Elektrisitetslære TELE1002-A 16H – NTNU-FT-IEFE

Øving 1; løysing

Oppgåve 1
Lærestoff i kap. 2.3, 2.4, 4.4 og 4.5
Ein elektrisk ladning på 10,0 C passerer gjennom eit leidningstverrsnitt.
a)
Kor mange elementærladningar passerer gjennom tverrsnittet?
Q 10,0 C 19
n = = = 6,24⋅10
e −19
1,602⋅10 C
b)
Ladningen passerer i eit tidsrom på 20,0 s .
Kor stor er straumen?
Momentanverdien til straumen er definert som
dQ
I =
dt
Dersom me føreset at I er konstant, er
dQ Q
=
dt t
og då er
Q 10,0 C
I = = = 500 mA
t 20,0 s
c)
Potensialdifferansen (spenninga) mellom to punkt er 48,0 V . Kor stort arbeid må utførast for å
flytta ein ladning på 9,00 C frå det eine punktet til det andre?
Skissa viser ladningen Q som skal flyttast frå punkt A til punkt B.
A - Q

U
B -

Potensialdifferansen (spenninga) mellom punkta er U i den viste retninga (merk at pilnotasjon er

brukt; positivt potensial i punkt A)
Arbeidet er
W = Q⋅U = 9,00 C⋅ 48,0 V = 432 J .
d)
Effekt = arbeid / tidsrom.
Kor stor er effekten dersom det tek 0,600 s å flytta ladningen?
Rekn ut straumen.
Vis at effekten alternativt kan finnast som straum multiplisert med spenning.
Momentanverdien til effekten er definert som
dW
P =
dt
Dersom me føreset at P er konstant, er
dW W
=
dt t
og effekten er
W 432 J
P = = = 720 W
t 0,600 s
Dersom me framleis føreset at I er konstant, er
dQ Q
=
dt t
og då er
Q 9,00 C
I = = = 15,0 A
t 0,600 s
Samanhangen mellom middelstraum og middeleffekt ved konstant spenning:
dW d (U⋅Q) dQ
P = = = U⋅ = U⋅I
dt dt dt
P = U⋅I = 48,0 V ⋅15,0 A = 720 W
Ein observerer at resultatet vert det same med båe metodane.

Oppgåve 2
Lærestoff i kap. 3.4 og 3.9
Figuren viser geometrisk korleis resistansen i ei sylindrisk leidning kjem fram:


A

Her er A leidningstverrsnittet (arealet) og l er lengda. Resistiviteten ρ er ein materialeigenskap.

Då er resistansen
l
R = ρ⋅
A
Oppgjevne data; jf. tabellane 3.3 s.73, 3.4 s.74 og 3.6 s.86 i læreboka:
ρCu = 1,723 · 10−8 Ω m (resistivitet for kopar)
ρAl = 2,825 · 10−8 Ω m (resistivitet for aluminium)
 TkCu = −234,5 °C
αCu = 0,00393 °C
a)
Ein parkabel av kopar er 150 m lang og har leidningstverrsnitt 2,0 mm2 .
Rekn ut den totale resistansen i kabelen.
Vink: Den totale sløyfelengda er det dobbelte av kabellengda.
l −8 2⋅150 m −8 300 m
RCu = ρCu⋅ = 1,723⋅10 Ω m⋅ = 1,723⋅10 Ω m⋅ = 2,58 Ω
A 2,0 mm
2 −3
2,0⋅(10 m)
2

