Γνωστική Ψυχολογία Ι

Ελένη Ζιώρη

Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Γνωστική Ψυχολογία

Ερωτήσεις
 Ποιο είναι το αντικείμενο της Γνωστικής Ψυχολογίας;

 Ποια είναι η σχέση της Γνωστικής Ψυχολογίας με την καθημερινή ζωή;

 Υπάρχουν πρακτικές εφαρμογές της Γνωστικής Ψυχολογίας;

 Πώς επιτυγχάνεται η μελέτη νοητικών διεργασιών, οι οποίες δεν είναι άμεσα

παρατηρήσιμες;
 Αντικείμενο: Η επιστημονική διερεύνηση νοητικών διεργασιών που συμβάλλουν στην
απόκτηση, διατήρηση και χρήση της γνώσης, π.χ.:

αντίληψη: πρόσληψη, οργάνωση και ερμηνεία εισερχόμενων πληροφοριών

προσοχή: διεργασίες επικέντρωσης σε εισερχόμενες πληροφορίες
μνήμη: οργάνωση, αποθήκευση και ανάσυρση πληροφοριών
σχηματισμός εννοιών: νοητική αναπαράσταση και ικανότητα κατηγοριοποίησης
παραγωγή και κατανόηση της γλώσσας: γνώση συντακτικών και σημασιολογικών
κανόνων, η οποία επιτρέπει την παραγωγή και κατανόηση λόγου
άδηλη μάθηση: απόκτηση γνώσης χωρίς συνειδητή επίγνωση
κρίση και λήψη αποφάσεων: διεργασίες εξαγωγής συμπερασμάτων από διαθέσιμη
εμπειρία (π.χ. πόσο χρόνο χρειάζεται να διαβάσω για να περάσω ένα μάθημα;)
λύση προβλημάτων: χειρισμός εμποδίων και επίτευξη ενός στόχου ξεκινώντας από μια
κατάσταση που απέχει αρκετά από τον στόχο αυτό

 Ποια είναι η σχέση της Γνωστικής Ψυχολογίας με την καθημερινή

ζωή;

 Υπάρχουν πρακτικές εφαρμογές της Γνωστικής Ψυχολογίας;

 Πόσα χέρια είχε ο Αριστοτέλης;

Πόσα χέρια είχε ο Beethoven;

Τι ερώτηση είναι αυτή; Δύο φυσικά. Ή μήπως ένα; Μπα,

αποκλείεται, θα το είχα ακούσει!

(Ashcraft, 2002)

Ορισμένες εμπλεκόμενες νοητικές διεργασίες:

Αντίληψη και αναγνώριση οπτικού υλικού

Μνήμη και ανάσυρση λέξεων και σημασιών
Κατανόηση ερώτησης και αποκλεισμός διαφορετικών ερμηνειών
Κρίση και λήψη απόφασης

Jane heard the jingling of the ice cream truck. She run to her piggy
bank and began to shake it. She didn’t hear anything.
(adopted from Charniak, 1973)

John went to a restaurant. The waiter gave John a menu. The waiter
came to the table. John ordered a lobster. John was served quickly.
John left a large tip.
(Schank & Abelson, 1977)
 Πώς επιτυγχάνεται η μελέτη νοητικών διεργασιών, οι οποίες δεν
είναι άμεσα παρατηρήσιμες;

Η μελέτη των νοητικών διεργασιών επιτυγχάνεται μέσω εξαγωγής συμπερασμών

π.χ. από παρατηρήσιμη συμπεριφορά (ή από βιολογικές αλλαγές ή συνδυασμό
των δύο).

(Π.χ. χρόνος αντίδρασης σε ένα γνωστικό έργο, δηλ. χρόνος μεταξύ της
παρουσίασης ενός ερεθίσματος και της απάντησης του ατόμου.)

Ερέθισμα: Φωτεινό σημείο στην οθόνη ενός υπολογιστή

Νοητική διεργασία: Αντίληψη φωτεινού σημείου
Απάντηση: Πίεση κουμπιού στη θέα του φωτεινού σημείου
 Ιστορική αναδρομή
Αρχές της Γνωστικής Ψυχολογίας: Τέλη δεκαετίας των ΄50 και αρχές δεκαετίας
των ΄60. Ο όρος «Γνωστική Ψυχολογία» εμφανίστηκε το 1967 (Neisser).

Μέχρι τότε:

 Εμφάνιση της Ψυχολογίας τη δεκαετία του 1880.

 Οι πρωτοπόροι της Ψυχολογίας Wundt, Ebbinghaus και James προτείνουν την
ενδοσκόπηση ως ερευνητική μέθοδο.
 Εμφάνιση του συμπεριφορισμού στις αρχές του 20ου αιώνα και ερμηνεία της
συμπεριφοράς με βάση συνειρμούς Ε-Α.

Δομισμός ή Στρουκτουραλισμός (Structuralism)

Βασικοί εκπρόσωποι: Wundt (1832-1920) και Titchener (1867-1927)

Στόχος: ο εντοπισμός των βασικών συστατικών της συνειδητής εμπειρίας

Βασική μέθοδος: ενδοσκόπηση

Μειονέκτημα: υποκειμενικότητα
 Πειραματική διερεύνηση της μνήμης
Hermann Ebbinghaus (1850-1909)

Διάβαζε κατ’ επανάληψη μια λίστα συλλαβών χωρίς νόημα (π.χ. WID, VEX),
προκειμένου να υπολογίσει πόσες λιγότερες προσπάθειες χρειαζόταν για την
επανάληψη της λίστας χωρίς λάθη.

