Γεωργικά συστήματα στον κόσμο

Αλέξανδρος Κουτσούρης Γεώργιος Βλάχος

Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών

• Η γεωργία είναι μια από τις παλαιότερες διαδικασίες

παραγωγής, πάνω στην οποία ασκεί έλεγχο ο άνθρωπος. Ιστορία
κοινωνία
Είναι, κατά συνέπεια, μια κοινωνική πρακτική.

• Η γεωργία είναι το σύνολο των δράσεων στο φυσικό

περιβάλλον, στα φυτά και τα ζώα με στόχο χρήσιμη Στόχος
παραγωγή στον άνθρωπο.

• Η γεωργία είναι το σύνολο των δράσεων στο φυσικό

περιβάλλον, στα φυτά και τα ζώα με στόχο χρήσιμη Στόχος σε
σχέση με το
παραγωγή στον άνθρωπο. Άρα είναι, ταυτόχρονα, περιβάλλον
μετασχηματισμός του περιβάλλοντος και προσαρμογή σε
ορισμένες από τις δυνατότητές του.
 Η ανάπτυξη σημαίνει εξέλιξη, πορεία στο χρόνο από μια
σημερινή κατάσταση σε μιαν άλλη, κατά την οποία η σημερινή
και η μελλοντική προσδιορίζονται από την προηγούμενη.

 Τι ακριβώς εννοούμε με τη λέξη ανάπτυξη:

 Τη διαδικασία ανάπτυξης που εκφράζει, σε μια ορισμένη

στιγμή, την παραγωγική δυναμική, που εκδηλώνεται μέσα σ’
ένα πεδίο πολλαπλών επιλογών (οικονομικών, πολιτικών,
κοινωνικών, νομικών,…).

 Η θεσμική ανάπτυξη που αφορά τους διάφορους θεσμούς που

έχουν ως κοινωνικό ρόλο να διαχειριστούν την ανάπτυξη.
  Η ανάπτυξη παραπέμπει σε πολύ διαφορετικές εκδηλώσεις μιας
διαδικασίας.

 Συνήθως, η αναφορά στην ανάπτυξη δεν αφορά τον σαφή

προσδιορισμό της διαδικασίας αλλά τα αποτελέσματά της.

 Τι σήμαινε κάποτε η ανάπτυξη και τι σημαίνει σήμερα;

Ο αγροτικός τομέας προσδιορίζεται όχι μόνο από γεωργικές

παραμέτρους αλλά και από πολλές εξωγεωργικές (οικονομικές,
κοινωνικές, πολιτισμικές, πολιτικές,…) και, κατά συνέπεια αποτελεί
μια πολύ σύνθετη πραγματικότητα.

 Οι γεωπόνοι μελετούν την πραγματικότητα της γεωργίας με σκοπό

την πράξη, κατά συνέπεια, σημαίνει γνώση της οργάνωσης και
λειτουργίας του γεωργικού τομέα.
 Η διάσπαση της επιστήμης σε κλάδους και εξειδικεύσεις, συχνά
χωρίς δεσμούς μεταξύ τους, δημιουργεί προβλήματα σε
επιστήμες που είναι στραμμένες στην πράξη, όπως η γεωπονία
και στις διεπιστημονικές προσεγγίσεις.

 Η διάγνωση μιας κατάστασης για λήψη αποφάσεων απαιτεί

συνολική σύλληψη της πραγματικότητας, που δεν
ανταποκρίνεται στο θρυμματισμό της που επιβάλλουν οι
διάφοροι κλάδοι της επιστήμης.

 H κατανόηση της σύγχρονης γεωργίας απαιτεί τη μελέτη των προγενέστερων

αγροτικών κοινωνιών, αφού η γνώση των συνθηκών γέννησης και μετασχηματισμού
τους επιτρέπει την ερμηνεία της σημερινής τους κατάστασης.
 Για τη μελέτη του αγροτικού τομέα των κοινωνιών απαιτούνται πληροφορίες και
επιστημονικές σχέσεις με τις επιστήμες της Ιστορίας, της Αγροτικής Γεωγραφίας, της
Οικονομίας, της Αγροτικής Κοινωνιολογίας, της Ανθρωπολογίας, κλπ.

 Η άμεση εμπειρία, οι εργασίες των οικονομολόγων, των ιστορικών, των γεωγράφων και
των γεωπόνων αποκαλύπτουν ότι ο αγροτικός τομέας των κοινωνιών εμφανίζεται σε
πολυάριθμες και ποικίλες μορφές και καταστάσεις που δεν επιτρέπουν να
προσεγγίσουμε εύκολα και αμέσως τα βασικά χαρακτηριστικά του.

 Απαιτείται συνεπώς πέρα από τις εμπειρικές και κριτικές αναλύσεις, από τις τοπικές και
γενικές μελέτες, μια προσπάθεια ταξινόμησης και οργάνωσης που θα επιτρέψει να
φανούν οι κύριοι τύποι της γεωργίας που επικρατούν στην σημερινή αλλά και στη
γεωργία του παρελθόντος.
 Δεν περιορίζεται στην απλή διαπίστωση της μεγάλης
πολυπλοκότητας του αγροτικού τομέα, επεξεργάζεται ορισμένες
λειτουργικές έννοιες.
 Μια επεξεργασία που θα της επιτρέψει να οργανώσει καλύτερα
την αναπαράσταση της πραγματικότητας, για να δώσει μια
κατανοητή ερμηνεία της λειτουργίας του.

 Βασική για την εκπλήρωση αυτού του σκοπού είναι η συγκριτική

προσέγγιση.

 Η συγκριτική προσέγγιση :

 Όταν έχουμε ένα σύνολο του οποίου τα στοιχεία συνδυάζονται τότε

δημιουργείται μια οργάνωση, μια δομή.

 Αυτό που ενδιαφέρει, στη συγκριτική προσέγγιση, δεν είναι η περιγραφή

μιας δομής έξω από κάθε τι άλλο αλλά αντίθετα η κατανόηση της σε σχέση
με κάποια άλλη δομή.

 Η κατανόηση της σημασίας μιας δομής ενός συστήματος, μιας

συγκεκριμένης οργάνωσης, προϋποθέτει την αποκάλυψη των κανόνων
σύνθεσης, οι οποίοι οργανώνουν μεταξύ τους τα στοιχεία του συνόλου για
να τους δώσουν μια συγκεκριμένη δομή.
 Η συγκριτική προσέγγιση :

 Έτσι, η αποκάλυψη των ιδιαίτερων δομών κάθε αγροτικού

συστήματος προϋποθέτει ότι γίνεται η μελέτη του όχι για
αυτό το ίδιο, αλλά συγκριτικά με άλλα συστήματα.

 Συνεπώς, η μέθοδος αναζητά τον κοινό παρανομαστή, τον

καθοριστικό πυρήνα, των αγροτικών συστημάτων και, στη
συνέχεια, με τον προσδιορισμό των προκυπτόντων αξόνων,
επιχειρεί να κατατάξει τα εξεταζόμενα συστήματα ως
παραλλαγές το ένα του άλλου και το άθροισμα αυτών των
συνόλων ως το προϊόν ενός συνδυασμού.

 Άρα, η προσπάθεια είναι να δημιουργηθεί μια μεταδόσιμη γνώση

μέσα από μια συλλογή ποικίλων εμπειριών διαφόρων αγροτικών
συστημάτων.
 Να αποκαλύψει ορισμένους νόμους σύνθεσης και λειτουργίας
αυτών των συστημάτων, που θα επιτρέψουν να φωτιστεί η λογική
της οργάνωσης και να δοθούν τα κλειδιά για την ανάγνωση των
συγκεκριμένων συστημάτων.

 Χρησιμοποιώντας μεθοδολογικά εργαλεία και έννοιες, διακρίνει

και επιλέγει ορισμένα αντιπροσωπευτικά αγροτικά συστήματα,
τα αναλύει από οικονομική, τεχνική , κοινωνική, οικολογική και
πολιτική άποψη, με τελικό στόχο την κατανόηση της ιστορικής
τους εξέλιξης και της γεωγραφικής τους διαφοροποίησης.
 Στόχος του μαθήματος είναι να δώσει στους φοιτητές μιαν οργανωμένη
και μεθοδική γνώση για την φύση, τις συνθήκες, τις δυνατότητες και τα
όρια των μετασχηματισμών της σύγχρονης γεωργίας στα αγροτικά
συστήματα των διαφόρων μερών του κόσμου.

 Για το σκοπό αυτό επιλέγει ορισμένα αγροτικά συστήματα αντιπροσωπευτικά

από οικολογική, τεχνική, κοινωνική και πολιτική άποψη προκειμένου να
αντιληφθούμε τους μετασχηματισμούς τους (εξέλιξή τους) και να
κατανοήσουμε τη διαφοροποίησή τους σε σχέση με τις φυσικές συνθήκες.

 Με αυτό τον τρόπο μπορούμε να κατανοήσουμε τις επιτυχίες ή τις

αποτυχίες της γεωργίας σε διάφορες περιοχές και να βγάλουμε
συμπεράσματα για ποιους λόγους συνέβησαν αυτά:

 π.χ. τις αποτυχίες στις χώρες του Τρίτου Κόσμου των προτύπων της εντατικής
γεωργίας ή την ερημοποίηση ολόκληρων περιοχών.

 Επομένως, το ενδιαφέρον δεν είναι εγκυκλοπαιδικό, αλλά έχει στόχο να

εντάξουμε την αγροτική ανάπτυξη της χώρας μας (ή να το κάνουμε για
οποιαδήποτε άλλη χώρα) στο γενικό πλαίσιο, σε σχέση με άλλα πρότυπα
που υπάρχουν.

 Και ακόμη αφού μιλήσουμε για τον αγροτικό τομέα μιας χώρας, να
μπορέσουμε να «κατέβουμε» και να μιλήσουμε για την ανάπτυξη μιας
περιοχής.
 Ο τύπος της γεωργίας είναι μια ευρύτερη έννοια της γεωργίας
με κριτήριο την οικονομική επιδίωξη (ή στόχο) αυτής.

 Ο τύπος της γεωργίας συντήρησης αφορά στην παραγωγή αγαθών προς

αυτοκατανάλωση.

 Ο τύπος της γεωργίας αγοράς προορίζει το μεγαλύτερο μέρος των

παραγόμενων αγαθών για την τοπική ή εθνική αγορά.

 Ο τύπος της κερδοσκοπικής γεωργίας είναι καθαρής επιχειρηματικής

μορφής και παράγει αγαθά αποκλειστικώς για τη διεθνή αγορά.

 Μελετώντας τους διάφορους τύπους της γεωργίας που υπάρχουν στις

διάφορες γωνιές του πλανήτη είναι σα να διαγράφουμε την εξέλιξη του
αγροτικού τομέα στο χρόνο:

 η μετακινούμενη γεωργία στις τροπικές χώρες είναι πιο κοντά στην νεολιθική
γεωργία

 η επιχειρηματική γεωργία που αναπτύσσεται στις ΗΠΑ αναγγέλλει ήδη την

εποχή που αστικός τομέας θα έχει κατακτήσει τους τελευταίους αγροτικούς
χώρους.

 Ανάμεσα, σε αυτά τα σταδία η πολυπλοκότητα των συστημάτων δηλώνει την

εφευρετικότητα του ανθρώπου ενάντια στο αγωνιώδες πρόβλημα της πείνας.

 Είναι σαν να έχουμε την ιστορία παρατεταγμένη στο χώρο.

  Αγροτικός τομέας των κοινωνιών

 Συνολική θεώρηση

 Κατέχει στρατηγική θέση στο σημείο άρθρωσης των

επιστημών της φύσης και των κοινωνικών επιστημών

 Συγκριτική προσέγγιση: αναζήτηση κανόνων σύνθεσης

 Διαφοροποίηση των αγροτικών συστημάτων στο χώρο

(παραπέμπει σε παραλλαγές λόγω γεωγραφικής
διαφοροποίησης) και το χρόνο (παραπέμπει στην εξέλιξη στο
χρόνο, άρα στην ιστορία).

 Το επιστημονικό πεδίο που δουλεύουμε μπορεί να αναλυθεί με βάση μιαν

ιδιαίτερη δομή του αγροτικού χώρου, τον αγρό, το χωράφι, που είναι
ταυτόχρονα:

 ένα προνομιακό επίπεδο παρατήρησης και ανάλυσης, και

 ένα πεδίο που, αναγκαστικά, δοκιμάζονται οι έννοιες και οι μέθοδοι που

επεξεργάζεται.

 Σχηματικά:

 το φυτό είναι υπόθεση του βοτανικού, του φυσιολόγου, του γενετιστή

 ο φυτικός πληθυσμός αφορά τους φυτοκοινωνιολόγους, τους οικολόγους, τους

βιογεωγράφους,

 ένας φυτικός πληθυσμός σε ένα αγρό είναι αντικείμενο της γεωπονίας.

Εμείς θα προσπαθήσουμε να διευρύνουμε το πεδίο

  Ο αγρός είναι ένας γενικός όρος που αναφέρεται στο αγροτεμάχιο, δηλαδή ένα
συνεχές κλάσμα του χώρου που φέρει την ίδια καλλιέργεια, ή έχει την ίδια χρήση
και ο οποίος αποτελεί το αντικείμενο της ίδιας διαδοχής παρεμβάσεων.

 Στην έννοια του αγρού παρεμβαίνει η έννοια της καλλιεργητικής ιστορίας.

 Ο αγρός είναι η μονάδα του πεδίου που αναλύουμε και για την οποία διατυπώνουμε
κρίσεις και διαγνώσεις.

 Οι εξελίξεις στον αγροτικό τομέα μας οδηγούν σε νέες οπτικές γωνίες θεώρησης του
αγρού. Αυτές είναι:

 Οι κλασσικές θεωρήσεις για τις οποίες υπάρχουν ήδη επεξεργασμένες έννοιες, μέθοδοι και
εργαλεία, και

 Οι νέες θεωρήσεις τις οποίες θα πρέπει να αντιμετωπίσουμε.

1. Ο αγρός είναι ο τόπος όπου διαμορφώνεται η παραγωγή

2. Ο αγρός συνιστά το πλαίσιο των γεωργικών πρακτικών

3. Ο αγρός είναι στοιχείο της γεωργικής εκμετάλλευσης

4. Ο αγρός συνιστά μονάδα σε σχέση με τα οικολογικά χαρακτηριστικά

5. Ο αγρός συνιστά όψη ενός τοπίου

6. Ο αγρός είναι στοιχείο του τοπικού ή περιφερειακού χώρου

7. Ο αγρός είναι στοιχείο του κοινωνικού και οικονομικού χώρου.

  Διαθέτουμε μοντέλα επεξεργασίας της απόδοσης που συσχετίζουν τα
χαρακτηριστικά του κλίματος, του εδάφους, των φυτών και των τεχνικών.

 Σε αυτή την περίπτωση, χρησιμοποιούμε μεθόδους γεωργικού

πειραματισμού, έρευνες και παρατηρήσεις που συνίστανται στην ανάλυση των
εδαφών, των φυτών και των τεχνικών.

Καλλιεργητικές τεχνικές

Κατάσταση των
Κατάσταση απόδοση
φυτικών
του περιβάλλοντος πληθυσμών

Κλίμα
 Οι τεχνικές είναι σύνολα μεθόδων παραγωγής στηριζόμενα στις επιστημονικές
γνώσεις.

 Οι πρακτικές είναι συγκεκριμένοι χειρισμοί που ο άνθρωπος εφαρμόζει σε

ένα τόπο και ένα χρόνο. (Αφήνουν τα αποτυπώματά τους στο τοπίο).

 Οι τεχνικές στο χωράφι γίνονται πρακτικές.

 Οι πρακτικές των γεωργών θέτουν δύο θέματα :

 εκείνο της εκτίμησης των αποτελεσμάτων τους

 στη διαδικασία επεξεργασίας της παραγωγής, και
 στο περιβάλλον

 εκείνο της κατανόησης των συνθηκών και των παραγόντων που προσδιορίζουν
την επιλογή και την εφαρμογή τους.

Μπορούμε να στηριχτούμε
στο δυϊσμό τεχνικές – πρακτικές
και να επεξεργαστούμε τεχνικούς νεωτερισμούς:

εφαρμογή των τεχνικών

πειραματισμός τεχνικές πρακτικές

ανάλυση των πρακτικών για την

επεξεργασία τεχνικών αναφορών
 Ο πειραματισμός υπήρξε για καιρό το μόνο επιστημονικό μέσο επίτευξης γνώσεων,
η μόνη αξιόπιστη πηγή τεχνικών νεωτερισμών.

 Το γεγονός ότι η παρατήρηση απέκτησε επιστημονικό καθεστώς ισοδύναμο με τον

πειραματισμό αποτελεί σημαντική καμπή .

 Η παρατήρηση των γεωργικών πρακτικών, δηλαδή των τρόπων με τους οποίους

εφαρμόζουν τις τεχνικές, γίνεται πηγή επιστημονικών γνώσεων.

 Η αναγνώριση της επιστημονικής αξίας της «in situ» παρατήρησης θέτει τη

γεωπονία στο ίδιο επίπεδο με τις μη πειραματικές επιστήμες και ευνοεί την
προσέγγιση με τους εθνολόγους.

 Γιατί αυτή η διαφορετικότητα των παρατηρούμενων πρακτικών; Η απάντηση

μπορεί να δοθεί μόνο με την προσέγγιση των στόχων και των συνθηκών επιλογής των
τεχνικών από τους γεωργούς.

 Οι πρακτικές του γεωργού αποκτούν συνάφεια, μπορούν να

γίνουν κατανοητές, στο επίπεδο της εκμετάλλευσης του.

 Η εκμετάλλευση αποτελεί μια δομή στο χώρο που

προσδιορίζεται από τη θέση και τη διάταξη των αγρών.

 Ο γεωργός οργανώνει την παραγωγική του δραστηριότητα στο

πλαίσιο αυτής της χωρικής δομής. Οι παρεμβάσεις τους σε ένα
αγρό γίνονται σε σχέση με τους άλλους αγρούς της
εκμετάλλευσης.
 Δύο χαρακτηριστικές έννοιες επιτρέπουν να χαρακτηρίσουμε αυτήν
οργάνωση:

 η αμειψισπορά: δηλαδή η διαδοχή των καλλιεργειών στο χώρο και το χρόνο, και

 το σύστημα καλλιέργειας, δηλαδή ο παρόμοιος τρόπος χρήσης ενός συνόλου

αγρών στην εκμετάλλευση.

 Κάθε τεχνική παρέμβαση σε ένα αγρό, συνεπώς κάθε πρακτική, έχει μια θέση
στο καλλιεργητικό ημερολόγιο.

 Με βάση τον αγρό, επικεντρώνουμε το ενδιαφέρον στις αποφάσεις του

γεωργού και στις συνθήκες εντός των οποίων πραγματοποιεί τις τεχνικές
επιλογές.
 Ο αγρός στο σύνολο του ή μερικώς περιλαμβάνεται σε οικολογικά
συστήματα.

 π.χ.: μια λεκάνη απορροής, περιοχή εξάπλωσης ενός πληθυσμού τρωκτικών,

εντόμων ή πουλιών, ενός ποταμού.

 Η γνώση των σχέσεων μεταξύ γεωργικών πρακτικών και τα

χαρακτηριστικά του υποστρώματος, που καθορίζει την κυκλοφορία του
υπόγειου νερού, είναι απαραίτητη για να εξηγηθούν τα φαινόμενα της
ρύπανσης των υδροφόρων στρωμάτων.

 Ο αγρός μπορεί επίσης να περιέχει στο σύνολό τους ή μερικώς οικολογικά

συστήματα, όπως η επιρροή ενός φυτοφράχτη ή μιας υγρής ζώνης εντός ενός
αγρού.

 Για την κατανόηση των αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στον αγρό και τα

οικολογικά συστήματα απαιτείται η συνεργασία με οικολόγους, εδαφολόγους,
γεωμορφολόγους, υδρογεωλόγους.

 Το τοπίο είναι ένα τμήμα του χώρου, ορατό από ένα παρατηρητή, που έχει
διαμορφωθεί μια δεδομένη στιγμή από σημερινά και περασμένα φαινόμενα.

 Ο αγρός είναι ένα στοιχείο του αγροτικού τοπίου που βρίσκεται σε

αλληλεπίδραση με άλλα συστατικά του.

 Αμοιβαίες επιρροές το συνδέουν με το χώρο που τον περιβάλλει

 π.χ. φυτοφάρμακα διαρρέουν στο κοντινό ποτάμι ή λίμνη.

 Ο αγρός είναι ένα στοιχείο του «επαγγελματικού» πλαισίου ζωής του

γεωργού.

 Ο αγρός στο τοπίο «κοιτάζεται/οράται» από αυξανόμενο αριθμό μη

γεωργών. Η επιλογή των καλλιεργειών και η διεξαγωγή τους θα πρέπει να
λαμβάνει υπόψη της τις απαιτήσεις των μη γεωργών.
 Ο αγρός βρίσκεται υπό την επιρροή παραγόντων που
ξεπερνούν την εκμετάλλευση.

 π.χ. ζώνη Ονομασίας Προέλευσης, επιρροή ορισμένων χωριών.

 Αυτά τα φαινόμενα χωρικής οργάνωσης των τεχνικών

απαιτούν αναλύσεις «μακροτεχνικές», που μπορούν να
χρησιμοποιηθούν για να γίνει η προσέγγιση σε τοπικό,
περιφερειακό επίπεδο προβλημάτων ανάπτυξης, περιβάλλοντος
και διαχείρισης του χώρου.

 Για να προσεγγίσουμε τέτοια θέματα θα πρέπει να

χρησιμοποιήσουμε έννοιες και μεθόδους των γεωγράφων.

 Με το προϊόν του ο αγρός αποτελεί συστατικό στοιχείο ενός κλάδου

παραγωγής. Έτσι, συνδέεται:

 με μια περιοχή παραγωγής

 με την επιρροή ενός συνεταιρισμού

 με κέντρα μεταποίησης και κατανάλωσης.

 με την ιδιαίτερη επιρροή εταιρειών που επηρεάζουν την επιλογή των τεχνικών.

 οι περιαστικές ζώνες παραγωγής υπόκεινται σε νέους περιορισμούς όσον αφορά τις

γεωργικές εργασίες.

 με ένα νομικό καθεστώς (έχει τιμή, πωλείται, κλπ).

  Ο αγρός είναι συστατικό στοιχείο διαφορετικών συστημάτων και διαθέτει ορισμένα
χαρακτηριστικά, αλλά από τα οποία προέρχονται από τη φύση και άλλα από την
ανθρώπινη δράση.

 Το επιστημονικό πρόβλημα δημιουργείται όταν το επεξηγηματικό σύστημα

αναφοράς για να αποδώσει τη λειτουργία του αγρού διευρύνεται εκκινώντας από
την γεωργική εκμετάλλευση φτάνοντας στο τοπίο ή στην τοπική κοινωνία.

 Μια νέα πολυπλοκότητα εμφανίζεται, όταν ο αγρός θεωρείται ως ο τόπος

«διαπραγμάτευσης» για την παραγωγική δραστηριότητα του γεωργού και στον
οποίο παρεμβαίνουν τεχνικά, οικολογικά, ιστορικά, γεωγραφικά, οικονομικά και
κοινωνικά δεδομένα.

 Συνεπώς, ανάγκη για την παραγωγή νέων εννοιών, νέων εργαλείων ανάλυσης,
κυρίως ανάλυσης συστημάτων και δημιουργία νέων σχέσεων με άλλους
επιστημονικούς κλάδους.

Οι έννοιες που χρησιμοποιούμε

 Οι έννοιες επιτρέπουν να περνάμε από συγκεκριμένα ερωτήματα σε αφηρημένες
έννοιες χρήσιμες για τη λύση των προβλημάτων. Αν και απέχουν από την
πραγματικότητα αποτελούν κλειδιά για τη μελέτη της.
 Π.χ. το χώμα για τον αγγειοπλάστη και τον αγρότη.
 Η διαδικασία αγροτικής παραγωγής εκτυλίσσεται σε μονάδες παραγωγής
διαφορετικής μορφής (οικογενειακές, συλλογικές, επιχειρηματικές
εκμεταλλεύσεις) και με διαδικασίες πολύπλοκες.
 Η κατανόηση αυτής της πραγματικότητας απαιτεί έννοιες που μπορεί να
αναφέρονται σε διαφορετικά επίπεδα ολοκλήρωσης:
 Έννοιες στην κλίμακα του καλλιεργούμενου χωραφιού,
 Έννοιες για το επίπεδο της γεωργικής εκμετάλλευσης
 Έννοιες για τις διαδικασίες παραγωγής και εκμετάλλευσης σε μεγάλες
κλίμακες χώρου και χρόνου.
 Διασαφηνίσεις
 Τεχνική παρέμβαση
 Opération technique
 Technical intervention
 Πρόγραμμα καλλιεργητικών παρεμβάσεων
 Itineraire technique
 Crop system
 Σύστημα καλλιέργειας
 Système de culture
 Crop pattern or cropping pattern
 Σύστημα εκτροφής
 Système d’élevage
 Breeding system
 Σύστημα παραγωγής
 Système de production
 Production system
 Αγροτικό σύστημα
 Système agraire
 Agricultural/farming system

Τεχνική παρέμβαση
 Η τεχνική παρέμβαση θεωρείται ως η στοιχειώδης πράξη μέσω της
οποίας το καλλιεργούμενο οικοσύστημα ενός αγροτεμαχίου περνά από
την κατάσταση Α στην κατάσταση Β.

 αφορά συνήθως ένα μικρό τμήμα του οικοσυστήματος,

πχ. το επάνω στρώμα του εδάφους με το όργωμα, τη βόσκηση, το χειρισμό

με εντομοκτόνα κλπ.

 αναφέρεται σε περιορισμένο χρονικό διάστημα

 συνήθως σε πολλές πράξεις

 απαιτεί εκτίμηση των συνθηκών

 πρακτική εκτέλεσης (τρόπος δράσης του γεωργού)

 μπορεί να έχουμε και αλληλουχία τεχνικών παρεμβάσεων.

Τεχνική παρέμβαση
 Η μελέτη των τεχνικών παρεμβάσεων διευκολύνει την ανάλυση
της διαχείρισης της εκμετάλλευσης
 σύγκριση μεθόδων: συλλογή χόρτου με τον κλασσικό τρόπο ή με ενσίρρωση

 σύγκριση κλιματικών κινδύνων: τεύτλα – σίτος.

 Γεωπονικές συνέπειες:

 επιτευχθείσα κατάσταση σε σχέση με την επιδιωκόμενη

 για την εκτίμηση στηριζόμαστε στην ανάλυση: της δομής του φυτικού
πληθυσμού, του καλλιεργητικό προφίλ και του κλίματος
 Οικονομικές συνέπειες:
 Αυξημένο αρχικό κόστος
 Μειωμένο κόστος διατροφής τελικά

Πρόγραμμα τεχνικών παρεμβάσεων

 Πρόγραμμα καλλιεργητικών παρεμβάσεων είναι η λογική και
ταξινομημένη σειρά καλλιεργητικών τεχνικών που εφαρμόζεται σε ένα
καλλιεργούμενο φυτικό είδος από τη σπορά ως τη συγκομιδή.

 Παλιά ο ρόλος των επιστημόνων εστίαζε στην κωδικοποίηση του συνόλου των
τεχνικών για τη μέγιστη απόδοση.

 Η αναγγελία του φυτού υπονοούσε και τις τεχνικές

 Τεχνικές διαφορετικές περιορισμένες.

 Σήμερα:

 πολλές τεχνικές για το ίδιο αποτέλεσμα

 διαφορετικές κοινωνικοοικονομικές συνθήκες

 Γεωργοί με διαφορετικούς στόχους.

Πρόγραμμα τεχνικών παρεμβάσεων
 Πώς προέκυψε η έννοια του προγράμματος των τεχνικών
παρεμβάσεων

Φυτό
Καλλιεργούμενο χωράφι = σύστημα
Περιβάλλον
πρακτικές

Και όχι: τεχνικές = απόδοση

τεχνική Κατάσταση του απόδοση

περιβάλλοντος
κλίμα κλίμα

Ένα απλό μοντέλο επεξεργασίας της απόδοσης

ΑΠΟΔΟΣΗ

κλίμα φυτό
Καλλιεργητικό
προηγούμενο:
διεξαγωγή
τεχνικές

ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΑΓΡΟΤΕΜΑΧΙΟΥ
(συγκομιδή Καλλιεργητικές
Καλλιεργητικές ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ
καλλιεργητικού προηγούμενου) ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ
πρακτικές ΣΤΗ ΣΠΟΡΑ πρακτικές
ΚΑΙ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗ ΣΥΓΚΟΜΙΔΗ
-Φυσικές
-- χημικές

Τύπος εδάφους
τεχνικές
Διαδοχή καλλιεργειών, οργανικές βελτιώσεις
Ιστορία
αγροτεμαχίου
Λιπάνσεις, κατεργασία του εδάφους
 Η κεντρική θέση των πρακτικών στο πεδίο
μελέτης
Κοινωνικοοικονο
μική κατάσταση Παραγωγή
της
εκμετάλλευσης

Αποφάσεις
Πρακτικές Καλλιεργούμενο
Κοινωνικοοικονο γεωργού
παραγωγής οικοσύστημα
μικό περιβάλλον
(κατάσταση των φυτών
και του φυσικού
περιβάλλοντος)
Γεωγραφική θέση
(χαρακτηριστικά
της περιοχής και
του φυσικού Άμεση
περιβάλλοντος)
Κατ’ επιστροφή

Πρόγραμμα τεχνικών παρεμβάσεων

 Το ενδιαφέρον του προγράμματος τεχνικών
παρεμβάσεων έγκειται όχι μόνο στο ότι μας βοηθά να
διεκπεραιώσουμε μια καλλιέργεια αλλά να
φανταστούμε και άλλα προγράμματα καλλιεργητικών
παρεμβάσεων προσαρμοσμένα σε συγκεκριμένους
οικονομικούς και κοινωνικούς περιορισμούς.

 Δεν αντιγράφουμε συνταγές αλλά συμβάλλουμε στην

διαμόρφωση και επεξεργασία μεθόδων διάγνωσης και
απόφασης.
Πρόγραμμα τεχνικών παρεμβάσεων
 Μας ενδιαφέρει:

 Το πλαίσιο της συνάφειας του προγράμματος των

καλλιεργητικών αποφάσεων του γεωργού σε συνάρτηση
με τις τεχνικές που διαθέτει και των στόχων που επιδιώκει
(π.χ. ημερομηνία συγκομιδής)

 Κατά πόσο μπορεί να πραγματοποιηθεί ένα πρόγραμμα

καλλιεργητικών παρεμβάσεων σε συνάρτηση με την
αιχμή των εργασιών και διαθέσιμες ημέρες εργασίας

 Διαθέσιμες ημέρες εργασίες είναι για μια περίοδο εργασίας και μια
συγκεκριμένη καλλιέργεια ο αριθμός των κατάλληλων για εργασία
ημερών οι οποίες εξαρτώνται από την ανάλυση του κλίματος.

Πρόγραμμα τεχνικών παρεμβάσεων

Τέσσερα μοντέλα προγράμματος καλλιεργητικών
παρεμβάσεων που αντιστοιχούν σε διαφορετικούς
κοινωνικοοικονομικούς στόχους:
1. Δεν ενδιαφέρει το κόστος αλλά η μεγίστη απόδοση = μείωση στο
μέγιστο των κινδύνων μείωσης της απόδοσης (χειρισμοί
ασφαλείας),

2. Ενδιαφέρει η μείωση του κόστους των συντελεστών παραγωγής =

η επίτευξη της υψηλότερης δυνατής φυσικής απόδοσης ενώ θα
μειώνονται οι εισροές (λιπάσματα, φυτοφάρμακα),

3. Ενδιαφέρει η μείωση του χρόνου εργασιών στο εκτάριο

(ακαλλιέργεια, αλλαγή χρήσης των μηχανημάτων)

4. Ενδιαφέρει η συμφωνία με τις απαιτήσεις μιας προστατευόμενης

περιοχής.
 Σύστημα καλλιέργειας
 Το σύστημα καλλιέργειας είναι ένα υποσύνολο του συστήματος
παραγωγής, καθοριζόμενο από μια έκταση που δέχεται ομοιογενείς
χειρισμούς, μέσω των καλλιεργειών και της σειράς διαδοχής τους
καθώς και του προγράμματος καλλιεργητικών παρεμβάσεων.
 Υπενθύμιση: Πρόγραμμα καλλιεργητικών παρεμβάσεων είναι η λογική και
ταξινομημένη σειρά καλλιεργητικών τεχνικών που εφαρμόζεται σε ένα
καλλιεργούμενο φυτικό είδος από τη σπορά ως τη συγκομιδή.

 Το σύστημα καλλιέργειας, συνιστά τον παρόμοιο τρόπο χρήσης ενός

συνόλου αγρών στην εκμετάλλευση.

 Το σύστημα καλλιέργειας αναφέρεται στα αποτελέσματα της

γεωργικής δραστηριότητας.

 Κύρια διάσταση του συστήματος καλλιέργειας είναι ο χρόνος, η

διαδοχή των καλλιεργητικών περιόδων, στην διάρκεια των οποίων ο
καλλιεργούμενος χώρος υπόκειται σε διαδικασίες (συμπεριφορές) που
υπακούουν στην ίδια λογική.

Σύστημα καλλιέργειας
 Δεδομένου ότι το σύστημα καλλιέργειας αναφέρεται στα αποτελέσματα της
γεωργικής δραστηριότητας, για την περιγραφή του ενδιαφέρουν:
 Οι αποδόσεις των καλλιεργειών και οι διακυμάνσεις τους στο χρόνο.
 Οι συνθήκες λειτουργίας (διαχείριση του χρόνου χρησιμοποίησης):
 Χειρώνακτες: υπερφόρτιση εργασίας

 Υλικά: υπό ή υπέρ χρησιμοποιούμενα

 Η κατάσταση των πόρων και εργαλείων παραγωγής

 Κατάσταση εδάφους: δομή, χημική λίπανση, πληθυσμοί παρασίτων
(σπόροι ζιζανίων, μύκητες, νηματώδεις,…)
 Κατάσταση υλικού: βαθμός φθοράς

 Κατάσταση κτιρίων

 Η τεχνική και οικονομική αποτελεσματικότητα του συνόλου της

εκμετάλλευσης.
 Οι τάσεις εξέλιξης (της δομής του εδάφους, του περιεχομένου σε θρεπτικά
στοιχεία,…)
Σύστημα παραγωγής
 Το σύστημα παραγωγής είναι ο τρόπος που συνδυάζονται οι συντελεστές
παραγωγής (έδαφος, μέσα και εργασία) με σκοπό τη φυτική και ζωική
παραγωγή σε μια εκμετάλλευση και ο οποίος είναι κοινός για ένα σύνολο
εκμεταλλεύσεων.

 Δύο συμπληρωματικοί ορισμοί:

 Το σύστημα παραγωγής εξετάζει την εκμετάλλευση από την άποψη αυτού το
οποίο παράγει, είτε πρόκειται για ζωική ή φυτική παραγωγή.

 Σύστημα παραγωγής είναι η θέση που δίδεται στην εκμετάλλευση στον κάθε
κλάδο αγροτικής παραγωγής.

Συντελεστές Διαδικασία
παραγωγής παραγωγής Προϊόντα

Σύστημα παραγωγής
 Η προσέγγιση του συστήματος παραγωγής μπορεί να γίνει με
διαφορετικές οπτικές γωνίες.

 Πχ. οικονομικές προσεγγίσεις: σε αυτή την περίπτωση θεωρείται ως

ένα εργαλείο εργασίας ενός αγρότη και των συνεργατών του και ως μια
οικονομική μηχανή.

 Από τεχνική άποψη περιλαμβάνει τις προβλέψεις για την κατανομή

των καλλιεργειών στο χώρο, το ημερολόγιο εργασιών (δηλαδή μια
εκτίμηση των κλιματικών κινδύνων στο επίπεδο των διαθέσιμων
ημερών) και τη μικροοικονομική λειτουργία.

 Το σύστημα παραγωγής κατευθύνεται από τους

κοινωνικοοικονομικούς στόχους του αρχηγού της
εκμετάλλευσης και την ανάλυση των προηγούμενων
αποτελεσμάτων.
 Χαρακτηριστικά και στόχοι του συστήματος παραγωγής
•Κοινωνικοοικονομικοί στόχοι
•Κατάσταση και οικονομικές προοπτικές
•Κοινωνικοοικονομικοί «κανόνες» του παιχνιδιού
•Παραγωγικό δυναμικό των διαθέσιμων εκτάσεων
•Κατάσταση του «τεχνικού» κεφαλαίου Κέντρο απόφασης του
συστήματος καλλιέργειας
•Διαθέσιμη εργασία

Χαρακτηριστικά του συστήματος

καλλιέργειας
•Διεξαγωγή των προγραμμάτων
•Καλλιέργειες και προηγούμενες καλλιεργητικών παρεμβάσεων
•Κατάσταση της γονιμότητας •Θέση των καλλιεργειών
•Αποδόσεις
•Παρέμβαση στις δυνατότητες των
•Ιδιαίτερες συνθήκες εργασίας και χρήσης των εκτάσεων
υλικών
•Προσαρμογή του «τεχνικού»
•Περιορισμοί λόγω γειτνίασης
κεφαλαίου
•Ρύποι εκπεμπόμενοι και αποδεκτοί

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ
ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ
• Εξετάζουμε πολλά επίπεδα οργάνωσης της πραγματικότητας

• πχ. το φυτικό όργανο, το φυτό, το οικοσύστημα, την εκμετάλλευση.

• Αφού οριστεί ο στόχος της μελέτης, επιλέγουμε ένα ή

περισσότερα από αυτά τα επίπεδα, γεγονός που οδηγεί σε
αναφορά στην κλίμακα του χώρου.

• Η διάρκεια είναι βασική συνιστώσα όλων των δυναμικών

διαδικασιών. Μια μελέτη των παραγωγικών διαδικασιών
σημαίνει αναγκαστικά τη θεώρηση του χρόνου και της
κλίμακας με την οποία είναι συνδεμένο:

• Αύξηση και ανάπτυξη ενός φυτού, τρόπος διεξαγωγής μιας

καλλιέργειας, μετασχηματισμός μιας γεωργικής εκμετάλλευσης.

• Για τη μελέτη της πραγματικότητας μπορούν να υιοθετηθούν

διαφορετικές προσεγγίσεις ανάλογα με τον επιδιωκόμενο
στόχο.

• Μελέτη της πραγματικότητας για την πράξη σημαίνει να

γνωρίσουμε τη λειτουργία της, γεγονός που συνεπάγεται να
γνωρίσουμε την οργάνωσή της.

• Για την κατανόηση της οργάνωσης είναι πολύ χρήσιμη ή

έννοια του συστήματος.
 ΠΟΛΥΠΛΟΚΟΤΗΤΑ

• Δύο σημαντικές έννοιες:

• Η ποικιλία των στοιχείων
• Η ποικιλία των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των στοιχείων.
• Π.χ. : σύστημα απλό: ένα αέριο
• Σύστημα πολύπλοκο: κύτταρο.

• Η έννοια της πολυπλοκότητας συνδέεται με την ποικιλία των στοιχείων και των
σχέσεων, τις μη γραμμικές σχέσεις, το οργανωμένο σύνολο (εσωτερικά ιεραρχικά
επίπεδα, π.χ. στο ανθρώπινο σώμα : κύτταρα, όργανα, συστήματα οργάνων).

• Κατά συνέπεια, τα πολύπλοκα συστήματα εμφανίζουν μια συμπεριφορά που είναι

δύσκολα προβλέψιμη.

• Τα πολύπλοκα συστήματα χαρακτηρίζονται από την ανάδυση νέων ιδιοτήτων και

από τη μεγάλη αντίσταση στις αλλαγές.

• Σύστημα είναι ένα σύνολο στοιχείων που βρίσκονται σε

δυναμική αλληλεπίδραση και έχουν αποκτήσει οργάνωση η
οποία εξυπηρετεί ένα συγκεκριμένο σκοπό.

• Ο «σκοπός» ενός κυττάρου: να διατηρήσει τη δομή και να διαιρεθεί.

