Com Quechua Collao 3 PDF

Rimana 3
Rimana
Ri
3
Kuskalla yachasunchik
Quechua variante Collao
Qichwa
Qullaw
Comunicación 3
Comunicación 3
Cuaderno de Trabajo
PERÚ Ministerio
de Educación
3
Kuskalla
K k ll yachasunchik
h hik
h ik
k
Comunicación 3
Cuaderno de Trabajo
Perú Suyupi Yachay Kamayuq
Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachachina Umalliq
Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiq Umalliq
3 Rimana. Qichwa - Qullawpi llamkana maytu.

Cuaderno de trabajo- Comunicación 3 - Quechua collao
©PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ

193 yupayuq, Comercio Ñanpi, San Borja llaqtapi tarikun
Lima, Perú
Qayana: 615-5800
www.gob.pe/minedu
2020 watapi qispichisqa

10654 mirachisqa
Impreso en noviembre 2020
Ruraq
Fermín Antonio Román Salinas
Qillqasqa qawapayaq
Vidal Carbajal Solís, Félix Alaín Riveros Paravicino, Oscar Chávez Gonzales
Qawapayaqkuna
Fermín antonio Román Salinas
Rómulo Del Carpio Gamarra
DEIB-DIGEIBIRA llapan llamkaypi yanapakuqkuna

Genaro Rodrigo Quintero Bendezú y Vidal Carbajal solis
Maytu tupachiqkuna
Victtor Velásquez Huaman, Genaro Rodrigo Quintero Bendezú y Tani Nathaly Quintasi Portugal
Siqiqkuna
DEIBpa siqinkuna
Grisa Camargo Ramos
Allichasqa qawapaqkuna
Javier Ugaz Aguilar y Vidal Carbajal Solis
Impreso en EDITORIAL ROEL S.A.C.

Pj. Miguel Valcarcel Nro. 361, Urbanización San Francisco, Ate - Lima
RUC 20122879331
Noviembre 2020
2020 - 08196 yupawan Perú Suyupa Hatun Ñawinchana Wasipi churasqa.

Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N° 2020 - 08196
Kay maytutaqa, paqarichiqkunapa mana munayninwanqa, manam pipas mirachinmanchu.

Perú suyupi mirachisqa / Impreso en el Perú /Printed in Peru
Warmapa riqsichikuynin
Sutiyqa:
Ñiqiyqa:
Yachay wasiyqa:
Llaqtayqa:
Yachachiqniyqa:
wata
Riqsichikuynin
Khuyasqa warmi qhari warmachakuna irqichakuna:
Qankunapaqmi kay qillqasqa mayt'uqa. Kaywanmi

pukllaqhinalla utqhayllaman yachaywasiykipi
yachayniykikunata qispichinki.
Yachayniykikuna kallpachanaykipaq chaywan sumaq

runa kanaykipaqmi ancha khuyakuywan kallpachakuspa.
Yachachiqniykikuna kay qillqasqa mayt’uta
wasapachimuyku.
Sapallaykipas mana chayqa yachaq masiykikunawan

yanapanakuspa llamk'anaykipaqpas imaymana
ruraykunam kachkan.
Qillqasqa mayt'upi ruraykunaqa llaqtaykipa

kawsakuyninta, imahina kasqantam riqsichisunki,
hinallataqmi allin kikin simiykipi rimanaykipaq
qillqanaykipaq yanapasunki. Aylluykikuna allin
qhawanaykipaqpas Pachamamata sumaqta
yuyarinaykipaq allinmi kanqa.
Hinallataqmi runa masiykikunawan wasi masiykikunawan,

yachakuq masiykikunawan, llaqta masiykikunawan
sumaqlla kawsakunaykipaqpas yanapasunki.
Kay qillqasqa mayt'uwanqa pukllankim, takinkim, llusinkim,

siq'inkim, hamut'ankim, tupachinkim, hinallataqmi
imaymana atiyniykikuna sapa yachaykunapi wiñanqa.
Kay qillqasqa mayt'utaqa munaykunkipunim. Sumaq

kallpachasqa yachaykunatam qhawaykunki. Chaymi
sumaq sunquwan qhawaykunayki, sumaqta yachayniyki
llanllarinanpaq.
¡Kusisqalla llamk'akuy!
Kaqninkuna
1 T'aqa
T Ayllunchikpa kawsayninkunawan uywanakusunchik
Yachaykuna
1. Chuqllu puquchiq pisquchamanta rimasunchik. 10
2. Mikhuyninchik chaninchaymanta rimasunchik. 11
3. Musuq Sara mama rimarisqanmanta ñawinchasunchik. 13
4. Munasqanchik willakuyta qillqasunchik. 19
5. Yachasqanchikmanta yuyaykuspa rurasunchik. 28
2 T'aqa
T Ayllunchikkunapi aymurasunchik
Yachaykuna
1. Añaspa hasp'isqanmanta rimasunchik. 30
2. Mikhuyninchik chaninchaymanta rimasunchik. 31
3. Taytapa llamk’ana rurayninkunamanta ñawinchasunchik. 33
4. Munasqanchik tiqsichay qillqata rurasunchik. 39
3 T'aqa
T q Ayllunchikkunapa rayminkunata rurasunchik
Yachaykuna
1. Ch'askakunamanta rimasunchik. 50
2. Tayta Inti rayminmanta rimasunchik. 51
3. Harawita ñawinchasunchik. 53
4. Papamanta harawi qillqasunchik. 59
4 T'aqa
T q Uywanchikkunata raymichasunchik
Yachaykuna
1. Kawallupa yachasqanmanta rimasunchik. 70
2. Uywanchikkuna ñak'arichiymanta rimasunchik. 71

3. Waka waka pukllaymanta kamachiq qillqata
73
ñawinchasunchik.
4. Munasqanchik pukllaymanta kamachina qillqata

78
qillqasunchik.

