T.C.

ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ

FEN EDEBİYAT FAKÜLTESİ

Fizik Bölümü

Modern Fizik Laboratuvarı

STEFAN-BOLTZMANN YASASI ve TERS

KARE YASASININ İNCELENMESİ

2. DENEY

Kurupelit Kampüsü 55139 SAMSUN Tel: +90 362 312 19 19 Faks: +90 362 457 60 91 iletisim@omu.edu.tr www.omu.edu.tr
 1

1 Deney A: Stefan-Boltzmann Yasası

1.1 Deneyin Amacı:
Stefan-Boltzman yasasının öngördüğü üzere, ısıl ışınım şiddetinin sıcaklığın
dördüncü kuvvetiyle orantılı olduğunu gözlemlemek
1.2 Teorik Bilgi
Doğadaki bütün cisimler sıcaklıklarına bağlı olarak ışıma (elektromanyetik
radyasyon) yaparlar ve ışıma termik (ısıl) ışıma olarak adlandırılır. Bir cismin yaydığı
termik ısıma enerjisi, cismin sıcaklığının bir fonksiyonu olarak Stefan-Boltzman yasası
ile verilmektedir. Bu yasaya göre toplam ışıma enerjisi,
I =σ T 4 (1)
şeklinde T sıcaklığının 4. kuvvetiyle orantılıdır. Burada  Stefan-Boltzman sabiti olarak
bilinir. Ve =5,69x10-8 Wm-2K-4 değerindedir.
Stefan-Boltzman yasası, teorik fizik tarihinin en önemli adımlarından biridir. Işıl
ışımayı teorik bir temele oturtmuş ve 19. yüzyılın sonlarında bir çok kuramcının siyah
cisim ışımasını bir dağılım fonksiyonu ile ifade etmeye çalışmasına önayak olmuştur.
Kuantum mekaniğinin çıkış noktası olan 1900 tarihli Max Planck’ın makalesi de siyah
cisim ışımasının çözümüdür.
Tanım olarak siyah cisim, üzerine düşen her türlü ışınımı soğuran cisimdir. Hiçbir
ışıma yansıtmadığı veya geçirmediği içinde siyah bir görüntüsü olur. Bu tanıma uyan
gerçek bir cisim yoktur ama pratik olarak şöyle bir model alınır. Metalden yapılmış içi
boş bir küre alıp bunun bir yüzeyinde küçük bir delik açtığımızı düşünelim. Bu
delikten giren bir ışın kürenin içinde sürekli yansımalar yapar. Bu siyah cisim içinde
hapsedilen atomlar, duvar atomları ile etkileştiğinde bir kısmı soğurulur bir kısmı da
radyasyon üretebilir. Sonunda bir termal denge durumuna erişildiğinde siyah cisim
içindeki ışınımın spektrumu delikten gözlenebilir.
Böyle bir kara cisim ışınımından elde edilen spektrum yardımıyla bulunan ışınım
kanunları;
1) Alman fizikçilerinden kuantum teorisinin kurucusu olan Planck tarafından
bulunan ‘Planck Kanunu’
2) Alman fizikçisi Wien tarafından bulunan ‘Wien Kanunu’
3) Avusturyalı ve Alman fizikçilerin birbirlerinden bağımsız olarak buldukları
‘Stefan-Boltzman Kanunu’
şeklindedir.

Stefan-Boltzmann Lambası

Kurupelit Kampüsü 55139 SAMSUN Tel: +90 362 312 19 19 Faks: +90 362 457 60 91 iletisim@omu.edu.tr www.omu.edu.tr
 2

Lamba 13 Volt’un altında gerilimlerde ve 2 ila 3 amperlik akımlarda

kullanılmalıdır. Küçük sıcaklık değişimleri için; Tungsten flamanının sıcaklığı, flaman
direnci için sıcaklık katsayısı  kullanılarak hesaplanabilir.
R−Rref
T= +T ref (2)
α R ref

Şekil 1 Stefan-Boltzman lambası

Kurupelit Kampüsü 55139 SAMSUN Tel: +90 362 312 19 19 Faks: +90 362 457 60 91 iletisim@omu.edu.tr www.omu.edu.tr
 3

1.3 Deneyin Yapılışı:

Şekil 2 Stefan-Boltzman yasası deneyi için deney düzeneği

1. Lambayı açmadan önce, Rref oda sıcaklığındaki Stafan-Boltzman lambasının

flamanının direnci ve Kelvin derecesindeki oda sıcaklığını T ref ölçüp kaydediniz.
(K=ºC+273)
2. Şekil 2’deki düzeneği kurunuz. Voltmetre Stefan-Boltzman lambasının eklem
halkalarına doğrudan bağlanmış olmalıdır. Flamanı, sensörden yaklaşık 6 cm uzağa
gelecek şekilde ayarlayınız. Flamanın ve radyasyon ölçüm sayacının aynı hizada
olmasına dikkat ediniz.
3. Güç kaynağını açınız, Tablo 1’de listelenmiş değerlerin her birini ayarlayınız.
Her bir voltaj değerinde ampermetreden I ve milivoltmetreden Rad değerini
okuyarak kaydediniz.
Tablo 1
Veriler Hesaplamalar

V I (Amper) Rad (mV) R (ohm) T(K) T4(K4)

(Volt)

Kurupelit Kampüsü 55139 SAMSUN Tel: +90 362 312 19 19 Faks: +90 362 457 60 91 iletisim@omu.edu.tr www.omu.edu.tr
 4

10

1.4 Verilerin Analizi:

1. (R=V/I)’yı kullanarak her bir voltaj değerindeki flaman direnci olan R’yi
hesaplayın.
2. Her bir voltaj değerindeki lamba flamanın sıcaklığı T’yi daha önce verilen
ifadeleri kullanarak hesaplayın. Sonuçları tabloya yazın.
3. T’nin her bir değeri için T4’ü hesaplayın ve sonuçları tTablo 2’ye yazın.
4. Tabloda ayrılmış sütundaki T4 değerlerine karşı Rad’nin grafiği çizin. Bağımlı
değişken olarak( y ekseni) Rad’ı kullanın.
5. Çizdiğiniz grafiğin eğimini bulun ve sonucu yorumlayın.