• Ο «σκοπός» ενός οικοσυστήματος: να διατηρήσει τις ισορροπίες του

και να επιτρέψει την ανάπτυξη της ζωής.

• Ο «σκοπός» του συστήματος της οικογενειακής παραγωγής, δηλαδή

ενός συνόλου ατόμων που έχουν συγγενικές σχέσεις (οποίος και αν
είναι ο βαθμός τους) και τους κρατά ενωμένους η γεωργική
δραστηριότητα (με κύριο ή δευτερεύοντα ρόλο), είναι η
αναπαραγωγή της οικογένειας.

• Ο «σκοπός» μιας γεωργικής εκμετάλλευσης μπορεί να είναι:

Να μείνει η εκμετάλλευση στο γιο , να επιτευχθεί ένα επαρκές εισόδημα
που θα επιτρέψει στην οικογένεια να ικανοποιήσει κάποια
καταναλωτική ανάγκη, να εξοικονομηθεί χρόνος για συμμετοχή σε
κάποια άλλη δραστηριότητα, να εξασφαλιστεί η συνοχή της οικογένειας.
Χαρακτηριστικά των συστημάτων που
επιτρέπουν την περιγραφή τους

• Δομικά συστατικά: πρόκειται για την οργάνωση στο χώρο

των στοιχείων του συστήματος.

• Λειτουργικά συστατικά: πρόκειται για διαδικασίες, δηλαδή

φαινόμενα εξαρτώμενα από το χρόνο (ανταλλαγή,
μεταφορά, ροή, αύξηση, εξέλιξη, κλπ).

Χαρακτηριστικά και ιδιότητες των

συστημάτων

• Ανοιχτό είναι ένα σύστημα όταν βρίσκεται σε συνεχή σχέση με το

περιβάλλον του με το οποίο ανταλλάσσει ενέργεια, ύλη και πληροφορίες
και στο οποίο αποβάλλει χρησιμοποιημένη ενέργεια (εντροπία). Οι
ανταλλαγές αυτές του επιτρέπουν να διατηρεί την οργάνωσή του, την
οποία απειλεί η αποδόμηση του χρόνου.

• Ένα κλειστό σύστημα δεν ανταλλάσσει με το περιβάλλον του ούτε

ενέργεια, ούτε ύλη, ούτε πληροφορία. Είναι αποκομμένο από τον
εξωτερικό κόσμο. Χρησιμοποιεί το απόθεμά του από εσωτερική δυνητική
ενέργεια και η εντροπία του αυξάνει. Όταν φτάνει στη θερμοδυναμική
ισορροπία, η εντροπία γίνεται μεγίστη. Το σύστημα δεν μπορεί να παράγει
έργο.
Η αναλυτική και η συστημική προσέγγιση

Αναλυτική προσέγγιση Συστημική προσέγγιση

Απομονώνει: επικεντρώνει στα στοιχεία Συνδέει: επικεντρώνει στις σχέσεις μεταξύ

στοιχείων
Εξετάζει τη φύση των σχέσεων Εξετάζει τα αποτελέσματα των σχέσεων

Στηρίζεται στην ακρίβεια των λεπτομερειών Στηρίζεται στη συνολική σύλληψη

Μεταβάλλει μια παράμετρο κάθε φορά Μεταβάλλει ομάδες παραμέτρων ταυτόχρονα

Η εγκυρότητα των γεγονότων γίνεται με την Η εγκυρότητα των γεγονότων γίνεται

πειραματική διαδικασία στο πλαίσιο κάποιας
θεωρίας
Μοντέλα συγκεκριμένα και λεπτομερή, που
δύσκολα μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην
πράξη
Προσέγγιση αποτελεσματική όταν οι σχέσεις είναι
γραμμικές και ασθενείς
Οδηγεί σε δράση λεπτομερώς προγραμματισμένη
συγκρίνοντας τη λειτουργία του μοντέλου με την
πραγματικότητα
Μοντέλα όχι τόσο αυστηρά ώστε να αποτελέσουν
την βάση γνώσεων, αλλά μπορούν να
χρησιμοποιηθούν στις αποφάσεις και την πράξη
Προσέγγιση αποτελεσματική όταν οι σχέσεις είναι
μη γραμμικές και ισχυρές
Οδηγεί σε δράση ανάλογα με το στόχο

Γνώση των λεπτομερειών, στόχοι ανεπαρκώς Γνώση στόχων, λεπτομέρειες ασαφείς

προσδιορισμένοι

Κλίμακα χρόνου Κλίμακα χώρου Διαχειριζόμενα συστήματα

χώρα Αγροτικό σύστημα

Μικρή περιοχή Αγροτικό σύστημα

Εκμετάλλευση Σύστημα παραγωγής

Πολλά χρόνια Αγροτεμάχια της Σύστημα καλλιέργειας

εκμετάλλευσης

Ένας χρόνος Αγροτεμάχιο Πρόγραμμα καλλιεργητικών

παρεμβάσεων
 Κύρια δομικά χαρακτηριστικά
• Τα όρια που καθορίζουν τα σύνορα του συστήματος και το ξεχωρίζουν από
τον εξωτερικό κόσμο.
• Π.χ. μεμβράνη κυττάρου, δέρμα του σώματος, σύνορα μιας χώρας.

• Τα στοιχεία ή συστήματα που μπορούν να απαριθμηθούν και να

συγκροτήσουν κατηγορίες.
• Πχ. τα μόρια ενός κυττάρου, οι κάτοικοι μιας πόλης, οι μηχανές, οι θεσμοί, τα
νομίσματα, τα εμπορεύματα.

• Οι αποθήκες όπου μπορούν να αποθηκευθούν τα στοιχεία (υλικά, ενέργεια,

πληροφορία).
• Πχ. αποθέματα υδρογονανθράκων, κεφαλαίου, γνώσεων, μνήμη υπολογιστών,
βιβλιοθήκες, μαγνητοταινίες, λίπος οργανισμού.

• Το δίκτυο επικοινωνιών που επιτρέπει την ανταλλαγή ενέργειας, ύλης,

πληροφορίας μεταξύ των στοιχείων του συστήματος και των διαφόρων
αποθηκών.
• Πχ. σωλήνες, καλώδια, αρτηρίες, δρόμοι, ηλεκτρικές γραμμές, κανάλια.

Κύρια λειτουργικά χαρακτηριστικά

• Ροές, ενέργειας, πληροφορίας ή στοιχείων που κυκλοφορούν μεταξύ των αποθεμάτων.
Οι ροές εκφράζονται σε ποσότητα στη μονάδα του χρόνου (όπως η παροχή).

• Π.χ. ροή νομίσματος (μισθός σε €), προϊόντων (αριθμός παραγόμενων αυτοκινήτων από ένα
εργοστάσιο το μήνα), ατόμων (αριθμός τουριστών το χρόνο), πληροφορίες (bits- ποσότητα
πληροφορίας – το μικροδευτερόλεπτο).

• Κέντρα ελέγχου παροχής («βάνες») των διαφόρων ροών που δέχονται πληροφορίες και
τις μετατρέπουν σε δράσεις αυξάνοντας ή μειώνοντας την έντάση της ροής.

• Πχ. ο αρχηγός της εκμετάλλευσης, ο καταλύτης ενός ενζύμου.

• Οι θηλιές πληροφόρησης ή ανάδρασης (feed-back).

• Πχ. η ρύθμιση ενός πληθυσμού.
• Υπάρχουν:

• θηλιές θετικής ανάδρασης που συνδέονται με τη δυναμική αλλαγής του συστήματος,

• θηλιές αρνητικής ανάδρασης που ρυθμίζουν και σταθεροποιούν το σύστημα.

 Η δυναμική των συστημάτων

εισροές εκροές
σύστημα
δεδομένα αποτελέσματα

χρόνος
πριν μετά

ανάδραση

εισροές σύστημα εκροές

Στην ανάδραση οι πληροφορίες για το αποτέλεσμα μιας δράσης στέλνονται στην

είσοδο του συστήματος με τη μορφή δεδομένων.

Η δυναμική των συστημάτων

έκρηξη
Όταν τα δεδομένα διευκολύνουν ή επιταχύνουν το
μετασχηματισμό στην ίδια κατεύθυνση με τα
Αρχική προηγούμενα αποτελέσματα τότε έχουμε θετική
κατάσταση
ανάδραση και τα αποτελέσματα είναι συσσωρευτικά

εκμηδένιση

χρόνος

Αρχική
κατάσταση
Όταν τα δεδομένα δρουν στην αντίθετη
ισορροπία σκοπός κατεύθυνση με τα προηγούμενα αποτελέσματα
τότε έχουν αρνητική ανάδραση και το σύστημα
Αρχική σταθεροποιείται.
κατάσταση
Η αρνητική ανάδραση οδηγεί σε συμπεριφορές
προσαρμοστικές ή με στόχευση.
 Ανάδραση

λιβάδι ζώα
χόρτο
 Κατηγορίες ρύθμισης

δράση στα όρια του συστήματος

παθητική (απομόνωση)

δράση στο εσωτερικό του συστήματος

ρύθμιση (ρυθμιστική δράση)

ενεργή μέσω ανάδρασης

κλειστή θηλιά εντολή

μέσω αλληλεπίδρασης

εντολή
ανοιχτή θηλιά

Αναπαράσταση ενός συστήματος

Υποσύστημα

Περιβάλλον
Παρουσία
Όρια του
Εσωτερικό του ανάδρασης
συστήματος
συστήματος
 Ισορροπία και σταθερότητα

 Ένα σύστημα βρίσκεται σε ισορροπία, όταν η απουσία αλλαγών στις

εισροές (συνεπώς αμετάβλητο περιβάλλον) συνεπάγεται τη διατήρηση
της κατάστασης του.
 Η ισορροπία μπορεί να είναι στατική, που σημαίνει ακινησία των
συστατικών του,
 Ή δυναμική, που προκύπτει από τη σταθερότητα των ροών.

 Διαφορετικά από την ισορροπία που είναι μια εσωτερική ιδιότητα του
συστήματος, η σταθερότητα αφορά τον τρόπο συμπεριφοράς του
συστήματος όταν αλλάζουν οι εισροές. Η απόσταση ανάμεσα στην
αρχική εισροή και στην σημερινή εισροή είναι μια διαταραχή.
 Η σταθερότητα μπορεί να αφορά τόσο τη δομή του συστήματος, όσο
και τους στόχους του απέναντι σε ένα δυσμενές περιβάλλον.
 Τότε το σύστημα αναπτύσσει μηχανισμούς για να εξασφαλίσει τη
σταθερότητα των αποτελεσμάτων που το σύστημα πρέπει να επιτύχει.

Εξισορρόπηση ενός συστήματος

Φύση σχεδίων

σταθερά μεταβαλλόμενα

1) Ρύθμιση
3) Προσαρμογή
σταθερές
Σχέσεις του συστήματος

Παθητική
με μεταβολή της δομής
με το περιβάλλον του

ενεργητική

2) Προσαρμογή 4) Εξέλιξη
Μεταβαλ-

με πρόγραμμα της δομής

λόμενες
Οι αναδυόμενες ιδιότητες ενός συστήματος

• Η μετάβαση από το ένα επίπεδο ανάλυσης σε ένα άλλο.

• Η μετάβαση από ένα επίπεδο δεδομένης ανάλυσης σε ένα άλλο

λιγότερο λεπτομερές, δεν δημιουργεί πρόβλημα αφού, a priori, γιατί
διαθέτουμε εξ αρχής περισσότερες πληροφορίες από τις
απαιτούμενες. Αυτή τη υπόθεση στηρίζει την επιστημονική αναγωγή:
το πολύπλοκο εξηγείται με τις έννοιες και τους όρους που
χρησιμοποιούμε για το απλό.

• Στην κινητική θεωρία των αερίων, η θερμοκρασία (μακροσκοπικό

επίπεδο) ανάγεται από την κινητική ενέργεια των μορίων (μικροσκοπικό
επίπεδο)

Οι αναδυόμενες ιδιότητες ενός συστήματος

• Υπάρχουν όμως περιπτώσεις, για τις οποίες ορισμένες ιδιότητες ενός

συστήματος δεν ανάγονται από τις ιδιότητες των συστατικών τους.

• Π.χ. στην αλληλουχία κύτταρο – όργανο – άτομο, η σεξουαλικότητα

εμφανίζεται στο επίπεδο του ατόμου και δεν ανάγεται από τις ιδιότητες
του κυττάρου.

• Η ύπαρξη αναδυόμενων ιδιοτήτων σημαίνει, τόσο στο επίπεδο της γνώσης

όσο και της πράξης, ότι η εξήγηση των φαινομένων δεν βρίσκεται πάντα
στο πιο λεπτό επίπεδο ανάλυσης.
 Αγροτικό σύστημα

• Αγροτικό σύστημα είναι ένα οργανωμένο και με στόχο σύνολο αγροτικών

δομών και τεχνικών παραγωγής (γεωργία και κτηνοτροφία) καθώς και
ανταλλαγών, που αναπτύσσεται σε ένα καθορισμένο χώρο αξιοποίησης,
σε συνάρτηση με το τοπικό φυσικό περιβάλλον, την οικονομία και τη
συνολική κοινωνία.

• Ένα αγροτικό σύστημα αντιστοιχεί στους τρόπους γεωργικής

αξιοποίησης ενός δεδομένου χώρου από μια κοινωνία και οι οποίοι
τρόποι προσδιορίζονται από φυσικούς, κοινωνικοοικονομικούς,
πολιτιστικούς και τεχνικούς παράγοντες.

• Το αγροτικό σύστημα είναι η έκφραση στο χώρο του συνδυασμού

παραγωγής και τεχνικών που εφαρμόζει μια κοινωνία για να ικανοποιήσει
τις ανάγκες της. Ειδικότερα, εκφράζει την αλληλεπίδραση ανάμεσα σε ένα
βιοοικολογικό σύστημα που αντιπροσωπεύει το φυσικό περιβάλλον και
ένα κοινωνικό και πολιτιστικό σύστημα, διαμέσου των πρακτικών που
προέρχονται από τεχνικές κατακτήσεις.

Συστατικά ενός αγροτικού συστήματος

• Δομικά συστατικά:

• Στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος (χαρακτηριστικά του εδάφους, κλίματος, φυσικής

βλάστησης, κλπ).

• Στοιχεία κοινωνικοοικονομικά του ανθρώπινου πληθυσμού (δημογραφικά

χαρακτηριστικά, οικονομική οργάνωση, φύση των κοινωνικών σχέσεων)

• Στοιχεία τεχνικά αξιοποίησης του αγροτικού περιβάλλοντος (καλλιεργητικές και

ζωοτεχνικές τεχνικές, εργαλεία, φυτικό υλικό, τρόποι διευθέτησης του περιβάλλοντος).
Μελέτη λειτουργίας ενός αγροτικού συστήματος

• Κοινωνική οργάνωση και χρήση και διαχείριση των πόρων

του φυσικού περιβάλλοντος
• Τρόπος χρήσης της γης:
• Οικειοποίηση, χρήση, ανταλλαγή
• Κατανομή της έγγειας ιδιοκτησίας στις διάφορες κοινωνικές ομάδες
• Κοινωνική οργάνωση και διαχείριση άλλων φυσικών πόρων:
• Νερό (μεταφορά, χρήση, δικαιώματα νερού,…)
• Φυσική βλάστηση (βόσκηση, δάση, κοινές εκμεταλλεύσεις: προστασία,
περιορισμοί,...)
• Πανίδα
• Πολυπλοκότητα και βαθμοί πολυπλοκότητας των κανόνων διαχείρισης
των φυσικών πόρων.
• Σπανιότητα
• Στρατηγικός χαρακτήρας

Μελέτη λειτουργίας ενός αγροτικού συστήματος

Σχέσεις μεταξύ κοινωνίας και τεχνικών

• Διαχείριση και οργάνωση της εργασίας
• μέση ημερήσια διάρκεια εργασίας,
• παραγωγικότητα (δείκτης του σταδίου εξέλιξης των αγροτικών κοινωνιών).
• Μορφή και τρόποι εργασίας εντός των μονάδων παραγωγής:
• Κατανομή καθηκόντων ανάλογα με το φύλο και την ηλικία
• Μορφή και τρόποι εργασίας στην κοινωνία:
• σκλαβιά, κολλήγες, μισθωτοί, αλληλοβοήθεια,...
• Τεχνικά μέσα:
• Δύναμη έλξης (χειρωνακτική, ζωική, μηχανική)
• Βαθμός χρησιμοποίησης εισροών
• Φύση των εργαλείων
• Επίδραση των τεχνικών μέσων στην παραγωγικότητα της εργασίας:
• Δείκτης του σταδίου της εξέλιξης στη διαδικασία εκμετάλλευσης του
περιβάλλοντος και των πόρων του.
• Συνάρθρωση τεχνικών και κοινωνίας:
• Στοιχεία εμβληματικά: ένα καλλιεργούμενο είδος (ρύζι, χουρμαδιά, αμπέλι), ένα
ζωικό είδος (αγελάδες, καμήλες, βουβάλι), ένα τύπος οργάνωσης του χώρου
(φυτικοί φράχτες), ένα εργαλείο (μαχαίρι).
Μελέτη λειτουργίας ενός αγροτικού
συστήματος
• Σχέσεις μεταξύ τεχνικών και φυσικού περιβάλλοντος

• Βαθμοί σχέσεων (τεχνολογικό επίπεδο, χειραφέτηση από τους

εξαναγκασμούς του περιβάλλοντος).

• Σχέσεις μεταξύ των τριών στοιχείων του αγροτικού

συστήματος

• Κοινωνικοί κανόνες που επικρατούν στην κατανομή και τη χρήση των

εδαφών σε σχέση με τις τεχνικές αξιοποίησης αυτών των εδαφών
(δάνειο γης).

Παραδείγματα τύπων συστημάτων

• Η λειτουργία της εκμετάλλευσης ορίζεται ως μια αλυσίδα λήψης αποφάσεων,

μέσα σ’ ένα πλαίσιο περιορισμών (μεταξύ των οποίων οι κοινωνικοοικονομικοί
κυριαρχούσαν πάντα), για να επιτευχθούν ένας ή περισσότεροι στόχοι με την
κινητοποίηση διαφόρων μέσων.

• Η εκτατική γεωργία χαρακτηρίζεται από την αποδοχή «φυσικών»

περιοριστικών παραγόντων που η απάλειψη ή διόρθωσή τους θα ήταν
δαπανηρή. Σε αυτή την περίπτωση, επικρατεί ο νόμος του «ελαχίστου» που
καθορίζει ότι οι πρακτικές θα πρέπει να έχουν στόχο την καλύτερη αξιοποίηση
των διαθεσίμων ποσοτήτων του κύριου περιοριστικού παράγοντα.
Παραδείγματα τύπων συστημάτων

• Η εντατική γεωργία χαρακτηρίζεται από την επιδίωξη ελέγχου των

πολλαπλών σχέσεων που δημιουργούνται ανάμεσα στους παράγοντες
που διορθώνουμε. Δεν υπάρχει πραγματικά κύριος περιοριστικός
παράγοντας.
• Κατατάσσονται στις «μεγάλες καλλιέργειες» οι εκμεταλλεύσεις και οι
περιοχές που κυριαρχούν οι απλουστευμένες αμειψισπορές με βάση τα
δημητριακά και σχετικά περιορισμένη κτηνοτροφία. Το κυρίαρχο
χαρακτηριστικό τους είναι ο ισχυρός δεσμός με την αγορά και η μεγάλη
ευαισθησία στις μεταβολές του κοινωνικοοικονομικού περιβάλλοντος
καθώς και η διαιωνιζόμενη ανάγκη να προσαρμόζονται στις
διακυμάνσεις της οικονομίας.
Παραγωγικό σύστημα
 Κάθε εκμετάλλευση έχει τα δικά της ιδιαίτερα
χαρακτηριστικά.
 Οι ιδιαιτερότητες υπάρχουν λόγω διαφοροποίησης
στη διαθεσιμότητα των πόρων και της κατάστασης
στο νοικοκυριό (στάδιο της οικογένειας κλπ)
 Το νοικοκυριό, οι διαθέσιμοι πόροι, οι ροές των
πόρων και οι αλληλεπιδράσεις στο επίπεδο της
εκμετάλλευσης ορίζουν το παραγωγικό σύστημα της
εκμετάλλευσης
 Οι παραγωγοί βλέπουν, αντιλαμβάνονται την
εκμετάλλευσή τους σαν ένα σύστημα, όπου μια
ποικιλία πόρων είναι ΄στη διάθεσή τους για να τους
χρησιμοποιήσουν με στόχο την ικανοποίηση των
αναγκών τους

Γεωργικό σύστημα
 Ένα σύνολο παραγωγικών συστημάτων
που έχουν σε γενικές γραμμές παρόμοια
διαθεσιμότητα και κατανομή πόρων,
περιορισμούς, επιχειρηματική λογική
στρατηγικές, τρόπο ζωής και
αναπαραγωγής του νοικοκυριού και για
τα οποία τόσο οι καλλιεργητικές
παρεμβάσεις όσο και οι ευρύτερες
στρατηγικές για την ανάπτυξή τους είναι
λογικό να είναι παραπλήσιες.
Πόροι
 Φυσικοί πόροι (γαίες, πηγές νερού και
πρόσβαση σε κοινά αγαθά)
 Το κλίμα και η βιοποικιλότητα
 Ανθρώπινο κεφάλαιο
 Κοινωνικό κεφάλαιο
 Χρηματικό κεφάλαιο

Εξωτερικοί παράγοντες
 Το σύστημα παραγωγής
 Πολιτικές
 Θεσμοί
 Αγορές
 Πληροφόρηση
 Γνώση
 Κατ’ αντιστοιχία και το γεωργικό
σύστημα επηρεάζεται από τους ίδιους
παράγοντες
Κατηγοριοποιήσεις με βάση
 Τη διαθεσιμότητα των φυσικών πόρων
i. Διαθεσιμότητα υδατικών πόρων
ii. Κλίμα
iii. Το ανάγλυφο, γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά
iv. Μέγεθος εκμετάλλευσης (διαθεσιμότητα γης)
v. Τοποθεσία
 Το κυρίαρχο χαρακτηριστικό της γεωργικής
δραστηριότητας και του νοικοκυριού
 Μονοκαλλιέργεια, εξειδίκευση ή ποικιλία
 Την εντατικότητα των παραγωγικών
δραστηριοτήτων
Κατηγοριοποίηση με βάση κυρίως
τη διαθεσιμότητα φυσικών πόρων
 Αρδευόμενα συστήματα
 Ξηρικά (μη αρδευόμενα) συστήματα σε
υγρές περιοχές με αφθονία φυσικών
πόρων
 Ξηρικά συστήματα σε περιοχές με κλίση και
υψόμετρο
 Ξηρικά συστήματα σε ξηρές περιοχές
χαμηλής γονιμότητας
 Συστήματα συνύπαρξης
 Περιαστικά συστήματα (βασισμένα στην
αστική αγορά)

Καθοριστικοί παράγοντες για το

δυναμικό ενός συστήματος
 Καταλληλότητα διαθέσιμων πόρων
 Πρόσβαση σε υποδομές και υπηρεσίες
(π.χ. αγορά)
 Η διαπίστωση των εμποδίων,
περιοριστικών παραγόντων.
Στρατηγικές των εκμεταλλεύσεων
=>γεωργικών συστημάτων
 Εντατικοποίηση του υπάρχοντος
συστήματος.
 Διαφοροποίηση γεωργικών
δραστηριοτήτων.
 Επέκταση.
 Αύξηση εισοδήματος εκτός
εκμετάλλευσης.
 Έξοδος από τη γεωργία.

Εντατικοποίηση του υπάρχοντος

παραγωγικού συστήματος
 Αύξηση της φυσικής και οικονομικής
παραγωγικότητας του υπάρχοντος
συστήματος.
 Όλους τους κλάδους του παραγωγικού
συστήματος
Διαφοροποίηση των γεωργικών
δραστηριοτήτων
 Αλλαγές στη δομή και τη διάρθρωση της
επιχείρησης με στόχο την αύξηση του
ειδοδήματος ή/και τη σταθεροποίηση του
εισοδήματος
 Νέοι κλάδοι
 Επέκταση των υπαρχόντων
 Καθορίζεται από τις συνθήκες της αγοράς
τις ευκαιρίες που ανοίγονται
 Μεταποίηση εντός της εκμετάλλευσης ή/και
άλλη εντός της εκμετάλλευσης
δραστηριότητα

Επέκταση
 Χρησιμοποιούμενη έκταση
 Κοπάδι
 Όχι πάντα με αγορά
 Παραδείγματα
 οι ακτήμονες
 Ενοικίαση
 Παραχώρηση
 Αλλαγή χρήσης γης
Αύξηση του εισοδήματος εκτός
εκμετάλλευσης είτε γεωργικού
είτε εξω-γεωργικού
 Εποχιακή μετακίνηση
 Εξωγεωργικό εισόδημα όταν οι ευκαιρίες
απασχόλησης είναι κοντά

Έξοδος από τη γεωργία

 Πλήρης εγκατάλειψη της γης
 Μετανάστευση ή παραμονή
Παραδείγματα από την ελληνική
πραγματικότητα
 Θα μπορούσατε να αναφέρετε κάποια
παραδείγματα;
 Εντατικοποίηση του υπάρχοντος
συστήματος.
 Διαφοροποίηση γεωργικών δραστηριοτήτων.
 Επέκταση.
 Αύξηση εισοδήματος εκτός εκμετάλλευσης.
 Έξοδος από τη γεωργία.
Καθοριστικοί παράγοντες για την εξέλιξη
ενός γεωργικού συστήματος

● Φυσικοί πόροι και κλίμα

● Επιστήμη και τεχνολογία
● Απελευθέρωση του εμπορίου και
ενδυνάμωση των αγορών
● Πολιτικές, θεσμοί και δημόσια αγαθά
● Πληροφορία και ανθρώπινο κεφάλαιο
Φυσικοί πόροι

 Η αλληλεπίδραση πόρων – κλίματος – ανθρώπου

καθορίζει η φυσική βάση.
 Επιπτώσεις της αύξησης του πληθυσμού
 Χρήση γης
○ Επέκταση της γεωργίας - συγκρούσεις
 Εντατικότητα
○ Εκμετάλλευση της γόνιμης
 Βιοποικιλότητα
○ Ειδών – Οικοσυστημάτων - Γενετική
 Διαθεσιμότητα καλλιεργούμενης γης, ½ σε 40 χρόνια
 90% της διαθέσιμης σε δύο περιοχές αλλά το 70% αυτής
έχει περιορισμούς
 Η αναμενόμενη επέκταση στις αναπτυσσόμενες χώρες με
το μισό του ρυθμού που παρατηρήθηκε έως τώρα.
 Σταθεροποίηση του γεωργικού πληθυσμού.

Κλίμα

 Η αλλαγή του κλίματος

 Τροπικές και υποτροπικές περιοχές
 Ξηρασία- πλημμύρες
 Αυξημένη συχνότητα ακραίων καιρικών
φαινομένων
Επιστήμη και τεχνολογία
 Η μέχρι τώρα πορεία της έρευνας επιτυχημένη
 ¾ της αύξησης παραγωγής λόγω βελτίωσης των
αποδόσεων
 Διατροφική ασφάλεια
 Προσβάσιμα τρόφιμα
 Αλλά εστίαση της έρευνας
 Ανισότητες (σιτηρά – εξαγώγιμα – εκτός μικροί -κτηνοτροφία)
 Εξειδίκευση στα ενδιαφέροντα, εντατικοποίηση.
 Παραμέληση της αποδοτικότητας εργασίας, προσαρμοσμένη
τεχνολογία, βιωσιμότητα μικρών νοικοκυριών και γεωργίας
 Διαφαινόμενες αλλαγές
 Παραγωγικότητα συστημάτων
 Στόχευση στις γυναίκες και στα φτωχότερα νοικοκυριά
 Συνεργασία ιδιωτικού δημόσιου τομέα
 Επικέντρωση στα προβλήματα των γεωργών, ενδογενή γνώση
σε συνδυασμό με την σύγχρονη τεχνολογία.

Απελευθέρωση του εμπορίου και

ενδυνάμωση του ρόλου των
αγορών
 Στρεβλώσεις λόγω εκτεταμένων
παρεμβάσεων.
 Επιβράδυνση της ανάπτυξης
 Διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις
 Απελευθέρωση εμπορίου μείωση
επιδοτήσεων
 Αποτελέσματα;
 Ειδικά μέτρα για τη γεωργία
 WTO
Πολιτικές, θεσμοί, δημόσια αγαθά
 Κυριότερη παρέμβαση η απελευθέρωση και οι διαρθρωτικές
αλλαγές.
 Η εθνική αυτάρκεια έπαψε να είναι βασικός στόχος αλλά η
διατροφική ασφάλεια του νοικοκυριού ακόμα είναι .
 Η αποτελεσματικότητα των πολιτικών των παρεμβάσεων αποκτά
ιδιαίτερη σημασία.
 Αποκέντρωση αλλά και αυξημένος ρόλος της κοινωνίας των
πολιτών και του ιδιωτικού τομέα, μείωση των δημοσίων
επενδύσεων σε υπηρεσίες κοινής ωφελείας.
 Προβλήματα
 Ο ιδιωτικός τομέας δεν ανταποκρίθηκε
○ Χρηματοδότηση, έρευνα, εφαρμογές, εκπαίδευση,, υγεία,
υποδομές.
 Διαχείριση φυσικών πόρων

Πληροφορία και ανθρώπινο

κεφάλαιο
 Αυξανόμενης της εντατικότητας αλλά και
της ενσωμάτωσης στο σύστημα της
αγοράς αυξάνεται η ανάγκη για
πληροφόρηση και γνώση. Κύριος
περιοριστικός παράγοντας.
 Ανισότητες στην πρόσβαση
 Αλλά και για βελτίωση του ανθρώπινου
δυναμικού.
 Ο ρόλος της γυναίκας, πιο σημαντική
αλλά και καλύτερη στήριξη;
Συστατικά ενός γεωργικού συστήματος
 Δομικά συστατικά:

 Στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος (χαρακτηριστικά

του εδάφους, κλίματος, φυσικής βλάστησης, κλπ).

 Στοιχεία κοινωνικοοικονομικά του ανθρώπινου

πληθυσμού (δημογραφικά χαρακτηριστικά, οικονομική
οργάνωση, φύση των κοινωνικών σχέσεων)

 Στοιχεία τεχνικά αξιοποίησης του αγροτικού

περιβάλλοντος (καλλιεργητικές και ζωοτεχνικές
τεχνικές, εργαλεία, φυτικό υλικό, τρόποι διευθέτησης
του περιβάλλοντος).

Μελέτη λειτουργίας ενός γεωργικού συστήματος

 Κοινωνική οργάνωση και χρήση και διαχείριση των

πόρων του φυσικού περιβάλλοντος
 Τρόπος χρήσης της γης:
○ Οικειοποίηση, χρήση, ανταλλαγή
○ Κατανομή της έγγειας ιδιοκτησίας στις διάφορες κοινωνικές ομάδες
 Κοινωνική οργάνωση και διαχείριση άλλων φυσικών πόρων:
○ Νερό (μεταφορά, χρήση, δικαιώματα νερού,…)
○ Φυσική βλάστηση (βόσκηση, δάση, κοινές εκμεταλλεύσεις: προστασία,
περιορισμοί,...)
○ Πανίδα
 Πολυπλοκότητα και βαθμοί πολυπλοκότητας των κανόνων
διαχείρισης των φυσικών πόρων.
○ Σπανιότητα
○ Στρατηγικός χαρακτήρας
Μελέτη λειτουργίας ενός γεωργικού συστήματος
 Σχέσεις μεταξύ κοινωνίας και τεχνικών
 Διαχείριση και οργάνωση της εργασίας
○ μέση ημερήσια διάρκεια εργασίας,
○ παραγωγικότητα (δείκτης του σταδίου εξέλιξης των αγροτικών κοινωνιών).
 Μορφή και τρόποι εργασίας εντός των μονάδων παραγωγής:
○ Κατανομή καθηκόντων ανάλογα με το φύλο και την ηλικία
 Μορφή και τρόποι εργασίας στην κοινωνία:
○ σκλαβιά, κολλήγες, μισθωτοί, αλληλοβοήθεια,...
 Τεχνικά μέσα:
○ Δύναμη έλξης (χειρωνακτική, ζωική, μηχανική)
○ Βαθμός χρησιμοποίησης εισροών
○ Φύση των εργαλείων
 Επίδραση των τεχνικών μέσων στην παραγωγικότητα της εργασίας:
○ Δείκτης του σταδίου της εξέλιξης στη διαδικασία εκμετάλλευσης του
περιβάλλοντος και των πόρων του.
 Συνάρθρωση τεχνικών και κοινωνίας:
○ Στοιχεία εμβληματικά: ένα καλλιεργούμενο είδος (ρύζι, χουρμαδιά,
αμπέλι), ένα ζωικό είδος (αγελάδες, καμήλες, βουβάλι), ένα τύπος
οργάνωσης του χώρου (φυτικοί φράχτες), ένα εργαλείο (μαχαίρι).

Μελέτη λειτουργίας ενός γεωργικού

συστήματος

 Σχέσεις μεταξύ τεχνικών και φυσικού περιβάλλοντος

 Βαθμοί σχέσεων (τεχνολογικό επίπεδο, χειραφέτηση από τους

εξαναγκασμούς του περιβάλλοντος).

 Σχέσεις μεταξύ των τριών στοιχείων του γεωργικού

συστήματος

 Κοινωνικοί κανόνες που επικρατούν στην κατανομή και τη χρήση

των εδαφών σε σχέση με τις τεχνικές αξιοποίησης αυτών των
εδαφών (δάνειο γης).
 Ύπαρξη αντίθεσης ανάμεσα σε περιορισμένους πόρους ενός περιβάλλοντος και
σε αυξανόμενες ανάγκες ενός είδους που πολλαπλασιάζεται

 Περιοριστικός παράγοντας: στοιχείο που, σε ένα συγκεκριμένο τόπο,

καθορίζει τη μέγιστη πυκνότητα που μπορεί να φτάσει ένας πληθυσμός
και να έχει διάρκεια.

 Οικολογικό σθένος : δισ-διάστατη έννοια

 Ικανότητα ενός είδους να καταλαμβάνει ποικίλα περιβάλλοντα

 Ικανότητα ενός είδους να κατοικεί το περιβάλλον με μεγαλύτερη ή μικρότερη

πυκνότητα

• Κατά συνέπεια, το οικολογικό σθένος ενός είδους φανερώνει το δυναμικό

ανάπτυξής του.
 Τα ανώτερα ζώα (ιδιαίτερα το ανθρώπινο είδος και τα
κατοικίδια ζώα, αλλά επίσης πολλά καλλιεργούμενα φυτά)
εμφανίζουν μεγάλη ανοχή απέναντι στο περιβάλλον τους
 Τεράστιες περιοχές εξάπλωσης

 Υψηλό οικολογικό σθένος

 Ορισμένα είδη μετασχηματίζουν το βιότοπο προκειμένου

να αυξήσουν:
 την ικανότητά του υποδοχής: φωλιές, καταλύματα

 τους διαθέσιμους πόρους

 ευνοώντας τα είδη που μπορούν να αξιοποιήσουν, δημιουργώντας μια

σχέση ανάμεσα στο είδος που ασκεί την αξιοποίηση με το είδος υπό
εκμετάλλευση και στην οποία σχέση το κάθε είδος έχει ανάγκη το
άλλο (συμβίωση)

 Παράδειγμα: υπάρχουν εδώ και εκατομμύρια χρόνια είδη μυρμηγκιών

και τερμιτών που είναι εκτροφείς και καλλιεργητές

 Κατά συνέπεια, η τεχνοποίηση του περιβάλλοντος

και η ίδια η εξημέρωση, προϊόν εργασίας, δεν είναι
ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ανθρώπινου είδους
  Το ανθρώπινο είδος στραφηκε στη γεωργία 10.000 χρόνια πριν την εποχή μας

 Από τότε, η γεωργία κατέκτησε τον κόσμο και αποτελεί τον κύριο παράγοντα
μετασχηματισμού της οικόσφαιρας

 Αποτελέσματα της κατοικιδιοποίησης

 συνεξέλιξη: το καλλιεργούν είδος και το καλλιεργούμενο είδος εξελίσσονται

διαφορετικά από το αν δεν υπήρχε κατοικιδιοποίηση

 το οικολογικό σθένος των δύο ειδών αυξάνεται

 η γεωργία οδηγεί σε ένα είδος συμβίωσης

Οι μεγάλοι
ιστορικοί
άξονες

Η εξάπλωση του Australophiticus (Αυστραλοπιθήκου), του Hommo habilis

(ευκίνητου) και του Hommo erectus (όρθιου ανθρώπου)
Οι
μεγάλοι
ιστορικο
ί άξονες

Η εξάπλωση του Hommo sapiens (σοφού ανθρώπου) και του Ηommo sapiens
sapiens μέχρι 10.000 χρόνια πριν από τη σημερινή εποχή

 Homo sapiens sapiens (ο σύγχρονος άνθρωπος)

εμφανίστηκε εδώ και 50.000 με 200.000 χρόνια
 Αρχικά

 Ούτε γεωργοί ούτε κτηνοτρόφοι, αλλά συλλέκτες - κυνηγοί

 Είδος χωρίς τα απαιτούμενα προσόντα, χωρίς εξειδικευμένα

ανατομικά εργαλεία, με χαμηλό οικολογικό σθένος

 Είδος με αφάνταστη ικανότητα μάθησης και προσαρμογής σε μια

μεγάλη ποικιλία κλιμάτων, διατροφικών συνηθειών και τρόπων
ζωής
  Μπόρεσε να κατασκευάσει πάρα πολλά εργαλεία προσαρμοσμένα
στις ανάγκες του

 Επεξεργάστηκε πολύ διαφορετικά αγροτικά συστήματα

προσαρμοσμένα στις συνθήκες του περιβάλλοντος, στις δικές του
ανάγκες, που εξελίχθηκαν με την τελειοποίηση των εργαλείων του

 Άλλαξε σημαντικά τα περισσότερα οικοσυστήματα του πλανήτη

 Ο εξανθρωπισμός είναι το αποτέλεσμα μιας συνεχούς

δραστηριότητας του είδους για να εξασφαλίσει την επιβίωση
του, να επεκταθεί και να πολλαπλασιαστεί, συνεπώς για να
αυξήσει το οικολογικό του σθένος.

Agricultural tools found in the Iberian settlement Bastida

of Alcusses, ca. late 5th century B.C.E. to the 4th century
B.C.E. Image courtesy Wikimedia Commons.

 Εδώ και 5.000 με 10.000 χρόνια, ορισμένες νεολιθικές κοινωνίες

άρχισαν να σπέρνουν φυτά και να διατηρούν ζώα σε αιχμαλωσία
προκειμένου να καταναλώσουν τα προϊόντα τους

 Τρεις καθοριστικοί μετασχηματισμοί έγιναν σταδιακά και ταυτόχρονα:

 1ο) αυτά τα φυτά και τα ζώα δεν τα κατέστρεψαν, αλλά τα αξιοποίησαν, τα

φρόντισαν, τα πολλαπλασίασαν και τα επέλεξαν (επιλογή), άρα τα
κατοικιδιοποίησαν και τα άλλαξαν σταδιακά (σύνδρομο της
κατοικιδιοποίησης) ώστε να επιτρέπουν στο ανθρώπινο είδος να αυξήσει
καλύτερα το οικολογικό του σθένος

 2ο) αρχικά, το ανθρώπινο είδος μετατράπηκε σε γεωργό και κτηνοτρόφο

 3ο) τέλος, αυτά τα φυτά και ζώα έχουν εισαχθεί στα περισσότερα
οικοσυστήματα του πλανήτη, τα άλλαξαν σε καλλιεργούμενα, τεχνητά
οικοσυστήματα

 Αυτή η επανάσταση της νεολιθικής γεωργίας ήταν αναμφίβολα η

πρώτη οικονομική επανάσταση
 Με τη Νεολιθική, η ανάπτυξη της γεωργίας (σπορά,
προστασία των χωραφιών, αναμονή της συγκομιδής)
απαιτεί την εγκατάσταση κοντά στα χωράφια. Έτσι,
αναπτύχθηκαν τα χωριά.