5 T'aqa
T q Ayllunchikpa rurayninkunamanta chaninchasunchik
Yachaykuna
1. Awichanchikkunapa phuyu qhawasqankumanta
88
rimasunchik.
2. Mink'api aynipi rurayninchik pisiyachisqanmanta rimasunchik. 89
3. Pacha Mamanchikman haywarikunapaq ñawinchasunchik. 91
4. Munasqanchik aphichita qillqasunchik. 96
6 T'aqa
T Ayllunchikkunapa yachayninkunata chaninchasunchik
Yachaykuna
1. Awaykunapa ch'ikunkunata riqsispa rimasunchik. 106
2. Yana wiramantapas, uywakuna millwanmantapas rurasqa

107
p'achakunamanta rimasunchik.
3. Ninawan wayk'unakuna huñukuymanta kartata
109
ñawinchasunchik.
4. Munasqanchik awaymanta, simp'aykunamanta kartata
115
qillqasunchik.
7 T'aqa
T Hatun tarpuypi yanapakusunchik
Yachaykuna
1. Atuqpa waqasqanmanta rimasunchik. 126
2. Tarpunapaq wanukunamanta rimasunchik. 127
3. Tarpunapaq pacha qhawaymanta kimsa uya raphita

129
ñawinchasunchik.
4. Munasqanchik mikhuykuna wankaykuna harawinchikkunata
135
kimsa uya raphipi qillqasunchik.
8 T'aqa
T Apunchikkunawan uywanakusunchik
Yachaykuna
1. Llamani Wak'apa yachayninmanta rimasunchik. 146
2. Apunchikkunamanta, chakatakunamantawan rimasunchik. 147
3. Kawsaqkunapa wañuqkunapa p'unchawninmanta

149
mañakuyta ñawinchasunchik.
4. Q'achu takaypaq mañakuyta qillqasunchik. 155

1
T'aqa
Ayllunchikpa kawsayninkunawan
uywanakusunchik
Ancha munasqay masichaykuna

kaykunatam kuska yachasunchik.
• Chuqllu puquchiq pisquchamanta rimasunchik.

• Mikhuyninchik chaninchaymanta rimasunchik.
• Musuq sara mamapa rimarisqanmanta ñawinchasunchik.
• Munasqanchik hawarita qillqasunchik.
• Wak ayllukunapi hawari yachasqankumanta
ñawinchasunchik.
Chuqllu puquchiq pisquchamanta rimasunchik
k
Qhichwa allpakunapiqa kay p'unchawkunaqa chuqllu

puqurimunña, hinallataqmi huk suyukunapipas kawsaykuna
puquyta qallaykunña.
Huñu huñupi siq'ita qhawaspa rimanakusunchik.
¡Yaw chuqllucha!
Pisqucha mikhuyta Asipayamuwankichushina,
atiwankimanchu. puquyta hunt’aykachiy.
¡Hamuyá!
1. ¿Imaynanpitaq qulla chuqllu rikhurimusqanmanta

yachanchiK?
2. ¿Pitaq chuqllu puqurimusqanta willawanchik?
3. ¿Chuqllu puquchi pisquchata riqsinkichikchu?
4. ¿Imanaptinmi chay pisquchata chuqllu puquchi nispa
sutichanku?
5. ¿Chiqaqchu chay pisqucha qulla chuqllu rikhurimunanta
yachan?
Mama Martina kayhinata nin:
Chuqllu puquchi pisqucha chuqllu mikhuyta

qallarimun chayqa, ñam chakrakunapi chuqllu
puqurimunña. Chaymi chakrayuqqa
q'apachinanpaq mat'in mat'in chuqlluchakunata
maskhayta qallarin.
Kunan aylluykita tapurispa, chuqllu puquchi

pisquchamanta willasusqaykita qillqamuy.
10
Mikhuyninchik chaninchaymanta rimasunchik
Manaraq rimanakuchkaspa
Siq'ikunata qhawarispa rimasunchik.
Manam unu t'imputa
munanichu, kulachata
munachkani.
Kunanqa qhawasqanchikmanhina kay tapukuykunata

rimanakuspa kutichisunchik.
Mayqin ¿Ima mikhuykunatam ¿Imanaptin manaña

¿mikhuykunatam qhali kawsanapaq unu t'imputa
anchata mikhuna? upiyankuñachu,
munachkanchik? hinaspataq
kulallataña upiyanku?
¿Imanaptinmi allin kallpayuq mikhunakunata mikhunanchik?
11
Mikhunakunamanta hamut’arispayki masichaykiwan
rimanakuychik. Chaymanta tapukuykunata ñawinchaspa
rimanakuychik.
1. ¿Imamantataq rimasunchik?
2. ¿Pikunawanmi rimasunchik?
¿Ima rimaytam rimasunchik? ¿Imaynanpi?
Chanin rimay Ch’aqwa rimay
Rimanakuchkaspa
• Kaykunamanta rimaspa
qhawarisunchik.
• Ch'uyachasqaykimanhina allinta
uyarispa tapukuy.
• Llamp'u sunquwan rimasunchik.
• Allinta yuyaymanaspa rimasunchik.
Rimasqankuta uyarispa atinaykipaq:

Ch'inlla masichaykikunapa rimasqanta uyariy.
Imatas rimachkanku chayta allinta
yuyaymanay.
Rimanakuyta tukurquspa
Rurasqaykichikmanta chakatawan (X) chimpuychik.
Rimanakuypi allin ñiq’ichasqachu rimayniyri karqan.

Rimasqay allintachu uyarikurqan.
Rimasqanku tukunanta rimanaypaq suyarqanichu.
Hawaripa sutinta qillqarqanichu.
Masichay rimachkaptin qasillachu uyarirqani.
12
Musuq mama sarapa rimarisqanmanta ñawinchasunchik.
k
Manaraq ñawinchachkaspa
Yachaq masichaykiwan kay siq'ita qhawaspa

chaninchaychik, hinaspa tapukuykunata kutichiychik.
¡Añañáw! ¡Kay chuqlluta ¡Achakáw! ¡Achakáw!