Λειτουργισμός (Functionalism)

Βασική θέση: έμφαση στη λειτουργία (και όχι στη δομή) του νου
Bασικό ερώτημα: τι μπορούμε να κάνουμε με τη γνώση (π.χ. πώς προσαρμόζεται ο
νους σε νέες καταστάσεις;)
Δόθηκε έμφαση στην πρακτική εφαρμογή της έρευνας.

Κύριος εκπρόσωπος: William James (1842-1910), ο οποίος εξακολουθεί να

χρησιμοποιεί την ενδοσκόπηση ως βασική ερευνητική μέθοδο
Σημαντικό έργο του: “The Principles of Psychology” (1890).
 Τι οδήγησε στην ανάπτυξη του Συμπεριφορισμού;

Η ανάγκη για αντικειμενική παρατήρηση που μπορεί να ελεγχθεί.

Π.χ. με την ενδοσκόπηση δεν μπορεί να ελεγχθεί ο ισχυρισμός

«Ο πονοκέφαλός μου είναι ισχυρότερος από τον δικό σου».
(Reisberg, 2010)

Συμπεριφορισμός (Behaviorism)

• Μελέτη μόνο αντικειμενικών, παρατηρήσιμων δεδομένων

Ερέθισμα Αντίδραση
 Συμπεριφορισμός
Σημαντικοί εκπρόσωποι: J. B. Watson (1878-1958), B. Skinner (1904-1990)

Βασικές αρχές/συνεισφορά: Μελέτη μόνο παρατηρήσιμης συμπεριφοράς,

εγκατάλειψη νοητικών φαινομένων (π.χ. σκέψης, συνείδησης κλπ.), έμφαση στον
αυστηρό πειραματισμό, ανάπτυξη ισχυρών θεωριών μάθησης:

• Κλασική εξάρτηση (Ivan Pavlof, 1849-1936)

• Συντελεστική εξάρτηση (Thorndike, Skinner)

Στόχος: η πρόβλεψη και ο έλεγχος της συμπεριφοράς

Γνωστική Επανάσταση: Γνωστική Ψυχολογία

Πρώτες αντιδράσεις στο συμπεριφορισμό:

 Moρφολογική Ψυχολογία (ή Ψυχολογία της Gestalt)
 Πιαζετιανή Σχολή
 «Γνωστικές» απόψεις διαφόρων ερευνητών (π.χ. Bartlett)

Eπιστροφή στις νοητικές διεργασίες:

 Κριτική του Chomsky εναντίον του Skinner
 Κατασκευή υπολογιστικού προγράμματος από τους Newell και Simon το 1956
 Ανάπτυξη Τεχνητής Νοημοσύνης
 Κριτική του Chomsky εναντίον του Skinner
Ο Skinner υποστήριζε ότι:
• τα παιδιά αποκτούν τη γλώσσα μέσω συντελεστικής εξάρτησης
• τα παιδιά μιμούνται τη γλώσσα που ακούν
• η μάθηση της γλώσσας επιτυγχάνεται μέσω της ενίσχυσης

Ο N. Chomsky (1928- ) υποστήριζε ότι:

• η γλώσσα δεν αποκτάται μόνο μέσω της ενίσχυσης και της ανταμοιβής, αλλά
είναι παραγωγική
• Τα παιδιά λένε πράγματα που δεν έχουν ξανακούσει
• Τα παιδιά κάνουν λάθη, τα οποία δεν έχουν ποτέ επιβραβευθεί
• υπάρχει ένας έμφυτος βιολογικός μηχανισμός απόκτησης της γλώσσας

Μάθηση χωρίς ενίσχυση

Edward Chase Tolman (1886-1959)

Τι συμβαίνει όταν τα ποντίκια τοποθετούνται σε έναν διάδρομο ενός

λαβύρινθου;
• Κατευθύνονται στο διάδρομο όπου προηγουμένως είχαν βρει τροφή,
χωρίς να απαιτείται μάθηση τύπου Ε-Α, αλλά φαίνεται ότι τα ποντίκια
χρησιμοποιούν έναν «γνωστικό χάρτη» (μια εσωτερική αναπαράσταση
του εξωτερικού περιβάλλοντος).
• Λανθάνουσα μάθηση (latent learning), δηλ. μάθηση που δεν είναι άμεσα
παρατηρήσιμη, αλλά εκδηλώνεται σε συμπεριφορά, αργότερα, όταν
υπάρχει κάποιο κίνητρο.
Συμπεριφορισμός

Ερέθισμα Αντίδραση

Γνωστική ψυχολογία

Ερέθισμα Νοητικές Αντίδραση

διεργασίες

Η μελέτη και κατανόηση των νοητικών διεργασιών είναι πια δυνατή.

Η διάκριση μεταξύ διαίσθησης και εμπειρικής έρευνας

Η διαίσθηση και η “κοινή λογική” μπορούν να οδηγήσουν σε εσφαλμένα

συμπεράσματα.
(Για παράδειγμα, η διαίσθηση μπορεί να οδηγήσει σε σφάλμα της εκ των υστέρων
γνώσης. Π.χ. Τα ετερώνυμα έλκονται.).

Αντίθετα, η επιστημονική έρευνα:

• στηρίζεται σε υποθέσεις και προσεκτικά σχεδιασμένες διαδικασίες.

• χρησιμοποιεί αντικειμενικές διαδικασίες συλλογής δεδομένων.

• βασίζεται σε προηγούμενες σχετικές έρευνες.