b)
Eit stykke kopartråd har resistansen 40,0 Ω . Kva er resistansen i ein aluminiumstråd med dei same
dimensjonane?
For å finna resistansen i aluminiumsleidningen kan me setja:
l l R
RCu = ρCu⋅ ⇒ = Cu
A A ρCu
og
l R ρ 2,825⋅10−8 Ω m
RAl = ρAl⋅ = ρAl⋅ Cu = RCu⋅ Al = 40,0 Ω⋅ = 65,6 Ω
A ρCu ρCu 1,723⋅10−8 Ω m
c)
Feltviklinga i ein motor er av kopar og har resistansen 600 Ω ved 25,0 °C . Etter at motoren er
køyrd ei stund, måler me resistansen til 681 Ω .
Kor mykje har temperaturen i viklinga auka?
Svaret kan reknast ut ved å gå ut frå karakteristisk temperatur (inferred absolute temperature) Tk .
Alternativt kan ein gå ut frå temperaturkoeffisienten α . (Merk: Læreboka gjev opp α ved 20 °C .)
R1 R2 R2 t − Tk
= ⇒ = 2
t 1 − Tk t2 − T k R1 t1 − T k
R2 681 Ω
t2 = ⋅( t 1 − T k ) + T k = ⋅(25 °C − (−234,5 °C)) + (−234,5 °C) = 60,0 °C
R1 600 Ω
t 2 − t 1 = 60,0 ° C − 25,0 ° C = 35,0 K
Temperaturen har auka med 35 °C .
Alternativt kan me gå ut frå temperaturkoeffisienten α . Verdien som er oppgjeven i læreboka
refererer til temperaturen 20 °C . Då treng me fyrst resistansen ved denne temperaturen, og det
kan finnast vha. karakteristisk temperatur og opplysingane om at R1 = 600 Ω ved T1 = 25 °C :
20 ° C − T k 20° C − (−234,5 ° C)
R20 ° C = R 1⋅ = 600,0 Ω⋅ = 588,4 Ω
t1 − T k 25° C − (−234,5 ° C)
No kan me rekna ut temperaturdifferensen mot 20 °C (ikkje mot 25 °C):
R2 681,0 Ω
R20° C
−1 −1
588,4 Ω
R2 = R20 ° C (1 + α⋅ΔT ) ⇒ ΔT = = = 40,0 K
α 0,00393
t 2 = 20,0° C + ΔT = 20,0 ° C + 40,0 ° C = 60,0 ° C
t 2 − t 1 = 60,0 ° C − 25,0 ° C = 35,0 K
 Dei to framgangsmåtane fører fram til det same svaret.

Oppgåve 3
Lærestoff i kap. 4.4–4.6
a)
Ein motor på 600 W køyrer 12 timar for veka i 20 veker. Kor mykje energi har motoren brukt til
saman i desse tjue vekene?
Gjev opp svaret i kW h og i MJ .
Wmotor = 600 W · 12 h · 20 = 144 kW h
Wmotor = 144 kW·h · 3600 s/h = 518 MJ
b)
Ein elektrisk likestraumsmotor med verknadsgrad η = 92 % leverer 2200 W akseleffekt (mekanisk
effekt).
Kor stor straum dreg motoren når spenninga er 230 V ?
Pmek 2200 W
Pmek = η⋅Pelektr = η⋅U⋅I ⇒ I = = = 10,4 A
η⋅U 0,92⋅230 V
c)
Ein resistans på 2,70 kΩ er kopla til ei spenningskjelde på 10,0 V .
Kor stor effekt vert omsett i resistansen?
Teiknar figur:

I R, P

U
Når påtrykt spenning er 10,0 V og resistansverdien er 2,70 kΩ , kan me rekna ut straumen:
U 10,0 V
I = = = 3,70 mA
R 2,70 kΩ
Då kan me òg finna effekten:
P = U⋅I = 10,0 V⋅ 3,70 mA = 37,0 mW
Alternativt kan me finna effekten utan å rekna ut straumen fyrst:
U U2 (10,0 V)2
P = U⋅I = U⋅ = = = 37,0 mW
R R 2,70 kΩ
d)
Etter 1 minutt med konstant spenningsnivå reduserer me spenninga lineært frå 10,0 V til 0 gjennom
eit tidsrom på 1 minutt.
Kor mykje energi vert omsett i resistansen til saman gjennom desse to minutta?
Vink: I tidsromet der spenninga endrar seg er effekten ikkje konstant, og me treng
integraldefinisjonen av energi:
T T
[u(t)]2
W = ∫ P⋅d t = ∫ R
⋅d t
0 0
 Skisse over påtrykt spenning og omsett momentaneffekt:
U [V] P [mW]

Påtrykt spenning
10

8 80

6 60
Effekt i resistansen
4 40

2 20

0 0.5 1 1.5 2 t [min]