misk'ita mikhurqusaq! ¡Kay payaqa yarqayllañataq
kachkasqa!
Imamantataq q kay
hawariy
willawanchikmam.
Pikunataq siq'ipi
kachkanku.
Imaman rikch’akuqtaq
kay qillqa kanman/
Ima rikch’aq
Kay warmachapa rimasqanta ñawinchaspa kutichiy.
Hawaripa sutinta ñawinchaspa

willawasqanchikmanta yachasunchik
hinaspa qillqasunchik.
13
Ñawinchachkaspa
Willakuyta ch'inlla ñawinchasunchik, hinaspa yanachasqa

qillqata tarispa tapukuyta kutichisunchik, chaymanta mana
riqsisqa simikunata simi qullqapi qillqasunchik.
Musuq chuqllupa rimarisqanmanta
Qichwa ayllupi mama Pawla puquy

killapi chakrata chuqllu pallaq risqa,
hatunllaña llikllapis achkhallataña
chuqllutaqa q'ipimusqa. Wasinman
chayaspas hatun allpa mankapi
wayk'usqa.
–Añañaw! kay chuqllutaqa
misk'illatañam mikhurqusaq
–nispa, utqhayllaman chuqllutaqa
wayk'usqa. Chaymantas
payaqa chuqlluta khachuyta
qallarin, hinaptinsi payapaqa
uman nanayta qallariykusqa, yuyayninpas chinkapusqa. Chaysi
musquyninpihina sara mamaqa rimarirqamusqa.
–¡Achakáw! ¡Achakáw! Kay payaqa yarqaypa atisqanmá kasqa,
ama khachuwaychu manaraqmi puquniraqchu –nispa, hinaptinsi chiri
hump’iraq huqarimun mancharisqa p'itasqa. Huk taytawan tuparquspas
chuqllu rimarisqanmanta willakusqa. Taytaqa kayhinata nisqa: –¡Yaw!
icha chayraq qulla chuqllu rikhurimuqta mana
uywaqninchikkunaman phukurispa mikhurqurqanki,i,
nina kiruykiwan qhachururqanki, chaymi k’araq
sunqu Sara mamaqa rimapayasunki.
Upa kunanmanta yachanki, ñawpaqtaqa
paykunamanraqmi ama qunqaspa
phukurinanchik. Wañuy patapiñataq kachkankipas
–nisqa, chaymantas payaqa kunan qhulla
mikhuykuna rikhurimuptin ñawpataqa
uywaqninchikkunamanraq phukurin.
14
Ñawinchayta tukurquspa
Ñawinchasqanchikmanhina kay tapukuyta kutichisun.
1. ¿Imamantam hawari ñawinchasqanchik willakuchkan?
Qillqaspa akllay.
2. Kunanqa tawak'uchukunapi chuqllu kasqanmanhina llimp'iy.
huch’uychalla yanusqa
Hatun chawalla
Qullalla sarasapa
3. Piwanmi paya tupasqa.
Paya masinwan taytawan Apukunawan
4. Ima yachaytam tayta riqsichiwanchik, pukawan llimp'iy.
Ima Ima Ima

mikhunatapas mikhunatapas mikhuykunatapas
ayllunchikman uywaqninchikman kuskallam
mallichina ñawpata uywanakuspa
phukurina mikhuna
15
5. ¿Imatam chuqllupa rimasqan yachachiwanchik?
¡Achakáw! ¡Achakáw! Kay payaqa yarqayllañataq
kachkasqa...”.
6. ¿Imapaqtaq kay hawariy rurakusqa? Chiqaq kaqta llimp'iy.
Qhulla sara puqusqanmanta Qhulla sara mikhuyninmanta
Qhulla chuqlluta mana mikhunapaq
7. ¿Ima ninantam nin? Chaymanhina hap'inachiy.
Pay
yaq
qa kirusap
pa kasq
qa
Paya nina kiru
Pay
yaq
qa rawraq
q kiruy
yuq
q kasq
qa
Pay
yaq
qa unq
quy
ywan wañ
ñuk
kunq
qañ
ña
Paya wañuy
patapiña
Pay
yaq
qa yuy
yay
yniiyuq
qmii kanan
Hawariy ñawinchasqanchikmanta tapukuykunata qillqaspa

kutichisunchik.
1. ¿Imaynas payari chay tayta rimaykuptin kanman karqan?
2. ¿Imaraykutaq chuqllu payata rimapayarqan?
16
3. Kunanqa yachaq masichaykikunawan sutikunata
qillqasunchik.
Runakunamanta Apukunamanta Llaqtakunamanta
Kantu Kimsa Chata Ch'umpi willka
4. Chikanta qillqay. ¿Imaynapim paya qulla chuqllu

mikhunanpaq mana uywaqninkunaman phukurirqanchu?
5. ¿Allinchu karqan payapa, uywaqninkunaman mana

phukurikuriykukuspa mikhusqan? ¿Imanaptin?
Kunan yachasqanchikmanhina tapukuykunata

kutichisunchik. Chaymanta chiqaqta ninki (Arí) mana
chiqaqta (Mana).
Hawari qillqa, mama Pawlamanta willawanchik

Hawari ñawinchasqanchik uywaqninchikkunata
phukurinapaqmi yachachiwanchik
Nina kiruwan allin kiruyuqta sutichanku
Hawari ñawinchasqanchik sara mamamanta
rimarisqanmanta willawanchik
Taytakunata tapuspa huk hawarita qillqawaqchu
Yachaq masichaykiwan huñunakuspa

kutichisqaykita tapukuy, qillqana mayt'upi
qillqaychik. Allinta ñawinchaspayki
rimanakuy, hinaspa chanin mana chanin
kasqanta chaninchaykuy.
17
Siminchikta yuyaychakusun
Kay hawarita ñawinchaspa, sayayninmanta

rimanakusunchik.
1. Hawari ñawinchasqanchikmanta phuyu ukhupi yanachasqa

rimaykunata qhawarispa muyuwan wichq’ay.
...Sara mamaqa ...payaqa kunan qhulla

rimarimusqa... mikhuykuna rikhurimuptin...
2. ¿Ima rimaykunataq yanachasqa kachkan? Chayta qillqay.
3. Hawari ñawinchasqanchikmanta yanachasqa kuraq

qillqata qillqay.
Sara mama
• Suti yusakunaqa chanin rimaypa kaqninmi. Chay

ukhupim kan: runa sutin, huk sutikunapas.
• Runa suti rimayta qallarispapas, ch'iku qipantapas,
qillqasqa sutintapas kuraq qillqawanmi qillqana.
4. ¿Ima huk qillqakunatam kuraq qillqawan qillqanari?
18
Munasqanchik willakuyta qillqasunchik
Sutinkunata yachasun, hamuq qillqasqata sumaqta

ñawinchasunchik.
Sutin Quwisapa payamanta
Huk kutis Waqasa ayllupi mama Ana Chipana, wasi

hunt’a quwita, uywasqa; payqa sapa p'unchawsi
Qallariynin achkallataña llasaq iskay lliklla hunt'a q'umir q’achuta
mikhuchinanpaq q'ipimusqa.
Chaysi, sapa p’unchaw manaraq illarimuchkaptin