• μπορεί να ελεγχθεί, να επαναληφθεί ή να τροποποιηθεί από άλλους ερευνητές.

 Μέθοδοι της Γνωστικής Ψυχολογίας

Από την ενδοσκόπηση στον πειραματισμό

Μειονεκτήματα ενδοσκόπησης που οδήγησαν στην απόρριψή της:

 υποκειμενική μέθοδος
 η αστάθεια της συνειδητής εμπειρίας
 έλλειψη εγκυρότητας
 στατικός χαρακτήρας
 αποτυχία ερμηνείας των βασικών γνωστικών φαινομένων και των
μηχανισμών τους

Περιγραφική μέθοδος: (Παρατήρηση, μελέτες περίπτωσης, λεκτικές

μαρτυρίες): περιορισμένη χρήση

Ψυχοφυσιολογικές μέθοδοι (αξιοποίηση τεχνολογίας π.χ. FMRI):

είναι χρήσιμες μέθοδοι για τη μελέτη γνωστικών μηχανισμών
αλλά
είναι αδύνατη η διεξαγωγή ομαδικών ερευνών

Mέθοδοι Γνωστικής Ψυχολογίας (συνέχεια)

Λεκτικές αναφορές:
φωναχτή σκέψη
εκ των υστέρων αναφορά

Μερικά προβλήματα λεκτικών αναφορών

 η σκέψη προχωρά γρηγορότερα από τη γλώσσα
 η σκέψη προχωρά με άλματα
 οι άνθρωποι «λένε περισσότερα από όσα μπορούν να γνωρίζουν»
(Νisbett & Wilson, 1977)
 μπορεί να μην αναφέρουμε γνώση για την οποία δεν είμαστε σίγουροι
άρα
οι λεκτικές αναφορές χρησιμοποιούνται μόνο σε συνδυασμό με άλλες
μεθόδους

Πειραματική μέθοδος: Κύρια μέθοδος της Γνωστικής Ψυχολογίας, η

οποία ξεκινά από την επίδοση σε ένα γνωστικό έργο και οδηγεί σε
συμπεράσματα για τις ιδιότητες της ικανότητας.
 Αντίληψη

« Ο όρος αντίληψη αναφέρεται στα μέσα με τα οποία οι πληροφορίες, οι

οποίες αποκτώνται μέσω των αισθητηρίων οργάνων μετατρέπονται σε
εμπειρίες αντικειμένων, γεγονότων, ήχων, γεύσεων κ.λ.π.» (Roth, 1986).

Η αντίληψη συμπεριλαμβάνει την ερμηνεία, είναι δηλαδή μια ερμηνευτική

διαδικασία.

Το αισθητήριο σύστημα της όρασης

Ο οφθαλμός αποτελείται από τα εξής μέρη:

• τον κερατοειδή χιτώνα: τη διάφανη επιφάνεια στο μπροστινό μέρος που
ελέγχει και εστιάζει το φως στον αμφιβληστροειδή.
• τον φακό: εστιάζει την εικόνα πάνω στον αμφιβληστροειδή
• την κόρη: το άνοιγμα της ίριδας που λειτουργεί σαν διάφραγμα μηχανής και
ελέγχει την ποσότητα του φωτός που εισέρχεται στο μάτι
• τον αμφιβληστροειδή χιτώνα: λειτουργεί σαν το φιλμ μιας φωτογραφικής
μηχανής και καταγράφει την εικόνα. Περιλαμβάνει εκατομμύρια
φωτοευαίσθητα κύτταρα: τα ραβδία και τα κωνία
 Αντιληπτική οργάνωση

Αρχές αντιληπτικής οργάνωσης της Μορφολογικής Σχολής

α) η αρχή της μορφής-φόντου

3. Συνέχεια

4. Εγκλεισμός
 μονοφθαλμικά σήματα

Είναι διαθέσιμα στον ένα οφθαλμό και παρουσιάζονται σε δύο μόνο διαστάσεις.

Σχετικό μέγεθος: αν έχουμε μια ομάδα από όμοια αντικείμενα που διαφέρουν ως προς το
μέγεθος, αντιλαμβανόμαστε τα μικρότερα αντικείμενα σαν να βρίσκονται πιο μακριά.

Παρέμβαση ή επικάλυψη: αν ένα αντικείμενο καλύπτει ένα άλλο, τότε αντιλαμβανόμαστε το

αντικείμενο που καλύπτει το άλλο σαν να βρίσκεται πιο κοντά.

Σχετικό ύψος: αν έχουμε όμοια αντικείμενα, αυτά που βρίσκονται ψηλότερα σε μια εικόνα,
τα αντιλαμβανόμαστε σαν να είμαι πιο μακριά.

Αντίληψη απόστασης - βάθους

Μονοφθαλμικά σήματα

• Σχετικό μέγεθος

• Παρέμβαση ή επικάλυψη

• Σχετικό ύψος
 Αντίληψη απόστασης - βάθους

Διοφθαλμικά σήματα

• Διοφθαλμική παράλλαξη: διαφορά στη θέση ενός αντικειμένου ανάλογα

με το μάτι που το βλέπει, η οποία προκύπτει από την οριζόντια απόσταση
μεταξύ των δύο οφθαλμών.

Πειράματα οπτικού γκρεμού (Eleanor Gibson & Richard Walk, 1960)

Αντίληψη της κίνησης

• Στροβοσκοπική: η κίνηση στην τηλεόραση και τις ταινίες, παρά το γεγονός ότι
αποτελείται από μια σειρά στατικών εικόνων.