 Σπουδαίο νεωτερισμό αποτέλεσε και η ανάπτυξη της

κεραμικής. Τα δοχεία που κατασκευάζονται είναι
απαραίτητα για την αποθήκευση της τροφής.

 Δευτερεύουσας σημασίας, ως προς τα προηγούμενα,

είναι η λείανση της πέτρας.

 Μετάβαση από τη θήρευση (και συλλογή) στη γεωργία

– πριν από 10.000 χρόνια

– αφορά μόνο μερικές προηγμένες κοινωνίες

 εστίες προέλευσης: λίγες περιοχές, μικρής έκτασης και απομακρυσμένες

– αναφερόμαστε για αρχαϊκή (η πρωτο-) καλλιέργεια και εκτροφή ζώων

 στοιχειώδεις πρακτικές που εφαρμόζονται σε φυτά και ζώα που δεν έχουν χάσει τα
«άγρια» χαρακτηριστικά τους

 Επέκταση: από ορισμένες εστίες καταγωγής

– ύπαρξη δευτερογενών περιοχών εξημέρωσης

 Δύο μεγάλοι τύποι προϋπαρχόντων οικοσυστημάτων

– δασικά (κλειστά): κυριαρχία καλλιεργειών

– ποώδη (ανοιχτά): κυριαρχία εκτροφής ζώων

Επακόλουθο της εξημέρωσης: τα φυτά (και τα ζώα) υπόκεινται σε
νέες συνθήκες αύξησης και αναπαραγωγής

 ταχύτατη απόκτηση (μερικοί αιώνες) των τυπικών

χαρακτηριστικών των καλλιεργούμενων φυτών ή των ζώων
εκτροφής

 ορισμένα φυσικά χαρακτηριστικά δεν παρουσιάζουν

ενδιαφέρον ή υφίστανται αλλοιώσεις για την αύξηση και την
ανάπτυξη σε ένα τέτοιο περιβάλλον

 εξαφανίζονται μέσω της φυσικής επιλογής

 ορισμένα φυσικά χαρακτηριστικά δεν έχουν ενδιαφέρον για τον

γεωργό- κτηνοτρόφο

 εξαφανίζονται μέσω της ανθρώπινης επιλογής

 ορισμένα χαρακτηριστικά προσφέρουν πλεονεκτήματα και επιλέγονται (ίδια

εξήγηση)

 Παραδείγματα φυτών
 Συγκράτηση του σπόρου κατά την ωρίμανση

 Μείωση των οργάνων προστασίας του σπόρου

 Αύξηση των συλλεγόμενων οργάνων

 Μείωση ή απώλεια του λήθαργου του σπόρου

Σχηματικός χάρτης των φυτικών διαπλάσεων «προέλευσης» πριν από 10.000 χρόνια

Κέντρα καταγωγής

1 κέντρο κινεζικό
2 κέντρο ινδικό- Μαλαισίας
2 Ινδία, Βιρμανία
2a Ινδοκίνα, Μαλαισία
3 κέντρο ινδικό- αφγανικό
4 κέντρο Μέσης Ανατολής
5 κέντρο Μεσογειακό
6 κέντρο Αβησσυνίας
7 κέντρο Μεξικού
8 κέντρο νότιο αμερικάνικό
8 Περού, Βολιβία, Ισημερινός
8a Χιλή
8b Βραζιλία, Παραγουάη
 6 εστίες καταγωγής, εκ των οποίων οι 4 πρώτες είναι μεγάλης ακτινοβολίας

 Εστία Μέσης Ανατολής ή της γόνιμης ημισελήνου

 Μεταξύ 10.000 και 9.000 πριν από σήμερα

 Εστία κεντροαμερικανική, στα νότια του Μεξικού

 Μεταξύ 9.000 και 4.000 πριν από σήμερα

 Εστία κινεζική
 Πριν από 8.500 χρόνια στη Βόρια Κίνα
 Εστία Νέας Γουϊνέας στη Παπουασία – Νέα Γουινέα
 Πριν από 10.000 χρόνια

 Εστία νοτιοαμερικανική στις Άνδεις

 Πριν 6.000 χρόνια

 Εστία βορειοαμερικανική στο Μισισιπή

 Μεταξύ 4.000 και 1.800 πριν από σήμερα

Ο μετασχηματισμός μιας κοινωνίας κυνηγών συλλεκτών σε μια αγροτική κοινωνία

είναι ένα πολύπλοκο και προοδευτικό φαινόμενο που απαιτεί υλικά μέσα,
κοινωνική οργάνωση και γνώσεις. Κατά συνέπεια, δεν είναι το αποτέλεσμα μιας
απλής μείωσης των προϊόντων των φυσικών οικοσυστημάτων

 Γεωργία και
ανθρώπινος
πληθυσμός

Η πρόοδος του ανθρώπινου

πληθυσμού σε σχέση με την
ανάπτυξη των αγροτικών
συστημάτων στον κόσμο
 Γεωργία και ανθρώπινος πληθυσμός (1)

 Εδώ και πάνω από 10.000 χρόνια, πριν την εμφάνιση της γεωργίας

 ο ανθρώπινος πληθυσμός αύξανε γιατί οι τρόποι θήρευσης είχαν γίνει

πολύ αποτελεσματικοί (όπλα κυνηγιού)

 Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η ανάπτυξη της γεωργίας απάντησε σε μια

κρίση του συστήματος της θήρευσης

 Μεταξύ 10.000 και 5.000 χρόνια πριν από σήμερα

 Ο δεκαπλασιασμός του ανθρώπινου πληθυσμού από 5 σε 50

εκατομμύρια κατοίκους οφείλεται στην ανάπτυξη της νεολιθικής
γεωργίας σε κομμένα - καμένα

 Μεταξύ 5.000 και 3.000 χρόνια πριν από το σήμερα

 Ο διπλασιασμός του πληθυσμού (100 εκατομμύρια) εξηγείται σε μεγάλο

βαθμό από την ανάπτυξη των υδραυλικών αγροτικών συστημάτων
(κοιλάδα του Ινδού, της Μεσοποταμίας και του Νείλου)

 Γεωργία και ανθρώπινος πληθυσμός (2)

 Μεταξύ 3.000 και 1.000 χρόνια πριν από σήμερα

 Ο πληθυσμός υπερδιπλασιάστηκε (250 εκατομμύρια κάτοικοι) ως

αποτέλεσμα της ανάπτυξης της υδροχαρούς ρυζοκαλλιέργειας στην Κίνα
, την Ινδία και τη νοτιοανατολική Ασία και σε μικρότερο βαθμό των
υδραυλικών γεωργικών συστημάτων στην Αμερική

 Τα συστήματα αγρανάπαυσης στη Ευρώπη συνέβαλαν λίγο σε αυτή την

αύξηση επειδή δεν ήταν καθόλου πιο παραγωγικά από τα συστήματα σε
κομμένα - καμένα

 Στο Μεσαίωνα (XIος – XIIIος αιώνες), ο ευρωπαϊκός πληθυσμός

τετραπλασιάστηκε μετά από την υιοθέτηση της καλλιέργειας βαριάς ζεύξης

 Από το XVIIο ως το XIXο αιώνα, ο ευρωπαϊκός πληθυσμός διπλασιάστηκε εκ

νέου ως αποτέλεσμα της ανάπτυξης της γεωργίας χωρίς αγρανάπαυση

 Από το έτος 1.000, ο παγκόσμιος πληθυσμός αυξάνει επίσης εξαιτίας της

επέκτασης και ανάπτυξης των συστημάτων υδρο- ρυζοκαλλιέργειας
  Ο υπερπληθυσμός σχετίζεται πάντοτε με το σύστημα παραγωγής:

 Ο πλανήτης ήταν ίσως υπερκατοικημένος τη Νεολιθική εποχή με μερικά

εκατομμύρια κατοίκους

 Η Γαλλία γνώρισε την πείνα το Χο αιώνα με 10 εκατομμύρια κατοίκους

 Η ικανότητα των ορυζώνων για τη διατροφή του πληθυσμού της Ασίας

διπλασιάστηκε σε μερικές δεκαετίες, περνώντας από 500 σε 1.000
κατοίκους στο km2

 Η πρόβλεψη της ικανότητας παραγωγής του πλανήτη είναι δύσκολη

 Κοινωνική διαφοροποίηση και βελτίωση της διατροφής

 η παραγωγή ενός ενεργού αγρότη πρέπει να καλύπτει τουλάχιστον τις δικές

του ανάγκες και της οικογενείας του, δηλαδή 4 άτομα ανά ενεργό αγρότη

 σημερινή κατανάλωση στις αναπτυσσόμενες χώρες

 < 2200 Kcal /άτομο / ημέρα, δηλαδή (2200Χ365=) 800.000 Kcal το

χρόνο

 1 kg ισοδυνάμου- δημητριακών = ποσότητα τροφής που προσφέρει τόσες

θερμίδες όσες 1 kg δημητριακών, δηλαδή 4.000 Kcal

 συνεπώς κατανάλωση = 200 kg ισοδυνάμου- δημητριακών ανά άτομο το

χρόνο
  Συνεπώς, σε μια κοινωνία καθαρά αγροτική, πρέπει να παράγονται για μια
οικογένεια

 4 x 200 = 800 kg ισοδυνάμου- δημητριακών ανά ενεργό αγρότη

 για να μπορέσει μια κοινωνία «να συντηρήσει» τα μη αγρότες ενεργά άτομα

(κοινωνική διαφοροποίηση), πρέπει να καλυφθούν οι διατροφικές ανάγκες
τους

 συνεπώς πρέπει η γεωργία να παράγει πλεονάσματα για τις μη αγροτικές

κοινωνικές τάξεις

 αν περίπου 50 % ενεργοί αγρότες:

 2 x 800 = 1600 kg ισοδυνάμου- δημητριακών ανά ενεργό αγρότη

 Κοινωνική διαφοροποίηση και βελτίωση της διατροφής (2)

 στις εκβιομηχανισμένες χώρες

 έστω ένα ημερήσιο σιτηρέσιο από 3200 Kcal εκ των οποίων 2200
φυτικής προέλευσης και 1000 ζωικής προέλευσης

 δεδομένου ότι χρειάζονται 7 cal φυτικές για να παραχθεί 1 cal ζωική,

χρειάζονται 2200 + 7000 = 9200 Kcal ανά ημέρα, δηλαδή
(9200Χ365=3300000)  840 kg ισοδυνάμου – σιτηρών ανά άτομο ανά
χρόνο

 για μια κοινωνία καθαρά αγροτική με 4 άτομα ανά ενεργό αγρότη

 840 x 4 = 3.360 kg ισοδυνάμου – σιτηρών ανά ενεργό αγρότη

 για μια κοινωνία που έχει 5 % ενεργούς αγρότες

 3360 x 20 = 67.200 kg ισοδυνάμου – σιτηρών ανά ενεργό αγρότη
  Έτσι, σε καλλιεργητικά συστήματα βροχοδίαιτα αυστηρά χειρονακτικά όπως
η καλλιέργεια σε κομμένα - καμένα

 η έκταση ανά ενεργό αγρότη (με τη βοήθεια του: παιδιά …) δεν ξεπερνούν
γενικά 1 ha

 1 ha = 1 T ισοδυνάμου – σιτηρών, ποσότητα που επιτρέπει να τραφούν 5

άτομα

 συνεπώς μια τέτοια κοινωνία καλύπτει μόλις τις ανάγκες του αγροτικού
πληθυσμού

 Κοινωνική διαφοροποίηση και βελτίωση της διατροφής

(3)
 στα χειρωνακτικά υδροαγροτικά συστήματα

 οι εκτάσεις ανά καλλιεργητή είναι μικρότερες

 η παραγωγικότητα είναι καθαρά υψηλότερη

 η κοινωνική διαφοροποίηση είναι γενικά πιο έντονη

 σε συστήματα με καλλιέργεια ελαφριάς ζεύξης

 οι εκτάσεις φτάνουν 3-4 ha ανά ενεργό αγρότη

 οι αποδόσεις παραμένουν χαμηλές

 η κοινωνική διαφοροποίηση δεν είναι προφανής

 Κοινωνική διαφοροποίηση και βελτίωση της διατροφής (3)

 σε συστήματα με καλλιέργεια βαριάς ζεύξης

 οι εκτάσεις φτάνουν 4-5 ha ανά ενεργό αγρότη

 οι αποδόσεις είναι πιο υψηλές χάρη στην καλύτερη διαχείριση της

γονιμότητας
 η κοινωνική διαφοροποίηση είναι πιο έντονη

 σε συστήματα σύγχρονα εκμηχανισμένης γεωργίας

 οι εκτάσεις φτάνουν 100 ha ανά ενεργό αγρότη

 οι αποδόσεις των δημητριακών φτάνουν 10 T ha-1

 έστω 1000 T ανά ενεργό αγρότη, συνεπώς 1000 φορές περισσότερες από τη
χειρονακτική καλλιέργεια
 5% του αγροτικού πληθυσμού αρκεί για να θρέψει όλη την κοινωνία

Εστία Μέση Ανατολής

 Εδώ κα 12.000 χρόνια πριν από σήμερα : μεταπαγετώδης κλιματική

άνοδος της θερμοκρασίας

 Προοδευτική αντικατάσταση της ψυχρής στέπας με αρτεμισίες, από σαβάνα

με δρύες και σκίνα
 Πλούτος «άγριων» δημητριακών (κριθάρι, σπόροι δημητριακών, …)
 Ψυχανθή (μπιζέλια, φακές, βίκος, λαθούρια)
 Λινάρι υφαντικής
 Ποικιλία κυνηγιού (αγριογούρουνο, ελάφια, γαζέλες, πρόγονοι των βουβαλιών,
αγριοκάτσικα, κουνέλια,…)

 Η αργή μετάβαση προς τη γεωργία κράτησε πάνω από 1.000 χρόνια

 Καθεστώς διατροφής: αντικατάσταση του κυνηγιού των ταράνδων με μια
διατροφή ουσιαστικά φυτική (συλλογή)
 Η αφθονία των πόρων επέτρεψε την αύξηση του πληθυσμού, την
εμφάνιση νέων τύπων κατοικιών (καλύβες) και την εδραίωση της
εγκατάστασης
 Κατά συνέπεια, δεν ήταν η γεωργία που επέτρεψε την εδραίωση
αλλά η αφθονία των πόρων.
 Εστία Μέση Ανατολής
 Εξειδίκευση των εργαλείων
 δρεπάνι
 γουδί
 γουδοχέρι
 σιλό
 τσεκούρι (κατασκευή)

 Κατά συνέπεια, τα αγροτικά

εργαλεία προϋπήρχαν της
γεωργίας και όχι το
αντίθετο

 Ωστόσο, δεν υπάρχει

κανένα γνωστό εργαλείο
κατεργασίας του εδάφους

Εστία Μέση Ανατολής

 Εξημέρωση: από τις πιο παλιές

 Triticum monococcum : 9.500 χρόνια πριν από την εποχή μας
 Triticum dicoccum : 9.500 χρόνια πριν από την εποχή μας
 Κριθάρι, μπιζέλια, φακές, ρεβίθια, βίκος, λινάρι: 9.000 χρόνια πριν από σήμερα
 Σκύλος: 16.000 χρόνια πριν από σήμερα
 Αίγες: 9.500 χρόνια πριν από σήμερα
 Βόδι, πρόβατο, χοίρος, γάιδαρος, περιστέρι

 Πρωτο-γεωργία

 Περιστασιακά και επιβοηθητικά σε σχέση με τη θήρευση

 Είναι αποδεκτό ότι οι πρώτες σπορές έγιναν τυχαία σε τόπους ξεσπυρίσματος,

εδάφη πλούσια σε υπολείμματα συγκομιδής και γευμάτων

 Στη συνέχεια, σε εδάφη που εμπλουτίζονται με αλλούβια και έχουν ξεχερσωθεί από
τις πλημμύρες των ποταμών

 Περιοχές κατανομής: όχι μόνο μερικά χωριά αλλά καλύπτει όλη τη ζώνη κατανομής
των «άγριων» δημητριακών, ιδιαιτέρως της κριθής.
Εστία Μέση Ανατολής

 Μετάβαση στην καθεαυτό γεωργία (1)

 Είναι αποδεκτό ότι οι κοινωνίες των κυνηγών συλλεκτών δεν

αντιμετώπισαν έλλειψη τροφών

 Η διατροφή με θήρευση είναι στην αρχή λιγότερο δαπανηρή σε εργασία από

την αρχαϊκή γεωργία

 Η αύξηση του μεγέθους των χωριών που εδραιώθηκαν συνεπάγεται

μια πίεση στο περιβάλλον που σημαίνει σπανιότητα των πόρων κοντά
στο χωριό

 Οι κάτοικοι είναι υποχρεωμένοι να αναζητούν τους πόρους σε όλο και

μεγαλύτερες αποστάσεις από το χωρίο όσο αυξάνει ο πληθυσμός, κατά
συνέπεια αυξάνεται ο χρόνος της θήρευσης

 Πέρα από ένα όριο

 Ο απαραίτητος χρόνος για τη διατροφή ξεπερνά το απαιτούμενο χρόνο για

να εξασφαλίσουν τη διατροφή με τη γεωργία

 Η υπερεκμετάλλευση του περιβάλλοντος θα οδηγούσε στην πείνα

 Υπόθεση Vavilov

 Τα φυτά εξημερώθηκαν σε ορισμένες εστίες καταγωγής

 Τα κέντρα εξημέρωσης αντιστοιχούν σε περιοχές όπου η σημερινή

γενετική ποικιλότητα είναι μεγίστη

 Βελτίωση της θεωρίας του Vavilov

 Η σημερινή γενετική ποικιλότητα δεν είναι πάντοτε αντιπροσωπευτική
της γενετικής ποικιλότητας τη στιγμή της εξημέρωσης
 Δεν αποτελεί συνεπώς ένα επαρκές κριτήριο

 Μπορεί τα κέντρα της εξημέρωσης να μην αντιστοιχούν στους τόπους

όπου η γενετική ποικιλότητα είναι μεγίστη σήμερα

 Υπάρχουν δευτερογενή κέντρα εξάπλωσης

 Σήμερα αναφερόμαστε περισσότερο σε περιοχές παρά σε κέντρα

Εστία Μέση Ανατολής

 Μετάβαση στην καθεαυτό γεωργία (2)

 Απαραίτητες συνθήκες

 Οικολογικές συνθήκες

 Η πίεση στο φυσικό περιβάλλον αυξάνει

 Κοινωνικές συνθήκες

 Ο πολλαπλασιασμός δεκαπλασιάστηκε σε 1.000 χρόνια στη Μέση

Ανατολή στη διάρκεια της Χης χιλιετίας πριν την εποχή μας

 Οικονομικές συνθήκες

 Η παραγωγικότητα της εργασίας θήρευσης γίνεται μικρότερη από

αυτή της γεωργίας

 Τεχνικές συνθήκες

 Διαθέσιμα εργαλεία

 Τεχνογνωσία

 Κατά συνέπεια, όλες οι συνθήκες ήταν ευνοϊκές για το πέρασμα στη

γεωργία
 Εστία Μέση Ανατολής

 Μετάβαση στην καθεαυτό γεωργία (3)

 Μέγιστη δυσκολία: κοινωνικής τάξης

 Εφαρμογή μιας οργάνωσης και κανόνων που επιτρέπουν να αφαιρείται

ένα μέρος της συγκομιδής και των κοπαδιών για να εξασφαλίζεται
η ανανέωσή τους και ακόμη η βελτίωσή τους

 Κατανομή της κατανάλωσης της συγκομιδής και των ζώων σε όλη τη

διάρκεια του έτους

 Προστασία των σπαρμένων χωραφιών από το δικαίωμα της συλλογής

μέχρι την ωριμότητα

 Προστασία των κοπαδιών από το δικαίωμα του κυνηγιού όταν δεν έχει
φτάσει η άριστη στιγμή της σφαγής

 Μεταβίβαση της γνώσης: αναγκαιότητα γλώσσας

Κινεζική εστία
 8.500 χρόνια πριν από σήμερα:
Πολιτισμός Yang Shao
 Αναβαθμίδες από loess με λιγοστό
νερό του Κίτρινου Ποταμού
 εξημέρωση
 Κεχρί των πουλιών, λάχανο,
ραπανάκι, μουριά
(μεταξοσκώληκας)
 Κότες, χοίροι, βόδι, σκύλος
 Συνεπώς όχι σημαντικά φυτά …
 Επέκταση προς τα ανατολικά σε
περιοχές με πιο πολλά νερά
 Εξημέρωση δυο κύριων φυτών:
της σόγιας και του ρυζιού
 Διαθέτει συνεπώς ένα
δημητριακό, ένα ψυχανθές και
κλωστικά φυτά
Εστία Βορειοαμερικανική
 Μεταξύ 4.000 και 3.000 χρόνια πριν από σήμερα
 μεγάλα λιβάδια
 Εξημέρωση
 Εποχιακή καλλιέργεια του κολοκυθιού, του ηλίανθου,
 Συμπληρωματικός ρόλος, ουσιαστικά η διατροφή εξασφαλίζεται από
το ψάρεμα, το κυνήγι και τη συλλογή
 Νομαδικοί πληθυσμοί
 Μεταξύ 25 πχ και 200 μχ
 Καλλιέργεια ενός μικρού κριθαριού και ενός κεχριού
 Εδραίωση της εγκατάστασης
 Περιβάλλεται από την κεντροαμερικανική εστία

Άλλες εστίες
 Ταϊλάνδης, Δυτικής Αφρικής
 Αρχικά, η γεωργία εφαρμοζόταν σε κήπους και στις
ζώνες της πλημμύρας και επεκτάθηκε στις γειτονικές
δασωμένες εκτάσεις, που εξαντλούνταν αρκετά γρήγορα,
με συνέπεια να απαιτούνται νέες εκχερσώσεις

 Εκτός των εστιών καταγωγής, υπήρχαν δύο κύριοι τύποι

φυτικών διαπλάσεων περισσότερο ή λιγότερο παρθένων:
 Ανοιχτές διαπλάσεις: ποώδεις, μερικές φορές με δέντρα ή θάμνους

 Από το βορά στο νότο: τούνδρα, στέπα, λιβάδια, σαβάνα

 Κλειστές διαπλάσεις: δάση περισσότερο ή λιγότερο πυκνά

 Από το βορά στο νότο: τάιγκα, μεικτά δάση, εύκρατα και μεσογειακά
δάση πλατύφυλλων, φυλλοβόλα δάση τροπικά, αειθαλή ισημερινά δάση
Δυναμική εξάπλωσης
 Ποώδεις διαπλάσεις

 Μπορεί να αξιοποιηθούν από τα φυτοφάγα κατοικίδια

 Διαπλάσεις ασυνεχείς με μικρή γονιμότητα για τη γεωργία

 Διαπλάσεις συνεχείς δύσκολα καλλιεργήσιμες με τα διαθέσιμα

εργαλεία (κανένα εργαλείο κατεργασίας της γης)

 Κοινωνίες ποιμένων, μικρός ο ρόλος της γεωργίας

 Δασικές διαπλάσεις
 Τάιγκα πολύ μικρής γονιμότητας

 Ισημερινό δάσος πολύ πυκνό για να εκχερσωθεί

 Δάση εύκρατα και τροπικά γόνιμα και δυνάμενα να εκχερσωθούν

με τα διαθέσιμα εργαλεία
 Κοινωνίες καλλιεργητών με περιορισμένο ρόλο της εκτροφής
των ζώων

 Κατά συνέπεια, μεγάλη γεωγραφική διαφοροποίηση

των κοινωνιών ανάμεσα σε καλλιεργητές και
κτηνοτρόφους από τη Νεολιθική εποχή, αλλά κάθε
κοινωνία ασκεί συχνά με άνισο τρόπο και τους δύο
τύπους δραστηριότητας
 Δυναμική εξάπλωσης

 Φαινόμενο αργό, 1km/χρόνο

 Πολύ μεγάλες εκτάσεις επηρεάστηκαν αφού πέρασαν

10.000 χρόνια
 Στο XVο αιώνα

 Αυστραλία, νότος της Αφρικής και Νότιας Αμερικής,

βορειοδυτική και βόρεια Βόρεια Αμερική και βόρεια Ευρασία

 Ισημερινά δάση, λιβάδια της Αμερικής του Βορρά και του Νότου

 Σήμερα:
 Περιβάλλοντα δύσκολης διείσδυσης: ισημερινά
δάση και βουνά
 Περιβάλλοντα όχι τόσο γόνιμα: ξηρές ή ψυχρές
έρημοι, ταϊγκα
 Αυτά τα περιβάλλοντα έμειναν ακαλλιέργητα και
μερικές φορές αξιοποιήθηκαν από του κυνηγούς
συλλέκτες
 Καλαχάρι: Μποσιμανς
 Γροιλανδία: Εσκιμώοι
 Δάση της κεντρικής Αφρικής: Πυγμαίοι
 Δάση Αμαζονίου: Ινδιάνοι…
 Δυναμική εξάπλωσης
 Αν το πέρασμα από τη θήρευση στη γεωργία –
κτηνοτροφία ήταν ένα φαινόμενο προοδευτικό, αντίθετα
η επαφή ανάμεσα σε μια αγροτική κοινωνία και μια
κοινωνία κυνηγών συλλεκτών φαίνεται να προέκυψε
 Είτε ως μια γρήγορη αλλαγή

 Η κοινωνία των κυνηγών συλλεκτών πέρασε στη γεωργία

 Η κοινωνία των κυνηγών συλλεκτών απορροφήθηκε από την αγροτική

κοινωνία

 είτε απουσία αλλαγής

 Ομάδες Πυγμαίων γειτονεύουν με αγρότες και κτηνοτρόφους εδώ και

χιλιετίες χωρίς να αλλάξουν

 Δευτερογενείς περιοχές κατοικιδιοποίησης

 Στην επέκταση της σε μια περιοχή, η γεωργία συναντά

 Νέους άγριους οικοτόπους που μπορούν να διασταυρωθούν με

τα καλλιεργούμενα φυτά του ίδιου είδους και να συμβάλλουν
στην εξέλιξή τους και να αυξήσουν τη γενετική ποικιλομορφία

 Νέα είδη για κατοικιδιοποίηση

 Ορισμένες περιοχές είχαν πολύ μικρή συμβολή: στην

Ευρώπη, μόνο η βρώμη, το κριθάρι…
  Ορισμένες περιοχές έδωσαν πολλά νέα καλλιεργούμενα είδη και αποτελούν
δευτερογενείς περιοχές κατοικιδιοποίησης

 Στο βορά και το νότο της Νότιας Αμερικής: η αραχίδα, το μανιόκ, το

βαμβάκι με μακριές ίνες, η πιπεριές, η γλυκοπατάτα, ο ανανάς…

 Στην τροπική Αφρική βόρεια του Ισημερινού: σόργο, κεχρί, αφρικανικό

ρύζι, ελαιοφοινικες, …

 Στην Νοτιοανατολική Ασία: ταρό, μπανάνα, ζαχαροκάλαμο, μανταρινιά…

 Ζώα: άλογο στην Ανατολική Ευρώπη, καμήλα στην Αραβία, γιακ στο
Θιβέτ.


2.000 είδη κατοικιδοποιημένα
 Δημητριακά: 379 είδη
 Ψυχανθή: 337 είδη

 Solancees: (πατάτα, τομάτα, καπνός…)
 Composacees: (ηλίανθος, μαρούλι…)
 Malvacees: (βαμβάκι…)
 Cucurbitacees: (αγγούρι, κολοκύθι,…)
 Cruciferes (ελαιοκράμβη, λάχανο …)
 Φυτά που προστατεύτηκαν χωρίς να κατοικιδιοποιηθούν

 Ορισμένα φυτά δεν ξεριζώθηκαν κατά τις εκχερσώσεις, όπως ο

ελαιοφοίνικας, χωρίς να γίνουν καλλιεργούμενα

 Ορισμένα φυτά χρησιμοποιούνται ως κτηνοτροφές, σκίαση …χωρίς

να επιλέγονται ή να καλλιεργούνται πραγματικά (δενδρώδη
ψυχανθή)

 Ζώα

 Επιλογή ατόμων όχι πολύ νευρικών, μικρού μεγέθους, τουλάχιστο

στην αρχή της κατοικιδιοποίησης
 9/12/2021

Γεωργικά συστήματα
και πολιτισμοί

ΠΡΩΤΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΑΝΑΔΥΣΗ ΤΩΝ

ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
• Οι πρώτοι πολιτισμοί – όπως των Σουμερίων, των Αιγυπτίων, του
Ινδού και του Σάνγκ – αναπτύχθηκαν κατά μήκος μεγάλων ποταμών

• Μεταφορές, συνεχή εφοδιασμό με νερό

• Περιοδικές πλημμύρες του ποταμού που έκαναν το έδαφος γόνιμο για

τη γεωργία

• Οι αγρότες παράγουν πλεόνασμα τροφών και οι πληθυσμοί μπορούν να

εξειδικευτούν σε άλλους τύπους εργασίας

• Εξαίρεση αποτέλεσαν οι πρώτοι πολιτισμοί της Αμερικής, όπου οι

πόλεις κτίστηκαν κοντά σε έλη ή σε βουνά

1
 9/12/2021

• Οι ετήσιες πλημμύρες των

ποταμών μετέφεραν ιλύ που έκανε
τη γη κατάλληλη για τη γεωργία
• Η ιλύς είναι ένα μείγμα από πλούσιο
σε θρεπτικά στοιχεία έδαφος και
λεπτόκοκκα υλικά
ΑΝΑΔΥΣΗ
ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ • Οι άφθονες πλημμύρες οδηγούν
σε αύξηση του πληθυσμού και το
σχηματισμό χωριών

• Τα χωριά αργότερα αναπτύχθηκαν

στους πρώτους πολιτισμούς

• Οι γεωργοί χρησιμοποίησαν την

άρδευση και τα κανάλια ως το
δρόμο για τον έλεγχο της ροής
ΟΙ ΝΕΕΣ των ποταμών
ΓΕΩΡΓΙΚΕΣ
ΤΕΧΝΙΚΕΣ • Αυξανόμενα ποσά τροφής
ΟΔΗΓΗΣΑΝ οδήγησαν σε πλεονάσματα, που
ΣΕ ΤΗΝ
ΑΝΑΠΤΥΞΗ σήμαιναν ότι λιγότεροι άνθρωποι
ΤΩΝ χρειάζονταν στη γεωργία
ΠΟΛΕΩΝ
• Ως αποτέλεσμα, νέες εργασίες
αναπτύχθηκαν

2
 9/12/2021

• Τα επίπεδα νερού των ποταμών

ανέβαινε ή έπεφτε ανάλογα με την
ποσότητα της βροχόπτωσης. Η
άρδευση και τα κανάλια βοηθούσαν
να επιλυθούν τα προβλήματα των
πλημμυρών και της ξηρασίας
Ο
ΕΛΕΓΧΟΣ • Άρδευση = Ένας τρόπος εφοδιασμού
ΤΟΥ με νερό σε περιοχή γης
ΝΕΡΟΥ • Κανάλια = Δρόμοι μεταφοράς νερού
• Οι γεωργοί κτίζουν τις όχθες των
ποταμών για να συγκρατήσουν τα
πλημμυρικά νερά

ΠΛΕΟΝΑΣΜΑΤΑ ΤΡΟΦΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ

• Η άρδευση αυξάνει το ποσό των τροφίμων που παράγουν οι γεωργοί

• Δημιουργείται έτσι ένα πλεόνασμα τροφίμων ή περισσότερη τροφή από την
απαιτούμενη
• Λιγότεροι άνθρωποι απαιτούνται στη γεωργία, έτσι στρέφονται σε άλλους
ρόλους και επαγγέλματα
• Όταν οι εργαζόμενοι εξειδικεύονται σε ένα συγκεκριμένο ρόλο,
δημιουργείται μια διαίρεση εργασίας
• Μεγάλα σχέδια αναλήφθηκαν, τα οποία οδήγησαν σε ανάγκη για δομές και
κανόνες
• Οι κατοικήσεις αυξήθηκαν σε μέγεθος, δημιουργήθηκαν πόλεις μεταξύ
4.000 και 3.000 π.χ.

10

3
 9/12/2021

ΠΡΩΤΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ

ΑΝΑΔΥΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ

Πολιτισμοί αναδύονται εκεί

που υπήρχε πολυπλοκότητα
• Οργανωμένες κυβερνήσεις, πολύπλοκες
θρησκείες, επαγγελματική εξειδίκευση,
κοινωνικές τάξεις, τέχνες και
αρχιτεκτονική, δημόσια έργα, και
γραφή
• Ανεξάρτητη ανάδυση σε διαφορετικές
κοιλάδες ποταμών
Οι νομαδικοί πολιτισμοί έχουν
κάποια από αυτά τα
χαρακτηριστικά, αλλά δεν
χτίζουν πόλεις και έχουν πιο
απλές μορφές διακυβέρνησης
• Περιλαμβάνονται αυτοί που
αναπτύσσονται στις στέπες, ειδικά οι
ποιμενικοί

12

ΒΑΣΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ
ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ

Εντατικές
Εξειδίκευση της Κοινωνική
γεωργικές Πόλεις
εργασίας ιεραρχία
τεχνικές

Ανάπτυξη
Προωθημένη
Οργανωμένη πολύπλοκων
Ανάπτυξη νέων ανάπτυξη των τεχνών
θρησκεία και μορφών
τεχνολογιών (περιλαμβανομένης
εκπαίδευση οικονομικών
της γραφής)
ανταλλαγών

13

4
 9/12/2021

• Οργανωμένες κυβερνήσεις
• Συμβούλια δημογερόντων, κάποια
πιο πολύπλοκα και πιο ισχυρά
• Ανάγκη επίβλεψης της παραγωγής
τροφών, έλεγχος της πλημμύρας /
άρδευσης, άλλα δημόσια έργα
• Χρησιμοποίηση αξιωματούχων για
ΒΑΣΙΚΑ τη συλλογή των φόρων, εφαρμογή
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ των νόμων, την άμυνα
ΤΩΝ
ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
• Η πολυπλοκότητα αυξάνει με
το χρόνο, εξειδίκευση μέσα
στην κυβέρνηση
• Ίσως οι ιερείς είχαν μεγάλη ισχύ από
πολύ νωρίς, με τα χρόνια,
θρησκευτικές συνδέσεις
χρησιμοποιήθηκαν για να
νομιμοποιήσουν τις κυβερνήσεις.

14

ΒΑΣΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ
ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
• Οι περισσότεροι αρχαίοι λαοί ήταν
πολυθεϊστικοί
Πολύπλοκες • Θεοί του ήλιου, των ποταμών και άλλων
φυσικών δυνάμεων
θρησκείες • Προσπάθεια να κερδίσουν την εύνοια των θεών
με προσφορές, κατασκευή ναών, θυσία ζώων,
κλπ
• Νέα χειροποίητα αντικείμενα απαιτούσαν πολύ
περισσότερο χρόνο / προσπάθεια από ένα άτομο
Εξειδίκευση για όλα αυτά
• Έγιναν εξειδικευμένοι τεχνίτες, ειδικά για την
επαγγελμάτων επεξεργασία των μετάλλων
• Κατασκευή τοίχων, στρατιώτες, έμποροι, κλπ
• Οι άνθρωποι γίνονται πιο αλληλοεξαρτώμενοι

15

5
 9/12/2021

ΒΑΣΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ
ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ

Κοινωνικές τάξεις
• Μερικά επαγγέλματα είχαν καλύτερη αναγνώριση από άλλα, τάξεις
αναδύονται, συχνά με ιερείς / ευγενείς στην κορυφή, ύστερα έμποροι,
τεχνίτες, αγρότες και σκλάβοι
Τέχνες και αρχιτεκτονική
• Εκφράζουν ταλέντα και πιστεύω των ανθρώπων
• Κανόνες που χρησιμοποιούνται στους ναούς / μνημεία για να
υπενθυμίζουν στο λαό την εξουσία τους

16

ΒΑΣΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ
ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
Δημόσια έργα

• Ισχυροί κανόνες εκπονήθηκαν για τη βελτίωση της ζωής των λαών τους,
των πολιτισμών, της φήμης τους
• Άρδευση, δρόμοι, γέφυρες, τείχη
• Συχνά απαιτητικά σε εργασία, ζωές

Γραφή

• Εμφανίζεται σε πολλές περιοχές, χρησιμοποιείται για οικονομικούς και

πολιτικούς λόγους
• Ιδεογράμματα αναπτύσσονται σε πιο πολύπλοκη γραφή
• Γραφείς ήταν αυτοί που έμαθαν να διαβάζουν / γράφουν σε
μεταγενέστερους πολιτισμούς (συνήθως άνδρες).

17

6
 9/12/2021

• Σύγκριση νομαδικής ζωής και

πολιτισμών

• Πολλά χαρακτηριστικά είχαν

ΒΑΣΙΚΑ απλούστερη μορφή
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ
ΤΩΝ
ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
• Αν και απουσιάζουν πολλά από τα
χαρακτηριστικά των πολιτισμών,
υπήρξαν πολλοί πρόοδοι στις τέχνες
και τις επιστήμες.

18

• Αιτίες: φυσικές αλλαγές και αλληλεπιδράσεις

μεταξύ λαών
• Το περιβάλλον επηρεάζει τη ζωή των
ανθρώπων
• Εξαρτώνται από τη βροχή και το
γόνιμο έδαφος για τη γεωργία, από
φυσικούς πόρους όπως ξύλο και
ΟΙ μέταλλα
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ • Ξαφνικά έντονα γεγονότα (σεισμοί,
ηφαίστεια) κατέστρεψαν ολόκληρους
ΑΛΛΑΖΟΥΝ πολιτισμούς
ΣΥΝΕΧΩΣ • Έντονη γεωργική εκμετάλλευση
καταστρέφει τη γονιμότητα,
μπορεί να εξαφανίσει την ξυλεία
• Οι λαοί πρέπει να
προσαρμοστούν στις αλλαγές, να
κάνουν εμπορικές ανταλλαγές με
άλλους, ή να μετακινηθούν σε
άλλο μέρος

19

7
 9/12/2021

• Πολιτισμός αλλάζει χέρια και

μορφή

• Ιδέες και έθιμα μοιράζονται μέσω

πολιτιστικής διάδοσης με το
εμπόριο, τη μετανάστευση ή τον
ΟΙ πόλεμο
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ
ΑΛΛΑΖΟΥΝ
ΣΥΝΕΧΩΣ • Δεξιότητες όπως γραφή, θρησκεία,
μοιράζονται

• Νικηφόροι στρατοί επιβάλλουν τον

δικό τους τρόπο ζωής ή τα πιστεύω
τους στους κατακτημένους

20

ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΑΛΛΑΖΟΥΝ
ΣΥΝΕΧΩΣ
• Καθώς η διακυβέρνηση επεκτείνεται στις πόλεις
Οι πόλεις και τα γύρω χωρία, εμφανίζονται οι Πόλεις -
Κράτη
εξελίσσονται σε • Οι κυβερνήσεις φορολογούν τους αγρότες που
πόλεις - κράτη ζουν εκτός, το λαό για να στηριχτεί η πόλη και
η κυβέρνηση

• Οι κυβερνήσεις ελέγχουν πολλές πόλεις ή

Εμφάνιση των πόλεις κράτη, οδηγώντας στις πρώτες
πρώτων αυτοκρατορίες
• Η ήττα μπορεί να είναι οδυνηρή, αλλά
αυτοκρατοριών φέρνει ειρήνη

21

8
 9/12/2021

3.000 π.χ.