ñawin aqata hatun qirupi wisispa, uywaqnin
apukunata phukurispa watukusqa.
Khuyaqninkuna wasinta chayaptinqa
payaqa hatun kututunta sipispa
q'apariqllataña kankarispa mikhuchisqa, lliw llaqta
warmi, qhari, warmakuna misk’i
mikhuyninrayku yachakusqaku. Chakrapaq
mink’akuptinpas achkhallañas mink'aynin
runakunaqa riqku.
Runakunaqa mama Anapa quwi uyway
Sunqun
yachasqanta qatipayta munasqaku, manas pipapas
chayna wasi hunt'a quwiyuqqa kaqkuchu.
Paypallas achkhallaña kututupas
maqanakusparaq kaqku.
Mama Anaqa sapa tutas musquyninpi
quwikunawan rimasqa, chaysi sapa
tutallamanta chiripipas q'umirllaña q'achuntin
takiykuspa “Quwi Illayuq” machaymanta rikhurimusqa.
Ancha payaña kaspa, wañukunanpaq

unquchkaspa kuraq warmi wawanman paqucha
Tukuynin
millwa ukhupi wank'isqata quwi illa rumita
saqiykatamusqa.
19
Hawariy ñawinchasqanchikmanta tapukuykunata
kutichisunchik.
1. Imataq hawariy kanmanri.
Hawariqa yachayniyuqmi: willanakuymi chiqaqmanta

mana chiqaqmanta rimayllapi qillqapipas willanakuymi.
Kaqninkuna. Sayayninpi:
Runankuna. Qallariynin
Rurasqakuna. Sunqun
Maypi rurasqakuna. Tukuynin.
Ima pachapi.
2. Kunanqa hawaripa kurkunmanhina tupanachiy.
Ancha paya kaspas

wañunanpaq unquchkaspa Sutin
kuraq warmi wawanman...
Chaymantas, sapa tutamanta

ñawpaqtaqa ñawin aqhata
hatun qirupi wisispa uywaqninta Qallariynin
Apukunatapas phukurispa
watukun...
Quwisapa payamanta Sunqun
Huk kutis Waqasa ayllupi mama

Ana “ wasi hunt'ata” quwita
uywasqa ... Tukuynin
20
Manaraq qillqachkaspa
1. Pikunapaqmi, imapaqmi hawarita qillqasunchik. Chayta

chaninta qhawarispa hunt'apasunchik.
Allichakusun qillqananchikpaq
¿Pikunapaqmi
qillqasunchik?
¿Imapaqmi qillqata
paqarichisunchik?
¿Imamantam
qillqasunchik?
¿Imaynata
qillqasun?
2. Allinta yuyaychakuspa hawariyta paqarichisun.
¿Maypaq hayk'aqpaqmi kay hawarita qilqasunri?
¿Pikunataq hawaripi runachasqakuna kanqa?
¿Imatataq hawari rurasqanchik yachachiwasunri?
3. Allinta hamut’aspa hawariypa kurkunmanhina qillqasun.
Sutin:
Qallariynin Sunqun Tukuynin
21
Qillqachkaspa
Hawariyta kurkunta allinta sinrichakuspa qillqasun.
Sutin
Qallariynin
Sunqun
Tukuynin
22
Qillqayta tukurquspa
Kunanqa. Masinchikkunawan
qillqana mayt’uta quypanakuspa,
qillqanchikta ñawinchaspa maypim
mana allin kaqta allichapusunchik.
Kay tawa k’uchuwan
yanapachikusunchik.
Kunanmi arí, mana nispapas qillqay tapukuypa

waqtanpi qillqay.
¿Hawariy qillqasqanchikpa qallariynin,

sunqun tukuyninpas kanchu?
¿Hawariy runachasqanta, maypim, ima

pachapim ima
rurayninkuna tarikunchu?
¿Sutin kaqtachu willawanchik?
Huk kutis, chaymanta, tukunanpaq,

¿chay rimaykuna
rikhukunchu?
Hawariykita allichaspa qillqana raphipi

allin ch’uyata wakmanta qillqay.
23
Wak ayllukunapa hawariy yachasqankumanta
ñawinchasunchik.
Manaraq ñawichachkaspa
Kay hawari sutinta ñawinchaspanchik rimasunchik.
1. ¿Imamantas kay hawariy willawasunman?
2. ¿Ima ayllukunapa kawsayninmantataq willawasunman?
3. ¿Imapaqmi qillqrqankumankarqam?
4. ¿Hampi qura pallaymanta imatam yacharqanchik?
Ñawinchachkaspa
Ch’inlla allinta ñawinchasun.
Hampi qura pallaymanta

Chinchiña - Aña ayllukunas
ñawpaqta qali qalillaña
tiyapusqaku, paykunaqa
sapa pawqar waray killa
chayamuptinsi, llapallan lliw
aylluntinkuna hampi qurata
tutallamantas manaraq
tayta Inti rikhuchkaptin,
qhatakunamanta,
urqukunamanta,
wayq'ukunamanta ima
pallamunku. Sapanka qurapas
hampikamas kanku ima unquypaqpas chayta, huñu huñullata
llama waskawan wataspa, hampi qura waqaychana wasipi
ñawin aqhawan samaykuspanku waqaychasqaku. Chaywansi
unquq payakunata, machukunata, wachakuq warmikunata ima
hampiqku.
Sapa quras sapa unquypaq kasqa.
Huk watañataqsi, Aña runakunaqa mana yachaq tayta
nisqanta uyarispa, llut'an killapi qurakunata pallarqapusqaku,
chaysi manaraq killamanta: hut'i uhu, qara parihu, tulluyay, suq'a
wayra, tuta wayra ima rikhurirqamusqa.
Hinaspas wawakunata, machukunata, payakunata, waynakunata
ima wañurqachipusqa, manas ima qura huñusqankupas hampiyta
atisqachu. Chaymi kunan runakunaqa hampi makiyuq kananpaq
makinkuta manaraq hampichkaspa makinkuta t’inkarinanku.
24
Kay hawari willakusqanmanhina tapukuykunata

kutichisunchik.
1. ¿Imatam kay hawariy willawanchik?
2. ¿May llaqtamantam willawanchik? ¿Ima yachaykunatan