• Προκλητή: η κίνηση που αντιλαμβάνεται κανείς όταν κάθεται σε ένα σταθμευμένο

αυτοκίνητο και ενώ αρχίζει να κινείται το όχημα που είναι παρκαρισμένο δίπλα του
εκείνος πιστεύει ότι κινείται το δικό του αυτοκίνητο.

• Συνέπεια κίνησης: αν κανείς κοιτάζει για ώρα έναν καταρράκτη και αμέσως μετά
κοιτάξει τα διπλανά δέντρα θα έχει την αίσθηση ότι τα τελευταία κινούνται προς τα
πάνω.

• Προφανής κίνηση: όταν κοιτάζει κανείς μια πινακίδα νέον, όπου τα φώτα ανάβουν
το ένα μετά το άλλο, σχηματίζεται η εντύπωση της κίνησης.
Αντιληπτικές σταθερότητες

Η τάση μας να αναγνωρίζουμε ένα αντικείμενο ως σταθερό ανεξάρτητα από

οποιεσδήποτε αλλαγές στις συνθήκες παρατήρησης

Αντιληπτική σταθερότητα υπάρχει στα αντικείμενα όσον αφορά:

• το σχήμα
• το μέγεθος
• τη φωτεινότητα
• τα χρώματα

Αντιληπτικές πλάνες
πλάνη του Muller–Lyer

οφθαλμαπάτη του Ebbinghaus

 Το τρίγωνο Kanizsa

Αναγνώριση αντικειμένων

Θεωρίες αναγνώρισης μορφών

Πώς μπορούμε να αναγνωρίζουμε όλες αυτές τις μορφές
ως το ίδιο στοιχείο;

Β β ß Β β в

1. Η Θεωρία ταύτισης εικόνων (μικρογραφιών)

2. H Θεωρία των πρωτοτύπου (ή προτύπου)
3. Η Θεωρία των χαρακτηριστικών

Ο ρόλος του γενικού πλαισίου αναφοράς στην αντίληψη

Η επίδραση του χρονικού πλαισίου αναφοράς
Η επίδραση του χωρικού πλαισίου αναφοράς
Θεωρία ταύτισης εικόνων

• Αναγνώριση ως αποτέλεσμα αντιπαραβολής και ταύτισης με ήδη

αποθηκευμένες στη μνήμη εικόνες

• Απαιτείται τεράστια χωρητικότητα μνήμης

Θεωρία προτύπου

• Κάθε ερέθισμα αποτελεί μέρος μιας κατηγορίας ερεθισμάτων

• Η αναγνώριση επιτυγχάνεται μέσω σύγκρισης του εκάστοτε ερεθίσματος με
μια αφηρημένη αναπαράσταση της κατηγορίας

Θεωρία των χαρακτηριστικών

• Η αναγνώριση των αντικειμένων ξεκινά με την εξαγωγή των κύριων

χαρακτηριστικών τους
• Όσο περισσότερα χαρακτηριστικά τόσο πιο εύκολη και γρήγορη η
αναγνώριση

Το πλαίσιο επηρεάζει την αναγνώριση αντικειμένων

Αποδείξεις επεξεργασίας από πάνω προς τα κάτω:

• Επίδραση υπεροχής της λέξης (the word superiority effect)

• McGurk Effect: auditory “ba” + visual “ga” -> heard “da”
 Θεωρίες της Αντίληψης
1. Η Θεωρία της άμεσης αντίληψης του Gibson Από κάτω προς τα πάνω
Ενδιάμεση θέση
2. Η Θεωρία του Neisser
3. Θεωρίες της αντίληψης ως ερμηνευτικής διαδικασίας (Gregory) Από πάνω προς
τα πάνω
4. To μοντέλο του πανδαιμόνιου του Selfridge
5. Υπολογιστικές θεωρίες της αντίληψης

Προσοχή
“Eπιλογή ενός ερεθισμού από πολλούς άλλους για συνειδητή επεξεργασία” (James,
1890).

Προσοχή

Ενεργητική Παθητική
(από πάνω προς τα κάτω) (από κάτω προς τα πάνω)

Προσοχή

Επικεντρωμένη (ή επιλεκτική) Διηρημένη (ή μοιρασμένη)

(focused attention) (divided attention)
Οι έρευνες για την επικεντρωμένη προσοχή παρέχουν πληροφορίες για:

• την αποτελεσματικότητα της επιλογής ορισμένων ερεθισμάτων

• τη φύση της διεργασίας της επιλογής
• το τι συμβαίνει στα ερεθίσματα που δεν προσέχει κανείς (δηλ. στα παραμελημένα
ερεθίσματα)

Οι έρευνες για τη διηρημένη προσοχή μας πληροφορούν για:

• τις περιορισμένες ικανότητες επεξεργασίας των ατόμων

• τη φύση των μηχανισμών της προσοχής

Προσοχή

Επιλεκτική ή επικεντρωμένη Διηρημένη ή κατανεμημένη

(επεξεργασία ενός μόνο (επεξεργασία όλων των
ερεθίσματος) ερεθισμάτων)

Ακουστική Οπτική

Ομοιότητα των Δυσκολία των Εξάσκηση

έργων έργων

Επικεντρωμένη ακουστική προσοχή

Colin Cherry (1953): τo φαινόμενο του “cocktail party”
Τεχνική επισκίασης: παράλληλη παρουσίαση δύο διαφορετικών μηνυμάτων από
διαφορετικά ακουστικά και επανάληψη (επισκίαση) του ενός μόνο ερεθίσματος.
 Έργο διχωτικής ακοής (dichotic listening task)

496 573

Η θεωρία του Βroadbent

496 573

496573 (κι όχι 459763)

• Δύο ερεθίσματα που παρουσιάζονται ταυτόχρονα εισέρχονται επίσης ταυτόχρονα

(παράλληλα) στο αισθητήριο σύστημα.