10.000 π.χ. Πρώτοι πολιτισμοί

2.000.000 π.χ.
Νεολιθική εποχή •Οικονομία
Παλαιολιθική
εποχή •Οικονομία •Ιερείς, ευγενείς

•Εργασία ως αγρότες •Έμποροι και τεχνητές

•Ζωή σε εδραιωμένα χωρία •Αγρότες

•Οικονομία
•Χρήση κατοικιδιο- •Σκλάβοι
•Συλλέκτες και κυνηγοί
ποιημένων φυτών και ζώων •Ανάπτυξη
•Νομάδες
•Ανάπτυξη •Ανάδυση πόλεων
•Ανάπτυξη
•Μεγάλα χωρία •Οργανωμένη
•Απλά εργαλεία
•Αύξηση του ρόλου των διακυβέρνηση
• χρήση φωτιάς ανδρών •Εξειδίκευση
•Ομιλούμενη γλώσσα • οι πολεμιστές αποκτούν επαγγελμάτων
•Καύση νεκρών μεγαλύτερη ισχύ •Ανάπτυξη κοινωνικών
•Μεγαλύτερη προσωπική τάξεων
•Πίστη στα πνεύματα
κατοχή •Σύστημα γραφής
•Δημιουργία τέχνης σε
σπήλαια •Νέες τεχνολογίες, •Εμπόριο
ημερολόγιο
•Πολύπλοκες θρησκείες

22

4 πρώτοι πολιτισμοί σε κοιλάδες ποταμών

• πολιτισμός Σουμερίων – ποταμοί Τίγρης και Ευφράτης (Μεσοποταμία)
• Αιγυπτιακός πολιτισμός – Νείλος ποταμός
• Χαράππειος πολιτισμός – Ινδός ποταμός
• Αρχαία Κίνα – Χουανγκ Χε (Κίτρινος) ποταμός

23

9
 9/12/2021

Πηγή: F. Giligny, in J.-P. Demoule (dir.), La Révolution néolithique en

France, La Découverte, 2007

24

Εγγύς Ανατολή
• Εδώ και 8.500 χρόνια, η εστία
της Εγγύς Ανατολής και όλα τα
σημαντικά φυτά και ζώα αυτής
της εστίας κατοικιδιοποιήθηκαν
• Αυτή η εστία επεκτάθηκε
σταδιακά στην Ευρώπη, Ασία και
Τροπική Αφρική με
συμπληρωματικές
κατοικιδιοποιήσεις
• Βρώμη και σίκαλη στην
Ευρώπη
• Κόνδυλοι Dioscorea*,
σόργο στην Τροπική
Αφρική

25

10
 9/12/2021

Εγγύς Ανατολή
• Εδώ και 8.500 χρόνια, η εστία
της Εγγύς Ανατολής και όλα τα
σημαντικά φυτά και ζώα αυτής
της εστίας κατοικιδιοποιήθηκαν
• Αυτή η εστία επεκτάθηκε
σταδιακά στην Ευρώπη, Ασία και
Τροπική Αφρική με
συμπληρωματικές
κατοικιδιοποιήσεις
• Βρώμη και σίκαλη στην
Ευρώπη
• Κόνδυλοι Dioscorea*,
σόργο στην Τροπική
Αφρική

26

Εγγύς Ανατολή
• Εδώ και 8.500 χρόνια, η εστία
της Εγγύς Ανατολής και όλα τα
σημαντικά φυτά και ζώα αυτής
της εστίας κατοικιδιοποιήθηκαν
• Αυτή η εστία επεκτάθηκε
σταδιακά στην Ευρώπη, Ασία και
Τροπική Αφρική με
συμπληρωματικές
κατοικιδιοποιήσεις
• Βρώμη και σίκαλη στην
Ευρώπη
• Κόνδυλοι Dioscorea*,
σόργο στην Τροπική
Αφρική

27

11
 9/12/2021

Εγγύς Ανατολή
• Εδώ και 8.500 χρόνια, η εστία
της Εγγύς Ανατολής και όλα τα
σημαντικά φυτά και ζώα αυτής
της εστίας κατοικιδιοποιήθηκαν
• Αυτή η εστία επεκτάθηκε
σταδιακά στην Ευρώπη, Ασία και
Τροπική Αφρική με
συμπληρωματικές
κατοικιδιοποιήσεις
• Βρώμη και σίκαλη στην
Ευρώπη
• Κόνδυλοι Dioscorea*,
σόργο στην Τροπική
Αφρική

28

Εγγύς Ανατολή
• Εδώ και 8.500 χρόνια, η εστία
της Εγγύς Ανατολής και όλα τα
σημαντικά φυτά και ζώα αυτής
της εστίας κατοικιδιοποιήθηκαν
• Αυτή η εστία επεκτάθηκε
σταδιακά στην Ευρώπη, Ασία και
Τροπική Αφρική με
συμπληρωματικές
κατοικιδιοποιήσεις
• Βρώμη και σίκαλη στην
Ευρώπη
• Κόνδυλοι Dioscorea*,
σόργο στην Τροπική
Αφρική

29

12
 9/12/2021

• Εδώ και 5.000 χρόνια

• Η πρωτοπορία του μετώπου του
αγροτικού συστήματος κομμένα - καμένα
(μετακινούμενη γεωργία) έφτασε στις ακτές
του Ατλαντικού
• Το μέτωπο της καταστροφής του δάσους
με το αγροτικό σύστημα κομμένα –
καμένα (μετακινούμενη γεωργία)
εξαπλώθηκε σε πολύ μεγάλες εκτάσεις
Εγγύς στην Εγγύς Ανατολή και στην Τροπική
Αφρική επειδή:

Ανατολή • η γεωργία εντατικοποιήθηκε πολύ

(δημογραφική πίεση)
• τα φυλλοβόλα δάση αυτών των
περιοχών δεν ήταν τόσο ανθεκτικά
στην πίεση εκμετάλλευσής τους
• η ερημοποίηση επεκτάθηκε και οι
βροχοδίαιτες καλλιέργειες δεν ήταν
πια δυνατές

31

• Οι πληθυσμοί κατευθύνονται προς τις υγρές

ζώνες:

• Στις κοιλάδες του Τίγρη, Ευφράτη,

Νείλου, Ινδού

• Δύο μεγάλα υδραυλικά συστήματα εμφανίζονται

Εγγύς σχεδόν ταυτόχρονα

Ανατολή • Καλλιέργεια σε εκτάσεις από τις οποίες

έχουν αποσυρθεί τα νερά της πλημμύρας:
πλημμυρίζουν το καλοκαίρι,
καλλιεργούνται την άνοιξη

• Καλλιέργεια με άρδευση: χωράφια σε

μεγαλύτερο υψόμετρο, που ποτέ δεν
πλημμυρίζουν αλλά μπορούν να
καλλιεργηθούν όλες τις εποχές με την
άρδευση

32

13
 9/12/2021

Γύρω στα 6.000 χρόνια

π.χ., οι πρώτες
αγροτικές κοινότητες
αναπτύσσονται στην
Η Αρχαία κάτω Μεσοποταμία.
Μεσοποταμία
1 Η επιβίωσή τους
διασφαλίζεται με την
εγκατάσταση ενός
συστήματος άρδευσης.

33

 Τα δύο κύρια ποτάμια στα οποία οφείλει το

όνομα η Μεσοποταμία είναι ο Ευφράτης
(2.800 χιλ.) και ο Τίγρης (1.900 χιλ.), που
πηγάζουν από την Ανατολία.

 Τα νερά τους ανεβαίνουν την άνοιξη με το

λιώσιμο των χιονιών και των βροχών που
πέφτουν στην άνω Μεσοποταμία.

Η Αρχαία  Ο Τίγρης είναι πιο ορμητικός γιατί μαζεύει

και τα νερών των παραποτάμων του
Μεσοποταμία Ζάργκου.
2
 Ο Ευφράτης διασχίζει πιο επίπεδες
περιοχές και έχει βραδεία και χαμηλή
παροχή.

 Οι πλημμύρες συμβαίνουν Απρίλιο και

Μάιο (λίγο πριν από τη συγκομιδή) και
αποσύρονται τους πιο ζεστούς μήνες.

34

14
 9/12/2021

 Η Μεσοποταμία είναι κατά βάση επίπεδη, έχοντας

πεδιάδες και οροπέδια.

 Η Άνω Μεσοποταμία αποτελείται από οροπέδια (200

με 500 μ.).

 Η Νότια Μεσοποταμία είναι η καθαυτό Μεσοποταμία

του Τίγρη και του Ευφράτη.
Η Αρχαία  Γενικά πάνω από 200 χιλιοστά βροχόπτωσης έχουμε τη
Μεσοποταμία ζώνη της ξηρής γεωργίας (οι βροχοπτώσεις
εξασφαλίζουν την ανάπτυξη φυτών ανθεκτικών στην
3 ξηρασία, όπως το κριθάρι).

 Στην κάτω Μεσοποταμία, οι βροχοπτώσεις είναι λίγες,

συχνά με τη μορφή καταιγίδας, ο βλαστικός κύκλος των
φυτών είναι ακόμη πιο περιορισμένος και μόνο η
προσθήκη αρδευτικού νερού επιτρέπει την ανάπτυξη
γεωργίας.

 Πάντως σε αυτή τη ζώνη αναπτύσσεται η χουρμαδιά,

που ανέχεται τις υψηλές θερμοκρασίες και τα αλατούχα
εδάφη.

35

• Κατά μήκος του Ευφράτη υπήρχαν οι πιο

σημαντικές αγροτικές κοινότητες.
• Τα δύο ποτάμια συγκλίνουν σχηματίζοντας το
Σάτ-ελ-Άραμπ, πριν από τον Περσικό Κόλπο.
• Οι πλημμύρες τους είναι συχνά βίαιες και
Η Αρχαία καλύπτουν μεγάλες εκτάσεις εξαιτίας του
ανάγλυφου.
Μεσοποταμία
4 • Οι δύο ποταμοί μεταφέρουν ιλύ, που εκτός των
άλλων
• ανεβάζει το επίπεδο της κοίτης,
διευκολύνοντας έτσι την άρδευση με
άνοιγμα οπών στις ανυψωμένες όχθες τους.
• το ανάγλυφο επίσης επιβάλλει την εγγύτητα
ανάμεσα στο φρεάτιο ορίζοντα και την
κοίτη των ποταμών.

36

15
 9/12/2021

37

• Οι γνώσεις για τη γεωργία της

αρχαίας Μεσοποταμίας
προέρχονται από αρχαία κείμενα
και κυρίως από πολλές πράξεις
που αφορούν την πώληση
χωραφιών, αγροτικά δάνεια,
Η Αρχαία συμβόλαια γεωργικής
Μεσοποταμία εκμετάλλευσης, κλπ.
5

• Τα κείμενα βρέθηκαν στα

διοικητικά κτήρια των παλατιών
και των ναών.

38

16
 9/12/2021

 Αναπτύχθηκε μια γεωργία από τις πιο

ευημερούσες στον αρχαίο κόσμο.

 Ήταν αντιμέτωπη με:

 ποτάμια που δεν συμφωνούσαν με το

βλαστικό κύκλο των
κατοικιδιοποιημένων δημητριακών,

Η Αρχαία  κλίμα ζεστό και ξερό και εδάφη γενικά

Μεσοποταμία λεπτά κ αι αλατούχα.
6
 Στο βορρά οι συνθήκες ήταν πιο ευνοϊκές για
μια μη αρδευόμενη γεωργία.

 Στο νότο τα δύο ποτάμια επέτρεπαν την

ανάπτυξη της γεωργίας αλλά με την
πραγματοποίηση σημαντικών έργων.

39

Η άρδευση πρέπει να ξεπεράσει 4

σημαντικά εμπόδια:

 τροφοδοσία των χωραφιών με νερό.

Η Αρχαία
Μεσοποταμία  αποθήκευση του νερού
7
 αποστράγγιση των νερών

 προστασία από τις πλημμύρες

40

17
 9/12/2021

•« Hypothetical sketch
of an agricultural cell in
South Mesopotamia »
(Postgate 1992, figure
9: 1)

41

• Για αιώνες, πολλοί διαφορετικοί

λαοί έζησαν στην περιοχή
δημιουργώντας πολλά ανεξάρτητα
κράτη
• Σουμέριοι –νότιο μέρος (3.500-
2.000 BCE)
Ιστορία Της • Akkad – βόρειο μέρος (2.340 –
Μεσοποταμίας 2.180 BCE)
• Βαβυλωνία – ενοποιημένες αυτές
οι δύο περιοχές (1.830-1.500 BCE
και 650-500 BCE)
• Ασσυρία - αυτοκρατορία (1.100 -
612 BCE)

42

18
 9/12/2021

Πόλεις – κράτη στη Μεσοποταμία

I. Γεωγραφία
A. Το πιο ξερό ερημικό κλίμα στην ΝΔ Ασία (Μέση Ανατολή)
1. Εκτός από την περιοχή μεταξύ των ποταμών Τίγρη/ Ευφράτη
2. Μια επίπεδη πεδιάδα γνωστή ως Μεσοποταμία μεταξύ
των δύο ποταμών
3. Εξαιτίας του σχήματος της η περιοχή και του πλούσιου
εδάφους της ονομάζεται Γόνιμη Ημισέληνος.
ΝΔ Ασία
- τα ποτάμια πλημμυρίζουν τουλάχιστο μια φορά το
χρόνο, αφήνοντας ένα παχύ στρώμα από ιλύ (Μέση Ανατολή)

43

Πόλεις – κράτη στη Μεσοποταμία

B. 3 μειονεκτήματα / περιβαλλοντικές ευκαιρίες

1. Απρόβλεπτες πλημμύρες / καλοκαιρινοί μήνες ξεροί

2. Απόντα φυσικά σύνορα για προστασία

- μικρά χωριά εγκατεστημένα στην ανοιχτή πεδιάδα χωρίς άμυνα

3. Περιορισμένοι φυσικοί πόροι

- πέτρα, ξύλο, μέταλλα

Σουμέριοι ήταν οι πρώτοι που

εγκαταστάθηκαν στην περιοχή, τους
προσέλκυσε το πλούσιο έδαφος.

PP Design of T. Loessin; Akins H.S.

44

19
 9/12/2021

Πόλεις – κράτη στη Μεσοποταμία

Γ. Λύσεις
1. Αρδευτικά κανάλια
2. Κατασκευή τειχών πόλεων με πλίνθους
mud bricks
3. Εμπόριο με γειτονικούς λαούς για ελλείποντα προϊόντα

Εκκίνηση της Εποχής του Χαλκού

45

Πόλεις – κράτη στη Μεσοποταμία

II. Η Πόλη – Κράτος δομή της διακυβέρνησης

A. Αν και όλες οι πόλεις μοιράζονται τον ίδιο πολιτισμό…
B. Κάθε πόλη είχε τη δική της κυβέρνηση / κανόνες, πολεμιστές, Καθοριστικά
του τύπου
το δικό της θεό προστάτη της πόλης και λειτουργούσε σαν
διακυβέρνησης
ανεξάρτητη χώρα
Γ. Περιλάμβανε την εντός τειχών πόλη και επίσης την περιβάλλουσα
γεωργική γη
Δ. Π.χ. Οι πόλεις των Σουμερίων Ur, Uruk, Kish, Lagesh
E. Στο κέντρο της κάθε πόλης ήταν ο οχυρωμένος ναός το ziggurat – μια βαριά,
πολυόροφη, με δομή πυραμίδας κατασκευή.

46

20
 9/12/2021

Ζιγκουρατ (Ziggurat)
• Ζιγκουράτ ήταν μια τεράστια
βαθμιδωτή δομή με ένα ναό
στην κορυφή

– Κατασκευάστηκε προς τιμή του

θεού της πόλης

– Με στόχο να βρίσκεται πιο κοντά

στον ουρανό

Πύργος της Βαβέλ

47

48

21
 9/12/2021

Ο Τίγρης σήμερα
Αυτή η περιοχή ανήκει στο Ιράκ

49

Ο Ευφράτης σήμερα

50

22
 9/12/2021

4 πρώτοι πολιτισμοί σε κοιλάδες ποταμών

• πολιτισμός Σουμερίων – ποταμοί Τίγρης και Ευφράτης (Μεσοποταμία)

•Αιγυπτιακός πολιτισμός – Νείλος ποταμός
• Χαράππειος πολιτισμός – Ινδός ποταμός
• Αρχαία Κινα – Χουανγκ Χε (Κίτρινος) ποταμός

PP Design of T. Loessin; Akins H.S.

51

Ο πολιτισμός του Ινδού ποταμού άνθησε γύρω στο 2.500 π.χ.

Στη δυτικό μέρος της Νότιας Ασίας,
εκεί που σήμερα βρίσκεται το Πακιστάν και η Δυτική Ινδία

Συχνά αναφέρεται ως Χάραππειος Harappan Πολιτισμός

από την πρώτη πόλη που ανακαλύφθηκε, Harappa.

Η κοντινή πόλη του

Mohenjo Daro είναι μεγαλύτερη και
έχει εξερευνηθεί καλύτερα από τους
αρχαιολόγους

Στην κοιλάδα του Ινδού αναπτύχθηκε

ο μεγαλύτερος από τους τέσσερες
αρχαίους αστικούς πολιτισμούς

αυτός ο αρχαίος πολιτισμός ανακαλύφθηκε

τη δεκαετία του 1920.
πολλά από τα ερείπια, που περιλαμβάνουν
μεγάλες πόλεις δεν έχουν ακόμη ανασκαφεί

Αριστερα: τα ανασκαφέντα
ερείπια του Mohenjo-daro.

52

23
 9/12/2021

1. Οι πληθυσμοί κατά μήκος του Ινδού ποταμού είχαν να

αντιμετωπίσουν:
• απρόβλεπτα ποτάμια
(παρόμοια κατάσταση με τη Μεσοποταμία)

• δυνατούς ανέμους / μουσώνες

Χειμερινοί μουσώνες
(ξηροί άνεμοι)
Καλοκαιρινοί μουσώνες
(υγροί μουσώνες)

53

• η γεωργία εμφανίστηκε κατά μήκος του Ινδού γύρω στο

3.200 π.χ.
• το μέγεθος της εγκατάστασης ήταν ευρύτερο από την
Αίγυπτο και τη Μεσοποταμία Ο Ινδουισμός
• προσεχτικά σχεδιασμένες πόλεις, θεωρείται ως η
με μια αμυντική οχύρωση παλαιότερη
θρησκεία
• ειρηνικός λαός – βρέθηκαν λίγα όπλα
Harappan γραφή που δεν έχει
• ομοιότητα στα σπίτια δείχνει μικρές διαφορές μεταξύ των ακόμη αποκρυπτογραφεί.
κοινωνικών τάξεων Αυτό αφήνει αναπάντητα
• θρησκευτικά αντικείμενα και σύμβολα επιτρέπουν τη ερωτήματα για το λαό που
σύνδεση με τον Ινδουισμό δημιούργησε ένα τόσο σημαντικό
και πολύπλοκο πολιτισμό

Αριστερά: τα
ανασκαφέντα
ερείπια του
Mohenjodaro –
μια από τις
πόλεις με σχέδιο
πόλεις στην
περιοχή του
Ινδού.
Δεξιά: η
ακρόπολη του
Mohenjodaro.

54

24
 9/12/2021

Υπάρχουν τρεις θεωρίες γιατί κατέρρευσε ο πολιτισμός της κοιλάδας του Ινδού
ποταμού γύρω στο 1.500 π.ε.

υπερεκμετάλλευση της γης

ο ποταμός άλλαξε
διαδρομή ροής, (καταστροφή δασών, Εισβολείς
φυσική καταστροφή υπερβόσκηση,
(εισβολή των
υπερεκμετάλλευση της γης
(προκλήθηκε από Αρείων;)
που απώλεσε τα θρεπτικά της
έντονους μουσώνες)
στοιχεία)

55

4 πρώτοι πολιτισμοί σε κοιλάδες ποταμών

• πολιτισμός Σουμερίων – ποταμοί Τίγρης και Ευφράτης (Μεσοποταμία)
• Αιγυπτιακός πολιτισμός – Νείλος ποταμός
• Χαράππειος πολιτισμός – Ινδός ποταμός
• Αρχαία Κινα – Χουανγκ Χε (Κίτρινος) ποταμός

PP Design of T. Loessin; Akins H.S.

56

25
 9/12/2021

Κίτρινος ποταμός

Γιανγκτσε ποταμός

Οι θέσεις των δύο πιο μεγάλων ποταμών της Κίνας

57

Κίτρινος ποταμός
• Πήρε το όνομά του από τις τεράστιες ποσότητες λάσπης
που μεταφέρει κατά μήκος της διαδρομής του

• Τα προσχωσιγενή υλικά είναι ένα πολύ λεπτό υλικό εδάφους που

σταδιακά εναποτίθεται στην κοίτη και ανεβάζει την κοίτη του και
εξαναγκάζει το νερό βγει έξω από τη συνηθισμένη του πορεία

• Ο Κίτρινος ποταμός περιοδικά προκαλεί τρομακτικές πλημμύρες

58

26
 9/12/2021

Γεωργία
• Προσχωσιγενή εδάφη
είναι εξαιρετικά γόνιμα
και εύκολο στην
κατεργασία
• Πριν από την εισαγωγή
των μεταλλικών
εργαλείων, οι αγρότες
με ξύλινα εργαλεία
μπορούσαν να
επιτύχουν μεγάλη
συγκομιδή

59

Καλλιέργειες

• Αρχικά, το κεχρί ήταν η κύρια καλλιέργεια

(ειδικά στο βορρά)
• Λίγο καιρό μετά, οι κινέζοι άρχισαν την
καλλιέργεια του ρυζιού (ειδικά στο νότο όπου ο
Γιάνγκτσε ποταμός είναι πιο ήπιος από τον
Κίτρινο ποταμό σε καταστροφικές πλημμύρες)
• Εκτεταμένη παραγωγή ρυζιού που απαιτεί
ανάπτυξη ενός πολύπλοκου αρδευτικού
συστήματος (που καθιστά δυνατό μια κεντρική
εξουσία από τις δυναστείες των Shang και Zhou)

60

27
 9/12/2021

Νέες τεχνολογίες

Παραγωγή μεταξιού
61

4 πρώτοι πολιτισμοί σε κοιλάδες ποταμών

• πολιτισμός Σουμερίων – ποταμοί Τίγρης και Ευφράτης (Μεσοποταμία)

•Αιγυπτιακός πολιτισμός – Νείλος ποταμός
• Χαράππειος πολιτισμός – Ινδός ποταμός
• Αρχαία Κινα – Χουανγκ Χε (Κίτρινος) ποταμός

PP Design of T. Loessin; Akins H.S.

62

28
 9/12/2021

Τα υδραυλικά αγροτικά
συστήματα του Νείλου

63

Η λεκάνη του
ποταμού Νείλου

64

29
 9/12/2021

65

Άνω και Κάτω

Αίγυπτος
• Η Αρχαία Αίγυπτος
ήταν διαιρεμένη σε
δύο περιοχές: την
Άνω και την Κάτω
Αίγυπτο.

• Η Κάτω (η βόρεια)
συνίστατο από το
δέλτα του Νείλου
στη Μεσόγειο.

• Η Άνω (η νότια)
ήταν μια στενή
λουρίδα μεγάλου
μήκους στα νότια
του δέλτα.

66

30
 9/12/2021

Οικονομικές
ανταλλαγές
• Ο Νείλος διευκολύνει τις μεταφορές και άρα το
εμπόριο

• Ο Νείλος ρέει προς το βορρά έτσι οι βάρκες

μπορούν να ακολουθήσουν τα ρεύματα από την
Άνω στην Κάτω Αίγυπτο

• Οι επικρατούντες άνεμοι φυσούν σχεδόν όλο το

χρόνο από το βορρά έτσι χρησιμοποιώντας πανιά
οι βάρκες μπορούν να κάνουν το δρόμο της
επιστροφής προς τα πάνω

67

Το δέλτα του Νείλου

• Ο Ηρόδοτος ονόμασε την

Αίγυπτο «δώρο του Νείλου»

68

31
 9/12/2021

• Ερημοποίηση
• Πριν από 10.000 χρόνια
• Οροπέδια και υψώματα: δενδρώδης
σαβάνα
• Κοιλάδες και δέλτα: δάση - στοές
• Πριν από 7.000 χρόνια: το κλίμα γίνεται
ερημικό ως επακόλουθο της
καταστροφής των δασών
Το αρχικό • Μετακινήσεις πληθυσμών προς τις
οικοσύστημα κοιλάδες το 5.500 και μετά
• Μετασχηματισμός των δασών - στοές σε
οάσεις
• Σήμερα, τα οροπέδια και υψώματα είναι
έρημος με μερικές οάσεις
• Ασουάν: 3 χιλιοστά βροχή το
χρόνο

69

• Πλημμύρα του καλοκαιριού

• Ξεκινά από τα μέσα Ιουλίου, χάρη στο
Μπλε Νείλο (Αιθιοπία)
• Το Φθινόπωρο, ο Λευκός Νείλος
(τροπικοί) αναλαμβάνει τη συνέχεια
• Μέγιστο επίπεδο: 9 μέτρα άνοδος νερών
Το αρχικό στο Ασουάν
• Εναπόθεση ιλύος: 1 χιλιοστό /
οικοσύστημα χρόνο εδώ και χιλιετίες
• Σχηματισμός μιας προσχωσιγενούς
(αλουβιακής) πεδιάδας στο βάθος της
κοιλάδας, μετασχηματισμός της σε όαση
• Τέλος των πλημμυρών: μέσα Νοεμβρίου

70

32
 9/12/2021

Σύστημα καλλιέργειας σε εκτάσεις που έχουν αποσυρθεί τα

νερά της πλημμύρας το χειμώνα

• Χρονολόγιο

• Χωρίς υδραυλικές παρεμβάσεις

• Οι πλημμύρες συμβαίνουν μεταξύ Ιουλίου και Οκτωβρίου

• Το ύψος του νερού μπορεί να φτάσει πολλά μέτρα

71

Σύστημα καλλιέργειας σε εκτάσεις που έχουν αποσυρθεί τα

νερά της πλημμύρας το χειμώνα

• Οι καλλιέργειες σπέρνονται μετά από την απόσυρση των νερών της πλημμύρας
και τροφοδοτούνται από τα νερά του υδροφόρου ορίζοντα: είναι συνεπώς
χειμερινές καλλιέργειες

• Τα εδάφη είναι κορεσμένα με νερό και εμπλουτισμένα με προσχωσιγενή υλικά

• Οι συγκομιδές γίνονται την άνοιξη

• Διετής αμειψισπορά: δημητριακά ή λινάρι ακολουθούμενα με ψυχανθή

• * προσχωσιγενή υλικά = αλλούβια = ονομάζονται τα ιζήματα που

μεταφέρονται από τα ποτάμια και αποθέτονται

72

33
 9/12/2021

• Τρεις εποχές
Σύστημα
λεκανών και • Πλημμύρα: μέσα Ιουλίου μέσα
καλλιέργεια Οκτωβρίου
σε
εκκενωμένες • Μετά από την πλημμύρα η περίοδος
από την χειμερινής καλλιέργειας: μέσα
πλημμύρα Οκτωβρίου μέχρι Μάρτιο με Μάιο
εκτάσεις το
χειμώνα • Ξηρή εποχή: μέχρι μέσα Ιουλίου

73

Η γεωργία ασκείται σε μια στενή γόνιμη λουρίδα, μια επιμήκη όαση 1.000km που δεν
ξεπερνά τα 15 km εύρος
Ιούλιος - Οκτώβριος
Χωριό
Νείλος
Νείλος
Πλημμύρα

Μετά τον Οκτώβριο

Λάσπη
Νείλος
Πλημμύρα

Φεβρουάριος -Ιούνιος
Νείλος

74

34
 9/12/2021

Σύστημα λεκανών και καλλιέργεια σε εκκενωμένες από

την πλημμύρα εκτάσεις το χειμώνα

• Παρεμβάσεις στις πρώτες λεκάνες μετά την

απόσυρση της πλημμύρας

• Οι πληθυσμοί διαθέτουν φυτά και ζώα προερχόμενα

από την εστία της Εγγύς Ανατολής και πέτρινα εργαλεία
της νεολιθικής

• Οι καλλιέργειες γίνονται χωρίς παρεμβάσεις στις

πλημμυρισμένες εκτάσεις, μετά από την απόσυρση
των νερών (δεν υπάρχει ανάγκη εκχέρσωσης ούτε
κατεργασίας του εδάφους)

75

Τα έργα στην πλημμυρική λεκάνη

• Εάν η στάθμη του Νείλου μειώνονταν περισσότερο από τα αναμενόμενα είκοσι

επτά πόδια, υπήρχε πείνα λόγω μείωσης της γεωργικής παραγωγής αλλά και του
ζωικού κεφαλαίου.

• Εάν όμως η στάθμη του αυξανόταν περισσότερο από τα αναμενόμενα είκοσι επτά
πόδια (περίπου 8 μ.), προκαλούνταν ζημιές στις γεωργικές καλλιέργειες απώλειες
ζωικού κεφαλαίου καθώς και ανθρώπινων ζωών.

• Οι υπερχειλίσεις ήταν προβλέψιμες στον ερχομό τους, από τις έντονες

βροχοπτώσεις που προηγούνταν, όμως επειδή τα τεχνικά έργα δεν ήταν επαρκή
συχνά προκαλούσαν το χάος και οι επιπτώσεις τους ήταν πάρα πολύ έντονες.

76

35
 9/12/2021

Τα έργα στην πλημμυρική λεκάνη

• Στους αρχαίους Αιγυπτίους ήταν γνωστό ότι θα μπορούσαν να

βελτιώσουν τα διάφορα σχέδια των συστημάτων άρδευσης αν γνώριζαν
εκ των προτέρων το ύψος της ετήσιας πλημμύρας. Για το σκοπό αυτό
ανέπτυξαν το σύστημα «Νειλομέτρα" σε διάφορα σημεία κατά μήκος
της κοιλάδας. Αποσκοπούσε στην έγκαιρη προειδοποίηση του ύψους
της πλημμύρας καθώς το νερό κυλούσε από το βορρά προς το νότο.

• Με την κατασκευή τεχνικών έργων οι καλλιέργειες δεν κατακλύζονταν

και η απόδοση των καλλιεργειών ήταν σε υψηλό επίπεδο.

77

Σύστημα λεκανών και καλλιέργεια σε εκκενωμένες από

την πλημμύρα εκτάσεις το χειμώνα

• Στην συνέχεια, για να προστατευτούν από την

επιστροφή των πλημμυρών και να εξασφαλίσουν επαρκή
εφοδιασμό με νερό και προσχωσιγενή υλικά (αλλούβια),
διαμορφώνονται λεκάνες απόσυρσης σε μικρά φυσικά
κοιλώματα στα όρια της πλημμυρικής ζώνης
• Απλά χωμάτινα φράγματα, μερικώς ανοιχτά για να επιτρέπεται
η είσοδος του νερού
• Κλείσιμο του φράγματος για να επιτραπεί
• Η εναπόθεση της ιλύος
• Να επαναπληρούται με νερό το προφίλ του εδάφους και ο
φρεατικός ορίζοντας

78

36
 9/12/2021

Σύστημα καλλιέργειας σε
κενωθέντα από την πλημμύρα
εδάφη, το χειμώνα, στο Nείλο:

• Χρονολόγιο
• Με υδραυλικές παρεμβάσεις
• Πλημμυρικές λεκάνες
που εκκενώνονται από τα
νερά μετά την πλημμύρα
• Κατακρατούν το
νερό για περισσότερο
χρόνο στις ζώνες τις
λιγότερο
πλημμυρισμένες

79

Σύστημα λεκανών και καλλιέργεια σε εκκενωμένες από την πλημμύρα

εκτάσεις το χειμώνα

• Παρεμβάσεις σε λεκάνες με εγκάρσια και επιμήκη αναχώματα

• Μικρά τμήματα της κοιλάδας διαμορφωμένα σε λεκάνες με αναχώματα
κατά την κλίση του εδάφους
• Εγκάρσια αναχώματα
• Η κίνηση του νερού όταν είναι πολύ ασθενής, προκαλεί
• μια σημαντική επιχωμάτωση, κυρίως στις πιο χαμηλές λεκάνες
• η άνοδος του επιπέδου των χωραφιών καθιστά μη δυνατή την
εφαρμογή καλλιέργειας στις περιόδους χαμηλού ύψους
πλημμύρας
• Οι εκτάσεις που δεν πλημμυρίζουν με φυσικό τρόπο δεν είναι
καλλιεργήσιμες

80

37
 9/12/2021

Σύστημα καλλιέργειας
σε κενωθέντα από την
πλημμύρα εδάφη, το
χειμώνα, στο Nείλο:

Κάθετα αναχώματα σε πλημμυρικές

λεκάνες
Παρεμβάσεις υδραυλικές σε πιο
μεγάλες εκτάσεις από την
προηγούμενη

81

Σύστημα λεκανών και καλλιέργεια σε

εκκενωμένες από την πλημμύρα εκτάσεις το
χειμώνα
• Επιμήκη αναχώματα
• Το νερό εκτρέπεται από το ποτάμια στο πάνω μέρος του
• Επιτρέπει να οδηγηθεί το νερό στα χωράφια που δεν
πλημμυρίζουν με φυσικό τρόπο
• Το νερό συγκρατείται με φράγματα
• Η κλίση είναι μέτρια για να προκαλείται μια επαρκής εκροή που
αποφεύγει την επιχωμάτωση
• Το γέμισμα αρχίζει από το κάτω μέρος, εκτός από την περίπτωση
χαμηλού ύψους πλημμύρας
• Το γέμισμα από το πάνω μέρος επιτρέπει αν χρησιμοποιούμε το
νερό σε πολλές διαδοχικές λεκάνες, από πάνω προς τα κάτω

82

38
 9/12/2021

Σύστημα καλλιέργειας
σε κενωθέντα από την
πλημμύρα εδάφη, το
χειμώνα, στο Nείλο:

Κάθετα αναχώματα σε πλημμυρικές

λεκάνες
Παρεμβάσεις υδραυλικές σε πιο
μεγάλες εκτάσεις από την
προηγούμενη
Κατά μήκος αναχώματα σε
πλημμυρικές λεκάνες
Επιτρέπουν να φτάσουν τα νερά σε μη
πλημμυρισμένες εκτάσεις με τα κάθετα
αναχώματα
Επιτρέπουν μια καλύτερη ρύθμιση της
παροχής, συνεπώς και την καλύτερη
κατακάθιση των ιζημάτων

83

• Περιθωριακό σύστημα κατά την πρώιμη

Αρχαιότητα
• Οι καλλιέργειες που διατηρούνταν την
άνοιξη (λινάρι, μπιζέλια) μερικές φορές
αρδεύονταν
• Βρίσκονταν έξω από τις λεκάνες που
είχαν γίνει παρεμβάσεις και ήταν
χωράφια που δεν πλημμύριζαν αλλά
ήταν κοντά σε σημεία νερού ή σε
αβαθείς υδροφόρους ορίζοντες.
Σύστημα • Οι καλλιέργειες που δέχονταν άρδευση
αρδευόμενης ήταν οι εξής :

καλλιέργειας • Πολυετή φυτά: αμπέλια,

χουρμαδιές, συκιές
• Σιτοκαλλιέργεια ή διαδοχική
καλλιέργεια σιτηρών και ψυχανθών
• Θερινές καλλιέργειες όταν οι
λεκάνες με τις παρεμβάσεις ήταν
πλημμυρισμένες

84

39
 9/12/2021

• Αυτά τα χωράφια δεν δέχονται

προσχωσιγενή υλικά και έπρεπε να
λιπανθούν με απόβλητα ζώων ή
λάσπες από την απολάσπωση των
καναλιών, γεγονός που περιόριζε την
επέκτασή τους

Σύστημα • Το καλύτερο γνωστό σύστημα

αρδευόμενης άρδευσης πριν από την ελληνική
κατάκτηση είναι τα πηγάδια με ζυγό
καλλιέργειας -αιώρα που επιτρέπουν

• Την ανύψωση του νερού από το 1

στα 3 μέτρα

• Να αρδευτεί 0,1 ha/ημέρα

85

Σύστημα αρδευόμενης
καλλιέργειας
• Νέες μηχανές άντλησης
• Κοχλίας του Αρχιμήδη
• Ανύψωση νερού κατά
0,8 μέτρα
• Άρδευση 0,3 ha/ ημέρα
• Υδραυλικός τροχός με
ανθρώπινη δράση
• Ανύψωση του νερού
μέχρι 10 μέτρα
• Άρδευση μέχρι 2 ha/ ημέρα
• Η Αίγυπτος γίνεται ο σιτοβολώνας
της Ρώμης

86

40
 9/12/2021

Μεταφορά νερού στην αρχαιότητα

87

Η αιγυπτιακή ζυγοαιώρα ή σαντούφ

Άντληση

βραχίονας Κηλώνιον = πανάρχαιο

σύστημα άντλησης νερού, που
βάρος επινόησαν πρώτοι οι
πολιτισμοί της Μεσοποταμίας
(σαντούφ).
δοχείο
Αποτελούνταν από ένα μακρύ
Όχθη Ποτάμι ξύλινο μοχλό, ο οποίος στη
μια άκρη έφερε το δοχείο
άντλησης και στην άλλη μια
πέτρα ως αντίβαρο. Ο
Ανύψωση χειριστής χρησιμοποιούσε το
βάρος του σώματός του για
την κάθοδο του δοχείου και
το αντίβαρο για την άνοδο
του γεμάτου με νερό δοχείου

δοχείο

Όχθη Ποτάμι

88

41
 9/12/2021

Το σαντούφ – τάφος του Ιπουί – Θήβες στην εποχή της Νέας Αυτοκρατορίας (Μουσείο Λούβρου)

89

90

42
 9/12/2021

Σύστημα λεκανών και καλλιέργεια σε εκκενωμένες

από την πλημμύρα εκτάσεις το χειμώνα

• Καλλιεργητικό σύστημα
• Καλλιέργειες σε εκκενωμένες από την πλημμύρα εκτάσεις το χειμώνα
• Δημητριακά: κριθάρι χειμερινό με 2 και 6 σειρές, Triticum turgidum subsp. Dicoccon, Triticum
monococcum
• Κτηνοτροφικά ψυχανθή: βίκος, λαθούρια
• Κλωστικά φυτά: λινάρι
• Σπορά τέλος Οκτωβρίου με το χέρι χωρίς καμία κατεργασία του εδάφους
• Σπορά πιο αργά σε χωράφια ξερά: εργασία με το τσαπί ή το άροτρο

91

Σύστημα λεκανών και καλλιέργεια σε

εκκενωμένες από την πλημμύρα εκτάσεις το
χειμώνα
• Καλλιεργητικό σύστημα
• Άροτρο (Ησιόδειο): εργαλείο κατεργασίας
του εδάφους που δεν γυρίζει το έδαφος, με
προέλευση από τη Μεσοποταμία
• Ανθρώπινη έλξη, στη συνέχεια ζωική
περίπου από το 4.000
• Οι σπόροι σκεπάζονται με το χώμα με το
πέρασμα ενός κλαδιού, πατήματος ή με ένα
κορμό φοίνικα, με το άροτρο

92

43
 9/12/2021

Σύστημα λεκανών και καλλιέργεια σε

εκκενωμένες από την πλημμύρα εκτάσεις το
χειμώνα
• Καλλιεργητικό σύστημα
• Οι καλλιέργειες αφήνονται μόνες
τους μέχρι τη συγκομιδή
• Συγκομιδή με δρεπάνι (δημητριακά)
ή με ξερίζωμα (λινάρι)
• Αλώνισμα με πάτημα των ζώων
• Μετά από τη συγκομιδή: βόσκηση
• Τα φυσικά λιβάδια στα χαμηλά,
αντικαταστάθηκαν από τις εκτάσεις των
καλλιεργειών, από όπου η ανάπτυξη των
καλλιεργειών κτηνοτροφικών ψυχανθών

93

• Καλλιεργητικό σύστημα
• Διαχείριση της γονιμότητας
• Προσθήκη προσχωσιγενών υλικών
(αλλούβιων): επαρκής όχι όμως για
Σύστημα το άζωτο: μόνο 20 kg / ha / το
χρόνο
λεκανών και
• Σημασία των ψυχανθών: 40-80 kg
καλλιέργεια Ν / ha / το χρόνο
σε • Διετής αμειψισπορά: εναλλαγή μιας
απαιτητικής καλλιέργειας και ενός
εκκενωμένες ψυχανθούς
από την • Δεν υπάρχουν εργαλεία που
επιτρέπουν την παράχωση των
πλημμύρα υπολειμμάτων της καλλιέργειας
εκτάσεις το • Σύντομη αγρανάπαυση της ξερής
εποχής: η βόσκηση είναι το μόνο
χειμώνα μέσο για ενσωματωθούν τα
υπολείμματα στο έδαφος, μέσω των
αποβλήτων