kay harawi yachachiwanchik?
3. ¿Aña runakuna kaqninpi qurakunata upyaspaqa

kunankamachus kawsachkanman? ¿Imanaptin?
4. ¿Kunan watakuna aylluykipi hampi qhurata

pallankuraqchu? ¿Imanaptin?
Nisqamanhina, chiqaq kaptinqa (ch) qillqata qillqay,

manahina kaptinqa manam chiqaqchu (mch)
qillqata qillqay.
Qura hampita sapa pawqar waraq killa

chayamuptinsi pallana.
Qura hampitaqa inti chinkaqtin, tutallañas pallana.
Qura hampikunaqa runakunaq unquytas hampin.
Qura hampikunataqa llut’an killapiqa manas

pallanachu.
25
Ayllunchikkunata, yachaqta, tayta mamanchikta
tapurikuspa hampi qhurakunata sutinchaspa siq'inchay:
¡Yachaq masichaykuna! Aylluykunaqa

hampi qurata pallachkankuraqmi, wakin
llaqtakunapitaqmi manaña pallankuñachu,
aswanmi hampina wasipi hampikunallataña
upyanku, chaymi tullu nanachikuq
unquywan unquchkanku. Ñuqanchikqa
ñawpa yachayninchikkunata qhawarispam
kaqmanta hampi qurawan
hampinakunanchik.
¡Ama qunqankichu!
26
Ayllukunapi mayhina rimasqanchik.
Ayllukuna kasqankumanhina kasqallanta huk simiwan

sutinwanhina riqsillasuntaq.
1. Kay sutikunapa kaqllam yuyaynin, chayta
rimayniykimanhina llimp'iy.
P’isaqa K'anka
Lluthu Mallki
Siwar Utulu
Q’inti Sach’a
2. Lliw simikuna llimp'isqaykita qillqay
Kunanqa chay iskaynin sutikunawan rimayta qispichiy.
Yaku Mamayta yutu mancharichisqa.

Unu Mamayta mancharichisqa.
Para
Tamya
Sach'a
mallki
K'anka
utulu
3. Imanaptinmi sutikunata mana kaqllatachu rimanchik.
Ñuqanchik ayllukunapiqa ch'ulla rimaymi kanman, ichaqa huk

ayllukunapi chay sutikunata manam kaqllatachu rimanku. Chayqa
manam sasachakuychu, aswanmi rimayninchikta mast'arichinapaq allin.
27
Yachasqanchikmanta yuyaykuspa rurasunchik.
Y
Hawariy rurasqanchikmanta hamut’asunchik.
Ñawpa pachapi Chay yachasqaykiwan

ruraykunamanta huk hawariyta
hamut'ay. paqarichiy.
Masiykikunaman Masiykikunapaq
rurasqaykita hawariykimanta
qhawarichiy. tapukuykunata paqarichiy.
Masichaykuna, kunankama
yachasqanchikmanta yuyarispa
hinaspa hunt'apasunchik.
Imakunapas Yachaykuna Imatawanmi aswanta

atisqanchik wasapasqanchik atinanchik kanman.
Chuqllu puquchi
pisquchapa
yachayninmanta
Hawariy ruraysikuyta
Hawariy ñawinchayta
Hawariy qillqayta
Qatiq yachana t'aqapi imakunataq rurananchik kanman,

chayta qillqay.
2
T'aqa
Ayllunchikkunapi
aymurasunchik
Ancha munasqay masichaykuna

• Añaspa hasp'isqanmanta rimasunchik.

• Mikhuykuna pisi rurusqamanta rimasunchik.
• Runakumnamanta, uywakunamanta, sachakunamanta,
tiqsichay qillqara rurasunchik ñawinchasunchik.
• Tiqsichay qillqata sayayninmanhina qillqasunchik.
• Wak ayllukunapa yachayninkunamanta yuyaymanasunchik.
Añaspa hasp'isqanmanta
rimasunchik
Kay siq'ita qhawarispa rimanakusunchik, hinaspa

tapukuykunata kutichisunchik.
¡Achaláw! kay
allpamantaqa hatun hatun
k'urpakunata hasp'ichkani,
kunanqa manam silluypas
nananchu...!
1. ¿Riqsinkichu añasta. Maypitaq wasin? ¿Imatam mikhun?

2. ¿Imaynatataq añas k'urpakunata hasp'ichkan?
3. ¿Imatataq añas chayhinata haspispa willawanchik?
4. ¿Chay añas haspisqanta maypim yachasunchik? ¿Pitaq
willawasunchik?
5. ¿Ima ch'ikukunatataq aylluykipi yachankichik?
“Añas hatuchachaq k'urpakunata hurqun, chayqa

allin papa aymuray wata kanqa”. Ñut'u allpallata
hasp’in chayqa mana allin papa aymuray
watachu kanqa”.
Kunan ayllunchikta tapukuspa añasmanta

yachasqankuta qillqasunchik.
30
Mikhuyninchik chaninchaymanta rimasunchik
Manaraq tiqsichachkaspa allinta uyarispa rimasunchik.
p q q p
Ñawpaqtaqa p rimasqanta
pachikapa q ñawinchasunchik.
¡Yachaq masichaykuna kunan wataqa

pisichallatam mihuykunaqa ruruchkan!
Lluytam qasa wañurqachipum,
hinaspapas kunan runakunaqa manañam
ch’askakunata qhawarispachu tarpunkupas,
chaymi muchuy wata kunan wata kanqa.
Kay tapukuykunata sapanka kutichisunchik.