2 Deney B: Ters Kare Yasası

2.1 Deneyin Amacı:
Ters kare kanununun öngördüğü üzere, radyoaktif bir kaynağın şiddetinin,
kaynağın sayaca olan uzaklığının karesi ile ters orantılı olarak azaldığını gözlemlemek.

2.2 Teorik Bilgi

Bir sayaç önüne konulan radyoaktif bir kaynağın şiddeti kaynağın sayaca olan
uzaklığı ile değişir. Uzaklık arttıkça şiddet uzaklığın karesi ile ters orantılı olarak azalır.
Bu olay radyasyonun ters kare kanunu olarak bilinir. Bu kanunun radyasyondan
korunmada büyük önemi vardır. Bu kanun:
1. Kaynak ile söz konusu nokta arasında soğurulma ve saçılmanın olmadığı ve

Kurupelit Kampüsü 55139 SAMSUN Tel: +90 362 312 19 19 Faks: +90 362 457 60 91 iletisim@omu.edu.tr www.omu.edu.tr
 5

2. Kaynağın boyutlarının kaynakla söz konusu nokta arasındaki uzaklık ile

karşılaştırıldığında ihmal edilecek kadar küçük olması halinde geçerlidir.

Rad = sabit / X² (3)

Burada Rad şiddet veya sayma hızıdır, X sayıcı ile kaynak arasındaki mesafedir.

2.3 Deneyin Yapılışı

1. Şekil 2’deki deney düzeneğini kurarak, lamba ve sayaç arasına 0-100 cm
aralığını gösteren metrik bir skala koyunuz.
2. Güç kaynağı kapalı iken metrik skala üzerindeki sayacı kaydırınız. 10 cm’lik
aralıklarla milivoltmetredeki radyasyon değerlerini okuyup Tablo 2’ye kaydediniz.
Termal radyasyonun çevreden gelen etkisini belirlemek için bu değerlerin ortalaması
alınır. Böylece yalnızca lambadan gelen katkıyı belirlemek için lamba açık iken elde
edilen ölçümlerden, ortalama çevre değerlerini çıkarınız.
3. Lambayı çalıştırmak için güç kaynağını açınız. Voltajı yaklaşık olarak 10 volt’a
sabitleyiniz.
4. Tablo 3’de verilmiş olan konumların her biri lamba ve sayaç arasındaki
uzaklıklarla ayarlanır. Her bir uzaklık için milivoltmetredeki radyasyon değerini
okuyarak kaydediniz.

Tablo 2

X (cm) Çevre radyasyon miktarı (mV)

5,0

6,0

7,0

8,0

9,0

10,0

15,0

Kurupelit Kampüsü 55139 SAMSUN Tel: +90 362 312 19 19 Faks: +90 362 457 60 91 iletisim@omu.edu.tr www.omu.edu.tr
 6

20,0

25,0

30,0

35,0

40,0

45,0

50,0

60,0

70,0

80,0

90,0

100,0

Tablo 3

X(cm) Rad (mV) 1/X² (cm-2) Rad-Çevre (mV)

5,0

6,0

7,0

8,0

9,0

10,0

15,0

20,0

25,0

Kurupelit Kampüsü 55139 SAMSUN Tel: +90 362 312 19 19 Faks: +90 362 457 60 91 iletisim@omu.edu.tr www.omu.edu.tr
 7

30,0

35,0

40,0

45,0

50,0

60,0

70,0

80,0

90,0

100,0

2.4 Verilerin Analizi

1. Tablo 3’deki X’in her bir değeri için 1/X²’yi hesaplayın. Sonuçlarınızı Tablo 3’e
yazınız.
2. Tablodaki radyasyon ölçümlerinizin her birinden Tablo 2’den elde ettiğiniz
ortalama çevre radyasyon değerlerini çıkarınız.
3. Tablo 3’deki üçüncü ve dördüncü sütunları kullanarak kaynağın sayaca olan
uzaklığının karesinin tersine (1/x 2) karşılık, Rnet=Rad-çevre grafiğini çizerek
yorumlayınız.

3 Sorular
1. Stefan-Boltzmann yasası sadece ideal siyah cisim ışıması için doğrudur. Bir
siyah cisim üzerine düşen tüm ışınımı soğuran cisimdir. Lambanın flamanı bir siyah
cisim midir?
2. Lamba flamanından başka hangi radyasyon kaynakları ölçümlerinizi
etkileyebilir? Sonuçlarınıza bu kaynakların ne etkisi olacağını bekliyorsunuz?
3. Ters kare yasası için çizdiğiniz grafik, uzaklık arttıkça radyasyon miktarının
azaldığını gösteriyor mu?

Kurupelit Kampüsü 55139 SAMSUN Tel: +90 362 312 19 19 Faks: +90 362 457 60 91 iletisim@omu.edu.tr www.omu.edu.tr
 8

4. Elde etmiş olduğunuz Rad (mV) verilerinden radyasyon enerjisi arasında bir
bağıntı kurabilir misiniz?

Kurupelit Kampüsü 55139 SAMSUN Tel: +90 362 312 19 19 Faks: +90 362 457 60 91 iletisim@omu.edu.tr www.omu.edu.tr