94

44
 9/12/2021

Εργασίες στα χωράφια μετά από την πλημμύρα: άροση και σπορά
Ιούλιος Σεπτέμβριος Φεβρουάριος Μάιος
Πλημμύρα του
Νείλου

Οκτώβριος: η άροση Νοέμβριος: η σπορά

95

• Καλλιεργητικό σύστημα
• Επιδόσεις του συστήματος
• Αποδόσεις των καλλιεργειών
διατροφής: 1 T/ha
Σύστημα • Καλλιεργούμενες εκτάσεις:
πρακτικά το 100% (όχι πολυετής
λεκανών και αγρανάπαυση)
καλλιέργεια • Αναλογία των καλλιεργειών
σε διατροφής: 2/3

εκκενωμένες • Τοπική απόδοση των

καλλιεργειών διατροφής: 600-
από την 700 kg/ha
πλημμύρα • Αν οι διατροφικές ανάγκες είναι
200 kgr ισοδύναμα σιτηρών,
εκτάσεις το μπορούμε να συντηρήσουμε 3
χειμώνα άτομα /ha, δηλαδή 300 κατοίκους
/km2
• 10 φορές περισσότερους από
το σύστημα κομμένα – καμένα

96

45
 9/12/2021

Σύστημα λεκανών και καλλιέργεια σε εκκενωμένες από

την πλημμύρα εκτάσεις το χειμώνα

• Παρεμβάσεις σε λεκάνες με εγκάρσια και επιμήκη αναχώματα

• Κοινωνική οργάνωση
• Ο πληθυσμός αυξήθηκε χάρη σε αυτές τις παρεμβάσεις
• Οι συστηματικές παρεμβάσεις στις κοιλάδες απαιτούν μια
κινητοποίηση πολλών εργατών και προωθημένη κοινωνική
οργάνωση
• Συγκέντρωση χωριών
• Οι οργανωτικές κοινωνικές τάξεις δίνουν βάρος στην κεντρική
εξουσία
• Δημιουργία πόλεων – κρατών με κεντρικές αρχές απόφασης

97

Σύστημα λεκανών και καλλιέργεια σε

εκκενωμένες από την πλημμύρα εκτάσεις το
χειμώνα
Προέλευση του συγκεκριμένου κέρδους
παραγωγικότητας
• Σε μεγάλο βαθμό: εξωγενής προσθήκη από τις πλημμύρες (νερό και
προσχωσιγενή υλικά)
• Επίσης, κατάλληλη αμειψισπορά
Η κοιλάδα (1,5 εκατομμύρια ha) μπορούσε να
εξασφαλίσει τη διατροφή
• 4 με 5 εκατομμυρίων κατοίκων
• 1 εκατομμύριο ζώων (βοοειδή, μικρά μηρυκαστικά) που συμμετέχουν
στη γονιμότητα

Το σύστημα καλλιέργειας σε εκκενωμένα από τα νερά της πλημμύρας

χωράφια παραμένει πάντως στο έλεος των πλημμυρών

98

46
 9/12/2021

• Κοινωνική οργάνωση
• Η παραγωγικότητα της γεωργικής
εργασίας επιτρέπει την δημιουργία
πλεονάσματος, που επιτρέπει την
Σύστημα κοινωνική διαφοροποίηση και την
ευημερία κατά σειρά:
λεκανών και
• Αγροτικό πληθυσμό (τεράστια
καλλιέργεια πλειοψηφία) και τεχνητών: τάξεις
σε εξαθλιωμένες
εκκενωμένες • Κατείχαν στέγη, ένα μικρό
κομμάτι γης, μερικά πτηνά,
από την μερικές φορές μεγαλύτερα ζώα
πλημμύρα • Εξειδικευμένοι εργάτες
εκτάσεις το (αρχιτεκτονικές κατασκευές),
στρατός
χειμώνα • Κλήρος, υπάλληλοι και γραφείς
• Φαραώ και η οικογένεια του

99

• Φόρος σε είδος και εργασία των

αγροτών
Σύστημα
λεκανών και • Εποχή πλημμυρών: μεταφορά
καλλιέργεια βαριών υλικών για τις κατασκευές
σε
εκκενωμένες • Ξερή εποχή: κατασκευή και
συντήρηση των αναχωμάτων
από την
πλημμύρα • Φόρος σε είδος: μέρος της
εκτάσεις το συγκομιδής και των ζώων με
σκοπό να τραφούν οι άλλες
χειμώνα κοινωνικές τάξεις

• Οι αγρότες δεν διαθέτουν κανένα

πλεόνασμα και κανένα μέσο
εμπλουτισμού

100

47
 9/12/2021

• Μέχρι τον 18ο αιώνα: ιδιωτικές υδραυλικές

παρεμβάσεις και ευρεία επέκταση

• Εξαγωγικές καλλιέργειες: βαμβάκι

και σακχαροκάλαμο

• Τον 20ο αιώνα: κατασκευή φραγμάτων

για να ελεγχθεί η παροχή του ποταμού

Η εξέλιξη • Τέλος των πλημμυρών

• Μέγιστη επέκταση της

αρδευόμενης περιμέτρου

• Διπλή και τριπλή

καλλιέργεια, πολυετείς
καλλιέργειες

101

• Για 5.000 χρόνια, οι καλλιέργειες σε εκτάσεις

απόσυρσης των νερών των πλημμυρών παρέμενε
κυρίαρχη
• Υποχώρησαν μέχρι να εξαφανιστούν στο τέλος
του 19ου αιώνα
Συμπεράσματα • Στον 20ο αιώνα
Για Τη • Η επέκταση της άρδευσης επέτρεψε 2 ή 3
καλλιέργειες / χρόνο
Γεωργία Στην • Η χρήση ανόργανων λιπασμάτων,
Αίγυπτο φυτοφαρμάκων και ποικίλων υψηλής
απόδοσης επέτρεψε να πολλαπλασιαστούν
οι αποδόσεις 3 με 5 φορές
• Ο πληθυσμός δεκαπλασιάστηκε και η
διατροφική εξάρτηση της Αιγύπτου είναι
υψηλή

102

48
 9/12/2021

• Στον 20ο αιώνα

Συμπεράσματα • Οι αγρότες της Αιγύπτου έμαθαν να
χρησιμοποιούν σύγχρονα και πολύπλοκα
Για Τη συστήματα
Γεωργία Στην • Η περίσσεια γεωργικών αγροτικών χεριών
περιορίζει την εκμηχάνιση, την
Αίγυπτο παραγωγικότητα ανά εργαζόμενο και το
εισόδημα

103

49
 Το αγροτικό σύστημα
των ΄Ινκα

Δομή

• Εισαγωγή
• Ιστορία
• Παραγωγή και γεωργικές ανταλλαγές
• Κοινωνική οργάνωση
• Καταστροφή της κοινωνίας των ΄Ινκα
• Αποικιακή οικονομία
 Ιστορία

• Κεντρική Αμερική

• Η μεξικανική εστία κατοικιδιοποίησης αναπτύχθηκε πριν από 9.000 χρόνια

• Η καλλιέργεια σε κομμένα – καμένα επεκτάθηκε και προκάλεσε καταστροφή του δάσους, πιο ξερό
κλίμα και πτώση της γονιμότητας του εδάφους

• Αναπτύσσονται υδρο-γεωργικοί πολιτισμοί, ο πρώτος ήταν ο πολιτισμός των Ολμέκων (Tabasco)

πριν από 3.500 χρόνια

Ολμέκ και Μάγια

 Ολμέκ

• Ένα από τα παλαιότερα γνωστά κέντρα της αρχαίας Κεντρικής Αμερικής, κοντά στη σύγχρονη πόλη
Veracruz, αναπτύχθηκε γύρω στο 1.200 π.χ.
• Γύρω στο 400 π.χ. η κοινωνία των Ολμέκ κατέρρευσε
• Γεωργικές τεχνικές
• Περιοχή που δεχόταν άφθονες βροχές, τα αρδευτικά συστήματα δεν ήταν απαραίτητα
• Οι Ολμέκοι κατασκεύασαν συστήματα αποστράγγισης για να απομακρύνουν τα νερά που
έφερναν οι πλημμύρες
• Ανάπτυξη των τεχνών
• Δημιούργησαν κολοσσιαία ανθρώπινα κεφάλια από βασάλτη

Κεφαλή Olmec στη La Venta

Αρχαίοι πολιτισμοί της Αμερικής

Μάγια

• Αναπτύχθηκαν γύρω στο 300 π.χ.

• Γύρω στο 800 μ.Χ., ο μεγαλύτερος

πληθυσμός των Μάγια άρχισε να
ερημώνει τις πόλεις τους
 Γεωργία

Καλαμπόκι Κακάο

Γεωργία
• Το έδαφος στα μεσο-αμερικανικά πεδινά ήταν λεπτό
και έχασε γρήγορα τη γονιμότητά του

• Οι Μάγια κατασκεύασαν αναβαθμίδες για να

συγκρατούν το χώμα, με αποτέλεσμα τη βελτίωση της
γεωργικής παραγωγής

• Καλλιεργούσαν καλαμπόκι, βαμβάκι και κακάο

Δέντρο κακάου
 Αρχαίοι πολιτισμοί της Αμερικής

Αζτέκοι
Πριν από 1.000 χρόνια, αναπτύσσεται ο πολιτισμός των Ατζέκων με
ένα αγροτικό σύστημα που στηρίζεται στα σινάμπα (chinampa)

Ένα σινάμπα είναι μια καλλιεργούμενη επιφάνεια που έχει

δημιουργηθεί στις λιμναίες ζώνες της Μεσο-αμερικής, όπως στο
Texcoco και Xochimilco.
Αυτή η γεωργική τεχνική χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τους
Ατζέκους και επέτρεπε να καλυφθούν πάνω από τις μισές ανάγκες
διατροφής της πρωτεύουσας τους.
 Κομπόστα
Χώμα
Θαλασσινά
φυτά
Λάσπη
καλάμια

Ιστορία
• Νότια Αμερική
• Πριν από 3.500 χρόνια, η επέκταση της μεξικανικής εστίας συμπεριλαμβάνει την εστία του
Περού
• Πριν από 2.000 χρόνια, οι πρώτοι υδρο-γεωργικοί πολιτισμοί εμφανίζονται στις
Άνδεις και την ερημική παράκτια πεδιάδα
• Αρχικά σε υψόμετρο 2.000 με 3.500 μ.
• Στη συνέχεια, στην ακτή
• Τέλος, στις ορεινές κοιλάδες των Άνδεων πριν από 1.000 χρόνια
• Η αυτοκρατορία των Ίνκα αρχίζει γύρω στο 1.200 και επεκτείνεται σε 4.000 χιλιόμετρα
 • Γεωγραφική διαφοροποίηση των
πολιτισμών της Λατινικής Αμερικής:

• Οι Μάγια: νότια του Μεξικού,

Γουατεμάλα, Μπελίζε, Ονδούρα και
Σαλβαδόρ

• Οι Αζτέκοι: νότια του σημερινού Μεξικού

• Οι Ίνκα: Περού, Χιλή, Κολομβία,

Βολιβία, Ισημερινός

• Τα πυκνά δάση είναι το πλαίσιο των

πόλεων των Μάγια και των Αζτέκων

• Οι Ίνκα είναι ένας λαός των βουνών που

ζει απόκρημνες πλαγιές

Εισαγωγή
• Το αγροτικό σύστημα των ΄Ινκα είναι το αρχέτυπο του ορεινού συστήματος

• Ο κόσμος των Ίνκα επεκτείνεται σε τρία σαφώς διαφοροποιημένα οικοσυστήματα

• Πλευρά ειρηνικού -ερημικό (π.χ. Λίμα)

• Βουνά των Άνδεων, ημίξερο και κρύο (π.χ. Cuzcο)

• Πλαγίες Αμαζονίου, δασωμένο, ζεστό και υγρό (π.χ. Puerto Maldonado)

 Amazonian Basin
Λεκάνη Αμαζονίου

Brazilian
Υψίπεδα της
Andes
Άνδεις Βραζιλίας
Highlands

Pampas
Πάμπας
 • Ημίξερη παράκτια περιοχή
• Περιοχή υψιπέδων (Altiplano)
Ισημερινός
• Ένας ορεινός μακρύς διάδρομος που συνδέει
Περού Περού και Βολιβία
Βραζιλία
• Υψίπεδα οριζόμενα από τις οροσειρές των
βουνών
• Μέσο υψόμετρο 4.000 μέτρα
Βολιβία • Η υψηλότερη κατοικημένη περιοχή του κόσμου
• Μέτωπο του Αμαζονίου
Χιλή
• Καλύπτεται από δάση

Αργετινή
 Παραγωγή και γεωργικές ανταλλαγές
Βιοκλιματικές ζώνες

Παραγωγή και γεωργικές ανταλλαγές

• Βιοκλιματικές ζώνες

• Παράκτια πεδιάδα: ξερό κλίμα και νεφώδες

• Έρημος με αρκετές οάσεις

• Ορεινός όγκος Άνδεων: δύο οροσειρές πλαισιώνουν τα υψίπεδα, κοιλάδες απόκρημνες και αλουβιακές
πεδιάδες σε υψόμετρο

• Όροφος Quechua: < 3.600 μ.: ποώδεις διαπλάσεις και θαμνώδεις αραιές

• Όροφος Suni: 3.600-4.200 μ.: ποώδεις διαπλάσεις και θαμνώδεις αραιές

• Όροφος Puna: 4.200-4.500 μ.: λιβάδια και στέπες

• Πάνω από τα 4.500 μ.: ψυχρές έρημοι και παγετώνες

 Παραγωγή και γεωργικές ανταλλαγές

• Βιοκλιματικές ζώνες
• Κλίμα τροπικό υψομέτρου
• Ξερή και ψυχρή εποχή από το Μάιο έως το Σεπτέμβριο
• Η πιο θερμή και υγρή εποχή από το Νοέμβριο έως το Μάρτιο
• Μέσες θερμοκρασίες χαμηλές: 13ο C έως 3.000 μ., 5ο C έως 4.000 μ.
• Η ηλιοφάνεια και οι βροχοπτώσεις αυξάνουν με το υψόμετρο
• Περιορισμοί: παγωνιά και ξηρασία (μόνον 4 μήνες χωρίς υδατικό έλλειμμα)

Παραγωγή και γεωργικές ανταλλαγές

• Βιοκλιματικές ζώνες
• Πεδιάδα Αμαζονίου
• Πυκνό ισημερινό δάσος
• Κλίμα σταθερά ζεστό και υγρό
• Περιοριστικός παράγοντας: το πολύ νερό
• Γενικά
• Πολλές γεωργικές εκτάσεις με ισχυρούς περιορισμούς
• Οι καλλιεργούμενες εκτάσεις είναι κατακερματισμένες
• Οι αποδόσεις των καλλιεργειών με ισχυρή διακύμανση
 Παραγωγή και γεωργικές ανταλλαγές
• Αγροτικά συστήματα πριν από τους ΄Ινκα

• Αγροτικά συστήματα αναπτύσσονται στις διαφορετικές ζώνες αλλά παραμένουν

ασύνδετα

• Προκειμένου να περιορίσουν τους κινδύνους, οι αγρότες πολλαπλασιάζουν τις

καλλιέργειες σε πολύ διαφορετικές συνθήκες, αναμειγνύοντας τις καλλιέργειες και
τις ποικιλίες στο ίδιο αγροτεμάχιο

Παραγωγή και γεωργικές ανταλλαγές

• Αγροτικά συστήματα πριν από τους ΄Ινκα
• Οάσεις στις παράκτιες πεδιάδες: συστήματα αρδευόμενα με βάση το καλαμπόκι, το φασόλι, το βαμβάκι
• Ζώνη Quechua: αρδευόμενα συστήματα με βάση το καλαμπόκι, το φασόλι, το λούπινο, κινόα (quinoa)
• Ζώνη Suni: καλλιέργεια πατάτας
• Ζώνη Puna: ποιμενικές εκτροφές
• Δασωμένες πλαγιές Αμαζονίου: σύστημα σε κομμένα-καμένα με μανιόκ, καλαμπόκι, κόκα
• Ανταλλαγές ανάμεσα σε αυτά τα συστήματα
• Παρεμβάσεις:
• Αρδευτικά κανάλια, μερικές φορές πολλές δεκάδες χιλιόμετρα
• Αναβαθμίδες
 Παραγωγή και γεωργικές ανταλλαγές

• Γεωργικό σύστημα των Ίνκα

• Η αυτοκρατορία των Ίνκα έλεγχε τις πιο εκτεταμένες και καλύτερα διευθετημένες κοιλάδες των υψιπέδων

• Αποτελείτο από υποσυστήματα συμπληρωματικών ορόφων

• Οι μεταφορές ήταν περιορισμένες γιατί γίνονταν στους ώμους των ανθρώπων ή με τα λάμα

Παραγωγή και γεωργικές ανταλλαγές

• Κάθε υποσύστημα πρέπει συνεπώς να διατηρήσει μια διατροφική αυτονομία όσο το δυνατόν πιο
ευρεία και η εξειδίκευση είναι περιορισμένη

• Είναι συνεπώς ευρύτατα διαφοροποιημένο για να ικανοποιεί τις τοπικές ανάγκες

• Η εξειδίκευση αφορά σε ένα ή μερικά προϊόντα ιδιαίτερα προσαρμοσμένα στη ζώνη και το
πλεόνασμα εξάγεται στις άλλες ζώνες

• Τα διαφορετικά συμπληρωματικά υποσυστήματα ενοποιούνταν στο πλαίσιο ενός παντοδύναμου

κράτους
 Παραγωγή και γεωργικές ανταλλαγές
• Αγροτικό σύστημα των ΄Ινκα
•
Σύστημα αρδευόμενων καλλιεργειών στις οάσεις της παράκτιας πεδιάδας
• Στους κώνους εξάπλωσης των χειμάρρων
• Μόνον οι αρδευόμενες περίμετροι καλλιεργούνταν
• Δίκτυο λιθόστρωτων καναλιών
• Καλλιέργειες τροφών: καλαμπόκι και φασόλι, επίσης κολοκύθι, πιπέρι και κτηνοτροφικά
ψυχανθή (μόνη τροφή διαθέσιμη για τα ζώα)
• Πρωτότυπη καλλιέργεια: βαμβάκι με μακριά ίνα
• Το πλεόνασμα εξάγεται

Παραγωγή και γεωργικές ανταλλαγές

• Αγροτικό σύστημα των ΄Ινκα
• Σύστημα αρδευόμενων καλλιεργειών στις οάσεις της παράκτιας πεδιάδας
• Ζώνη ελλειμματική σε ζωικά προϊόντα
• Τα περισσότερα εισάγονται από τις Άνω Άνδεις
• Τα ψάρια διατίθενται στα χωριά από ψαράδες των ακτών

• Γονιμότητα: τα νερά των χειμάρρων είναι φτωχά σε ανόργανα στοιχεία

• Τα ψυχανθή είναι σημαντικά
• Το γκουανό των ακτών, πλούσιο σε νιτρικά και φωσφορικά, χρησιμοποιείται
ως λίπασμα
 Έρημος των ακτών της περιοχής Περού – Χιλή (έρημος της Atacama).
•Το Περού έχει κλίμα υποτροπικό, σε επαφή με τον Ειρηνικό Ωκεανό, που διατηρεί κατά μήκος των ακτών ένα κρύο
ρεύμα αέρα που έρχεται από την Ανταρκτική (Χούμπολντ).
•Οι εκτάσεις της δυτικής ακτής σχηματίζουν μια έρημο των ακτών, που διακόπτεται από οάσεις οφειλόμενες σε
ποτάμια επιφανειακά ή υπόγεια που έρχονται από την οροσειρά των Άνδεων.
•Τα φυτά που παρατηρούμε είναι η βλάστηση που καταλαμβάνει τους μικρούς σταθερούς αμμόλοφους.

Το φυσικό πλαίσιο της ακτής

•Υψόμετρο: 0 -500 μ.
•Τοπογραφία: πρόποδες

•Γεωμορφολογία: αλλουβιακός κώνος εξάπλωσης και

φρεατικός ορίζοντας εξάπλωσης ή πάμπα
•Οικολογία: chala
 Η Πάμπα (Pampa de Villacuri), μεταξύ της κοιλάδας του Pisco και του Ica, στο νότιο
Περού

Παραγωγή και γεωργικές ανταλλαγές

• Αγροτικό σύστημα των Ίνκα

• Όροφος Quechua: σύστημα καλλιέργειας αραβοσίτου σε συνδυασμό με εκτροφή ζώων

• Το καλλιεργούμενο οικοσυστήματος περιλαμβάνει

• Αρδευόμενες εκτάσεις σε δημιουργημένες αναβαθμίδες, καλλιεργούμενες με καλαμπόκι σε συνδυασμό με

φασόλια, λούπινα, κινόα και κτηνοτροφικά ψυχανθή

• Καλλιεργούμενες εκτάσεις που δεν αρδεύονται

• Πατάτες, όκα (oca, Oxalis tuberosa), λούπινα, κινόα

• Με αγρανάπαυση μέσης διάρκειας, στην οποία συγκεντρώνονται τα λάμα τη νύχτα

 Παραγωγή και γεωργικές ανταλλαγές

• Αγροτικό σύστημα των Ίνκα

• Ποώδεις και θαμνώδεις διαπλάσεις, που αξιοποιούνται ως λιβάδια

• ανεπαρκείς για τη διατροφή των ζώων, από όπου η καλλιέργεια κτηνοτροφικών ψυχανθών στην ζώνη Puna

• Εκτάσεις μη αξιοποιούμενες

• Ζωικά προϊόντα: λάμα, ινδικά χοιρίδια, αλεκτοροειδή, ψάρια (λίμνη Τιτικάκα), κυνήγι

• Αποκατάσταση της γονιμότητας: γκουανό, διανυκτέρευση και σταυλισμός των ζώων

Chenopodium quinoa
• Είναι φυτό ποώδες, ετήσιο, της οικογενείας των
Chénopodiace και καλλιεργείται για τους
σπόρους του πλούσιους σε πρωτεΐνες. Θεωρείται
ως ψευδο δημητριακό γιατί δεν ανήκει στην
οικογένεια των gramineae, αλλά στην ίδια με
τεύτλα.

• Το κινόα δεν έχει γλουτένη, είναι φτωχό σε

λιπίδια, πλούσιο σε διατροφικό σίδηρο, σε ωμέγα-3
και σε πρωτεΐνες. Επίσης, περιέχει όλα τα
απαραίτητα αμινοξέα για την ανθρώπινη ζωή.

• Φημίζεται για την αντοχή του στις ακραίες

κλιματικές συνθήκες (ξηρασία, παγωνιά).
 Chenopodium quinoa

• Είναι παραδοσιακό φυτό που καλλιεργείται εδώ και

5.000 χρόνια στα υψίπεδα της Κεντρικής Αμερικής

• Η αύξηση της παγκόσμιας ζήτησης οδήγησε σε

εντατικοποίηση της παραγωγής από τους αγρότες
της Βολιβίας.
• Αποτέλεσμα: περιβαλλοντικές συνέπειες (μείωση
της γονιμότητας των χωραφιών εξαιτίας της
μείωσης της αγρανάπαυσης ή την εκμηχάνιση με
δισκάροτρα) και κοινωνικές (επιβράδυνση της
αγροτικής εξόδου, εντάσεις στα θέματα ιδιοκτησίας
των εκτάσεων).

• Η κινόα έγινε στη Βολιβία πολύ ακριβή (λόγω

εξαγωγών) για τους συνήθεις καταναλωτές της που
ήταν οι ινδιάνοι.

Όκα (oca, Oxalis tuberosa)

Καλλιεργείται από τους αγρότες Quechua και τους Aymara,
υπήρξε για αιώνες βασικό στοιχείο της διατροφής των
αγροτών των Άνδεων.
Από όλες τις ρίζες και τους κονδύλους, η όκα είναι σήμερα
δεύτερη σε καλλιέργεια μετά από την πατάτα στις
περιοχές των Κεντρικών Άνδεων.
Lupinus luteus
Η όκα είναι σημαντική για την τοπική διατροφική
ασφάλεια επειδή συμμετέχει στις αμειψισπορές και για το
υψηλή διατροφική της αξία.
 Παραγωγή και γεωργικές ανταλλαγές
• Αγροτικά συστήματα των Ίνκα
• Όροφος Quechua: σύστημα καλλιέργειας αραβοσίτου σε συνδυασμό με εκτροφή ζώων
• Σύστημα άρδευσης
• Λήψη του νερού στην κοίτη του ποταμού στα ανάντη της περιμέτρου προς άρδευση
• Μικροί ταμιευτήρες νερού (όχι φράγματα)
• Κανάλι αρχικής εκτροπής με χαμηλή κλίση, στην πλευρά της πλαγιάς
• Πλαγιές διευθετημένες σε αναβαθμίδες με πέτρινους τοίχους
• Αντιμετώπιση της διάβρωσης
• Εδάφη βαθιά, εμπλουτισμένα με λεπτά υλικά με κεκλιμένη έκπλυση από τα ανάντη
• Δευτερεύοντα κανάλια για να μεταφέρουν το νερό από αναβαθμίδα σε αναβαθμίδα
• Τριτεύοντα κανάλια για την διανομή του νερού στα καλλιεργούμενα αγροτεμάχια
• Διευθετήσεις απότομες κοντά σε οχυρά όπως το Μάτσου Πιτσου (Macchu Picchu), για να εξασφαλιστεί
μια γεωργική παραγωγή για να αντισταθούν σε μια κατάσταση πολιορκίας
• Αυτές οι διευθετήσεις είναι κυρίως για την καλλιέργεια του καλαμποκιού του οποίου το πλεόνασμα εξάγεται

Αναβαθμίδες
πάνω από 100.000 εκτάρια έχουν παλιές αναβαθμίδες
μόνο 8% χρησιμοποιούνται
 Παραγωγή και γεωργικές ανταλλαγές

• Αγροτικό σύστημα των Ίνκα

• Το σύστημα καλλιέργειας της πατάτας και της συνδεμένης εκτροφής ζώων του ορόφου Suni

• Το καλλιεργούμενο οικοσύστημα περιλαμβάνει

• Μη αρδευόμενες καλλιέργειες κυρίως για την πατάτα

• Λιβάδια

• Εγκαταλειμμένες εκτάσεις

Παραγωγή και γεωργικές ανταλλαγές

• Αμειψισπορές

• Οι πιο χαμηλοί όροφοι:

• Πατάτες / λούπινα / κινόα / αγρανάπαυση λίγων χρόνων

• Πατάτες / oca / ulluco* / mashua** / αγρανάπαυση λίγων χρόνων

• Πιο υψηλός όροφος

• πατάτες / Chenopodium / αγρανάπαυση λίγων χρόνων

 Παραγωγή και γεωργικές ανταλλαγές
• Αγροτικό σύστημα των Ίνκα

• Λειτουργίες της αγρανάπαυση λίγων χρόνων( 5-7 χρόνια)

• Μερική αποκατάσταση της γονιμότητας: γκουανό, διανυκτέρευση των ζώων

• Υγειονομική λειτουργία: εξαφάνιση των κύστεων των νηματωδών

• Μετά από 5 με 7 χρόνια αγρανάπαυσης, το έδαφος απαιτεί ένα πραγματικό όργωμα

προκειμένου να καταστρέψει και να παραχώσει το ποώδες χαλί και να αφρατέψει το χώμα
• Η τάκλα (taclla) περιλαμβάνει μια λάμα από λιασμένη πέτρα ή από χαλκό
• δεν είναι τόσο φαρδύ όσο το τσαπί, για το όργωμα χρειάζονται τρεις εργάτες που
εργάζονται πλάι πλάι και ταυτόχρονα, και ένας τέταρτος για να γυρίζει την μπλάνα του
χώματος

Globodera rostochiensis
Globodera pallida

Η κύστη προκύπτει από το μετασχηματισμό του θηλυκού μετά τη

γονιμοποίηση.
Μπορεί να περιέχει πάνω από 1.000 λάρβες και είναι συνεπώς
βασικό στοιχείο διατήρησης και διασποράς του νηματώδους.
 Παραγωγή και γεωργικές ανταλλαγές

• Ποιμενικά συστήματα της Puna

• Αποτελούνται από λιβάδια και στέπες

• Αξιοποιούνται από λάμα και alpagas

• Τροφοδοτούν τις άλλες περιοχές με ζωικά προϊόντα: ξεραμένο κρέας, μαλί, ζώα

• Συστήματα δασικής καλλιέργειας των πλαγιών του Αμαζονίου

• Καλλιέργεια καλαμποκιού, μανιόκ, κόκας*
• Αξιοποίηση του καλαμποκιού, κόκα, φρούτα,

*Erythroxylum coca

Παραγωγή και
γεωργικές ανταλλαγές
• Το αγροτικό σύστημα των Ίνκα
• Εργαλεία και παραγωγικότητα της εργασίας

• Στοιχειώδη εργαλεία και λίγο ανθεκτικά

• Όχι ρόδα, ζεύξη, σίδηρος

• Παραγωγικότητα τη εργασίας χαμηλή

• Καλλιεργήσιμη επιφάνεια ανά εργαζόμενο

• <1 ha σε βροχοδίαιτη καλλιέργεια

• <1/2 ha σε αρδευόμενη καλλιέργεια

 Παραγωγή και
γεωργικές ανταλλαγές
• Το αγροτικό σύστημα των Ίνκα

• Απόδοση

• <2 Τ/ ha ισοδύναμο σιτηρών σε

αρδευόμενη καλλιέργεια

• <1Τ ha ισοδύναμο σιτηρών σε

βροχοδίαιτη καλλιέργεια

• Ελλείψεις σε μέσα μεταφοράς

• Χαμηλά πλεονάσματα

Αγροτικά εργαλεία
 Γεωργικά εργαλεία

Κοινωνική οργάνωση
• Κοινωνικές κατηγορίες
• Ινκα

• Ευγενείς: απόγονοι των Ίνκα

• Κλήρος και διοίκηση: προνομιούχες τάξεις, συγκεντρωτικές και ιεραρχημένες

• Τάξη γεωργών, οργανωμένη σε ομάδες οικογενειών (ayllu) που διευθύνονταν από ένα δημόσιο
λειτουργό (curaca)
 • Κατανομή των χωραφιών και των ζώων

• Όλες οι εκτάσεις ανήκαν τυπικά στον Ίνκα

• Τρεις κατηγορίες
• Ένα μέρος για τον Ίνκα, την οικογένεια του, τους
ευγενείς, τη διοίκηση, τις άλλες μη γεωργικές

Κοινωνική τάξεις,...+ αποθέματα ασφαλείας: καλλιεργούμενα

από τους αγρότες, όλα με καταναγκαστική εργασία

οργάνωση • Ένα μέρος για τον κλήρο (εκτάσεις του Βασιλιά –

Ήλιου)
• Εκτάσεις για τους αγρότες που αναδιανέμονται κάθε
χρόνο στις οικογένειες σε σχέση με τα στόματα που
πρέπει να τραφούν
• Τα ζώα ανήκουν κατά ένα μέρος στον Ίνκα, αλλά κάθε
οικογένεια μπορεί να έχει στη διάθεση της μερικά
 • Κοινωνικές κατηγορίες

• Συλλογικές καταναγκαστικές εργασίες που επιβάλλονται

στους αγρότες (mita)
• Δεδομένων των περιορισμένων μέσων παραγωγής,
όλα τα ικανά άτομα πρέπει να συμμετέχουν στις
γεωργικές εργασίες που κατανέμονται σε 10 τάξεις με
καθήκοντα αυστηρά καθορισμένα
Κοινωνική • Γεωργικά καθήκοντα στις εκτάσεις που προορίζονται
για τις μη γεωργικές τάξεις

οργάνωση • Μεγάλα έργα: υδραυλικά δίκτυα, αναβαθμίδες,

στρατιωτικά κτίρια, παλάτια, ναοί
• Οι εκτάσεις που δίνονται στους αγρότες επαρκούν
μόλις για τη διατροφή της οικογένειας τους, δεν
υπάρχει φόρος σε είδος (αντίθετα από το σύστημα
των Φαραώ)
• Για τους αγρότες: καμία δυνατότητα να πλουτίσουν ή
να αποκτήσουν μόνιμα αγαθά

• Ρόλος του κράτους

• Πολιτικός, στρατιωτικός και διοικητικός ρόλος
• Εκτεταμένος τεχνικός και οικονομικός ρόλος (όπως κάθε
«υδραυλική» κοινωνία)
• Χωροταξικό σχέδιο
• Κατανομή του νερού στο χρόνο και στο χώρο
• Ειδικοί αρχιτέκτονες, γεωπόνοι, υδραυλικοί,
μηχανικοί εκπαιδεύονται στο πανεπιστήμιο του
Κοινωνική Cuzco και αντιλαμβάνονται το σύστημα ως
συντονισμένο στο σύνολο της αυτοκρατορίας

οργάνωση • Το κεντρικό κράτος πληροφορείται συστηματικά για

την οικονομική κατάσταση της αυτοκρατορίας χάρη
σε οργανωμένη λογιστική

• Πολιτιστικές και θρησκευτικές λειτουργίες επιβάλλονται

σε όλη την αυτοκρατορία
• Η γλώσσα quechua
• Η λατρεία του Θεού – Ήλιου
 • Καταστροφή της αυτοκρατορίας των Ίνκα

• Το 1531, ο Πιζάρο κατέστρεψε με 182 άνδρες την

πολιτική και στρατιωτική οργάνωση των Ίνκα

• Ανωτερότητα του στρατιωτικού εξοπλισμού των

Κοινωνική ισπανών

οργάνωση • Συνενοχή των ινδιάνικων φυλών και αντιπαλότητες

μεταξύ των ευγενών

• Άρκεσε να χτυπηθεί το κεφάλι για να υποταχτεί αυτή

η πυραμιδοειδής κοινωνία
 • Αποικιακή δορυφορική οικονομία
• Λεηλασία και ληστρική οργάνωση της
εκμετάλλευσης των πολύτιμων μετάλλων
(χρυσός, άργυρος)
• Αναδιανομή των εκτάσεων
Κοινωνική • Εκτάσεις των Ίνκα: στο βασιλιά της Ισπανίας
• Εκτάσεις του Θεού – Ήλιου: στην εκκλησία
οργάνωση • Εκτάσεις των αγροτών:
• Κατανομή σε encomiendas
• Διευθύνονται από ένα encomendero (ισπανό
κατακτητή)
• Απώθηση των αγροτών στις περιφερειακές
εκτάσεις
• Απαίτηση για φόρο σε εργασία και σε είδος για
την εκμετάλλευση των «δικών τους εκτάσεων»

• Αποικιακή δορυφορική οικονομία

• Η συντήρηση των υδραυλικών δικτύων και των

δρόμων παραμελήθηκε, τα αποθέματα ασφαλείας
δεν ανανεώνονταν, τα δίκτυα αποδιοργανώθηκαν

Κοινωνική • -> κατάρρευση του αγροτικού συστήματος

οργάνωση
• Εξέλιξη του πληθυσμού
1530 1560 1590
10 εκτ.
2,5 εκατ. 1,4 εκατ.
 • Αποικιακή δορυφορική οικονομία

• Ο βασιλιάς της Ισπανίας διεξάγει ένα πόλεμο ενάντια

στους encomenderos και επιχειρεί να αναπαράγει τις
αγροτικές δομές της Ισπανίας

• Σχηματισμός μεγάλων εκτάσεων και περιθωριοποίηση των

αγροτών
Κοινωνική
οργάνωση • Δημιουργία χασιέντας, ιδιωτικών εκτάσεων των
οποίων ιδιοκτήτης είναι η εκκλησία, που τις
δουλεύουν οι σκλάβοι ινδιάνοι αγρότες

• Μονοπαραγωγή προσανατολισμένη στην

εκμετάλλευση, που περιορίζει το χώρο για την
επιβίωση των αγροτών

• Αποικιακή δορυφορική οικονομία

• Οργάνωση της γεωργικής εργασίας

• Εισαγωγή:
Κοινωνική • Νέων καλλιεργειών (κουκιά, σιτάρι, αμπέλι, ελιά,
οργάνωση ζαχαροκάλαμο...)