1. ¿Imamantam Pachika willawanchik?
2. ¿Ima yachaykunatam Pachika kunan watamanta
willawanchik?
3. ¿Imaynataq kay wata runakunari kachkanku?
Ch'inllapi yuyaymanaspa ñawinchaspa ima rimasunchik.
Rimarispalla: Ima llaqtakunapa rurayninkunatam runa

masinchikkunaman riqsichisunman. Chaypaqmi
hatunninmanta uchuyninkama allinta qhawarispa
qallarisunchik. Tiqsichay qillqata ruranapaq.
1. Yuyaymanasun. Imaynatam tayta mamanchikta

machunchikta hukkunatapas tiqsichasuwan,
chaymanhina qillqaspa hunt'achisunchik.
31
2. Tiqsichay qillqa ruranapaq allichasunchik.
a. ¿Imamantam tiksichay qillqata sayarichisunchik?
b. ¿Imapaqmi aymuraypi ruraykunamanta tiqsichasunchik?
c. ¿Pikunataq tiksichasqa qillqanchikta uyarinqaku?
• Tiqsichasqa qillqata wakichisun.
a. ¿Iman tiqsichay qillqanchikpa sutin kanqa?
b. ¿Tiqsichasqa qillqanchikta takyachisunmam?
c. ¿Imakunatam chaypi tariswan?
Tiqsichasqanchikmanta hamut'asunchik.
Rimanakuchkaspa
1. Imatam tiqsichasunchik. Chayta qillqana pirqaman

k’askachisunchik.
2. Tiqsichayta qallarisunchik.
Rimaq kaspaqa... Uyariq kaspataq...
• Napaykuspa • Ch'inlla uyarisunchik.

tiqsichasqaykita • Tiqsichaspa
riqsichisunchik. kuskanchasun
• Ñiqinchaspa siq'iwan.
tiqsichasunchik. • Uyariq
• Sut'inta rimarisunchik. masinchikkunawan
• Uyariqkunata qawarispa allinta
qhawarispa uyarisunchik.
rimarisunchik.
Arí, manam nispa mayqintapas qillqay.
1. Imamantam riqsichikamurqan chayta yacharquni.
2. Tiqsichaspaqa chaninchasqa ñanta purini.
3. Tiqsichaspa, makiyta, uyayta, allinta apaykachani.
4. Ch'uyachata, kallpawan rimarquni.
32
Taytapa llamk’ana rurayninkunamanta
ñawinchasunchik
Aymuraypi ruranakunata tiqsichasunchik, hinaspa

Ch'inlla tiqsichanapaq qhawasunchik, hinaspa suti

rantikunata, rimay tukupaq ch'iku, tukuynin ch'ikutawan
qillqasqapi riqsichisunchik.
Qillqanapa sutinta ñawinchaspa, siq'ipi tapukuykunata

kutichisunchik.
Qillqapa sutin
Ima qillqataq kanmanri Imatam riqsichiwasunchik
Kay tiqsichasqa qillqa tayta Imiku aymuraypi

rurasqanmanta rikch'ariyninmanhina riqsichiwanchik.
Imapaqmi qillqata ñawinchanki.
33
Ñawinchachkaspa
Runakuna, uywakuna, sach'akuna tiqsichaymanta

ñawinchasunchik.
Taytap rurayninkuna
Tayta Imiku Mallma Waqasa

llaqtapi kawsakun, payqa
tutallamanta uqi
punchuyuq, yana ch’uqulluyuq,
anku usutayuq, warak’a
sillwisqa ima allillamantam
purin. Chay taytataqa
ñuqanchikpas, qamkunapas
karumantarqmi napayukunanchik,
manachayqa warak’anwanmi
qatikacharusunkiman.
Mihuykuna aymuraypaq tukuy ruranakunata rurayta
yachan, payqa Pawqar wara killamanta pacham, llama
millwata allichakuchkanña, waskatapas mat'i
mat'illatañam yachasqamanhina allin makinwan simp'an.
Papa hasp'iy chayamuptin, haspinakunata rawk'anatapas
allinta puqusqa sach'akumamanta llaqllallantaq.
Chaymantapas wisllata, wist'ata, p’ukutapas rurallantaq.
Waqasa runakunan, taytata sutichanku “Yachaq tayta”,
paykuna “ Yayan
machu” nillantaq.
Tayta Imikupa tukuy imaymana rurasqantaqa llapan
ayllukunamantam rantikuq rinku.
Kunan watakunaqa tayta Imikuqa machuyarqapunñam,
ñawinpas phuyu phuyutañam rikuchkan. Kunan
waynakunaqa manas imatapas rurankuñachu, rantiyllas
rantinku. Tayta Imikuqa waynakunata kayhinata nin:
–“¡Waynakuna ñuqa ripuptiy allquhinallañam awllankichik”
–nispa. Chaymi Waqasa waynakunaqa llakisqa kanku.
34
1. Qillqa chiqaq nisqanta ñawinchaspa llimp'isunchik, mana

chiqaq kaptinqa hina ch'usaqlla qhipachun.
Tayta Imiku
Tayta Imiku aymuraypaq
Waqasa ayllupi
ruranakunata ruran.
llamk'an.
Tayta Imiku uqi Tayta Imikuta Waqasa

punchuyuq, yana runakuna “Yana machu” nispa
ruquyuq allimanta purin. sutichanku.
Tayta Imiku
wayqata, punchuta
awan.
2. Siq'ita hunt'apasunchik.
Aymuraypaq Chaymantapas
ruran: rurallantaq:
Tayta Imiku
Kunanqa tayta Imiku machuyarqunñan, hinaspa
35
3. Kunan chiqa kaqta (arí) mana chiqa kaqta (manan)
nispa qillqay.
Tayta Imiku aymuraypaq qhatumanta waskakunata

rantikun.
Tayta Imiku aymuraypaq waskakunata llama millwamata
ruran.
Waqasa ayllupi kunan waynakunaqa ruranakunata
rurachkanku.
4. Kay rimaykuna imatam nin, chayta qillqsunchik.

… Tayta Imiku waynakunata nin: “Ñuqa ripuptiy allquhinallam
awllankichik”.
5. ¿Imaynanpitaq Waqasa waynakuna mana ima rurayta-

pas yachankuñachu?
¿Imarayku?
6. Qillqa ñawinchasqanchikmanta yanachasqa simikuna

kachkan, chayta urayninpi qillqay.
Chay taytataqa ñuqanchikpas, qamkunapas
karumantaraqmi napaykunas, ... paykuna yayan machu
nillantaq…
36
7. Kay simikunawan hunt’achisunchik.
Ñuqanchik Qamkuna
Paykuna
tayta Imikuta puriqta rikunchik.
aymuraypi yanapankichik
allinta purinku.
8. Yuyaymanaspayki qillqay. ¿Allinpunichu tayta Imikupa

aymuraypaq rurasqankuna kanman? ¿Imaynanpi?
9 Masichanchikkunawan rimanakuspa tapukuyta

kutichisunchik.
¿Imaynatam tiqsichay qillqa qallarin?:
¿Imapim tiqsichay qillqa ñawinchasqanchik tukun?
37
Qillqasqanchikmanta yuyaymanasunchik.
Kay yanachasqa qillqakunapa rimayninmanhina