Energien som vert omsett i resistansen kan finnast ved å integrera effekten over tida. Tida skal
reknast i sekund.
Kontroller at uttrykka for spenninga er korrekte:
2
T T 2
u(t )
60 2 120 (−16 ⋅t +20)
W = ∫ P⋅d t = ∫R ⋅d t = ∫ 10
2700
⋅d t + ∫
2700
⋅d t
0 0 0 60
60 120
=
1
2700 ( ∫ 102⋅d t + ∫ ( 361 ⋅t 2− 203⋅t+ 400)⋅d t
0 60
)
1 120
=
2700 (
[102⋅t ]60 1 3 10 2
0 + [ 108⋅t − 3 ⋅t + 400⋅t ]
60
)
1 1
⋅120 3− 10 1
= (
(100⋅60−0) + (( 108 ⋅120 2+ 400⋅120)−( 108⋅603− 10⋅602 + 400⋅60)) )
2700 3 3
8000
= = 2,9630 ⇒ W = 2,96 J
2700

Oppgåve 4
Lærestoff i kap. 2.10
Eit voltmeter er kopla til ulike batteri som i figuren under. Finn måleverdiane som kan lesast av på
voltmeteret i dei fire tilfella. (Hugs forteikn.)
Talverdien som ein måler på voltmeteret skal finnast for fire ulike koplingar. Eit voltmeter måler
spenninga i raud pol i høve til svart pol (COM). Positiv retning over eit batteri er frå minus (liten
strek) til pluss (stor strek).
a)

b)

c)
 d)

Oppgåve 5
Lærestoff i kap. 2.10 og 5.10
a)
Vis vha. ei skisse korleis du vil kopla amperemeteret for å måla den positive straumen i sløyfa.

Straum må alltid målast i serie. Amperemeteret skal koplast inn som i figuren under.
Straumretninga er ut av den positive polen på batteriet. For at verdien på amperemeteret skal
vera positiv, må straumen flyta inn på den positive polen (raud) og ut av den negative polen
(svart) på amperemeteret.
b)
Kvifor er det ein dårleg idé å kopla eit amperemeter direkte over eit batteri som vist i figuren under?

Det er ein dårlig idé å kopla eit amperemeter direkte over eit batteri (som i figuren). Eit
amperemeter har låg indre resistans. Då vil det dra ein stor straum frå spenningskjelda (jf. Ohms
lov). Dette er det same som å kortslutta batteriet. Den høge kortslutningsstraummen kan
øydeleggja både amperemeteret og batteriet.

Oppgåve 6
Lærestoff i kap. 5.2–5.4 og 6.2–6.6
a)
Tre motstandar (resistansar) på 1,0 kΩ , 2,0 kΩ og 3,0 kΩ er kopla i serie.
Teikn skjema.
Kva er totalresistansen i seriekoplinga?
Kvar einskild motstand toler ein maksimaleffekt på 0,50 W . Kva er den største spenninga denne
seriekoplinga kan tola?
Vink: Det er den største resistansen i seriekoplinga som utviklar den høgste varmeeffekten.
 Rser = (1,0 + 2,0 + 3,0) kΩ = 6,0 kΩ .
I ei seriekopling er straumen den same i alle dei seriekopla komponentane. Effekten i ein
resistans er P = R·I2 , og då er maksimal tillaten straum i koplinga avhengig av den største
resistansen.

I 2maks =
P
Rmaks
⇒ I maks =
√ P
R maks
=
√ 0,50 W
3,0 kΩ
= 12,9 mA .

Maks. spenning over seriekoplinga er då: User = Rser·Imaks = 6,0 kΩ · 12,9 mA = 77,5 V .
b)
Dei tre motstandane i a skal no koplast i parallell. Teikn skjema.
Kva er totalresistansen i parallellkoplinga?
Kor stor spenning toler denne koplinga?
Vink: Det er den minste resistansen i parallellkoplinga som utviklar den høgste varmeeffekten.
−1
1 1 1
Rpar = ( + +
1000 Ω 2000Ω 3000 Ω ) = 545 Ω .

I en parallellkopling ligg den same spenninga over alle komponentane.