• Ζώων (βοδιών, προβάτου, χοίρου, πτηνών, αλόγου,

γαϊδουριών)

• Εργαλείων εργασίας: άροτρο ησιόδειο, κάρων

(ρόδα), δρεπανιού, τσαπιού, αλλά ούτε υνί ούτε
άροτρο (δεν έχουν φτάσει ακόμη στην Ισπανία),
που λείπουν ακόμη και τώρα από τους αγρότες
 • Αποικιακή δορυφορική οικονομία

• Η ανεξαρτησία

• Ολιγαρχία κτηματιών κυβερνά τη χώρα μετά από

Κοινωνική
την ανεξαρτησία του 1821

οργάνωση • Καταστροφική πολιτική εκσυγχρονισμού που

οδήγησε σε υπερχρέωση

• Έλεγχος των μέσων παραγωγής από το εξωτερικό

(γκουανό, σιδηρόδρομοι, πετρέλαιο, λιμάνια)

• Αποικιακή δορυφορική οικονομία

• Διατήρηση των λατιφούντια και των μινιφούντια

• Λατιφούντια: 10.000 έως 100.000 ha, ¾ των

εκτάσεων

Κοινωνική • Μινιφούντια και αγρότες χωρίς γη

οργάνωση
• Σκλάβοι από την Αφρική για να αντιμετωπιστεί η
έλλειψη χειρονακτικής εργασίας

• Εκμηχάνιση της μεγάλης ιδιοκτησίας

• Αποικιακή δορυφορική οικονομία
Κοινωνική οργάνωση
• Συνέπειες

• Οι αγρότες βυθίστηκαν σε μεγαλύτερη φτώχεια

• Οι αγροτικές μεταρρυθμίσεις του 20ου αιώνα ήρθαν πολύ αργά

• Οι αγρότες μετανάστευσαν ομαδικά στον Αμαζόνιο για να καλλιεργήσουν κόκα

• Η μεγάλη πλειοψηφία των φτωχών ζει στην ύπαιθρο, κυρίως στις Άνδεις

Η γεωργία στις Άνδεις σήμερα

• Ζώνη Quechua

• Κοιλάδες μέχρι +/- 3.000 μ.: καλαμπόκι, βελτιωμένες ποικιλίες πατάτας,

ψυχανθή

• Απουσία αγρανάπαυσης

• Μέχρι τα 3.600 μ.: βελτιωμένες ποικιλίες πατάτας – oca –(κουκιά) –

βρώμη – (λούπινο)

• Μέτρια λίπανση, ποώδης αγρανάπαυση από 3 έως 5 χρόνια

 Η γεωργία στις Άνδεις σήμερα
• Ζώνη Suni
• Μέχρι 3.800 μ.:
• βελτιωμένες ποικιλίες πατάτας ή τοπικές - Ullucus tuberosus
papalisa – βρώμη – λούπινο
• Μέτρια λίπανση, αγρανάπαυση 4 με 10 χρόνια
• Μέχρι 4.200 μ:
• τοπικές ποικιλίες πατάτας – (papalisa) – βρώμη
• Μέτρια λίπανση, αγρανάπαυση 8 με 15 χρόνια
• Εκτροφή ζώων

Η γεωργία στις Άνδεις σήμερα

• Ζώνη Puna

• κυρίως εκτροφή ζώων, λίγες πατάτες

 Χάρτης του Μεγάλου Δρόμου, του
κύριου άξονα βορράς – νότος της
Αυτοκρατορίας των Ίνκα, με μήκος
πάνω από 6.000 χιλιόμετρα. Διασχίζει 6
χώρες: Κολομβία, Ισημερινό, Περού,
Βολιβία, Χιλή και Αργεντινή

Οι ζώνες βλάστησης των τροπικών Άνδεων

1. Τροπικό δάσος των βροχών (πεδιάδας και βουνού)
2 2. Λιβάδια των υγρών υψηλών βουνών του ισημερινού ή των
τροπικών
3. Λιβάδια των υπο- τροπικών βουνών
1
4. Puna υγρή
5. Puna ξερή
4 Από άποψη φυσικού περιβάλλοντος, οι ζώνες 4 και 5
προσδιορίζουν τις Κεντρικές Άνδεις
7 6. Puna ακανθώδης και Puna ερημική
7. Έρημος της Atacama
5 3

6
Συστήματα με
αγρανάπαυση και
ελαφριά ζεύξη στις
εύκρατες περιοχές

Διάρθρωση
Καταγωγή των συστημάτων με αγρανάπαυση
και ελαφριά ζεύξη στις εύκρατες περιοχές

Δομή και λειτουργία

Το αγροτικό ζήτημα και η διατροφή στην

αρχαιότητα
Καταγωγή των συστημάτων
αγρανάπαυσης
Προέρχονται από τις
καλλιέργειες σε κομμένα –
καμένα

Εμφανίζονται 2.000 χρόνια • Πρώτα, στις εύκρατες ζεστές μεσογειακές

μετά από τα υδρο- περιοχές
αγροτικά συστήματα των • Ύστερα, στις εύκρατες ψυχρές περιοχές της
ξερών περιοχών Ευρώπης

• Επαρκείς βροχές για να είναι δυνατή η

βροχοδίαιτη καλλιέργεια των δημητριακών
Συνθήκες ανάπτυξης
• Περιβάλλον επαρκώς αποδασωμένο για να
επιτρέπει την ποιμενική κτηνοτροφία

Καταγωγή των συστημάτων

αγρανάπαυσης
Κύριες συνιστώσες

• Ager = καλλιεργούμενο περιβάλλον: οργωμένες καλλιέργειες με

ένα βραχύ ποώδες χέρσωμα
• Saltus = περιφερειακοί μόνιμοι βοσκότοποι

Ρόλος των ζώων: ζεύξη και αναπαραγωγή της

γονιμότητας των χωραφιών

Επιδόσεις: περιορισμένες

• Ανεπάρκεια των εργαλείων οργώματος και μεταφοράς

• Ανεπαρκής παραγωγή ανά εργαζόμενο για να υπάρξει πλεόνασμα
• Χρόνια κρίση επιβίωσης των μεσογειακών και ευρωπαϊκών
κοινωνιών της αρχαιότητας
 Εύκρατες θερμές περιοχές (1)

◦ Νέα καλλιεργούμενα μετα-δασικά

οικοσυστήματα

◦ Η επιβράδυνση της βλάστησης είναι πιο έντονη

Καταγωγή των το καλοκαίρι, μέτρια το χειμώνα
συστημάτων
αγρανάπαυσης ◦ Τα δάση που υπόκεινται σε εντατική
εκμετάλλευση με κομμένα – καμένα
υποβαθμίζονται σε θαμνώδεις ή στεπικές
διαπλάσεις, μετατρεπόμενες σε μόνιμα λιβάδια

◦ Τα πεδινά επωφελούνται από προσχωσιγενή

υλικά (αλλούβια) που μεταφέρει η διάβρωση,
μετατρεπόμενα σε καλλιεργούμενες εκτάσεις

Εύκρατες θερμές περιοχές (2)

◦ Οι καλλιεργούμενες εκτάσεις εναλλάσσονται με

αγρανάπαυση (ένα ποώδες χέρσωμα) ή με
διετή αμειψισπορά
Καταγωγή των
συστημάτων ◦ αγρανάπαυση = κατάσταση μιας
αγρανάπαυσης καλλιεργούμενης έκτασης σε εναλλαγή, που
δεν σπέρνεται για πολλούς μήνες και
υπόκειται σε βόσκηση

◦ Πλάι στο καλλιεργούμενο περιβάλλον (ager)

και τους μόνιμους βοσκοτόπους (saltus),
υφίστανται δασικές ζώνες (silva) λιγότερο
προσβάσιμες και επίσης ένας κήπος, οπωρώνας
(hortus) κοντά στο χωριό
 Εύκρατες θερμές περιοχές (3)

◦ Νέα καλλιεργούμενα μετα-δασικά

οικοσυστήματα
Καταγωγή των ◦ Συνθήκες ανάπτυξης αυτού του συστήματος
συστημάτων
αγρανάπαυσης
◦ Ύπαρξη εργαλείων για να εκχερσωθεί το
ποώδες χέρσωμα

◦ Τελειοποίηση νέων συστημάτων

αποκατάστασης της γονιμότητας, αφού το
μακρόχρονο δασικό χέρσωμα έχει
εξαφανιστεί

Καταγωγή των συστημάτων αγρανάπαυσης

Εύκρατες θερμές περιοχές (4)

◦ Νέα εργαλεία

◦ Στη νεολιθική εποχή δεν υπάρχουν εργαλεία κατεργασίας του εδάφους

◦ Στην Αρχαιότητα, για να ξεχερσωθεί το χαλί με τα ποώδη φυτά της

αγρανάπαυσης, διαθέτουν πια το φτυάρι, το τσαπί και το ησιόδειο
άροτρο, που αναπτύχθηκαν στα υδρο-αγροτικά συστήματα της
Μεσοποταμίας

◦ Το ησιόδειο άροτρο

◦ Καταστρέφει ατελώς το ποώδες χαλί

◦ Δεν οργώνει
 Καταγωγή των συστημάτων αγρανάπαυσης

Εύκρατες θερμές περιοχές (5)

◦ Νέα εργαλεία

◦ Το όργωμα

◦ Γίνεται με το τσαπί ή το φτυάρι

◦ Είναι πολύ απαιτητικό σε εργασία

◦ Περιορίζεται συνεπώς μόνο σε ένα μέρος των αγραναπαύσεων

Καταγωγή των
συστημάτων
αγρανάπαυσης
• Λειτουργία και εργαλεία
του συστήματος
αγρανάπαυσης
Αρχαία εικονογραφία του αρότρου:
α) διάγραμμα του ελληνικού αρότρου με βάση ένα
αττικό βάζο, β) το αιγυπτιακό άροτρο με βάση μια
θηβαϊκή ζωγραφική, γ) το «φανταστικό» άροτρο,
το κρατά η Δήμητρα με βάση ένα αττικό βάζο, δ)
ιερογλυφικά σύμβολα

Ζευγάς, από αττικό

μελανόμορφο αγγείο, περί
το 530 π.χ. Μουσείο
Λούβρου
Αττικά αγγεία – 4ος αιώνας
π.χ.

Αφιερωματικά ομοιώματα
6ος αιώνας π.χ. 1. χάλκινο
(Μικρά Ασία) 2. κεραμικό
ομοίωμα (Βοιωτία)
 Ζευγάς, πήλινο ομοίωμα,
Βοιωτία, 4ος αιώνας π.χ.
Μουσείο Λούβρου

Σαμάρι

Σύγχρονα εργαλεία άροσης

Α) Πακιστάν, β) Αφγανιστάν, γ) Νεπάλ, δ) Κύπρος, ε) Κουρδιστάν, στ)
Συρία, ζ) τσαπί με δύο δόντια Βουργουνδία
Όργωμα στην Αλγερία (γύρω στο 1910 ;)
με ένα άροτρο παρόμοιο με τα αρχαία μοντέλα

1 2

Ο δεσμός του ζυγού

1. Μαρόκο 2. αρχαϊκό αφιέρωμα (Βοιωτία)
Σύγχρονα
ησιόδεια
άροτρα
1. Μαρόκο
2. Γαλλία
 Ο άνθρωπος με
το τσαπί,
Jean –François
Millet, 1814-1875

Εύκρατες θερμές περιοχές (6)

◦ Νέος τρόπος ανανέωσης της

γονιμότητας
◦ Η ποώδης αγρανάπαυση δεν παράγει αρκετή
βιομάζα για να εξασφαλίσει τη γονιμότητα
◦ Μεταφορά της γονιμότητας από τους
μόνιμους βοσκότοπους (saltus) στο
Καταγωγή των καλλιεργούμενο περιβάλλον (ager) μέσω των
κατοικίδιων φυτοφάγων
συστημάτων
αγρανάπαυσης ◦ Βόσκουν την ημέρα στους μόνιμους
βοσκότοπους (saltus) και τη νύχτα στις
αγραναπαύσεις του καλλιεργούμενου
περιβάλλοντος (ager)

◦ Η μεταφορά του καλλιεργούμενο

περιβάλλοντος (ager) στους μόνιμους
βοσκότοπους (saltus) είναι μικρή
(περιορισμένο το διαθέσιμο χορτάρι),
συνεπώς η μεταφορά σε αυτή την
κατεύθυνση είναι μικρή
 Εύκρατες θερμές περιοχές (7)

◦ Το μέγεθος του κοπαδιού περιορίζεται

από τους πόρους της ποώδους βλάστησης
το καλοκαίρι

Καταγωγή των ◦ Το ξερό χορτάρι που παράγεται στους

συστημάτων μόνιμους βοσκότοπους (saltus) δεν
συλλέγεται εξαιτίας της έλλειψης
αγρανάπαυσης αποτελεσματικών μέσων μεταφοράς

◦ Η μετακίνηση του κοπαδιού σε περιοχές

πιο ψυχρές και πιο απομακρυσμένες και οι
απαγορεύσεις επιτρέπουν να διατηρηθεί
ένα μέρος της άφθονης χλόης της άνοιξης,
που θα καταναλωθεί με την μορφή
άκοπου χόρτου σε περιόδους που η χλόη
είναι λιγότερο άφθονη

Εύκρατες ψυχρές περιοχές

◦ Η επιβράδυνση της βλάστησης είναι πιο

έντονη το χειμώνα, μέτρια το καλοκαίρι
Καταγωγή των
συστημάτων ◦ Το δάσος είναι πιο πυκνό από ό,τι στις
αγρανάπαυσης εύκρατες θερμές περιοχές

◦ Οι συνιστώσες του συστήματος είναι ίδιες:

ager, saltus, silva, hortus
 Εύκρατες ψυχρές περιοχές

◦ Η αναλογία καλών εδαφών στην

Ευρώπη είναι αρκετά υψηλή:
πεδιάδες με πηλώδη εδάφη και
μεγάλες προσχωσιγενείς κοιλάδες.
Ωστόσο:
◦ Οι μόνιμοι βοσκότοποι (saltus) πρέπει να
Καταγωγή των είναι αρκετά εκτεταμένοι για να καλύψουν
τις ανάγκες των κοπαδιών ακόμη και το
συστημάτων χειμώνα, επειδή ξερό χόρτο δεν μπορεί
αγρανάπαυσης
◦ Ούτε να συλλεχθεί ελλείψει μέσων
μεταφοράς

◦ Ούτε να διατηρηθεί άκοπη το χειμώνα

εξαιτίας των βροχών

◦ Οι δασικές ζώνες (silva) πρέπει να είναι αρκετά

εκτεταμένες για να καλύψουν τις ανάγκες σε
ξύλα θέρμανσης

Γεωργική επανάσταση στην αρχαιότητα

(1)

◦ Η ανάπτυξη συστημάτων με
Καταγωγή των αγρανάπαυση συνιστά την απάντηση
συστημάτων στα προβλήματα που θέτει η
καταστροφή του δάσους
αγρανάπαυσης
◦ Η καταστροφή του δάσους προκάλεσε
σημαντικές μεταναστεύσεις ανθρώπων
 Γεωργική επανάσταση στην αρχαιότητα (2)

◦ Η ανάπτυξη συστημάτων με αγρανάπαυση

απαιτούσε

◦ την εφαρμογή ενός πολύπλοκου

συστήματος: διαχωρισμό του
Καταγωγή των καλλιεργούμενου περιβάλλοντος (ager)
και των μονίμων βοσκοτόπων (saltus)
συστημάτων
αγρανάπαυσης ◦ την ανάπτυξη ενός συστήματος
μεταφοράς της γονιμότητας

◦ την ανάπτυξη νέων εργαλείων για την

κατεργασία του εδάφους

◦ μια ισχυρή κεφαλαιοποίηση σε ζώα και

εργαλεία

Γεωργική επανάσταση στην αρχαιότητα

(3)

◦ Συνιστώσες του συστήματος

◦ Οικοσύστημα: ager, saltus, silva,

Καταγωγή των hortus

συστημάτων ◦ Εναλλαγή δημητριακών –

αγρανάπαυσης αγρανάπαυσης

◦ Κατεργασία του εδάφους με

εργαλεία: ησιόδειο άροτρο, τσαπί,
φτυάρι

◦ Μεταφορά γονιμότητας με τα ζώα

 Δομή και λειτουργία
Χωράφια με καλλιέργεια σιτηρών (ager)

◦ Δημητριακά = ¾ του σιτηρεσίου διατροφής

◦ Τα χωράφια είναι πλήρως αποδασωμένα και

έχουν βγει οι ρίζες

◦ Ορισμένα δένδρα χρήσιμα ξαναφυτεύονται

(βελανιδιές, καστανιές, ελιές...)

Δομή και λειτουργία

Χωράφια με καλλιέργεια σιτηρών (ager)

◦ Τα αγροτεμάχια

◦ Το ησιόδειο άροτρο περνά και κατά τις δύο

έννοιες για καλύτερο ξεχέρσωμα: τα
αγροτεμάχια είναι μάλλον τετράγωνα για να
διευκολύνουν τις κινήσεις

◦ Κατανομή της κατοικίας

◦ Τα περιορισμένα μέσα μεταφοράς επέβαλαν

οι καλλιέργειες να βρίσκονται κοντά στο
χωρίο και τα χωρία ήταν μικρού μεγέθους
Δομή και λειτουργία
Χωράφια με καλλιέργεια σιτηρών (ager)
◦ Αμειψισπορά
◦ Διετής αμειψισπορά: η πιο διαδεδομένη
◦ Με χειμερινά σιτηρά:
◦ Σιτάρι στα καλά χωράφια
◦ Σίκαλη στα πιο φτωχά
◦ Μείγμα σταριού-σίκαλης
◦ Μερικές φορές κριθάρι ή βρώμη
◦ Αγρανάπαυση 15 μήνες

Δομή και λειτουργία

Χωράφια με καλλιέργεια σιτηρών (ager)
◦ Χωρίς χειμερινά σιτηρά:

◦ Όταν τα χειμερινά σιτηρά δεν

επιτυγχάνουν, ένα μέρος των εκτάσεων
εκχωρείται στα ανοιξιάτικά σιτηρά και στα
ψυχανθή: μπιζέλια, φακές
◦ Αγρανάπαυση 20 με 21 μήνες
◦ Για να περιοριστούν οι κίνδυνοι ανεπαρκούς
συγκομιδής σε αυτό το σύστημα που είναι
λίγο παραγωγικό: διαφοροποιούνται τα
καλλιεργούμενα είδη και οι ποικιλίες
Δομή και λειτουργία
Χωράφια με καλλιέργεια
σιτηρών (ager)

◦ Αγρανάπαυση και λειτουργίες της

◦ Ποώδες χέρσωμα αποτελούμενο από καλαμιές

σιτηρών και υπολείμματα ζιζανίων, στη
συνέχεια εισβολή από αυτοφυή βλάστηση
ετήσιων και πολυετών φυτών

◦ Αξιοποιείται ως βοσκή (βοσκότοπος)

 Δομή και λειτουργία
Χωράφια με καλλιέργεια
σιτηρών (ager)
◦ Στη συνέχεια, ησιόδειο άροτρο, με ένα όργωμα
+/- κάθε 3 χρόνια μόνο (τσαπί ή φτυάρι)

◦ Λειτουργίες

◦ Μεταφορά γονιμότητας

◦ Καταστροφή των ζιζανίων με διαδοχικά

ησιόδεια οργώματα

Δομή και λειτουργία

Χωράφια με καλλιέργεια σιτηρών
(ager)

◦ Αγρανάπαυση και λειτουργίες της

◦ Λανθασμένες αντιλήψεις:
◦ Οι αντίστοιχες λειτουργίες της ποώδους και
δασικής αγρανάπαυσης είναι διαφορετικές
◦ Η βόσκηση αυτή καθαυτή δεν είναι ένας
παράγοντας αποκατάστασης της γονιμότητας
◦ Χρειάζεται μια μεταφορά γονιμότητας, που
γίνεται μέσω της μεταφοράς αποβλήτων
 Δομή και λειτουργία
Χωράφια με καλλιέργεια σιτηρών (ager)

◦ Αγρανάπαυση και λειτουργίες της

◦ Η αγρανάπαυση δεν είναι μια περίοδος

ανάπαυσης της γης αλλά μεταφορά
γονιμότητας μέσω των ζωικών αποβλήτων,
γεγονός που απαιτεί χρόνο

◦ Η αγρανάπαυση δεν συμβάλλει στην

κατακράτηση νερού, αντίθετα:

◦ Η εξατμισοδιαπνοή είναι σημαντική

◦ Το όργωμα με ησιόδειο δεν καταστρέφει τα

τριχοειδή του εδάφους στην επιφάνεια

Δομή και λειτουργία

Χωράφια με καλλιέργεια σιτηρών (ager)

◦ Αγρανάπαυση και λειτουργίες της

◦ Ανανέωση της γονιμότητας

◦ Η μεταφορά γονιμότητας με τα ζώα είναι

περιορισμένης αποτελεσματικότητας

◦ Πολλές απώλειες

◦ Η διανυκτέρευση και σταυλισμός των ζώων

πρέπει να γίνεται όλες τις νύχτες στη διάρκεια
τουλάχιστον 12 μηνών

◦ Απαιτεί την παρουσία πολύ εκτεταμένων μόνιμων

βοσκοτόπων (saltus)
 Χωράφια με καλλιέργεια
σιτηρών (ager)

◦ Στις εύκρατες ψυχρές περιοχές, ο χειμώνας

είναι η περιοριστική εποχή και το
μεγαλύτερο μέρος της βόσκιμης ύλης της
άνοιξης και του καλοκαιριού δεν
καταναλώνεται επειδή το ξερό χορτάρι δεν
Δομή και μπορεί να διατηρηθεί άκοπο σε κλίματα με
πολλές βροχές
λειτουργία
◦ Η αναλογία των απαραίτητων μόνιμων
βοσκοτόπων (saltus) είναι πολύ υψηλή σε
εύκρατες ψυχρές περιοχές, λιγότερη στις
εύκρατες θερμές περιοχές χάρη στη
μετακίνηση των κοπαδιών

◦ Δεν εξυπηρετεί τίποτε να επεκτείνεται η

διάρκεια της αγρανάπαυσης περά από 15
μήνες επειδή τα απόβλητα θα
ανοργανοποιηθούν, απονιτρωθούν ή θα
εκπλυθούν

Χωράφια με καλλιέργεια σιτηρών

(ager)

◦ Αγρανάπαυση και λειτουργίες της

◦ Οργώματα και πέρασμα με ησιόδειο

◦ Η ανάπτυξη του ποώδους ορόφου πρέπει να

Δομή και είναι περιορισμένη επειδή το όργωμα γίνεται με
τα χέρια, συνεπώς κοπιώδες
λειτουργία
◦ Βόσκηση

◦ Περιοδικό πέρασμα με το ησιόδειο που κόβει

τις ρίζες και τα ριζώματα

◦ Το όργωμα κόβει, σπάει και αναστρέφει

μεγάλους βώλους χώματος, οι ρίζες
καταστρέφονται με τα χέρια
 Χωράφια με καλλιέργεια
σιτηρών (ager)

◦ Το πέρασμα της άνοιξης ή του τέλους του

καλοκαιριού κάνει να βλαστάνουν οι
σπόροι των ζιζανίων, που στη συνέχεια
βόσκονται, γεγονός που περιορίζει την
αύξηση των ζιζανίων στη διάρκεια της
Δομή και επόμενης καλλιέργειας
λειτουργία
◦ Το πέρασμα πριν από τη σπορά
προετοιμάζει το έδαφος

◦ Το πέρασμα μετά τη σπορά σκεπάζει

τους σπόρους

◦ Τα ζιζάνια πρέπει στη συνέχεια να

σκαλίζονται με τα χέρια

Κήποι, αμπέλια και οπωρώνες (hortus)

◦ Εκτάσεις προστατευμένες από τα ζώα,

καλλιεργούμενες κάθε χρόνο

◦ Εμπλουτίζονται από τα απόβλητα των

κατοικίδιων ζώων
Δομή και
λειτουργία ◦ Ετήσιες καλλιέργειες
◦ Ψυχανθή διατροφής: μπιζέλια, φακές
◦ Κηπευτικά φυτά: κρεμμύδια, σκόρδα,
λάχανα...
◦ Κλωστικά φυτά: λινάρι, κάνναβη
◦ Κτηνοτροφικά φυτά: τριφύλλι, βίκος

◦ Καρποφόρα δένδρα
 Μόνιμοι βοσκότοποι (saltus) και άλλες
βοσκές

◦ Στις περισσότερες περιπτώσεις, τα

βοσκοτόπια έχουν προκύψει από
κατεστραμμένα δάση

Δομή και ◦ Πρέπει λοιπόν να τα συντηρούν:

λειτουργία βοσκοτόπια, αποθάμνωση με τη
φωτιά, καταστροφή αυτών που
αρνούνται (να καταναλώσουν τα ζώα),
διαφορετικά το δάσος επανέρχεται

◦ Οργάνωση του βοσκοτόπου: φύλαξη (ο

πιο απλός), περίφραξη, πάσσαλοι

Μόνιμοι βοσκότοποι (saltus) και άλλες βοσκές

◦ Κατανομή εκτάσεων στο χώρο ρυθμιζόμενη

◦ Για να οργανωθεί η βόσκηση με φύλαξη,

χρειάζεται ρυθμιζόμενη κατανομή
εκτάσεων: όλη η έκταση του
καλλιεργούμενου περιβάλλοντος (ager)
διαιρείται σε δύο περιοχές, μια για
καλλιέργεια και μια για βόσκηση και όλοι
οι αγρότες εγκαθιστούν την καλλιέργεια
Δομή και τους σε μια περιοχή και την αγρανάπαυση
στην άλλη
λειτουργία
◦ Η κοινή βόσκηση σε αγρανάπαυση είναι
ανοιχτή στη βόσκηση όλων των ζώων και
είναι έτσι ένας κοινός τόπος

◦ Αυτό το σύστημα δεν εμποδίζει κάθε

αγρότη να καλλιεργεί το δικό του χωράφι
και να εκτρέφει τα δικά του ζώα

◦ Η βόσκηση επεκτείνεται επίσης στις δασικές

εκτάσεις (silva)
 Δάσος (Silva)

◦ Λειτουργίες

◦ Καυσόξυλα (μικρής διαμέτρου) και ξυλεία

(μεγάλης διαμέτρου)

◦ Κυνήγι (κυρίως για τον εφοδιασμό με κρέας)

Δομή και ◦ Συλλογή καρπών

λειτουργία
◦ Ανανέωση

◦ 20 χρόνια (καυσόξυλα)

◦ Ξυλεία: 50 χρόνια

◦ 100 χρόνια και περισσότερο

Δάσος (Silva)

◦ Διαχείριση

Δομή και ◦ Όταν το ξύλο είναι υπεράφθονο, το δάσος

είναι ένα κοινό αγαθό προσβάσιμο χωρίς
λειτουργία περιορισμούς

◦ Όταν οι πόροι γίνονται περιορισμένοι, η

πρόσβαση και η εκμετάλλευση είναι
περιορισμένες και τα ζώα απαγορεύονται
σό το δάσος
 Επιδόσεις και όρια του συστήματος

◦ Διατηρείται μέχρι τον 19ο αιώνα στην

νότια Ευρώπη, μερικές φορές μέχρι το
1960

◦ Αποδόσεις πολύ χαμηλές: 350 kg/ha

καλλιέργειας
Δομή και
◦ Παραγωγικότητα της εργασίας και
λειτουργία ανάγκες για καλλιεργούμενες εκτάσεις
(ager)
◦ Ένας ενεργός αγρότης και η οικογένεια του μπορεί
να καλλιεργεί 6 ha καλλιεργουμένων εκτάσεων
(ager) (3 ha καλλιέργειες και 3 ha αγρανάπαυση)

◦ => δεν προκύπτει πλεόνασμα

Επιδόσεις και όρια του

συστήματος

◦ Ανάγκες σε ζώα

◦ Για να λιπάνει 1 ha αγρανάπαυσης χρειάζεται 1

Δομή και μονάδα από μεγάλα ζώα ( ή 6 μικρά ζώα) που
παράγουν 15 Τ απόβλητα από τα οποία μόνο το
λειτουργία 1/3 μόνο μεταφέρεται στο ager (5 Τ)

◦ 1 μονάδα μεγάλου ζώου καταναλώνει 6 Τ ξερή

ουσία, δηλαδή 3 ha από saltus

◦ => για να λιπανθούν 3 ha αγρανάπαυσης,

χρειάζονται 3 μονάδες μεγάλων ζώων συνεπώς 9
ha από saltus
 Επιδόσεις και όρια του συστήματος

◦ Ανάγκες σε δάσος: 1 ha / οικογένεια

◦ Συνολικές ανάγκες / οικογένεια 5 ατόμων:

Δομή και 6+9+1=16 ha , δηλαδή 30 κάτοικοι/km2
λειτουργία
◦ Συνεπώς δεν είναι πολύ πιο παραγωγικό από
το σύστημα του κομμένα-καμένα

◦ Συστήματα που δεν μπορούν να

εφαρμοστούν σε κλίματα πολύ κρύα (Βόρεια
Ευρώπη) ή πολύ ξερά (Αφρική)
 Η κρίση καταστροφής του δάσους, η
έλλειψη καλλιεργούμενων εκτάσεων και
τροφών προκάλεσαν τις συνεχείς
Το αγροτικό μεταναστεύσεις και σχεδόν συνεχείς
πολέμους κατά την αρχαιότητα στην
ζήτημα και Ευρώπη
η διατροφή ◦ =>υπεροχή των ισχυρά στρατιωτικών
κρατών (Ελλάδα, Ρώμη...)
στην Εξαιτίας των χαμηλών αποδόσεων και της
Αρχαιότητα χαμηλής παραγωγικότητας της γεωργικής
εργασίας, τα στρατιωτικά κράτη είχαν
ανάγκη από εκτάσεις και σκλάβους

◦ Ο σκλάβος δεν έχει το δικαίωμα να

αναπαράγεται => η εργασία του μπορεί να
δώσει πλεόνασμα

◦ Αυτό το πλεόνασμα επιτρέπει να

Το αγροτικό συντηρούνται οι άλλες κοινωνικές τάξεις
καθώς και οι αγρότες
ζήτημα και Η σκλαβιά εμφανίζεται έτσι ως μια συνέπεια
η διατροφή της χαμηλής παραγωγικότητας της γεωργικής
εργασίας στα στρατιωτικοποιημένα κοινωνίες
στην - κράτη της αρχαιότητας
Πηγές σκλάβων
Αρχαιότητα
◦ Πόλεμος

◦ Χρέος: στην περίπτωση κακής σοδειάς, ο

αγρότης είναι υποχρεωμένος να δανειστεί
για να εξασφαλίσει τον εφοδιασμό του
ανάμεσα σε δύο συγκομιδές και βυθίζεται
στην έλικα του χρέους
 Σύστημα με αγρανάπαυση και
βαριά ζεύξη σε εύκρατες περιοχές

 Ανεπάρκειες της καλλιέργειας με ελαφρά

ζεύξη

 Αδυναμία των μέσων μεταφοράς

 => όχι αποθήκευση ξερού χόρτου έξω από το χωράφι

Καταγωγή των
συστημάτων  =>τα κοπάδια είναι περιορισμένα εξαιτίας της
επιβράδυνσης της βλάστησης
αγρανάπαυσης
και βαριά ζεύξη  =>η μεγάλη παραγωγή των λιβαδιών την καλή εποχή
χάνεται σε ένα βαθμό

 Γονιμότητα: στηριζόταν στη μεταφορά μέσω των

ζωικών αποβλήτων με αποτελεσματικότητα
περιορισμένη
  Ανεπάρκειες της καλλιέργειας με ελαφρά
ζεύξη

Καταγωγή των  Έδαφος γενικά όχι καλά προετοιμασμένο, επειδή

το όργωμα δεν ήταν γενικευμένο
συστημάτων
αγρανάπαυσης  => Η παραγωγικότητα δεν ήταν ανώτερη από
και βαριά ζεύξη αυτή των συστημάτων κομμένα - καμένα

 Η καλλιέργεια με βαριά ζεύξη εμφανίστηκε στην

Ευρώπη από το 11ο έως τον 13ο αιώνα

Καταγωγή των συστημάτων

αγρανάπαυσης και βαριά ζεύξη

Τεχνολογικοί νεωτερισμοί από την αρχαιότητα έως το Μεσαίωνα

Η κόσα
Εμφανίστηκε εδώ και 2.000 χρόνια, αλλά η χρήση της παραμένει πολύ περιορισμένη
εξαιτίας του υψηλού κόστους της (όχι αποτελεσματική μεταλλουργία)
Εξαπλώνεται με τη βελτίωση της μεταλλουργίας γύρω στο έτος 1.000
Απόδοση πολύ μεγαλύτερη από αυτή του δρεπανιού
Επιτρέπει τη συγκομιδή και την αποθήκευση του ξερού χόρτου των βοσκών
Περιορισμένο ενδιαφέρον λόγω έλλειψης μέσων μεταφοράς
 Πρέπει πάντοτε να μετακινούνται τα ζώα όλες τις ημέρες από τους τόπους συγκομιδής
προς τις αγραναπαύσεις για να τις λιπάνουν
 Σύγχρονη κόσα

Η κόσα έχει τη μορφή μιας μακριάς

λάμας (60 έως 90 εκατ.) που στηρίζεται
κάθετα σε ένα μακρύ στειλιάρι (140 έως
200 εκατ.) που έχει δύο λαβές, η μια
περίπου στη μέση και η άλλη στην άλλη
άκρη.
 Καταγωγή των συστημάτων
αγρανάπαυσης και βαριά ζεύξη
 Τεχνολογικοί νεωτερισμοί από την αρχαιότητα στο Μεσαίωνα
 Μεταφορές
 Η βαριά ζεύξη επιτρέπει να αποθηκευτεί το ξερό χόρτο κοντά στις κατοικίες
 => κατασκευή στάβλου κοντά στις κατοικίες
 => παραγωγή κοπριάς (άχυρο + απόβλητα)
 Χούμος σταθερός
 Καλή ισορροπία C/N
 Διασπορά στην κατάλληλη εποχή και να περιοριστούν οι απώλειες με απονίτρωση και έκπλυση
 => δυνατότητα μεταφοράς κοπριάς στις αγραναπαύσεις
 1 μονάδα μεγάλων ζώων = 2-4 Τ ξερού χόρτου + 1-2 Τ φυτοστρωμνής + 5-10 Τ κοπριάς κάθε
χειμώνα

Καταγωγή των συστημάτων αγρανάπαυσης

και βαριά ζεύξη
 Τεχνολογικοί νεωτερισμοί από την αρχαιότητα στο
Μεσαίωνα
 Άροτρο:
 Η κοπριά πρέπει να παραχώνεται για να είναι
πλήρως αποτελεσματική => όργωμα
 Σπάθη: κόβει το έδαφος κάθετα
 Υνί: κόβει το έδαφος οριζόντια
 Αναστρεπτήρας: ανατρέπει τους μεγάλους
βώλους χώματος στην προηγούμενη αυλακιά
 Χειρολαβές (2); Απαραίτητες για να
αντιμετωπιστούν οι πλευρικές και κάθετες πιέσεις
 Τροχοί αρότρου (κυρίως στα βαριά εδάφη):
αντιμετώπιση των πλευρικών πιέσεων
 Τροχοί: ο ένας στηρίζεται στην
προηγούμενη αυλακιά και οδηγεί το
άροτρο
 Αναστρεπτήρας
Υνί

Χειρολαβές
Τροχοί
Σπάθη

Καταγωγή των συστημάτων

αγρανάπαυσης και βαριά ζεύξη
Σβάρνα: σπάζει τους μεγάλους βώλους
χώματος και ξεριζώνει τα παραμένοντα
ζιζάνια
Περνά πριν και μετά τη σπορά (για να καλύψει
το σπόρο)

Ζεύξη:
Πιο εργονομική: ζυγός των ώμων (άλογο) και
ζυγός των κεράτων (βόδια)
Πιο έντονες προσπάθειας => αυξημένη φθορά
των οπλών => τοποθέτηση πετάλου
Το άλογο είναι πιο γρήγορο και εργάζεται 1-2
ώρες / ημέρα επιπλέον από το βόδι
Γίνεται πιο σημαντικό στο Μεσαίωνα
 Δομή και λειτουργία
 Κοφτολίβαδα και ζώα

 Ένα σημαντικό μέρος των μόνιμων βοσκότοπων (saltus) τέθηκε σε

περιορισμούς για κοπή χόρτου

 Το υπόλοιπο διατηρήθηκε ως βοσκότοπος και συγκέντρωνε τους

παλιούς μόνιμους βοσκοτόπους (saltus)

 Είτε δύο κοπές, είτε μια κοπή ακολουθούμενη από κοινή βόσκηση

 Ενσταβλισμός: 3 με 8 μήνες ανάλογα με το χειμωνιάτικο κρύο

 => η βοσκοφόρτωση ζώων μπορεί να αυξηθεί και αυξάνεται

Δομή και λειτουργία

 Αρόσιμες γαίες
 Η βόσκηση της αγρανάπαυσης χάνει τη λειτουργία της
επειδή η μεταφορά της γονιμότητας εξασφαλίζεται από τη
μεταφερόμενη κοπριά και την ποώδη βλάστηση που
παραχώνεται με το όργωμα
 Περισσότερα ζώα και πιο άφθονη κοπριά
 =>εκτάσεις καλύτερα λιπαινόμενες: 7,5 φορές περισσότερη
μεταφορά γονιμότητας
 => αρόσιμες εκτάσεις πιο εκτεταμένες, αυξάνουν σε αναλογία
 1 ha μόνιμων λιβαδιών (saltus) (λειμώνες και βοσκές) = 1
μονάδα μεγάλων ζώων = 7,5 Τ κοπριά (παρατήρηση:
σημαντική βελτίωση χάρη στις κοπές και στη μεταφορά του
ξερού χόρτου)
 Χρειάζονται 2 ha μόνιμων λιβαδιών (saltus) για να λιπανθεί 1 ha
αγρανάπαυσης (με 15 Τ / ha)
 Σε διετή αμειψισπορά: 2 ha saltus για 2 ha ager
 Σε τριετή αμειψισπορά: 2 ha saltus για 3 ha ager
Δομή και λειτουργία
 Κήποι και οπωρώνες
 Αυξημένο μέγεθος
 Λαχανικά και ψυχανθή
καταναλωμένα συχνά με τη μορφή
σούπας
 Φυτά αρωματικά και θεραπευτικά
 Φυτά κλωστικά (λινάρι,
κανναβούρι)
 Αμπέλι

 Δάση
 Μειωμένα αλλά διευθετημένα
 Αυξανόμενη πίεση: κατασκευή
κτηρίων, κατασκευή πλοίων,
μεταλλουργία
 Μείωση των δικαιωμάτων χρήσης
 Δομή και λειτουργία
 Ενίσχυση του συνδυασμού καλλιέργειας
– κτηνοτροφίας
 Το όργωμα χρησιμεύει να καταστρέψει τα
ζιζάνια και να παραχώσει την κοπριά
 Προκαλεί ένα καλύτερο αερισμό του εδάφους
που αυξάνει την ανοργανοποίηση και τις
απώλειες με έκπλυση
 Αυτό μεταφράζεται με ένα φτώχεμα του
εδάφους μακροπρόθεσμα, εκτός αν αυτές οι
απώλειες αντισταθμίζονται από μια επαρκή
λίπανση
 Η αντικατάσταση του ησιόδειου αρότρου από
το άροτρο μεταφράζεται με μια μείωση της
μακρόχρονης γονιμότητας αν δεν συνδυάζεται
με τη λίπανση
 Η εκτροφή ζώων γίνεται πρωταρχική για τη
διατήρηση της γονιμότητας

Δομή και λειτουργία

 Επιδόσεις και όρια του συστήματος

 Περιοχή εξάπλωσης

 Αυτά τα συστήματα απαιτούν μεγάλες επενδύσεις και πρέπει να είναι

πιο παραγωγικά για να είναι αποδοτικά

 Στο βορρά: αποδοτικά κάτω από πιο κρύα κλίματα που δεν ήταν
καλλιεργήσιμα με ελαφρά ζεύξη
 Δομή και λειτουργία
Στο νότο: είναι λιγότερο αποδοτικά σε
σχέση με την καλλιέργεια ελαφριάς ζεύξης
Απαγορεύσεις και μετακινήσεις κοπαδιών, μη
εφαρμόσιμες σε ψυχρές εύκρατες περιοχές,
περιορίζουν τις επιπτώσεις της ξερής εποχής
Η επένδυση σε σταβλικές εγκαταστάσεις για το
χειμώνα δεν δικαιολογούνται επειδή τα λιβάδια είναι
παραγωγικά αυτή την εποχή
Άλλες βελτιώσεις:
 Καλλιέργεια σε αναβαθμίδες (προσχωσιγενή, συγκράτηση
των νερών)
 Μόνιμες φυτείες πιο ανθεκτικές στην ξηρασία: ελιά, αμπέλι,
φελόδενδρα, οπωροφόρα δένδρα
 Άρδευση
 Εκτός Ευρώπης: Αμερική, Νότια Αφρική, Αυστραλία, Νέα
Ζηλανδία
 Σήμερα,: πάντοτε ενδιαφέροντα στην Αφρική, Ασία και
Λατινική Αμερική

Η αγροτική επανάσταση του Μεσαίωνα

 Εκχερσώσεις στις κοντινές εκτάσεις

 Οι χέρσες εκτάσεις κοντά στα χωριά, αξιοποιήσιμες χάρη
στη βαριά ζεύξη, αξιοποιούνται συνεχώς από τους αγρότες
που δεν έχουν γη
 Οι άρχοντες οργανώνουν οι ίδιοι αυτές τις αξιοποιήσεις

 Εκχερσώσεις σε μακρινές εκτάσεις

 Μεγάλες πεδιάδες της βορειοανατολικής Ευρώπης λίγο
κατοικημένες
 Οργάνωση μιας πραγματικότητας αποικιοποίησης
 Οι αγρότες έλκονται από τις ελκυστικές συνθήκες: εκμετάλλευση
εκτάσεων προς όφελος τους με πληρωμή μιας σταθερής
μέτριας αμοιβής: το φόρο
 Η αγροτική επανάσταση του Μεσαίωνα

 Υπερκατοικημένες περιοχές
 Οι άρχοντες μειώνουν σιγά σιγά τους φόρους
στους υπόδουλους
 Οι συνθήκες της ζωής των υπόδουλων και των
ελεύθερων αγροτών τείνουν να πλησιάσουν

 Τελικά το καθεστώς υποδούλωσης

καταργείται προσωρινά και εμφανίζονται
 Μια τάξη πλούσιων ζευγάδων και μια τάξη αγροτών
χωρίς γη
 Τεχνίτες, έμποροι και άρχοντες μονοπωλούν τις
βιοτεχνίες

Αιτίες και συνέπειες της αγροτικής

επανάστασης
 Δημογραφική άνοδος, οικονομική, αστική και
πολιτιστική από το 1.000 έως 1.300
 Αύξηση της παραγωγής => άνοδος πληθυσμού: Χ 3 με 4
 Αύξηση της παραγωγικότητας => πλεόνασμα: εμπορική
άνοδος
 => ανάπτυξη των μη αγροτικών δραστηριοτήτων

 Άνοδος της βιομηχανίας παρέχει, κατ΄ επιστροφή, στη

γεωργία πιο αποτελεσματικά εργαλεία
 Σε κάθε χωριό: σιδεράς, μαραγκός, καρβουνιάρης
 Οι ανάγκες σε σίδηρο δεκαπλασιάζονται στις επαρχίες
 Αιτίες και συνέπειες της αγροτικής
επανάστασης
 Μύλοι: μειώνουν τη χειρωνακτική εργασία των αγροτών,
απαιτεί μια μεταφορά που καθίσταται δυνατή με τη βαριά
ζεύξη
 Πνευματική ανανέωση: δημιουργία πανεπιστημίων
 Πρώτα μαθήματα γεωπονίας το 12ο αιώνα (Walter de Henley,
Oxford)

 Παρακμή
 Από τον 13ο αιώνα: σημάδια υπερπληθυσμού
 Αλλά ο πληθυσμός συνεχίζει να αυξάνεται
 14ος αιώνας: γενική κρίση