ñawinchasunchik.
Ñuqa, taytay, mamay tayta Imikuta mana allintachu

qhawarinchik. Taytaqa machuyapuchkanña. Tiyu
Kilkupa awayninkunamantapas mana yuyaripunchikchu.
Hinaptinsi nin: tayta Imiku wañukapuqtinqa
llipillanchikchá waqasun nispa.
Kaq qillqa kasqanmanhina qillqasun.
Ñuqanchik tayta Imikuta mana allintachu

qawarinchik, pay machuyachkanñam, paykuna
mana yuyarinkuchu, hinaptin qamkuna wañukuptinqa
waqankichikmi.
Yuyaymanasunchik: ...
Chay yanachasqa qillqakunaqa: rimaqta, uyariqta,

rimasqantam qispichin. Chaypam sutin SUTI RANTI,
imaynanpi chay rimaykunaqa kaqllatam runapa
sutinman rikch'akun.
Suti rantikunata riqsisunchik.
Sapan: Achka
• Ñuqa • Ñuqanchik
• Qam • Qamkuna
• Pay • Paykuna
38
Munasqanchik tiqsichay qillqata rurasunchik.
Sutin Sara akllaymanta

Musiqa llaqtapi sara aymurayta tukurquspanku,
wasinpiraqmi allinta hatun llikllakunapi,
punchukunapi ch'akichinku. Chaypi runakunaqa
Qallariynin allin aqata upyaspankum, sarataqa sarayuq
Apukunaman wanlla sarata taqi sarakunata ima
much'akuspanku akllayta qallarinku.
Chaymanta warmikunallam sarataqa akllanku,
qharikunaqa wayra chakinwan mama sarataqa
maqaspa wak llaqtakunaman qatirunman,
chaymi warmisapalla waskhawan muyuchispa
kayhinata akllanku:
Hamk'apaq Mut'ipaq Wallpapaq

Muruchu, ch'ullpi, K'illu sara, Huch'uy
h'achapa, urkillus, sarachakuna,
pillpintu, llama ch'umpi, ismu sarapas,
Sunqun
sinqa. phata sara. piqa sara.
Qhatunapaq sara Wachana sara Wiñapupaq

Killu, ch'umpi,
Urkillu, hank'a Paru sara uqi, q’illu
sara, wiñapu sara. (lliptapaq). kulli.
Sara akllayta tukurquspankuqa, manaraq wasi

ukhuman apaykunankupaq, ñawpaqtaqa tayta
uywaqnin Apukunamanraqmi samaykunku.
Insinsuwan, qurakunawan mana kurukuna,
pillpikuna, uk'ucha, rata mana mikhunanpaq
q'apachinku. Mamakunaqa huk paya sara
allichay yachaqwanraqmi sumaqta
markata pichachin.
Tukunanpaqtaq warmikunaqa usutanta
urqukuspanku q’ala chakilla taqiman
waqaychanku. Wakintaqa: wayqaman,
Tukuynin maqmaman, urpukunaman ima allichallanku.
Wayhunpatataqmi wasi maman chumpiman
warkunku. Chay wayhunpaqa paray killapi,
muchuy wata kaptin hank'api mut'ipi
ima mikhunku.
39
Yuyayninchikmanhina imataq tiqsichayri.
Tiqsichayqa
imakunamantapas
Imaynataqmi.
rikch'ayninmanhina
qillqastin rimay.
Tiqsichay
• Tiqsichanapaqqa
ñawpata imatapas
kaqnintahina riqsina.
Imaynata • Chaymanta
qillqakun. rikch'ayninta
yuyaymanaspa
qayllamanta
qillqanku.
Kaqmanta tiqsichayta ñawinchaspa tapuykuykunata

kutichisunchik.
1. ¿Imaynatam Musiqa ayllupi sarata akllanku?
2. ¿Maypitaq Musiqa ayllukuna sarata akllanku?
3. ¿Ima rikch'aq qillqataq kasqa?
4. ¿Imaynam tiqsichay qillqapa rikch'ayninkuna?
5. Ruraykunata tiqsichanapaq: ¿Imayhinatam qillqaswan?

¿Imakunatam yachasunman?
40
Yuyaymanaspa imamantam Tiqsichay qillqata sayarichisunman,

chaymanta rimayta uyarispa tapukuykunata kutichisunchik.
¿Pikunapaqmi tiqsichay ¿Imapaqmi tiqsichay qillqata

qillqata ruranki? ruranki? ¿Imaynata?
Llaqtaykipa aymuraynimpi ima ruraykunan kan, icha

Imamantachu tiqsichay qillqata qispichiwaq.
kutichisqaykimanhina rimanakusunchik:
Tapukuykunata rimaspa kutichisunchik.
¿Maymantam, icha imamantam Tiqsichay qillqata

yuyaymananki?
¿Maypi aymuraymantataq tiqsichay qillqasqata rurawaq?
¿Maypim tiqsichanaykipaq yuyaymanamunki?
¿Imaynamanmi qillqa rikch’arikunqa?
41
Qillqachkaspa
Akllakusqanchikmanhina tiqsichayta qillqasunchik.
Sutin
Maypi
Pikuna
Imata ruranku
42
Kunanqa masichanchikkunawan
huñunakuspa qillqananchik raphita
ñawinchasunchik, chaymanhina
qillqayninchikta qhawarispa allichasunchik.
Ñawinchasqanchikmanhina tapukuykunata chiqata (arí)

mana chiqatataq (mana) nispa qillqasunchik.
Tapukuykuna Arí Mana
Tiqsichayniypa sayaninkuna
ñiq'inchasqachu kasqa
Tiqsichaynipai hatunmanta
uchuychasqachu kasqa
Tiqsichaypa allinchu sutin rurakusqa
Tiqsichaypa rimaynin, ñawinchaynin

ch'uyatachu qillqakusqa
Tiqsichasqa qillqanchikta ñawinchaspanchik ch'uyachaspa

qillqana raphipi qillqasunchik. Masinchikkunapa
qawarisqantapas allichapasunchik. Kay tawa k'uchupi
siq'ichaykuy.
43
Wak ayllukunapa yachayninkunamanta
yuyaymanasunchik.
Qillqasqapa sutinta qillqasunchik, hinaspa siq'inmanhina
rimanakusunchik.
1. Imamantam qillqasqa rimackanman. Mayqin