• Στη συνέχεια, το ένα από τα δύο εισερχόμενα ερεθίσματα διαπερνά ένα είδος φίλτρου
επιλογής με βάση τα φυσικά του χαρακτηριστικά.

• Αυτό το φίλτρο εμποδίζει την υπερφόρτωση ενός μηχανισμού περιορισμένης

χωρητικότητας. Αυτός ο μηχανισμός επεξεργάζεται το εισερχόμενο ερέθισμα
ολοκληρωτικά (π.χ. με βάση το νόημά του).
 Η θεωρία αποδυνάμωσης της Τreisman
Διατήρηση του φίλτρου επιλογής που λειτουργεί με βάση τα φυσικά χαρακτηριστικά.
Όμως, το φίλτρο της Treisman αποδυναμώνει το παραμελημένο υλικό, δεν το
αποβάλλει.

Πρόσθεση ενός δεύτερου φίλτρου που επεξεργάζεται τα ερεθίσματα σημασιολογικά.

Εξήγηση της επεξεργασίας παραμελημένων μηνυμάτων, η οποία είναι προβληματική
για τη θεωρία του Βroadbent.

Το μoντέλο της τελικής επιλογής των Deutsch & Deutsch

H επιλογή των εισερχόμενων πληροφοριών για συνειδητή προσοχή ακολουθεί τη
σημασιολογική ανάλυσή τους.

Επικεντρωμένη οπτική προσοχή

Έργα οπτικής ανίχνευσης
Θεωρία οπτικής ανίχνευσης: Θεωρία ενοποίησης (ή ενσωμάτωσης) των
χαρακτηριστικών της Τreisman

Διηρημένη προσοχή
Παράγοντες που επηρεάζουν την επίδοση κατά την ταυτόχρονη εκτέλεση δύο έργων:
• Η ομοιότητα των έργων
• Η δυσκολία των έργων
• Η εξάσκηση

Bottleneck theories (θεωρίες “του λαιμού ενός μπουκαλιού”)

• Θεωρίες κεντρικής επεξεργασίας
• Modular theories (θεωρίες πολλών μηχανισμών επεξεργασίας)
• Συνθετικές θεωρίες (π.χ. Baddeley & Eysenck)
 Stroop effect

Aυτόματη διαδικασία επεξεργασίας

Οι αυτόματες διεργασίες έχουν τα εξής χαρακτηριστικά:

• Προκύπτουν μετά από εξάσκηση
• Είναι ταχείες
• Δεν μειώνουν την ικανότητα επιτυχίας σε άλλα έργα (δηλ. δεν απαιτούν προσοχή)
• Δεν απαιτούν συνειδητό έλεγχο (π.χ. Stroop effect)
• Είναι αναπόφευκτες
 Η Μνήμη
Στάδια μνήμης:
1) Kωδικοποίηση

2) Αποθήκευση

3) Ανάσυρση

Ανάκληση Αναγνώριση

Μοντέλα της κατεύθυνσης πολλαπλών χώρων

αποθήκευσης ή πολυδομικά μοντέλα (π.χ Attkinson &
Shiffrin, 1968)
Aποθηκευτικοί χώροι:
αισθητήριοι καταγραφείς
βραχύχρονη ή βραχυπρόθεσμη μνήμη
μακρόχρονη ή μακροπρόθεσμη μνήμη

Αισθητήριοι Προσοxή Βραχύχρoνη Επανάληψη Μακρόχρονη

Μνήμη μνήμη
Καταγραφείς
 Αισθητήριοι καταγραφείς
εικονική μνήμη
ηχητική μνήμη

Βραχυπρόθεσμη μνήμη
έχει περιορισμένη χωρητικότητα (σύμφωνα με τον
Μiller, 7  2 ψηφία)
είναι εύθραυστος χώρος αποθήκευσης

Η βραχυπρόθεσμη μνήμη διαφέρει από τη

μακροπρόθεσμη μνήμη:
στη χρονική διάρκεια
στη χωρητικότητα αποθήκευσης
στους μηχανισμούς λήθης
στις επιδράσεις εγκεφαλικής βλάβης

Αισθητηριακή μνήμη

• Σχετική με την αισθητηριακή μορφή των ερεθισμάτων (ακουστική, εικονική,

απτική κτλ.)

• Ταχεία εξασθένιση (300 ms μετά την εξαφάνιση του ερεθίσματος)

(Sperling, 1960)
 ΑΜΕΑΙΚΥΔΕΠΥΟΓΑΣΔΟΕΥΕΠΚΑΕΛΨΕ

ΑΜΕΑ ΙΚΥ ΔΕΠΥ ΟΓΑ ΣΔΟΕ ΥΕΠΚΑ ΕΛΨΕ

•Ομαδοποίηση (chunking) – οδηγεί στην αποθήκευση περισσότερων πληροφοριών

H Μνήμη Eργασίας (Working Memory) των

Βaddeley και Hitch (1974)

Bασικά συστατικά μέρη της μνήμης εργασίας:

κεντρικός επεξεργαστής (central executive)
αρθρωτικό ή φωνολογικό κύκλωμα (articulatory
ή phonological loop)
οπτικο-χωρικό σημειωματάριο (visuo-spatial
scratch pad ή visuo-spatial sketchpad)
Kάθε συστατικό μέρος της μνήμης εργασίας έχει περιορισμένη χωρητικότητα και
είναι σχετικώς ανεξάρτητο από τα άλλα δύο συστατικά μέρη.