Η Κρίση και οι επανεμφανίσεις της

 Υπερπληθυσμός
 υπερεκμετάλλευση και μείωση της παραγωγικότητας του
καλλιεργούμενου οικοσυστήματος
 Η επέκταση των καλλιεργειών γίνεται σε βάρος των ποωδών
εκτάσεων και οι άριστες αναλογίες του συστήματος δεν είναι
πια πραγματοποιήσιμες
 => μείωση του μεγέθους των κοπαδιών, μείωση της
διαθεσιμότητας σε κοπριά
 => μείωση άμεση των αποδόσεων των δημητριακών
 => μείωση μακροπρόθεσμα του περιεχομένου σε χούμο των
εδαφών
 υγιεινή κατάρρευση των πληθυσμών, καταστροφικές
επιδημίες
 μαζική πτώση του πληθυσμού, μαζική εγκατάλειψη των
καλλιεργούμενων εκτάσεων
 Η Κρίση και οι επανεμφανίσεις της

 Οι χρεωμένοι πληθυσμοί είναι οι πιο θιγμένοι

 Ταραχές και εξεγέρσεις, πόλεμοι
 Αναδιατάξεις στο 15ο αιώνα
 Στροφή στις πιο γόνιμες εκτάσεις, μεταναστευτικές
κινήσεις
 Αύξηση της ζήτησης σε σπόρους => αύξηση των τιμών
=> επανακαλλιέργεια των λιγότερο γόνιμων εκτάσεων
 Αποκατάσταση σε ένα αιώνα

 Νέα σήματα δυσχερειών στον 16ο αιώνα

Εξέλιξη του πληθυσμού της Γαλλίας (σημερινή επικράτεια)

στην εποχή του συστήματος αγρανάπαυσης και
καλλιέργειας με βαριά ζεύξη
 Συστήματα χωρίς
αγρανάπαυση
πρώτη βιομηχανική
επανάσταση της
σύγχρονης εποχής

Καταγωγή του συστήματος

Συστήματα 
χωρίς αγρανάπαυση
χωρίς
αγρανάπαυση
 Δομή και λειτουργία
πρώτη
βιομηχανική
Συνέπειες της 1ης πρώτης
επανάσταση 
βιομηχανικής επανάστασης των
των σύγχρονων χρόνων
σύγχρονων
χρόνων  Συνθήκες ανάπτυξης
Καταγωγή των συστημάτων χωρίς
αγρανάπαυση

 Αρχές του συστήματος χωρίς αγρανάπαυση

 Η αντικατάσταση της αγρανάπαυσης συνιστά το μόνο

δυνατό σημαντικό περιθώριο αύξησης της
παραγωγικότητας

 Η αγρανάπαυση πρέπει να αντικατασταθεί από

καλλιέργειες που συμβάλλουν τουλάχιστον εξίσου
αποτελεσματικά στην αποκατάσταση της γονιμότητας και
στην καταπολέμηση των ζιζανίων

 Αζωτοδεσμευτικά ψυχανθή

 Φυτά λίγο απαιτητικά σε θρεπτικά στοιχεία

 Σκαλιστικές καλλιέργειες

Καταγωγή των συστημάτων χωρίς

αγρανάπαυση

 => αντικατάσταση της μεγάλης αγρανάπαυσης με ένα

τεχνητό λιβάδι: ψυχανθών ή μείγμα δημητριακών με
ψυχανθή

 => αντικατάσταση της μικρής αγρανάπαυσης με ένα

σκαλιστικό κτηνοτροφικό φυτό, κατά προτίμηση όχι τόσο
απαιτητικό: κτηνοτροφικό ραπάνι (Brassica rapa)

 =>οι νέες αμειψισπορές παράγουν σχεδόν τόσες

κτηνοτροφές όσες και τα χορτολιβάδα (βοσκής και
κοφτολίβαδα) των παλιών μόνιμων λιβαδιών (saltus)

 Τα παλιά χορτολίβαδα των μόνιμων βοσκοτόπων (saltus)

μετατράπηκαν σε τεχνητά εποχιακά λιβάδια πιο
παραγωγικά, με βάση τα δημητριακά και τα ψυχανθή.
Αρχές των συστημάτων χωρίς
αγρανάπαυση

 => η βοσκοφόρτωση έχει διπλασιαστεί

 => η παραγωγή κοπριάς και η ζωική έλξη αυξάνουν κατά συνέπεια

 Η απόδοση σε σιτηρά αυξάνεται

 Αυτά τα συστήματα ήταν αδύνατα το Μεσαίωνα εξαιτίας της χρήσης του

δικαιώματος του κοινοχρήστου δικαιώματος βόσκησης

 Αυτά τα συστήματα δεν επιδιώκουν να αυξήσουν άμεσα την παραγωγή

σιτηρών, αλλά την αύξηση της παραγωγής των κτηνοτροφών

Δομή και λειτουργία

 Ανανέωση της γονιμότητας

 Η παραγωγή και οι εξαγωγές θρεπτικών στοιχείων
αυξάνουν
 Δεν υπάρχει νέα πηγή εξωτερικών θρεπτικών στοιχείων: η
μόνη εξωτερική προσφορά συνίσταται σε μεταφορά
γονιμότητας των κοφτολίβαδων διαμέσου της κοπριάς,
όπως στην περίπτωση της καλλιέργειας με βαριά ζεύξη
 Νέες δυνατές πηγές:
 Αυξημένη ανοργανοποίηση του μητρικού πετρώματος με τις
καλλιεργητικές πρακτικές: πραγματική αλλά όχι πραγματικά
αειφόρος, πρέπει να αντισταθμιστεί από άλλες πρακτικές
 Δέσμευση του ατμοσφαιρικού αζώτου από τα ψυχανθή
 Μείωση των απωλειών μέσω έκπλυσης και απονίτρωσης
 Δομή και λειτουργία

 Μείωση της έκπλυσης και της απονίτρωσης

 Σε μια αγρανάπαυση που οργώνεται συχνά και πατιέται πολύ, η φυτική κάλυψη είναι
πολύ ασθενική και κρατά όχι αποτελεσματικά τα ανόργανα στοιχεία που προέρχονται
από την ανοργανοποίηση, ως εκ τούτου σημαντικές απώλειες με έκπλυση

 Στην νέα αμειψισπορά, οι τεχνητοί λειμώνες και τα σκαλιστικά φυτά αναπτύσσονται

γρήγορα, απορροφούν αποτελεσματικά τα ανόργανα στοιχεία σε κάθε εποχή

 Η προσεκτική διαχείριση της κοπριάς, με καλή συντήρηση της και με παράχωμα λίγο
πριν από την καλλιέργεια ώστε να περιοριστεί η απονίτρωση, επιτρέπει την άριστη
επιστροφή των ανόργανων στοιχείων.

Δομή και λειτουργία

 Εισαγωγή ψυχανθών

 Βιολογική δέσμευση του ατμοσφαιρικού αζώτου

αυξημένη

 …οι απώλειες είναι πάρα πολύ περιορισμένες και

οι εξαγωγές αντισταθμίζονται με μια μεταφορά
γονιμότητας από τους τεχνητούς εποχιακούς
λειμώνες στους παλιούς μόνιμους βοσκότοπους
(saltus)
 Δομή και λειτουργία

 Νέες αμειψισπορές
 Τριετής αμειψισπορά
 Αντικατάσταση της μεγάλης αμειψισποράς με ιώδες τριφύλλι,
βίκο, ray-grass (Lolium multiflorum) ή ένα μείγμα λειμώνια
δημητριακά – ψυχανθή
 Αντικατάσταση της μικρής αμειψισποράς με μια επίσπορη
καλλιέργεια ραπανιών, κτηνοτροφικού λάχανου (Brassica
oleracea var. Acephala)
 Ποσοστό κατοχής των εδαφών 32/36 = 89%
 Σύγκριση με τα συστήματα με αγρανάπαυση: 13/ 36 = 36%

Δομή και λειτουργία

 Νέες αμειψισπορές
 Εξαετής αμειψισπορά
 Στα πολύ γόνιμα εδάφη (αμμοπηλώδη, εδάφη έντονα
προσχωσιγενή)
 Η αντικατάσταση μια φορά στις δύο (συνεπώς 1 χρονιά στις 6) της
μεγάλης αμειψισποράς με λειμώνα αρκεί
 Το άλλο μισό της αντικατάστασης (συνεπώς 1 χρονιά στα 6) να
αφιερώνεται σε ένα φυτό για ανθρώπινη διατροφή – πατάτα, λάχανο,
τεύτλο – ή ένα κλωστικό φυτό (λινάρι, κάνναβη)
 Τα παλιά μόνιμα λιβάδια (saltus) μπορούν να εξαφανιστούν πλήρως
(όχι μεταφορά γονιμότητας)
 Αμειψισπορά εννέα ή δώδεκα χρόνων
 Αν αυτός ο ρυθμός γίνει ελαφρά εντατικός, η αμειψισπορά
αντικαθίσταται 2 φορές στις 3 ή 3 φορές στις 4 με ένα λειμώνα =>
αμειψισπορά εννέα ή δώδεκα χρόνων
 Δομή και λειτουργία

 Νέες αμειψισπορές

 Αμειψισπορά τετραετής
 Αμειψισπορά του Norfolk: αν η επίσπορη καλλιέργεια είναι
αδύνατη (π.χ. ψυχρό κλίμα), το σκαλιστικό φυτό καλλιεργείται την
κύρια εποχή
 Αντικατάσταση της αρχαίας διετούς αμειψισποράς των
συστημάτων με αμειψισπορά και με ελαφριά ζεύξη εκεί όπου
υπήρχε από πάντοτε (στο νότο της Ευρώπης)
 Πολυετή κτηνοτροφικά ψυχανθή (μηδική, λευκό τριφύλλι)
εισάγονται μερικές φορές και οδηγούν σε άλλες
αμειψισπορές

Συνέπειες της καλλιέργειας χωρίς

αγρανάπαυση

 Παραγωγή και παραγωγικότητα της εργασίας:

διπλασιάστηκαν
 Γεωργικό ημερολόγιο: υπερφορτωμένο
 Νέες εργασίες: 3 συγκομιδές χόρτου, σπορά, σκαλίσματα και
συγκομιδή σκαλιστικών φυτών, πιο μεγάλα κοπάδια, πιο πολλή
κοπριά, θερισμοί πιο μεγάλοι
 Η εργασία γίνεται πραγματικά ένας περιοριστικός παράγοντας,
ιδιαιτέρως: θερισμός, κοπή και συλλογή του χόρτου, οργώματα
 => νέες γεωργικές μηχανές
 Αλωνιστική μηχανή
 Θεριστική μηχανή
  Επιδόσεις του συστήματος

 Στο παλιό σύστημα: ανάγκες /οικογένεια 5

ατόμων

 3 ha ager + 2 ha saltus + 3,5 ha δάσος =

~ 9 ha

 2 μονάδες μεγάλων ζώων παράγουν 15

Συνέπειες της Τ κοπριά

καλλιέργειας  Στο σύστημα χωρίς αγρανάπαυση, δηλαδή

χωρίς
3 ha αροτραίες εκτάσεις + 1 ha βοσκών και
1 ha κοφτολίβαδο, συνολικά = 5 ha

αγρανάπαυση  Το τριφύλλι δίνει 3 κοπές που τρέφουν 1

συμπληρωματική μονάδα ζώων

 Το ραπάνι: ½ μονάδας ζώου

 => τα ζώα διπλασιάζονται, η κοπριά

επίσης: 30 Τ

Συνέπειες της καλλιέργειας χωρίς

αγρανάπαυση
 Επιδόσεις του συστήματος
 Σε τριετή αμειψισπορά: 3 ha αροτραίες γαίες =2 ha
σιτηρών
 => η απόδοση σιτηρών διπλασιάστηκε: (1,2
(χειμώνας) + 0,8 (άνοιξη))/2 = 1Τ/ ha
 =>παραγωγή ανά οικογένεια = 2Τ, δηλαδή 50%
πλεονάσματος για 5 ha μόνο
 Οι ανάγκες σε εργασία αυξάνονται
 Στην οικογενειακή εκμετάλλευση, μπορεί να
απορροφηθεί από την οικογενειακή χειρωνακτική
εργασία
 Η μεγάλη εκμετάλλευση, μπορεί να προσλάβει
πρόσθετο προσωπικό
  Επιδόσεις του συστήματος
 Δημογραφική και διατροφική πρόοδος
 Μέσο του 18ου αιώνα: αρχή της καλλιέργειας
χωρίς αγρανάπαυση
 Τέλος του 19ου αιώνα: το 75% των
αγραναπαύσεων έχει εξαφανιστεί

Συνέπειες της  Σε αδρές γραμμές, ο γεωργικός πληθυσμός

παραμένει σταθερός
καλλιέργειας  Κατά συνέπεια, η παραγωγικότητα της
χωρίς αγροτικής εργασίας έχει διπλασιαστεί

αγρανάπαυση  Το γεωργικό πλεόνασμα συνιστά τη βάση

για:
 μια σημαντική βελτίωση της διατροφής
 συνεχής στήριξη των βιομηχανικών
δραστηριοτήτων: η πρώτη γεωργική
επανάσταση της σύγχρονης εποχής
συμπίπτει με την πρώτη βιομηχανική
επανάσταση

Συνθήκες ανάπτυξης

 Τα συστήματα χωρίς αγρανάπαυση ήταν γνωστά

από την αρχαιότητα
 Άρχισαν να αναπτύσσονται στη Βόρεια Ευρώπη από το 15ο
αιώνα
 Εκτροφή προβάτων για την υφαντουργία (Φλάνδρα, Αλσατία,
ύστερα Αγγλία)
 Δεν ήταν τα τεχνικά εμπόδια που καθυστερούσαν την
ανάπτυξή τους
 Νομικές προϋποθέσεις
 Κατάργηση του δικαιώματος της κοινόχρηστης βοσκής
 Περιορισμός του ιδιωτικού δικαιώματος: τα χωράφια σε
αγρανάπαυση επιστρέφουν στην κοινόχρηστο τομέα
 Οι μικρές εκμεταλλεύσεις, όχι επαρκώς εξοπλισμένες σε εργαλεία
και διαθέτοντας λίγα ζώα, είχαν ανάγκη αυτού του δικαιώματος
χρήσης για να λιπάνουν τα χωράφια τους
Συνθήκες ανάπτυξης

 Ανάπτυξη της ατομικής ιδιοκτησίας

 Από την αρχαιότητα, η ατομική ιδιοκτησία επεκτείνεται όσο

προχωράει η τεχνοποίηση του περιβάλλοντος (πρώτα
καλλιέργειες, ύστερα βοσκότοποι, κατόπιν δάσος)

 Του λοιπού, η μικρή εκμετάλλευση, αν και σπάνια ιδιόκτητη, έχει

το δικαίωμα να εκμεταλλεύεται τις εκτάσεις όπως επιθυμεί και να
βγάζει όφελος, πληρώνοντας ένα προκαθορισμένο φόρο ή
ανάλογο με την ιδιοκτησία

Συνθήκες ανάπτυξης

 Οικονομικές συνθήκες

 Υψηλή ζήτηση για γεωργικά προϊόντα ως συνέχεια της εκβιομηχάνισης και

της αυξανόμενης αστικοποίησης

 =>μηχανή για την αγροτική ανάπτυξη

 Η γεωργική επανάσταση αναπτύσσεται με το ρυθμό της βιομηχανικής

ανάπτυξης: πρώτα κοντά στα κέντρα υφαντουργίας στην Αγγλία και στη
Φλάνδρα, ύστερα στις ζώνες της σιδηροβιομηχανίας στην Αγγλία,
Κοιλάδα του Ρήνου, Βαλλονία,…

 Με τη σειρά τους, η γεωργική παραγωγή επέτρεψε και ενίσχυσε τη

βιομηχανική παραγωγή: λινάρι, λυκίσκος και κριθάρι ζυθοποιίας
Συνθήκες ανάπτυξης

 Κοινωνικές συνθήκες

 Οι αγρότες, που χρησιμοποιούν την οικογενειακή εργασία, είναι αυτοί που

πραγματοποιούν τη γεωργική επανάσταση

 Στην Αγγλία, οι μικροί αγρότες που είναι πολύ φτωχοί εξαφανίζονται

προοδευτικά

 Στη Γαλλία, η επανάσταση οδηγεί στην υποχώρηση τη μεγάλη ιδιοκτησία,

αλλά οι μικροί αγρότες εξαφανίζονται επίσης

 Οι μικροί αγρότες γίνονται εργάτες στη βιομηχανία

 Η επέκταση της γεωργικής γης ήταν ο

μόνος τρόπος να τραφεί ο αυξανόμενος
ευρωπαϊκός πληθυσμός.
Στην αρχή του Μεσαίωνα το 80% του
Μια

πληθυσμού δούλευε στη γεωργία

αναδρομή
 Γύρω στο 1400 με την πανδημία της
πανώλους (Black Death, πανούκλα) 30%
του πληθυσμού χάθηκε με αποτέλεσμα τη
στην 
μείωση της καλλιεργούμενης γης,.
Η επέκταση ξανάρχισε μετά από τη
Ευρωπαϊκή περίοδο αυτή έως τον 17ο αιώνα οπότε
ξανάρχισε μια μείωση λόγω της αύξησης

γεωργία
της παραγωγικότητας. Νέες
αμειψισπορές, εφαρμογή κοπριάς,
καλύτερες ποικιλίες .
(1300-1800)  Μετά από 100 χρόνια πάλι είχαμε επέκταση
τόσο λόγω της αύξησης του πληθυσμού
με μεγαλύτερο ρυθμό από την αύξηση της
παραγωγικότητας ανά εκτάριο. Και του
διεθνούς εμπορίου
 Changes in agriculture and land use in Europe
R. Rabbinge a,*, C.A. van Diepen European Journal of
Agronomy 13 (2000) 85–100

Economic structure and agricultural productivity in Europe,

1300-1800
ROBERT C. ALLEN, European Review of Economic History, 3, 1-
25
 Το παράδειγμα της Αγγλίας

 Το 18ο αίώνα οι γεωργοί στην Αγγλία έδειχναν το

δρόμο με την υιοθέτηση νέων καλλιεργειών και
καλύτερων φυλών.
 Η απόδοση των σιτηρών ήταν μεταξύ των
υψηλότερων στον κόσμο και είχε διπλασιαστεί από το
μεσαίωνα.
 Η απόδοση ανά εργαζόμενο ήταν 50% πάνω από
την επόμενη Ευρωπαϊκή χώρα.
 Η τεχνολογική επανάσταση συνοδεύτηκε από μια
θεσμική επανάσταση
 Οι ανοιχτοί αγροί περιφράχτηκαν και τα μικρά
νοικοκυριά των χωρικών συγχωνεύτηκαν σε μεγάλα
αγροκτήματα τα οποία νοικιάζονταν σε διαχειριστές
που τα καλλιεργούσαν με μισθωτή εργασία.

 Το 19ο αιώνα μια μοναδική αγροτική κοινωνία δημιουργήθηκε

στην Αγγλία που χαρακτηριζόταν από εξαιρετικά μεγάλη
ανισότητα.
 Η ιδιοκτησία της γης είχε συγκεντρωθεί σε πολύ μεγάλο βαθμό,
τα ενοίκια αυξήθηκαν ενώ οι μισθοί ήταν στάσιμοι.
 Η έπαυλη του γαιοκτήμονα ήταν πολυτελής, το σπίτι του
γεωργού μετρημένο, το καλύβι του εργάτη της γης ερείπιο.
 Από το 16ο αιώνα το Λονδίνο ήταν από τις ταχύτερα
επεκτεινόμενες μητροπόλεις. Το 18ο αιώνα ο ίδιος δυναμισμός
χαρακτήριζε και τις επαρχιακές πόλεις.
 Στο Μεσαίωνα μια καθυστερημένη χώρα, το 18ο αιώνα η
μεγαλύτερη εμπορική δύναμη της Ευρώπης, το 19ο το
πρωτοπόρο βιομηχανικό έθνος.

 Δύο απόψεις
Επικρατούσα άποψη 1

 Η τεχνολογική επανάσταση αποτέλεσμα του

εκσυγχρονισμού των θεσμών. Η φεουδαρχική δομή
και τα ανοιχτά κοινόχρηστα βοσκοτόπια εμπόδιζαν
την πρόοδο.
 Οι περιφράξεις και η μεγάλες εκμεταλλεύσεις
δημιούργησαν την ατομική ιδιοκτησία και τον
καπιταλισμό.
 Το αποτέλεσμα ήταν η παραγωγική γεωργία

Επικρατούσα άποψη 2

 Η αύξηση της γεωργικής παραγωγικότητας έδωσε

ισχυρή ώθηση στην πρώιμη εκβιομηχάνιση.
 Οι βιομηχανικές πόλεις χτίστηκαν με τα γεωργικά
πλεονάσματα, κατοικήθηκαν από το εργατικό
δυναμικό που απελευθερώθηκε από τη γεωργία και
τράφηκαν με τρόφιμα που παράχθηκαν με
βελτιωμένες γεωργικές μεθόδους.
 Η πρώτη Βιομηχανική Επανάσταση ήταν το
αποτέλεσμα της Γεωργικής Επανάστασης.
Επικρατούσα άποψη 3

 Η αύξηση στις ανισότητες ήταν εγγενές

χαρακτηριστικό της Γεωργικής Επανάστασης.
 Η αύξηση της αποδοτικότητας της γεωργίας και η
επέκταση της βιομηχανίας δεν ήταν δυνατόν να
επιτευχθεί σε μια κοινωνία ισότητας.

Το πρόβλημα των ανοιχτών αγρών

 Υπερβολική προσήλωση στα σιτηρά

 Δύσκολη και αργή εισαγωγή νέων καλλιεργειών
αφού έπρεπε να συμφωνήσουν όλοι.
 Αναποτελεσματική στράγγιση και καταπολέμηση
ζιζανίων λόγω πολύπλοκης δομής της ιδιοκτησίας
και του τεμαχισμού.
 Διάδοση των ασθενειών των ζώων και αδυναμία
βελτίωσης του ζωικού κεφαλαίου μέσω επιλογής
λόγω της από κοινού βόσκησης.
Μια εναλλακτική άποψη
Δύο γεωργικές επαναστάσεις αντί
για μια.

 Η πρώτη των (μικρών) γεωργών και η δεύτερη (η πιο γνωστή)

των γαιοκτημόνων.
 Το 13ο αιώνα την αγροτική κοινωνία της Αγγλίας αποτελούσαν
 άρχοντες
 ελεύθεροι γεωργοί
 Δουλοπάροικοι
 και αγρεργάτες.
 Η πανούκλα του 1348/9 αποσταθεροποίησε το σύστημα.
 Αυξήθηκε η κινητικότητα της εργασίας, αυξήθηκαν οι μισθοί και
κατέρρευσαν τα ενοίκια.
 Περίφραξη και μετατροπή σε βοσκοτόπια λογική απάντηση.
Μεταξύ του 1450 και 1525, το 1/10 των χωριών στα Midlands
της Αγγλίας καταστράφηκαν.

 Στα υπόλοιπα όμως παρέμεινε και θριάμβευσε η μικρή

γεωργία των χωρικών και τα χωριά με ανοιχτά χωράφια.
 Η απερήμωση που προκάλεσαν οι περιφράξεις έφερε
την αντίδραση του Στέμματος
 Δικαιώματα στους μικροϊδιοκτήτες χωρικούς.
 Σε αυτούς οφείλεται εν μέρει η βελτίωση της
παραγωγικότητας στην αρχή της «επανάστασης».
 Η παραγωγικότητα ήταν παραπλήσια τόσο στα ανοιχτά
όσο και στα περιφραγμένα χωράφια.
 Η κατάρρευση των μικροϊδιοκτητών επήλθε το 18ο
αιώνα.
Γεωργία και εκβιομηχάνιση

 Το γεωργικό πλεόνασμα δημιούργησε κεφάλαια

διαθέσιμα για επένδυση.
 Στην Αγγλία το πλεόνασμα έγινε αύξηση ενοικίων
γης. Αυτοί όμως δανείζονταν και σπατάλησαν τις
περιουσίες τους.
 Το πλεόνασμα που οδήγησε σε αύξηση του
Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος μέσω αυξημένης
παραγωγής και απελευθέρωσης εργατικού
δυναμικού.
 Το πρώτο ήταν επίτευγμα των μικρών γεωργών το
δεύτερο των αρχόντων.

Εκμηχάνιση και
επανάσταση των
μεταφορών
 Εκμηχάνιση και επανάσταση
των μεταφορών
 Εκμηχάνιση

 Μεταφορές

 Διεθνής ανταγωνισμός και κρίση υπερπαραγωγής

Εισαγωγή

 Εποχή που αφορά: 19ος και 20ος αιώνας

 Τα εργαλεία ήταν κληρονομιά του Μεσαίωνα παρά τις πολλές

βελτιώσεις

 =>το γεωργικό ημερολόγιο είναι πλήρες, η χειρονακτική

εργασία είναι συχνά ο πρώτος περιοριστικός παράγοντας

 Οι περισσότερες περιοχές είναι απομονωμένες εξαιτίας της

αδυναμίας των μέσων μεταφοράς

 δυσκολία διάθεσης των γεωργικών πλεονασμάτων

 δύσκολη προσέγγιση στα βελτιωτικά εδάφους και τα

ανόργανα λιπάσματα
 Εκμηχάνιση

Εκμηχάνιση

 Αρχικά
 Τα συστήματα χωρίς
αγρανάπαυση του βορρά,
χρησιμοποιούν τα εργαλεία
των συστημάτων με
αγρανάπαυση και βαριά
ζεύξη
 Τα συστήματα του νότου
πρέπει να υιοθετήσουν αυτά
τα νέα εργαλεία (άροτρο,
κάρο …)
Εκμηχάνιση

 Κατεργασία του εδάφους και

σπορά
 Το ξύλινο άροτρο που φέρει
μερικά μεταλλικά κομμάτια
(σπάθη, υνί) γίνεται πλήρως
σιδερένιο, συνεπώς έχει
καλύτερη ρύθμιση
 Διπλό Brabant
ανατρεπόμενο: επιτρέπει το
όργωμα και στο πήγαινε και
στο έλα
 Σβάρνα, κύλινδροι

 Μηχανικές σπαρτικές
μηχανές

 Σκαλιστικά μηχανήματα,
αυλακωτήρες

Εκμηχάνιση

 Κοπή και συγκομιδή

χόρτου, θερισμός και
αλωνισμός

 Θεριστική με πλευρικό
μαχαίρι: απόδοση 10
φορές πάνω από τη
χειροκίνητη κόσα

 Ξηραντική χόρτου

 Σημερινή εκδοχή:
ξηραντικές χόρτου
Εκμηχάνιση

 Κοπή και συγκομιδή χόρτου, θερισμός και αλωνισμός

 Θεριστική που κόβει και κάνει δεμάτια για να δεθούν

χειρονακτικά

 Θεριστική που κόβει και δένει τα δεμάτια

Εκμηχάνιση

 Κοπή και συγκομιδή χόρτου, θερισμός και αλωνισμός

 Αλωνιστική μηχανή: χτυπά τα δεμάτια για να διαχωριστούν οι

σπόροι από τα στάχυα και τις καλαμιές

 Αρχικά με το χέρι (μανιβέλα), ύστερα με περιστρεφόμενο τροχό

(ζωική εργασία), και μετά με ατμό

 Μηχανήματα πολύ βαριά για να μετακινηθούν στα χωράφια

Εκμηχάνιση

Πρόγονος της θεριζοαλωνιστικής μηχανής

Εκμηχάνιση

 Διάδοση νέων μηχανών

 Οι μεγάλες εκμεταλλεύσεις εξοπλίζονται πρώτες:

 ΗΠΑ, Καναδάς, Αυστραλία, Αργεντινή
 Ευρώπη: μεγάλες εκμεταλλεύσεις της Αγγλίας και της Πρωσίας

 =>μείωση των αναγκών σε χειρώνακτες, γεωργική έξοδος

 =>εξαφάνιση των μικρών εκμεταλλεύσεων προς όφελος των

μεσαίων και μεγάλων
 Στις χώρες που έχουν πολλές μικρές εκμεταλλεύσεις όπως η
Γαλλία, η εκμηχάνιση θα γενικευθεί από το 1950

 Αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας

 Μεταφορές

 Βελτιωτικά εδάφους και λιπάσματα

 Σε όλα τα παλιά συστήματα, η γονιμότητα

διατηρείται
 Με
τη διατήρηση και τη συντήρηση του ανόργανου
αποθέματος του ίδιου του συστήματος
 Διάλυση του μητρικού πετρώματος
 Βιολογική δέσμευση του αζώτου
 Ανοργανοποίηση του χούμου

 Συχνάμε μια μεταφορά από χωράφια λιγότερο

γόνιμα σε πιο γόνιμα

Μεταφορές

 Το 1900, μόνο το 10% των ανόργανων θρεπτικών στοιχείων

προέρχονταν από ανόργανα λιπάσματα
 Στον 19ο αιώνα, η χρήση λιπασμάτων και βελτιωτικών γενικεύεται
χάρη στις θαλάσσιες μεταφορές (ατμόπλοια) και τις
σιδηροδρομικές
 1ος περιοριστικός παράγοντας = άζωτο: νιτρικά (Χιλή) και
γκουανό (Περού)
 2ος περιοριστικός παράγοντας = φωσφορικά: οστά
κρεοπωλείων, κόκαλα ψαριών, απασβεστοποιημένη κιμωλία
 3ος περιοριστικός παράγοντας = κάλιο: ορυχεία της Γερμανίας
 => αύξηση της παραγωγικότητας της γης
 Μεταφορές

 Αναίρεση της απομόνωσης

 Από το 1850, το μεγαλύτερο μέρος των περιοχών της Ευρώπης
βγαίνει από την απομόνωση
 Πρόσβαση σε λιπάσματα
 Εμπορευματοποίηση των πλεονασμάτων
 Παράλληλα: κατάκτηση νέων χωρών
 Βόρεια Αμερική, Νότια Αμερική (Βραζιλία, Αργεντινή), Ωκεανία,
Αφρική του βορά και του νότου
 =>μαζική άφιξη στην Ευρώπη φτηνών προϊόντων
 Μείωση τιμών
 Μείωση των αγροτικών εισοδημάτων και της έγγειας απόδοσης
 Κατάρρευση των πιο ευαίσθητων εκμεταλλεύσεων
 Κρίση υπερπαραγωγής και γεωργική έξοδος

Κρίση υπερπαραγωγής

 Τέσσερεις τύποι αντίδρασης

 Ηνωμένο Βασίλειο: δόγμα ελεύθερων ανταλλαγών

 Αποικιακή δύναμη: μπορεί να εξασφαλίσει τη διατροφική της

ασφάλεια με τις εισαγωγές

 εισαγωγή φτηνών προϊόντων για να ευνοηθεί η βιομηχανία

 η τιμή πώλησης των ειδών διατροφής είναι χαμηλή

 Κρίση υπερπαραγωγής

 Τέσσερεις τύποι αντίδρασης Ηνωμένο Βασίλειο

 υποχώρηση της γεωργικής παραγωγής, ως μη ανταγωνιστικής

 Οι τιμές των σιτηρών πέφτουν στο μισό

 υποχώρηση των οργωμάτων προς όφελος των μόνιμων

βοσκοτόπων (saltus) (εκτροφή προβάτων και βοοειδών)

 Μαζική γεωργική έξοδος

 διαρκής διατροφική εξάρτηση, παρούσα και σήμερα

Κρίση υπερπαραγωγής

 Δανία: μικρού μεγέθους εξαγωγική χώρα

 υποστηρίζει τις εξαγωγές

 εισαγωγή σιτηρών φτηνών για να στηρίξει μια

παραγωγή με υψηλότερη προστιθέμενη αξία: βούτυρο,
αυγά, χοιρινά
 Κρίση υπερπαραγωγής

 Τέσσερεις τύποι αντίδρασης

 Γαλλία και Γερμανία

 Αποικιακές δυνάμεις που μπορούν να εισάγουν φτηνά βασικά

είδη διατροφής

 Ο αγροτικός πληθυσμός αντιπροσωπεύει ακόμη 50% του

συνολικού πληθυσμού

 =>η φτώχεια θα οδηγούσε σε μια εξέγερση μεγάλου εύρους,

ανυπόφορη

Κρίση υπερπαραγωγής
 Τέσσερεις τύποι αντίδρασης

 Γαλλία και Γερμανία

 Η ευρωπαϊκή αγορά είναι πολύ περιορισμένη για να επιτρέψει τις

εξαγωγές αυτών των μεγάλων παραγωγών
 =>προστατευτισμός, εκτός από τα προϊόντα που προορίζονται
για τη βιομηχανία

 Μαλλί, λινάρι, κάνναβη, ελαιούχα

 =>αύξηση της παραγωγής των προστατευόμενων προϊόντων:

γάλα και βόειο κρέας, δημητριακά
 =>κατάρρευση της μη προστατευόμενης παραγωγής (πρόβατα,
υφαντουργία)
 Κρίση υπερπαραγωγής
 Τέσσερεις τύποι αντίδρασης

 Ανατολή και νότος της Ευρώπης, Λατινική Αμερική

 Τέλος του 19ου αιώνα: αυτές οι περιοχές δεν έχουν

πραγματοποιήσει ακόμη την πρώτη γεωργική επανάσταση

 Εφαρμόζουν ακόμη τη γεωργία με αγρανάπαυση

 Μείωση των τιμών => δραματική μείωση των διεξόδων, χωρίς

αποτελεσματική λύση

 =>βίαιη οικονομική κρίση

Κρίση υπερπαραγωγής
 Τέσσερεις τύποι αντίδρασης

 Ανατολή και νότος της Ευρώπης, Λατινική Αμερική

 =>ελικοειδής κοινωνική και πολιτική κρίση

 Μείωση των μισθών

 Κατάληψη εκτάσεων (λατιφούντια), απεργίες

 Έκκληση για αγροτική μεταρρύθμιση, ριζοσπαστικοποίηση

των αγροτικών κινημάτων, εργατών και ολιγαρχίες

 Καταστολή, εγκατάσταση ολοκληρωτικών καθεστώτων

 Ημέρες, Εβδομάδες, Μήνες, Έτη, Δεκαετίες, Αιώνες, …
 Βραχυπρόθεσμα, Μεσοπρόθεσμα, Μακροπρόθεσμα

Δήμοι
Pasture
pasture
s
Conifero s
Agricultural areas & Conifero
us Forest
Natural Vegetation us Forest
Agricultural
areas & pastures Villag Agricultural areas
Villag
e & pastures
e
 Ανανέωση, νέες δραστηριότητες, εκσυγχρονισμός,
καινοτομία
 Ή
 Κάμψη των δραστηριοτήτων , γήρανση, μείωση
οικονομικών αποτελεσμάτων, αποχώρηση

 Εξαρτάται από την κλίμακα

 Και το επίπεδο

 Με την αλλαγή του επιπέδου το βάρος σε

διαφορετικούς παράγοντες.
 Η οικολογική
 Η οικονομική
 Ολοκληρωμένη
 Υπάρχουν κινητήριες δυνάμεις, που ασκούν πιέσεις και
αλλάζουν την κατάσταση με συγκεκριμένο(υς )
τρόπο(υς) . Αυτές οι αλλαγές προκαλούν μια απόκριση
του συστήματος.

 Τα οικολογικά όρια

Έδαφος Βροχόπτωση
Βέλτιστο

Θερμοκρασία
 Άρδευση
 Θερμοκήπια
 Καλλιεργητικές τεχνικές
 …

 Τα οικολογικά όρια
 Von Thünen
1. Γαιοπρόσοδος (+ Κόστος ευκαιρίας)

2. Εντατικότητα

 Υποθέσεις - Παραδοχές
 Μεμονωμένο- απομονωμένο
 Ομοιομορφία
 Ικανότητα πρόσβασης ίδια
 Διεύρυνση
 Συγκοινωνία
 Επικοινωνία
 Φθαρτότητα
 Καταναλωτικές τάσεις
 «Νέες γεωργίες»
 Άλλες υπηρεσίες
  Υπάρχουν κινητήριες δυνάμεις, που ασκούν πιέσεις και
αλλάζουν την κατάσταση με συγκεκριμένο(υς )
τρόπο(υς ) . Αυτές οι αλλαγές προκαλούν μια
απόκριση του συστήματος.
 Εξωτερικές
 Εσωτερικές

Μεθοδολογικό πλαίσιο DPSIR

(Driving forces-Pressures-State-Impact-Response, EEA)

• τουρισμός και οικιστική ανάπτυξη

• παγκόσμια αγορά οινικού τομέα
• μέτρα
χωροταξικού
Κινητήριες Απόκριση σχεδιασμού
Δυνάμεις • μέτρα
αγροτικής
πολιτικής

Πιέσεις
• αλλαγές στις χρήσεις γης
• αστικοποίηση του αγροτικού
τοπίου
• αλλαγές των καλλιεργητικών
πρακτικών
Επιπτώσεις
• αλλοίωση του φυσικού
τοπίου
• αποδυνάμωση της ποιότητας/
Κατάσταση αισθητικής αξίας του
παραδοσιακού αμπελώνα
• χαρακτήρας του
αγροτικού τοπίου
 Μετατροπή σε
Μετατροπή σε άλλες Απώλεια Απώλεια δασικών
αστικές γεωργικές γεωργικής και ημιφυσικών
χρήσεις χρήσεις γης εκτάσεων

Αγροτικές
γαίες 54.389.000 4.150.000
Δασικές και
ημιφυσικέ
ς εκτάσεις 22.550.000 26.502.000

Υγρότοποι 336.000 359.000

Υδροφορείς 1.768.000 350.000

Σύνολο
μεσογειακής
ακτογραμμής 79.043.000 31.361.000 23.028.000 51.865.000
 9/12/2021

Εισαγωγή στους
Τροπικούς

Οι τροπικοί
Ως Τροπικές περιοχές ορίζονται οι εκτάσεις γης μεταξύ του Τροπικού
του Καρκίνου (23, 5°Β) και του Τροπικού του Αιγόκερω (23.5°Ν)

Οι Τροπικοί αντιστοιχούν στο:

◦ 36% της επιφάνειας της γης

◦ 20% των χερσαίων εκτάσεων

◦ 43% της έκτασης των ωκεανών

2
 9/12/2021

Αφρική

Τροπικά κλίματα
1. Θερμοκρασίες ζέστης (κλίματα χωρίς χειμώνα, απουσία παγετού)

2. Άφθονες βροχοπτώσεις, που κατανέμονται είτε :

◦ εξίσου σε όλη τη διάρκεια του έτους (τροπικό δάσος των βροχών)

◦ πολύ υψηλές σε μια περίοδο (μουσώνες)

◦ διαχωρίζονται σε μια υγρή και μια ξερή εποχή (τροπική σαβάνα)

3. Η διάρκεια της ημέρας είναι κοντά στις 12 ώρες σε όλη τη

διάρκεια του έτους (συνεχές μικρών ημερών)

4. Αυτές οι συνθήκες έχουν σημαντικότατα αποτελέσματα στον τύπο

της φυσικής βλάστησης και επηρεάζουν τον τύπο της γεωργίας.

4
 9/12/2021

Στους Τροπικούς δεν υπάρχει ψυχρή εποχή ενώ

οι διαφορές θερμοκρασίας μεταξύ νύχτας και
ημέρας είναι μικρές αλλά παρόλα αυτά
ξεπερνούν πολλές φορές τη διαφορά μεταξύ του
πιο ζεστού και του πιο ψυχρού μήνα

Η νύχτα είναι ο χειμώνας των τροπικών

Κατακρημνίσματα
Έτσι, στις περιοχές του ισημερινού, η βροχόπτωση
είναι υψηλή και σταθερή. Ο θερμός αέρας
ανέρχεται και ψύχεται, συμπυκνώνεται σε βροχή.

Ένας μήνας με λιγότερα από 60 mm θεωρείται

ξηρός μήνας στους τροπικούς.

Στους τροπικούς, ο χειμώνας είναι τυπικά ξηρός

(υπάρχουν εξαιρέσεις π.χ. Χαβάη).

