STAM
Plassmann, Kleine Kosfbarke/fen 3.— Dr. J. M. N. KAPTEYN
Jahrweiser Deutsches Ahnenerbe 1941 0.95 HOOGLEERAAR TE GRONINGEN
Alfred Stange, Der Schleswiger Dom und seine Wandmalereien .... „ 3.90 F 0.40

Gireert het verschuldigde op Gironummer 202522 van BIJ UITGEVERIJ „HAMER' VERKRIJGBAAR,

Uitgeverij „Hamer", Den Haag, tel. 554934, Frankenslag 111 BOEKEN VAN

TEVENS BIJ DEN BOEKHANDEL VERKRIJGBAAR

AHNENERBE - STIFTUNG
VERLAG
i ■ ■"- V /
31