Άρα
1. Αν δύο έργα χρησιμοποιούν το ίδιο συστατικό μέρος, δεν μπορούν να
εκτελεστούν με επιτυχία μαζί.
2. Αν δύο έργα χρησιμοποιούν διαφορετικά συστατικά μέρη, θα πρέπει να μπορεί
κανείς να τα εκτελέσει μαζί το ίδιο καλά όπως θα εκτελούσε το καθένα χωριστά.

Το φωνολογικό κύκλωμα

Ο φωνολογικός κώδικας:
1. ‘φορτώνεται’ από το έργο της αρθρωτικής καταπίεσης.
2. διακρίνεται σε:
 ένα παθητικό φωνολογικό χώρο μνημονικής
αποθήκευσης
 μια διεργασία άρθρωσης

Ακουστική
παρουσίαση Φωνολογικός
λέξεων χώρος
διεργασία
αρθρωτικού
ελέγχου
Οπτική
παρουσίαση
λέξεων
 Πλεονεκτήματα του μοντέλου μνήμης εργασίας

Μπορεί να ερμηνεύσει νοητικές δραστηριότητες (π.χ. νοητική αριθμητική, κατανόηση

της γλώσσας, προφορικές συλλογιστικές λειτουργίες)
Επιτρέπει την ερμηνεία των επιμέρους δυσλειτουργιών της βραχύχρονης μνήμης που
παρουσιάζονται σε ασθενείς με εγκεφαλική βλάβη.
Θεωρεί την εσωτερική επανάληψη ως μια προαιρετική διεργασία μέσα στο φωνολογικό
κώδικα.

Μειονέκτημα του μοντέλου: σχετική ασάφεια ως προς το ρόλο του κεντρικού

επεξεργαστή.

Η θεωρία των επιπέδων επεξεργασίας (Craik & Lockhart, 1972).

Διάκριση μεταξύ επιπέδων επεξεργασίας: Βαθύ (σημασιολογικό), επιφανειακό (ρηχό)

Επιφανειακό: π.χ. οι λέξεις αυτές (ΝΕΡΟ-ψυγείο) είναι γραμμένες
• με το ίδιο χρώμα;
• με τον ίδιο τρόπο;
Βαθύ: είναι συνώνυμες λέξεις;

Η βαθύτερη επεξεργασία οδηγεί σε καλύτερη απομνημόνευση.

Επανάληψη συντήρησης (ή διατήρησης) και επανάληψη επεξεργασίας

Μειονέκτημα θεωρίας: ο κυκλικός της χαρακτήρας

Διάκριση μεταξύ σημασιολογικής και επεισοδιακής μνήμης (Tulving, 1972)

• Σημασιολογική (έννοιες, γενικές γνώσεις για τον κόσμο)

• Επεισοδιακή (γεγονότα). Τύπος επεισοδιακής μνήμης: Αυτοβιογραφική μνήμη
(αφηγηματικού χαρακτήρα μνήμη για προσωπικές εμπειρίες που εμπλέκει συγκινησιακές
καταστάσεις και χαρακτηρίζεται από έμφαση στη λεπτομέρεια και την ακρίβεια)

Διάκριση μεταξύ δηλωτικής και διαδικαστικής μνήμης (Cohen & Squire, 1980)

Διάκριση μεταξύ έκδηλης (συνειδητής) και άδηλης (ασυνείδητης) μνήμης

Λήθη (Ebbinghaus, 1885)

Θεωρίες – αίτια λήθης

• Φθορά του μνημονικού ίχνους
• Παρέμβαση ή παρεμβολή (αναδρομική, προδρομική)
• Αμνησία (εμπροσθοδρομική, οπισθοδρομική, σύνδρομο Korsakoff)
• Απώθηση
1. Διεργασίες ανάκλησης
– Αναζήτηση περιεχομένου στη μνήμη
– Ανάκληση σχετικών πληροφοριών και λήψη απόφασης

2. Διεργασίες αναγνώρισης
– Απόφαση για την ορθότητα των ενεργοποιημένων πληροφοριών και λήψη
απόφασης

Τα έργα αναγνώρισης θεωρούνται πιο εύκολα από τα έργα ανάκλησης, αφού

απαιτούν λιγότερες διεργασίες.

Αρχή της εξειδικευμένης κωδικοποίησης (Τulving)

H ανάσυρση εξαρτάται από την ομοιότητα της πληροφορίας που είναι

διαθέσιμη κατά την ανάσυρση και της αποθηκευμένης πληροφορίας.

Το μνημονικό ίχνος περιλαμβάνει πληροφορίες για το υλικό που πρέπει

να θυμηθεί κανείς αλλά και για τις συνθήκες (και τη διάθεση) του ατόμου
κατά τη μάθηση.

Η μνήμη είναι καλύτερη όταν οι συνθήκες (ή και η διάθεση) κατά την

ανάσυρση είναι ίδιες με εκείνες κατά την μάθηση.
 (Godden & Baddeley, 1975)

Η ομοιότητα ανάμεσα στο πλαίσιο ανάκλησης και το πλαίσιο κωδικοποίησης οδηγεί

σε υψηλότερη επίδοση.