6
 9/12/2021

Χάρτης βροχοπτώσεων

Κλίμα τροπικού δάσους των βροχών (Af)

Το κλίμα του τροπικού δάσους των βροχών απαντάται σε τμήματα της
Αφρικής, την Κεντρική Αμερική, τη Βραζιλία, τη Μαδαγασκάρη, τις
Φιλιππίνες και αλλού.

Το κλίμα χαρακτηρίζεται από την ομοιόμορφη υψηλή θερμοκρασία και τις

έντονες και περισσότερο ή λιγότερο ομοιόμορφα κατανεμημένες
βροχοπτώσεις.

Αν και οι θερμοκρασίες μπορεί να είναι πιο ήπιες σε σύγκριση με αυτές σε

μεγαλύτερα γεωγραφικά πλάτη, η υψηλή υγρασία κάνει τη αίσθηση της
θερμότητας καταπιεστική.

Βίαιες καταιγίδες συμβαίνουν καθημερινά τη ίδια ώρα και με ακρίβεια

ρολογιού ορισμένες εποχές του χρόνου.

8
 9/12/2021

Κλίμα τροπικού δάσους των βροχών (Af)

Τα φυτά που μεγαλώνουν στο τροπικό δάσος των βροχών
ονομάζονται μεγαθερμικά και απαιτούν συνεχώς υψηλές
θερμοκρασίες με άφθονες βροχές.

Η βλάστηση είναι ζωηρή και άφθονη.

Ο αριθμός των φυτικών ειδών είναι μεγάλος.

Κλίμα τροπικού δάσους των βροχών (Af)

Τα εδάφη του τροπικού δάσους των βροχών είναι βαθιά
αποσαρθρωμένα εξαιτίας των υψηλών θερμοκρασιών που
κάνουν έντονη τη χημική δράση.

Όταν καλλιεργούνται γρήγορα εξαντλούνται εκτός αν

προστίθενται μεγάλες ποσότητες λιπασμάτων.

Τα εδάφη μπορούν επίσης να χάσουν το πορώδες τους

όταν καλλιεργούνται και έτσι ο αερισμός τους γίνεται
προβληματικός.

10
 9/12/2021

Κλίμα μουσώνων δάσους βροχών (Am)

Το Κλίμα μουσώνων δάσους βροχών
χαρακτηρίζεται από μια μακρά περίοδο
ικανοποιητικής ομοιόμορφα κατανεμημένης
βροχόπτωσης, που υποστηρίζει βλάστηση δάσους
των βροχών και μια περίοδο έντονης βροχόπτωσης
και επίσης μια μικρή ξερή περίοδο.

Τα κλασικά κλίματα των μουσώνων βρίσκονται

στην Ινδία, την Ινδοκίνα, τη Βιρμανία και στο
ανατολικό τμήμα της κοιλάδας του Αμαζονίου.

11

Κλίμα σαβάνας (Aw)

Είναι ένα τροπικό υγρό και ξηρό κλίμα ή τροπικό κλίμα με χειμώνα
ξηρό.
Πρόκειται για τροπικά ή υποτροπικά λιβάδια που περιέχουν
διάσπαρτα δένδρα και ξεροφυτικό υποόροφο.
Πάντως, η βλάστηση της σαβάνας δεν περιορίζεται σε κλίματα του
τύπου Aw.
Τέτοια παραδείγματα κλίματος βρίσκουμε και εκτός των υγρών και
ξηρών τροπικών όπως στο μεσογειακό κλίμα της Καλιφόρνιας,
στην ορεινή νοτιοδυτική Αμερική και στην εύκρατη Αυστραλία.

12
 9/12/2021

Τροπικό σαβάνας (Aw)

Το κλίμα τροπικό σαβάνας είναι ένα μεταβατικό κλίμα μεταξύ του ξηρού
και του τροπικού δάσους των βροχών.

Υπάρχει μικρότερη ετήσια βροχόπτωση από ότι στο δάσος των βροχών και
λιγότερο ομοιόμορφα κατανεμημένη στη διάρκεια του έτους.

Οι θερμοκρασίες είναι παρόμοιες με αυτές του κλίματος του δάσους των

βροχών (Af), αλλά το ετήσιο εύρος είναι μεγαλύτερο.

Υπάρχουν σαφείς διακριτές ξηρές - ψυχρές και θερμές – υγρές εποχές.

Τα κλίματα της σαβάνας απαντώνται στην Νότια Αμερική, την Αφρική και
την Αυστραλία.

13

Τροπικό σαβάνας (Aw)

Η φυσική βλάστηση της τροπικής σαβάνας αποτελείται τυπικά από
υψηλή, σκληρή χλόη που τη διακόπτουν συστάδες δένδρων που δίνουν
την εικόνα ενός πάρκου.

Κυριαρχεί η χλόη.

Τα δένδρα είναι αραιά και χωρίς φύλλα την ξερή περίοδο.

14
 9/12/2021

Ξηρά κλίματα (B)

• Το κύριο χαρακτηριστικό των ξηρών κλιμάτων είναι η
χαμηλή υγρασία, η αραιές και ακανόνιστες
βροχοπτώσεις, η έντονη ακτινοβολία και οι πολύ
δυνατοί άνεμοι.
• Η έρημος (BW) και η στέπα (BS) είναι οι κύριοι
υποτύποι.
• Η δυνητική εξατμισοδιαπνοή (διαπνοή και εξάτμιση από
τη χέρσο και τις υδατικές επιφάνειες) υπερβαίνει τις
βροχοπτώσεις των ξηρών κλιμάτων.
• Γενικά, το κλίμα είναι ξηρό και εντελώς αβέβαιες οι
βροχοπτώσεις.

15

Τροπικοί:
• Παγωνιά άγνωστη  δεν εμποδίζεται η
Μικρή διακύμανση ανάπτυξη της θερμοκρασίας
• Εμποδίζεται η καλλιέργεια φυτών των
ημερήσιου και ευκράτων περιοχών που απαιτούν:
ετήσιου εύρους τη • Χαμηλές άριστες θερμοκρασίες
θερμοκρασίας • Εποχιακή και ημερήσια διακύμανση
θερμοκρασίας

Υψηλή
• Σημαντική νέφωση
ηλιοφάνεια

16
 9/12/2021

Τροπικοί:

Όταν δεν υπάρχει έλλειψη νερού, η δυνητική φωτοσύνθεση και κατά

συνέπεια η φυτική παραγωγικότητα είναι 2 με 3 φορές υψηλότερη στου
υγρούς τροπικούς, εξαιτίας του μεγάλου μήκους στο χρόνο της θερμής
αυξητικής περιόδου.
Κύριος περιοριστικός παράγοντας στη φυτική και ζωική παραγωγή στους
Τροπικούς είναι η έλλειψη νερού.
Υψηλή εξάτμιση  μειώνει το ποσό της πραγματικής βροχόπτωσης που
φτάνει στις ρίζες των φυτών
Η εποχικότητα των βροχοπτώσεων συνοδεύεται από μεγάλες
διακυμάνσεις στην :
◦ ποσότητα, έναρξη περιόδου βροχών και διάρκεια

Υψηλή ένταση των τροπικών βροχοπτώσεων

◦ Συνέπεια: κίνδυνοι διάβρωσης

Δυνατοί άνεμοι

17

Στο καθεστώς των βροχοπτώσεων στηρίζεται η

κατάταξη των τροπικών κλιμάτων από γεωργική
άποψη:

◦ Υγρό καθεστώς: την υγρή περίοδο

διαδέχεται μια σύντομη ή μη αισθητή ξηρή
εποχή

◦ Ημιυγρό καθεστώς: με έντονη

χαρακτηριστική υγρή εποχή και ξηρή εποχή
μεταβαλλόμενου μήκους

Τροπικοί: ◦ Ξηρό καθεστώς: η εποχή των βροχών είναι

πολύ σύντομη και έντονα μεταβαλλόμενη
όσον αφορά στο μήκος της και την ποσότητα
των κατακρημνισμάτων

Τα ημιυγρά και ξηρά καθεστώτα είναι τα πιο

διαδεδομένα στους τροπικούς.

Οι τροπικοί είναι περιοχές με υψηλή βιολογική

παραγωγικότητα αλλά με χαμηλή γεωργική
παραγωγή σε σχέση με άλλες περιοχές του
κόσμου.

18
 9/12/2021

Χλωρίδα και
βλάστηση

19

Χλωρίδα και βλάστηση

Κατά την περιγραφή της βλάστησης πρέπει να διακρίνουμε την
χλωρίδα, δηλαδή ένα κατάλογο με είδη των φυτών, από τη
βλάστηση, ένα άθροισμα φυτών σε κοινότητες.
Το τροπικό δάσος των βροχών έχει μια πάρα πολύ πλούσια χλωρίδα και
συνεπώς διαθέτει μεγάλη βιοποικιλότητα.
Η μεγάλη ποικιλία δένδρων έχει σημαντική οικονομική σημασία.
Είναι συχνά δύσκολο να βρεις ένα μεγάλο πλήθος από άτομα του ίδιου
είδους.
Σε αυτό το χαρακτηριστικό εντοπίζεται η διαφορά από τις φυτικές
κοινότητες των εύκρατων δασών όπου λίγα είδη κυριαρχούν στη
βλάστηση του ώριμου δάσους.

20
 9/12/2021

Τροπική βλάστηση
Η φυσική βλάστηση αναφέρεται στη βλάστηση που δεν έχει
επηρεαστεί από τους ανθρώπους.

Οι παράγοντες που καθορίζουν τη βλάστηση είναι:

◦ το κλίμα (θερμοκρασία, βροχοπτώσεις, ηλιοφάνεια)

◦ έδαφος

◦ τοπογραφία (υψόμετρο, έκθεση ή κατεύθυνση της κλίσης)

◦ διαθεσιμότητα νερού

◦ ανθρώπινη δραστηριότητα.

21

Δάσος βροχών

22
 9/12/2021

23

24
 9/12/2021

Μορφή των δένδρων

Κυριαρχούν τα δένδρα, που φτάνουν περίπου τα
46 μέτρα ύψος.

Συνήθως, τα δένδρα έχουν ευθύ, υψηλό κορμό

που διακλαδίζεται στο ύψος της κόμης.

Γενικά, ο φλοιός είναι λείος και λεπτός και μερικές

φορές αγκαθωτός.

25

26
 9/12/2021

Τα φύλλα είναι μαλακά, μεγάλα και αειθαλή.

Υπάρχει πάντα μια ασθενής συνεχής πτώση φύλλων.

Το έδαφος του δάσους είναι καλυμμένο με ένα καφέ στρώμα από

φυτοστρωμνή σε αποσύνθεση.

Στο έδαφος του δάσους υπάρχει μικρή φυτική αύξηση επειδή το φως
που φτάνει είναι πολύ λίγο.

Είναι σχετικά εύκολο να περπατά κανείς στο δάσος των βροχών. Είναι
σαν ένας καθεδρικός ναός, σκοτεινός, κρύος με υψηλές κολώνες από
κορμούς.

27

Φυλλόδεντρο, Βραζιλία

28
 9/12/2021

Αντηρίδες παρέχουν στήριγμα στα δένδρα επειδή το

ριζικό σύστημα είναι συνήθως επιφανειακό

29

30
 9/12/2021

Δάση, συνήθως, σε 3 επίπεδα ή στρώματα

31

Υπάρχουν κληματίδες (lianas) που ξεπερνούν τα 300

μέτρα και δεν είναι παράσιτα

32
 9/12/2021

33

Τα επίφυτα, που
επίσης δεν είναι
παράσιτα,
χρησιμοποιούν τα
δένδρα ως στήριγμα,
τρεφόμενα με
αποσυντιθέμενη
οργανική ουσία.

34
 9/12/2021

35

36
 9/12/2021

Το δάσος των βροχών δεν είναι ζούγκλα, δηλαδή ένα δάσος με

πυκνή σχεδόν αδιαπέραστη βλάστηση (που χρειάζεται κανείς
κλαδευτήρα για να το διασχίσει).

Ζούγκλα εμφανίζεται όταν το δάσος των βροχών απομακρύνεται

και ως επακόλουθο προκύπτει πυκνή αύξηση.

Ζούγκλα εμφανίζεται στα άκρα του δάσους των βροχών και

ειδικότερα κοντά στα ποτάμια που διευκολύνουν τη διείσδυση
του φωτός.

37

38
 9/12/2021

39

Mangrove
Είναι ένας ιδιαίτερος τύπος παράκτιας βλάστησης που εξαρτάται
από την ιλύ και την κατάκλυση με θαλασσινό νερό.
Συνήθως, απαντάται κοντά σε δέλτα μεγάλων ποταμών.
Επίσης, βρίσκεται σε υφάλμυρα νερά.
Εμφανίζει καλύτερη ανάπτυξη στις καθαρά τροπικές περιοχές.
Η Rhizophora είναι ένα από τα πιο συνηθισμένα γένη.
Έχουν φύλλα αειθαλή, μικρά και τραχιά.
Η στήριξη και οι εναέριες ρίζες είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.

40
 9/12/2021

41

Τροπικά λιβάδια
Πάντως, σε πολλές περιοχές, παρά την ικανοποιητική βροχόπτωση για την
ύπαρξη δασών, η βλάστηση είναι χλοώδης.

Το κλίμα δεν είναι ο μόνος παράγοντας που καθορίζει την βλάστηση.

Τα εκτεταμένα λιβάδια αυτών των περιοχών είναι γνωστά ως

ανθρωπογενή λιβάδια.

Οφείλονται σε ένα συνδυασμό βόσκησης, κοπής και καψίματος

αποτέλεσμα της ανθρώπινης παρέμβασης.

Οι πυρκαγιές είναι πολύ συνηθισμένες την ξερή εποχή και οι φωτιές είναι
πολύ καταστροφικές.

42
 9/12/2021

Cerrado που καίγεται στη Βραζιλία

43

Μετά την πυρκαγιά

44
 9/12/2021

Βλάστηση σαβάνας
Υπάρχουν ορισμένοι κλασικοί τύποι βλάστησης στη σαβάνα.

Δασικές εκτάσεις μεταξύ δάσους των βροχών και της σαβάνας.

Χαμηλά δάση δέντρων με αγκάθια και μικρά φύλλα, που είναι γνωστά ως
ξηροφυτική βλάστηση, προσαρμοσμένη σε ξηρά κλίματα. Τα αγκάθια είναι
μια προσαρμογή προστασίας από τη βόσκηση.

Λιβάδια με συνεχόμενη χλόη και δένδρα μόνο στις όχθες των ποταμών και
των χειμάρρων.

Συνήθως, η βλάστηση αποτελείται από ένα μωσαϊκό αυτών των τύπων

βλάστησης.

45

46
 9/12/2021

47

48
 9/12/2021

49

50
 9/12/2021

51

52
 9/12/2021

53

54
 9/12/2021

55

56
 9/12/2021

Οι συνέπειες του υψομέτρου

Η βλάστηση των βουνών αλλάζει με το υψόμετρο.

Η δομή της βλάστησης και της χλωρίδας μεταβάλλεται

με το υψόμετρο.

57

Τυπικές καλλιέργειες των πεδινών και ορεινών

δασών
Πεδινά:
◦ καουτσούκ, ταρό, μανιόκ, αραβόσιτος

Χαμηλά βουνά:
◦ καφές, σπόροι εύκρατου γεωγραφικού πλάτους, καλλωπιστικά που μεγαλώνουν
υπό σκιά

Ορεινά:
◦ κριθάρι, πατάτες

Αλπικά:
◦ βοσκότοποι

58
 9/12/2021

Τα δάση εμφανίζουν δομή με στρώματα όπως και τα τροπικά δάση. Πάντως, το

υψηλότερο στρώμα είναι φυλλοβόλο τον ξηρό χειμώνα.

59

Τροπικά εδάφη

60
 9/12/2021

Γενικά, τα τροπικά εδάφη είναι μη παραγωγικά με όρους

απόδοσης των καλλιεργειών.

Τα τροπικά εδάφη είναι γνωστά ως :

◦ Oxisols: τα πιο αποσαθρωμένα, τυπικά τροπικά εδάφη, υψηλής

συγκέντρωσης σε σίδηρο και αλουμίνιο.

◦ Ultisols: υψηλής έκπλυσης

◦ Alphisols: λιγότερο αποσαθρωμένα, νεώτερα εδάφη, με αλουμίνιο και

σίδηρο εύκρατα εδάφη.

61

62
 9/12/2021

Τροπικά εδάφη
Τα τροπικά εδάφη θεωρούνται παλιά εδάφη και
παρέμειναν κάτω από τους ωκεανούς για πολλές χιλιετίες.

Ως παλαιά εδάφη είναι:

◦ Έντονα αποσαθρωμένα.

◦ Χαμηλής οξύτητας (pH 4.2–5.0), έτσι οι χημικές αντιδράσεις γίνονται

μακριά από τις ιδανικές συνθήκες.

◦ Υψηλής έκπλυσης από τη βροχή (έντονη απομάκρυνση των

διαλυτών υλικών).

63

Υπάρχουν και παραγωγικά εδάφη

Στα παραγωγικά εδάφη περιλαμβάνονται:

◦ Αλλουβιακά εδάφη (Entisols):νέα εδάφη, με πρόσφατες αποθέσεις που

μεταφέρει το νερό.

◦ Ηφαιστειακή τέφρα (Inceptisols):

έχουν προκύψει από ηφαιστειακές εκρήξεις.

◦ Βασαλτικά εδάφη:
τα βασαλτικά εδάφη είναι πλούσια σε σίδηρο, αλουμίνιο, ασβέστιο και
μαγνήσιο. Τόσο τα ηφαιστειακά όσο και τα βασαλτικά εδάφη περιέχουν
άλατα σιδήρου και μαγνησίου και είναι πηγή βασικών αλάτων.

64
 9/12/2021

Διαδικασία σχηματισμού εδαφών στους

υγρούς τροπικούς
Ο τύπος χαρακτηρίζεται από:

◦ Χαμηλή συσσώρευση φυτοστρωμνής και χούμου (εξαιτίας της υψηλής

θερμοκρασίας και της υψηλής υγρασίας).

◦ Τα βακτήρια είναι η κύρια μορφή εδαφικών οργανισμών.

◦ Τα εδάφη είναι ουδέτερα έως όξινα.

◦ Τα πυριτικά, κανονικά πολύ ανθεκτικά, σπάζουν και εκπλύνονται αφήνοντας

ένα υπόλειμμα από οξείδια αργίλου.

65

Διαδικασία σχηματισμού εδαφών στους

υγρούς τροπικούς
◦ Συσσώρευση σιδήρου και αλουμινίου στον ανώτερο ορίζοντα (από όπου και
το κόκκινο χρώμα).

◦ Πλήρως και βαθιά αποσαθρωμένα.

◦ Έντονα εκπλυμένα.

◦ Χαμηλής ικανότητας ανταλλαγής.

◦ Χαμηλής γονιμότητας.

66
 9/12/2021

Το παράδοξο της οργιώδους βλάστησης και

των φτωχών εδαφών
Τα εδάφη κάτω από το δάσος των βροχών δεν περιέχουν
πολλά θρεπτικά στοιχεία και δένονται σε ένα πολύπλοκο
ενεργό σύστημα του εδάφους και του δάσους.

Ο κύκλος των θρεπτικών στοιχείων αναφέρεται στην

αποσύνθεση της φυτοστρωμνής και την πολύ γρήγορη
ανοργανοποίηση των απελευθερωμένων θρεπτικών
στοιχείων τα οποία απορροφώνται από τις ρίζες των
φυτών. Τα θρεπτικά στοιχεία στο σύστημα αυτό
ουσιαστικά είναι αποθηκευμένα στη ζωντανή βλάστηση.
Τα έδαφος εξυπηρετεί απλώς στη μεταφορά μεταξύ
ζωντανής και αποσυντιθέμενης φυτικής ύλης.

67

Αν τα δένδρα του τροπικού δάσους των βροχών

απομακρυνθούν:
Η οργανική ουσία ανοργανοποιείται και απομακρύνεται μακριά.

Το έδαφος εκτίθεται στον ήλιο απευθείας και η χημική αποσύνθεση αυξάνει.

Καθαρή απώλεια ανόργανων στοιχείων σε σχέση με την απορρόφηση από τα

φυτά.

Όχι άντληση από τα βαθιά από το επιφανειακό ριζικό σύστημα των φυτών.

Χλωρίδα και η πανίδα διαταράσσεται και έχουμε μειωμένη γονιμότητα.

68
 9/12/2021

Αν τα δένδρα του τροπικού δάσους των βροχών

απομακρυνθούν:
Η εδαφική δομή καταστρέφεται.

◦ Η δομή μπορεί να αλλάξει στο χειρότερο.

◦ Τα εύθρυπτα εδάφη απομακρύνονται και μόνο τα οξείδια του αργίλου

παραμένουν.

◦ Η δομή είναι λιγότερη εύθρυπτη.

◦ Η κύρια δομή του εδάφους εκτίθεται στην απευθείας δράση των σταγόνων
της βροχής που μπορεί να είναι σημαντική.

69

Αν τα δένδρα του τροπικού δάσους των βροχών

απομακρυνθούν:

Η συμπίεση των εδαφών αυξάνει.

Αυξανόμενη η πυκνότητα μειώνει το πορώδες και περιορίζει το εδαφικό

οξυγόνο.

Το έδαφος χάνει τη γονιμότητα και την παραγωγικότητά του.

Μετά από το τρίτο χρόνο της απομάκρυνσης των φυτών έχουμε την αύξηση
των ζιζανίων, των εντόμων και των τρωκτικών.

70
 9/12/2021

Αγροτικά
συστήματα
στους Τροπικούς

71

Σε συνθήκες που δεν υπάρχει διαταραχή,

παρατηρείται μια μικρή απώλεια θρεπτικών
στοιχείων μέσω της έκπλυσης και κέρδος μέσω
των βροχοπτώσεων, φωτός, σκόνης, βακτηριακής
αζωτοδέσμευσης, «άντλησης» διαμέσου βαθιών
ριζών από το μερικώς αποσαθρωμένο υπέδαφος
και μικρή απελευθέρωση επιπλέον ανόργανων
στοιχείων από το έδαφος.
Η γονιμότητα Το εξισορροπημένο ισοζύγιο που επικρατεί στο
των τροπικών τροπικό δάσος των βροχών διαταράσσεται με την
εδαφών είναι κοπή του δάσους και το κάψιμο των
υπολειμμάτων. Τον πρώτο χρόνο η παραγωγή των
πολύ καλλιεργειών στο «παρθένο» έδαφος μπορεί να
είναι καλή εξαιτίας του χούμου πάχους 7 πόντων
εύθραυστη του δάσους των βροχών που μετατρέπεται σε
στάχτη και συνιστά την λίπανση της νέας
καλλιέργειας.
Πάντως, το δεύτερο χρόνο η παραγωγή είναι
μικρότερη και τον τρίτο χρόνο η παραγωγή
καθίσταται αντιοικονομική.

72
 9/12/2021

Το έδαφος μετά από την καταστροφή του δάσους και την απομάκρυνσή του,
βρίσκεται σε μια κατάσταση που μπορούν να το εποικίσουν τα λεγόμενα
«πρωτοπόρα» φυτά ζιζάνια που ανταγωνίζονται με τα νεαρά φυτά για τα
διαθέσιμα θρεπτικά στοιχεία.

Ακολουθεί η διάβρωση που γίνεται ένα σοβαρό και άμεσο πρόβλημα με τις
δυνατές βροχοπτώσεις.

Η ενδογενής χαμηλή γονιμότητα των εδαφών αποτελεί ένα σοβαρό

περιορισμό των τροπικών εδαφών.

Η λίπανση αποτελεί έτσι γεωργική αναγκαιότητα για τις καλλιέργειες.

73

Μαλαισία ορεινό ρύζι Παραγωγή

(kg/ha )
Παρθένο έδαφος 896–1120
Δεύτερος χρόνος 672–896
Τρίτος χρόνος 440–672

Ονδούρα, Καλαμπόκι Παραγωγή

(kg/ha )
Παρθένο έδαφος 1680–2240
Δεύτερος χρόνος 1344
Τρίτος χρόνος 896

74
 9/12/2021

Το πρόβλημα των ζιζανίων στους Τροπικούς

Χαρακτηριστικά των ζιζανίων

◦ Ικανότητα να αναπαράγονται διαμέσου της παραγωγής μεγάλου αριθμού

σπόρων και ή με γρήγορη βλαστητική αναγέννηση.

◦ Ικανότητα να διατηρούνται. Οι σπόροι επιβιώνουν στο έδαφος για μεγάλες

περιόδους.

◦ Ευρεία γενετική βάση που επιτρέπει στα ζιζάνια να προσαρμόζονται σε

ποικιλία περιβαλλόντων.

◦ Σε σύγκριση με άλλα παράσιτα, τα ζιζάνια έχουν σχετικά χαμηλή

κινητικότητα.

◦ Γενικά, τα ζιζάνια έχουν περιορισμένη εξειδίκευση όσον αφορά τον ξενιστή.

75

Απώλειες οφειλόμενες στα ζιζάνια στους Τροπικούς, όταν τα ζιζάνια δεν

απομακρύνονται :

Χώρα Καλλιέργεια
Σουδάν βαμβάκι 64-75%
φιστίκια 61-80%
σόργο 35-46%
σιτάρι 28%
ρύζι 69%
κασάβα 75-94%
γιάμ 22-91%
Ινδία καλαμπόκι 40%
Brazil σκόρδο 89%
τομάτα 53%

76
 9/12/2021

Τα ζιζάνια μειώνουν την απόδοση ανταγωνιζόμενα τα καλλιεργούμενα φυτά

για το φως, το νερό και τα θρεπτικά στοιχεία.
Η απομάκρυνση των ζιζανίων είναι σημαντικό κόστος για την παραγωγή.
Τα ζιζάνια μειώνουν την ποιότητα των προϊόντων.
Τα ζιζάνια μπορεί να είναι βλαπτικά στην υγεία των ανθρώπων και των
παραγωγικών ζώων.
Τα ζιζάνια φιλοξενούν παράσιτα που προσβάλλουν τις καλλιέργειες.
Τα ζιζάνια αυξάνουν το κόστος της συγκομιδής.
Τα υδροχαρή ζιζάνια εμποδίζουν τη ροή του νερού και αυξάνουν το κόστος της
άρδευσης.
Το κοινωνικό κόστος των ζιζανίων στις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες είναι
μεγαλύτερο, αφού πολλοί άνθρωποι χρειάζονται στο ξεβοτάνισμα για μεγάλο
μέρος της ζωής τους.

77

Στους τροπικούς, απαιτείται να διατηρούνται οι αγροί όσο

το δυνατόν περισσότερο χωρίς ζιζάνια επειδή η αύξησή
τους είναι γρήγορη και στα αρχικά στάδια ο ανταγωνισμός
είναι εξαιρετικά βλαπτικός για την ανάπτυξη των
καλλιεργειών.

◦ Παράδειγμα: ο αραβόσιτος και τα φασόλια που μεγαλώνουν στο

Μεξικό δίνουν μέγιστη απόδοση αν κρατηθούν χωρίς ζιζάνια για τις
30 πρώτες ημέρες της καλλιέργειας.

◦ Το σκόρδο στη Βραζιλία δίνει μέγιστη απόδοση αν το κύριο ζιζάνιο

ελέγχεται για τις 13 εβδομάδες της καλλιεργητικής περιόδου.

78
 9/12/2021

Αγροτικά συστήματα
στους Τροπικούς
Στους Τροπικούς υπάρχουν δύο κύρια αγροτικά
συστήματα:

◦ Επιβίωσης

◦ Εμπορευματικά
(τα δύο άκρα ενός συνεχούς)

79

Επιβίωσης
Μετακινούμενη γεωργία

Σταθεροί αγροί

◦ Ρύζι

◦ άλλες καλλιέργειες

80
 9/12/2021

Η γεωργία των τροπικών

Η γεωργία των τροπικών χαρακτηρίζεται ως χαμηλής έντασης και ως
αγροτικό σύστημα συντήρησης

Τα επίπεδα των εισροών, νερό, λιπάσματα, εντομοκτόνα, ζιζανιοκτόνα

ή βελτιωμένες ποικιλίες, είναι πολύ χαμηλά

Οι αποδόσεις των καλλιεργειών εξαρτώνται περισσότερο από τις

συνθήκες του φυσικού περιβάλλοντος, σε σύγκριση, τις περιοχές με
εντατική γεωργία

81

Η γεωργία των τροπικών

Τέσσερες παράγοντες προσδιορίζουν τα επίπεδα παραγωγής:

◦ Το παραγωγικό δυναμικό των καλλιεργούμενων ποικιλιών

◦ Ο ανταγωνισμός των ζιζανίων

◦ Οι προσβολές από τα παράσιτα και τις ασθένειες

◦ Το παραγωγικό δυναμικό του εδάφους

82
 9/12/2021

Κατηγορίες ελέγχου ζιζανίων

φυσικά: ξεβοτάνισμα με ανθρώπους, ζώα, μηχανήματα

καλλιεργητικά: αμειψισπορά καλλιεργειών, κάλυψη,

ανταγωνισμός καλλιεργειών

βιολογικά: έλεγχος ζιζανίων με έντομα, ασθένειες

Χημικά: χρήση - ζιζανιοκτόνων

83

Στοιχεία για τη χρήση ζιζανιοκτόνων στους

Τροπικούς
Ζιζάνια
◦ ανθεκτικά είδη ζιζανίων

◦ γρήγορη πορεία στον πληθυσμό των ζιζανίων

◦ διαφορετικά είδη ζιζανίων σε διαφορετικά υψόμετρα

Καλλιέργειες
◦ περιορισμένη αναζήτηση ανθεκτικότητας στις καλλιέργειες

◦ το περιβάλλον επηρεάζει τη δράση των ζιζανιοκτόνων

84
 9/12/2021

κόστος
◦ υψηλό για τις χημικές δραστικές και τον εξοπλισμό
◦ έλλειμμα νερού για τη διασπορά (Αφρική)
◦ έλλειψη ακρίβειας κατά την εφαρμογή των ζιζανιοκτόνων
◦ παράδοση ενδιάμεσων καλλιεργειών και ξεβοτάνισμα με το χέρι

85

Η διατήρηση της γονιμότητας των εδαφών

Στους υγρούς τροπικούς :
◦ όχι εισροές οργανικών και ανόργανων
λιπασμάτων
◦ Χρήση κοπριάς σπάνια
◦ όπου υπάρχουν ζώα, χρησιμοποιείται για τους κήπους ή ως
καύσιμη ύλη
◦ Στις δασωμένες περιοχές των υγρών τροπικών η μύγα τσε-τσε
εμποδίζει την εκτροφή των βοειδών)
◦ Στην υγρή σαβάνα τα κοπάδια βόσκουν σε ακαλλιέργητες εκτάσεις
κυρίως, έτσι η κοπριά διασκορπίζεται

86
 9/12/2021

Η διατήρηση της γονιμότητας των εδαφών

Στους υγρούς τροπικούς :

◦ Το κόστος των ανόργανων λιπασμάτων είναι

απαγορευτικό για τις εκμεταλλεύσεις που
ασκούν γεωργία συντήρησης

◦ Η αποτελεσματικότητα των ανόργανων λιπασμάτων περιορισμένη

εξαιτίας του ισχυρού ανταγωνισμού των ζιζανίων και της έντασης
της έκπλυσης

87

Η διατήρηση της γονιμότητας των εδαφών

Επομένως, διατήρηση της γονιμότητας στηρίζεται στη διαχείριση των
περιόδων καλλιέργειας και αφαίρεσης θρεπτικών στοιχείων και των
περιόδων αγρανάπαυσης και αποκατάστασης των θρεπτικών στοιχείων

Η βάση των αγροτικών συστημάτων από τους υγρούς τροπικούς στους

ξηρούς είναι τα διάφορα συστήματα αγρανάπαυσης

88
 9/12/2021

Μετακινούμενη γεωργία
Στο υγρό δάσος των βροχών
◦ Ν. Αμερική, Αφρική και ΝΑ. Ασία
◦ Το 30% των καλλιεργουμένων εδαφών στους τροπικούς

Ελάχιστη διαταραχή του εδάφους

Καταστροφή του δάσους με φωτιά
Μείγμα καλλιεργούμενων φυτών για διατροφή: καλαμπόκι, ρύζι,
κονδυλόριζα, μπανάνα, φασόλια και ποικιλία λαχανικών
3ετής αμειψισπορά
Αναδάσωση: τα δένδρα ξεπερνούν τα 15 μέτρα μέσα σε 10
χρόνια.

89

90
 9/12/2021

Κοινά χαρακτηριστικά της μετακινούμενης

γεωργίας
Εργαλεία χειρός

όχι ζώα έλξης

μακριές αμειψισπορές

χαμηλή πυκνότητα πληθυσμού

ασκείται από «αρχαϊκούς» πληθυσμούς

92

Η μετακινούμενη γεωργία είναι ακόμη και σήμερα η

σημαντικότερη μορφή γεωργίας στους τροπικούς.
Νότια Αμερική : λεκάνη του Αμαζονίου
Αφρική: λεκάνη του Κονγκό, συνδεμένη με οικόσιτη
κτηνοτροφία όπου είναι δυνατό. Η μύγα τσετσέ
περιορίζει την εκτροφή βοοειδών.
Νοτιοανατολική Ασία: Ασαφής διαχωρισμός μεταξύ
μετακινούμενης γεωργίας και καλλιέργειας υγρού
ρυζιού.
Η μετακινούμενη γεωργία κυριαρχεί στα υψίπεδα των ορεινών
περιοχών (χερσόνησος της Ινδοκίνας).
Στην Ινδονησία, η καλλιέργεια υγρού ρυζιού κυριαρχεί στην Ιάβα
αλλά μετακινούμενη γεωργία απαντάται στα γειτονικά νησιά.
Η Ιάβα είναι ένα από τα πιο πυκνοκατοικημένα μέρη.

93
 9/12/2021

Ταξινόμηση της μετακινούμενης γεωργίας με βάση

την ένταση χρήσης της γης

Νομαδική μετακινούμενη γεωργία: «διαμονή»

μετακινούμενη με τις καλλιεργούμενες εκτάσεις

Μακρά αγρανάπαυση: δασική «κλίμαξ»

Σύντομη αγρανάπαυση: «κλίμαξ» λιβαδιών

Ημισταθερή, σταθερή καλλιέργεια: αγρανάπαυση 3-4

χρόνια, τα όρια των χωραφιών παραμένουν ανέπαφα

94

Καλλιεργούμενη αγρανάπαυση
Καλλιεργούμενη αγρανάπαυση
◦ Διαφέρει από τη μετακινούμενη γεωργία:

◦ Χρήση καλλιεργητικών εργαλείων: σκαπάνη

◦ Οι καλλιεργούμενες εκτάσεις μεγαλύτερες

◦ Ο χρόνος παραμονής σε αγρανάπαυση συντομότερος

◦ Οι κοινότητες των καλλιεργητών εδραιωμένες

◦ Η καύση της βλάστησης στο τέλος της ξηρής περιόδου

95
 9/12/2021

Καλλιεργούμενη αγρανάπαυση

◦ Εφαρμόζεται στους υγρούς και τους ημιυγρούς τροπικούς

◦ Θαμνώδης αγρανάπαυση (κυρίως στις υγρές και ημιυγρές

περιοχές της Δ. Αφρικής και τη ΝΑ. Ασία)

◦ Χλοώδης αγρανάπαυση (κυρίως στη σαβάνα της Αφρικής)

96

Συνεχής καλλιέργεια
Η συνεχής καλλιέργεια (με ή χωρίς σύντομη αγρανάπαυση μετά από τη
συγκομιδή), είναι κοινή σε περιοχές με υψηλή πυκνότητα πληθυσμού
και ή με υψηλή βροχόπτωση, με εκτεταμένη περίοδο βροχών και
εδάφη με υψηλή ικανότητα κατακράτησης του νερού

◦ Χαρακτηρίζει: την εντατική καλλιέργεια των τροπικών κήπων λαχανικών, την

καλλιέργεια του ρυζιού

◦ Περιλαμβάνει υψηλή εισροή οργανικών υλών

◦ Ή καλλιέργεια σε εδάφη πλούσια σε θρεπτικά στοιχεία (π.χ. ηφαιστειογενή

εδάφη ΝΑ. Ασία)

97
 9/12/2021

Γεωργία «υγρού» ρυζιού

Είναι το κλασικό αγροτικό σύστημα των κλιμάτων των μουσώνων.
Στηρίζεται στην καλλιέργεια του ρυζιού το οποίο μπορεί να μεγαλώσει ως μια υδροχαρής
καλλιέργεια.
Υπάρχουν παραλλαγές στη γεωργία του «υγρού» ρυζιού.

98

Η καλλιέργεια υγρού ρυζιού είναι διαδεδομένη και στις άλλες

τροπικές περιοχές όπως η Νότια Αμερική και η Αφρική.
Στη Βραζιλία για παράδειγμα το ρύζι αποτελεί στοιχείο της εθνικής
διατροφής που συνίσταται σε φασόλια και ρύζι.
Το ενδιαφέρον για το ρύζι αυξάνει στην Αφρική αλλά προτιμάται
ακόμη το σόργο και το γιάμ.
Η καλλιέργεια του ρυζιού συχνά αυξάνει σε ένταση:
με δύο καλλιέργειες ρυζιού το χρόνο.
με περισσότερα από ένα καλλιεργούμενα είδη ανά χωράφι.

99
 9/12/2021

Πώς θα κρίνατε εσείς τα συστήματα που παρουσιάστηκαν έως τώρα;

Ομάδα Α. Μετακινούμενη
Ομάδα Β. Καλλιεργούμενη αγρανάπαυση
Ομάδα Γ. Συνεχής καλλιέργεια (υγρή καλλιέργεια ρυζιού)

Τα κριτήριά σας είναι:

Οικονομικά
Κοινωνικά
Περιβαλλοντικά

101

Κλασική καλλιέργεια υγρού ρυζιού: ένα σύστημα που απορροφά

σημαντική εργασία, «μοιράζει τη φτώχια» αλλά είναι ένα
σύστημα χωρίς προοπτικές.
Μπορεί να αυξάνει συνεχώς τις αποδόσεις με την προσθήκη
εργασίας αλλά οι επιστροφές είναι πολύ αργές.
Η παραγωγή μπορεί να αυξάνει με τη χρήση σύγχρονης
τεχνολογίας.
Βελτιωμένες ποικίλες ρυζιού IR 8 ή «το ρύζι θαύμα»
αναπτύχθηκαν από το International Rice Research Institute
που εδρεύει στις Φιλιππίνες.
Ένα υψηλής απόδοσης, μικρού ύψους, ουδέτερης ημέρας ρύζι
που ανταποκρίνεται στη λίπανση.
Η καλλιέργεια υγρού ρυζιού είναι ένα σύγχρονο εμπορικό
σύστημα που συναντιέται στην Ιταλία, Ισπανία, Καλιφόρνια,
κλπ.

102
 9/12/2021

Εμπορευματικά
Αγρότες : ιδιοκτήτες μικρών εκμεταλλεύσεων και/ή καλλιεργητές,
που δεν είναι απαραίτητα ιδιοκτήτες.

Χασιέντα : μεγάλες εκμεταλλεύσεις αλλά χωρίς κινητοποίηση των

απαιτούμενων κεφαλαίων.
Ένα κοινωνικό σύστημα όπου η έμφαση δεν είναι στην υψηλή
παραγωγή αλλά στο υψηλό εισόδημα του ιδιοκτήτη.

Φυτείες : παραγωγικό σύστημα υψηλής κεφαλαιοποίησης συχνά

υπό των έλεγχο υπερ-εθνικών εταιρειών.

103

Μπορούμε να θεωρήσουμε τη γεωργία ως ένα

συνεχές εντατικότητας :
Μετακινούμενη γεωργία (εκτατική ως προς το έδαφος, χαμηλής εισροής εργασίας)

Αγρανάπαυση

Ετήσιες καλλιέργειες

Διπλής καλλιέργειας
(εντατική ως προς το έδαφος, υψηλής εισροής εργασίας)

Άλλα σημαντικά στοιχεία της τροπικής γεωργίας

◦ πολυετή έναντι ετήσιων καλλιεργειών

◦ διαφοροποιημένη παραγωγή έναντι μονοκαλλιέργειας

107