U2
Effekten i ein resistans kan uttrykkjast som P = , og då ser me at det er motstanden med
R
den lægste resistansverdien som toler minst spenning.
Då er altso maksimal tillaten spenning over parallellkoplinga
U = √ P⋅R min = √ 0,50 W ⋅1000 Ω = 22,4 V
c)
Dei to største resistansane i a skal parallellkoplast. Den minste resistansen vert kopla i serie med
denne parallellkoplinga.
Teikn skjema.
Finn totalresistansen i denne serie–parallell-koplinga.
Kor stor spenning toler denne koplinga?
Vink: Straumen i kvar av dei to parallellkopla motstandane kan finnast vha. straumdeling.
2000 Ω⋅3000 Ω
Rtot = 1000 Ω + = 2200 Ω
2000 Ω + 3000 Ω
Dersom me seier at straumen i 1000 Ω -motstanden er I , finn me straumen i 2000 Ω-en vha.
straumdeling:
3000 Ω
I⋅ = 0,6⋅I
2000 Ω + 3000 Ω
og på same viset straumen i 3000 Ω-motstanden:
2000 Ω
I⋅ = 0,4⋅I
2000 Ω + 3000 Ω
Effekten i kvar av dei tre motstandane uttrykt ved I kan då finnast vha. P = R·I2 :
1000 Ω⋅I 2
2000 Ω⋅(0,6⋅I )2 = 720Ω⋅I 2
3000 Ω⋅(0,4⋅I )2 = 480 Ω⋅I 2
 Ingen av desse tre effektane skal vera større enn 0,5 W . Då ser me at straumen er avgrensa av
effekten i 1000 Ω-en:

I maks =
√ P
R maks
=
√ 0,5 W
1000Ω
= 22,3 mA

Då er Umaks = Rtot·Imaks = 2200 Ω · 22,3 mA = 49,2 V .

Oppgåve 7
Lærestoff i kap. 5.10
Figuren viser ekvivalentskjemaet til eit batteri (spenningskjelde og indreresistans i serie).
A

Rx

Ex

Batteri B

a)
Med et ideelt voltmeter skal spenninga mellom batteriterminalane A–B (terminalspenninga) målast
med to ulike lastresistansar RL tilkopla batteriet. Med RL = 20,0 Ω måler me spenninga 10,0 V , og
med RL = 12,0 Ω vert terminalspenninga 9,00 V .
Bruk desse to målingane til å rekna ut kjeldespenninga Ex og indreresistansen Rx .
I kvar av dei to målesituasjonane kan eit uttrykk for terminalspenninga setjast opp vha.
spenningsdeling:
20,0 Ω 12,0 Ω
E x⋅ = 10,00 V ∧ E x⋅ = 9,00 V
R x + 20,0 Ω R x + 12,0 Ω
Desse to likningane kan omarbeidast til eit lineært likningssett med to ukjende variablar:
20 Ex −10 Rx = 200
12 Ex −9 Rx = 108
Framstilt på matriseform, og med løysing i Octave/MATLAB:

[ 12 −9 ][ ] [ ]
20 −10 ⋅ E x = 200
Rx 108
octave:1> A=[20 -10; 12 -9]
A =
20 -10
12 -9

octave:2> b=[200; 108]

b =
200
108
 octave:3> x=inv(A)*b
x =
12.0000
4.0000

og den ukjende kjeldespenninga og internresistansen er med det rekna ut til å vera

E x = 12,0 V ∧ R x = 4,00 Ω
b)
Finn kortslutningsstraumen til batteriet.
Når batteriet er kortslutta har me ei sløyfe som inneheld berre spenningskjelda og
internresistansen.
Ex 12,0 V
Ik = = = 3,00 A
Rx 4,00 Ω

Oppgåve 8
Lærestoff i kap. 5.9
U1 U2
a

I 5kΩ 1kΩ

+ +
10V 15V
- -
4kΩ b

U3

a)
Finn straumen I og spenningane U1 , U2 og U3 i koplinga over. (Ver merksam på forteikn.)
(10 − 15)V
10 V − 5 kΩ⋅I − 1 kΩ⋅I − 15 V − 4 kΩ⋅I = 0 ⇒ I = = −0,50 mA
(5 + 1 + 4)kΩ
U1 = 5 kΩ · I = −2,5 V ; U2 = 1 kΩ · I = −0,5 V ; U3 = − 4 kΩ · I = 2,0 V
b)
Finn spenninga Uab mellom punkta a og b.
Kirchhoffs 2. lov (spenningslova):
U ab − U 2 − 15 V = 0 ⇒ U ab = U 2 + 15 V = −0,5 V + 15 V = 14,5 V
c)
Leverer eller mottek 10 V -kjelda effekt?
I er negativ. Då flyt straumen eigentleg inn ved +-polen på 10 V -kjelda, som tek opp effekt.
Om kjelda er eit oppladbart batteri, vert det ladd opp no.