Μοντέλα οργάνωσης γνώσεων στη μακρόχρονη μνήμη

• Σημασιολογικά δίκτυα (Collins & Loftus, 1975) – ιεραρχικά δίκτυα σημασιολογικών

διασυνδέσεων

• Σχήματα (Bartlett, 1932. Rumelhart, Ortony, 1977. Schank & Abelson, 1975) – σενάρια
επεισοδίων

• Νευρωνικά δίκτυα – μοντέλα παράλληλης κατανεμημένης επεξεργασίας

Σημασιολογικό δίκτυο

Το σενάριο του
εστιατορίου
 Είδη μνημονικών στρατηγικών

 Εσωτερικές μνημονικές στρατηγικές

• λέξεις-κλειδιά
• μέθοδος των θέσεων
• ακρωνύμια
• χρήση νοερών εικόνων
• οργάνωση
• ομαδοποίηση (chunking) [1914678007, 1914: A’ Παγκόσμιος πόλεμος, 678, 007]
• κατηγοριοποίηση
• η σε βάθος επεξεργασία του υλικού
• η χρήση ομοιοκαταληξίας

 Εξωτερικά βοηθήματα της μνήμης

Ακρωνύμιο

ΠΑΝΤΑ

Πάρος

Άνδρος

Νάξος

Τήνος

Αμοργός
 Μνημονικές τεχνικές
Η τεχνική των θέσεων (loci)
Σύνδεση λίστας αντικειμένων με ακολουθία
θέσεων στο χώρο

Κατηγοριοποίηση

 Ομαδοποίηση των στοιχείων που θέλουμε να θυμηθούμε εντάσσοντάς τα σε πιο

γενικές κατηγορίες (π.χ. φρούτα, λαχανικά, όσπρια, γαλακτοκομικά, αλλαντικά)
 Εξωτερικά βοηθήματα

 Η χρήση ατζέντας για την καταγραφή ημερομηνιών, ονομάτων, διευθύνσεων

 Η χρήση σημειωμάτων
 Η διατήρηση προσωπικού ημερολογίου
 Η χρήση χρονοδιακόπτη/ξυπνητηριού
 Η υπενθύμιση που ζητούμε από άλλους
 Η τοποθέτηση αντικειμένων σε εμφανή σημεία
 Η χρήση σελιδοδείκτη
 Η χρήση συνταγών μαγειρικής
 Η χρήση εξωτερικών βοηθημάτων υπενθύμισης (π.χ. δέσιμο κορδονιού στο
δάχτυλο, τοποθέτηση δαχτυλιδιού σε διαφορετικό δάχτυλο)

Τρόποι βελτίωσης της μνήμης

 Προσοχή
 Αποφυγή περισπασμών
 Μεταγνώση και χρήση μνημονικών τεχνικών
 Συμμετοχή πολλών αισθήσεων ταυτόχρονα
 Σύνδεση με προϋπάρχουσες γνώσεις
 Κατανόηση και σε βάθος επεξεργασία του προς μάθηση υλικού
 Επανάληψη μαθημένου υλικού
 Μελέτη του προς απομνημόνευση υλικού σε μικρά, χωριστά χρονικά διαστήματα
(π.χ. μελέτη υλικού σε 3 μέρες για 3 ώρες τη μέρα, παρά για 9 συνεχόμενες ώρες)
 Επανάληψη του μαθημένου υλικού λίγο πριν την ώρα του ύπνου
 Επίλυση προβλημάτων

Σαφώς ορισμένα προβλήματα Ασαφώς ορισμένα προβλήματα

π.χ.: ποιο είναι το μυστικό μιας
π.χ.: μαθηματικά προβλήματα επιτυχημένης σχέσης;

• καλά ορισμένος σκοπός, σαφές • ασάφεια ως προς την ολοκλήρωση

κριτήριο ολοκλήρωσης του του σκοπού
σκοπού

• σαφήνεια σχετικά με όλες τις

απαραίτητες πληροφορίες (αρχική • ασάφεια σχετικά με το ποιες είναι οι
κατάσταση, τελική κατάσταση, απαραίτητες πληροφορίες
μέθοδοι επίλυσης, περιορισμοί
επιλογών), οι οποίες παρέχονται
από την αρχή

Βασικά χαρακτηριστικά προβλημάτων

Κάθε πρόβλημα χαρακτηρίζεται από:

 μια αρχική κατάσταση: αυτή που ισχύει στην αρχή του προβλήματος
 μια τελική κατάσταση: έναν τελικό σκοπό
 ένα σύνολο ενεργειών που αλλάζουν την αρχική κατάσταση σε μια
καινούργια
 περιορισμούς στις επιλογές: εμπόδια που καθιστούν δύσκολη την
ικανοποίηση του τελικού σκοπού
 ένα συγκεκριμένο «χώρο» επιλογών: όλες οι πιθανές καταστάσεις
που μπορούν να προκύψουν μετά από τροποποίηση της αρχικής
 The Tower of Hanoi

Σκοπός: μεταφορά των δίσκων στη δεξιά ράβδο

Περιορισμοί:
 δεν επιτρέπεται μεγαλύτερος δίσκος πάνω από μικρότερο
 επιτρέπεται η μεταφορά μόνο ενός δίσκου τη φορά

Ορισμένες ευρετικές μέθοδοι επίλυσης προβλήματος

Στρατηγική της αναρρίχησης λόφων: Κάθε φορά, διάλεξε τη διαδικασία που θα σε

οδηγήσει πιο κοντά στον στόχο σου.

Ανάλυση μέσων-σκοπού: Ανάλυσε το πρόβλημα σε επιμέρους προβλήματα, βρες

όλες τις επιλογές, τις διαφορές μεταξύ αρχικής κατάστασης και τελικής επιλογής
για κάθε επιμέρους πρόβλημα, καθώς και ένα τρόπο περιορισμού των επιλογών.
Οι πρώτες προσεγγίσεις διερεύνησης της επίλυσης προβλημάτων

• E. Thorndike (1898) – Πειράματα με ζώα

Σειρά δοκιμών και λαθών

• Συνδετιστική προσέγγιση
Η σκέψη μπορεί να περιγραφεί ως η εφαρμογή συνηθειών μέσω της μεθόδου
της δοκιμής και λάθους

Συνδέσεις μεταξύ ερεθίσματος και αντίδρασης (Ε-Α)

Ερέθισμα – Ε (πρόβλημα)
Αντιδράσεις – Α (συγκεκριμένες συμπεριφορές)

Νόμος της εξάσκησης

• Παλιότερες αντιδράσεις που έχουν συμβεί συχνά τείνουν να επαναλαμβάνονται
και στο μέλλον, με την εμφάνιση μιας ανάλογης κατάστασης
• Η εξάσκηση τείνει να αυξάνει τη σύνδεση Ε-Α

Νόμος του αποτελέσματος

• Αντιδράσεις που οδηγούν στη λύση ενός προβλήματος ισχυροποιούνται, ενώ
αντιδράσεις που δεν οδηγούν στη λύση του εξασθενούν.
Μορφολογική Ψυχολογία:

Ο W. Kӧhler (1925) αμφισβήτησε τη διαδικασία δοκιμής-λάθους για την επίλυση

προβλήματος και υποστήριξε ότι η λύση μπορεί να έρθει ξαφνικά, ενορατικά.

Ωστόσο, οι διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα κατά την αναδόμηση του

προβλήματος και την ενόραση δεν είναι σαφείς και επομένως είναι δύσκολο να
μετρηθούν.

Η λύση προβλημάτων είναι και αναπαραγωγική (εμπεριέχει επανάληψη ήδη

γνωστών συνηθειών) και παραγωγική (οδηγεί στη δημιουργία νέων αντιδράσεων).

Οι Μορφολογικοί ψυχολόγοι κατέδειξαν τον ανασταλτικό παράγοντα της

προηγούμενης γνώσης (π.χ. λειτουργική ακαμψία), αλλά αγνόησαν περιπτώσεις,
στις οποίες η προηγούμενη γνώση έχει θετικές επιδράσεις στην επίλυση
προβλημάτων.

Η λύση προβλημάτων από πιθήκους στο πείραμα του Kohler (1927)

θεωρήθηκε ότι χαρακτηρίζεται από:

• Παραγωγική σκέψη (productive thinking)

• Ενόραση (Insight)
• A-χα βίωμα (A-ha experience), το οποίο ακολουθεί την ενόραση
 Πρόβλημα του κεριού (Duncker, 1926, 1945)
• Χρησιμοποιώντας τα υλικά που βρίσκονται πάνω στο τραπέζι, στήριξε το κερί
πάνω στον τοίχο.

Πρόβλημα του κεριού (Duncker, 1926, 1945)

• Προηγούμενη εμπειρία
• Λειτουργική ακαμψία (αδυναμία να βρούμε άλλη χρήση στο κουτί, π.χ. ως
στήριγμα)
• Περιορισμένος αριθμός χρήσεων των αντικειμένων
Το πρόβλημα των 9 σημείων (MacGregor)
• Ενώστε όλα τα σημεία
• Τραβήξτε μόνο 4 ευθείες γραμμές
• Μη σηκώσετε το μολύβι σας από το χαρτί όταν αρχίσετε να τραβάτε τις
γραμμές
• Πρέπει να μάθουμε να βλέπουμε το πρόβλημα με νέο τρόπο!

Λύση προβλήματος!
 Αναπαράσταση ενός προβλήματος

H επιλογή της σωστής αναπαράστασης παίζει καθοριστικό ρόλο στην επίλυση

ενός προβλήματος.

Τύποι αναπαράστασης:
• συγκεκριμένη αναπαράσταση π.χ. νοερή απεικόνιση
• πιο αφηρημένη αναπαράσταση

Παράγοντες που επηρεάζουν την επίλυση προβλημάτων

• Σύνολο προηγούμενης γνώσης

• Μνημονική ικανότητα
• Στρατηγικές επίλυσης προβλημάτων
• Μεταγνωστικές δεξιότητες
• Η κατάλληλη αναπαράσταση
Στάδια δημιουργικής σκέψης που οδηγούν στην επίλυση προβλημάτων, σύμφωνα με
τον Wallas (1926), ο οποίος δίνει έμφαση στη μη συνειδητή προσπάθεια:

– Προετοιμασία
– Επώαση/εκκόλαψη
– Φωτισμός
– Επαλήθευση

Αναλογική σκέψη
(Βασική μέθοδος της δημιουργικής σκέψης)

• Αντιστοίχιση και μεταφορά της γνώσης από ένα χώρο σε έναν άλλο (π.χ. άτομο
υδρογόνου και ηλιακό σύστημα)

• Προηγούμενη γνώση ενός βασικού χώρου μπορεί να οδηγήσει στη δημιουργία

προσδοκιών και στη διατύπωση υποθέσεων για άλλα, νέα θέματα