llaqtakunamantam rimarichkan.
2. Imapaqmi qillqasqaku. Kaphiy aymuraymanta ima
niwachkanchiktaq.
Ñawinchachkaspa
Allinta qillqasqata ñawinchaspa yuyaymanasunchik.
Watimala ayllupi kaphiy aymuraymanta
Watimala ayllupi kaphiyta sapa kimsa killapi aymuranku,

kaphiyqa manam ñuqanchikpa kawsanninchikhinachu
pachallanpi aymurakun, ichaqa yunka ukhupi kaspaqa
anta sitwa killapi qallarinmanmi. Sinchita paraptinqa
pawqar waray killapiñam aymurakun.
Ayllunchikhina paykunapas sumaqta raymichaspanku,
achka achka warmi qhari waynakuna ima kaphiypa
rurusqanta yana yanallata akllarispanku wayqaman
churanku. Sapa sachamantam waranqanpi rurukunata
pallanku.
Chaymanta, llapa runa huñunakuspa akllanku,
unquyniyuqtaqa allpamanmi p'ampanku, manachayqa
wakin qhaqli kaphiy sachakunatam unqurachinman,
hinaspataqmi ruruchallanta qaranta ch'utirispanku
ch'akichinku. Qarantataqmi waqaychanku ismuchispa
mikhuy yurakunaman wanuchaspa yapunankupaq,
chaymantapas
kantaqmi kikin kaphiykuna kallpachananpap. Allinta
ch'uyancharuspanku kaphiytaqa, tusuykuspanku,
takiykuspanku hatun hatun tiqsi muyuntin llaqtakunaman
qhatuchanku. Paykunaqa ch'uya kaphiytaqa sutichanku
“quri” nispa, imanaptinmi chay ruruta qatuchaspanku
Watimala runakunaqa kawsanku.
www. Kaphiy aymuraqwtimala.com
44
Kay tiqsichasqa qillqata ch'inllapi ñawinchasunchik,

chaymanta kay Tapukuykunata kutichisunchik:
1. ¿Imamantam kay tiqsichasqa qillqa willawanchik?
2. ¿May llaqtamantam qillqa willawanchik?
3. ¿Ima yuyaytam kay qillqasqakuna yachachiwanchik?
• “Ayllunchikhina paykunapas sumaqta raymichaspanku

achka achka warmi qhari waynakuna ima kaphiyta
aymuranku…”.
• “Allinta ch'uyancharuspanku kaphiytaqa tusuykuspanku,

takiykuspanku, hatun hatun tiqsi muyuntin llaqtakunaman
qhatuchanku”.
Llaqtanchikpi llamk'aykunawan, Watimala ayllukunapa

llamk'asqankuwan niraqllachu kasqa. Chayta
nisqanchikmanhina siq'ichasunchik.
Yacharqanchikchu… Maypi tiyaq

ayllunchikkunapas kawsaynintaqa
takispa, tususpa, harawispam aymuranku.
Kuskallam huk sunqu hinalla kawsakunku.
45
Ñawinchasqaykimanhina yachasqaykimanhina ima kay
tawa k’uchuta hunt’apay.
Tapukuykuna Ayllunchikkunapi Watimala ayllupi
Kaphi
rurukunari
ima killapitaq
pallakun.
Kaphi rurukuna
pallaq
pikunataq
purinman.
Khapi
rurukunata
imaytataq
akllanku.
Khapi
rurukunatari
imaynatataq
waqaychanku.
Tukuy suyupi mikhuykunataqa aymuranku.
46
Rimayninchikmanta yuyaymanasunchik
Siq'ita qhawarispa masinchikkunawan rimanakusunchik.
¡Panachay! ¡Turachay!
Imaynanpim Uwihatam machkhachkani,
chiripi q’ala umalla wayrataqmi luhuytam
purinki. qichurquwan.
¡Panacháy!
¡Turacháy! Chitatam maskhachkani
Imaynanpim wayrataqmi chu'qutuyta
chiripi q’ala umalla qichurquwan.
purinki.
1. Siq'ikunata qhawarispa tapukuykunata kutichisunchik.

• ¿Imam siq'ikunapi rikukuchkam?
• ¿Imaynatam masichanchikkuna rimachkan?
• ¿Niraqllachu rimayninkuna kasqa? ¿Imaynanpi?
2. Imakunamantam masichanchikkuna rimachkan. Sutinta

qillqaspa siq'iy.
Sutin: Sutin:
Achka ayllukunam kanchik, chaymi rimayninchik

qillqayninchikpas huk niraqkuna tarikun. Ichaqa kaqllataqmi
yuyayninqa.
47
Tiqsichay yachasqanchikmanta yuyaymanasunchik.
Tiqsichayninchikkuna qhawachinakuy p'unchawta

Imatam rurasunchik
rurasunchik.
1. Tiqsichaykuna rurasqanchikwan huk ñawinchana

mayt'uta rurasunchik.
2. Musuq tiqsichaykunata qillqasunchik.
Imaynatam rurasunchik
3. Tiqsichay ñawinchayta wasapanankupaq huch'uy
raphichakunata rurasunchik.
4. Akllasqa tiqsichaykunata riqsichisunchik.
5. Tiqsichay qispichisqanchikta huk raphipi qillqasunchik.
Iskay iskaymanta.
Mayhinatam akllanakusunchik
Huknin riqsichiq kanqa huknintaq yanapaq.
Pikunam kanqaku Yachaqkuna, yachachiqkuna, tayta mamakuna.
Hayk'aqmi rurasunchik Yachana t'aqanchikta tukuykuspa.
Kunanqa yachasqanchikmanta qillqasunchik.
Yachasqata kaykuna rurayta

Kaykunam yachasqay
kallpanchawan.
yachasqanchikmanta
yuyaymanasunchik hinaspa
hunt'apasunchik.
Yachaykuna Imatam aswanta

Imakunapas atisqanchik
wasapasqanchik atinanchik kanman.
Añaspa haspisqan
yachayninmanta.
Tiqsichay ruraysikuyta.
Tiqsichay ñawinchayta.
Tiqsichay qillqayta.
3
T'aqa
Ayllunchikkunapa
rayminkunata rurasunchik
Ancha munasqay masiykuna

• Ch'askakunapa yachachikuyninta yachasunchik.

• Tayta Intipa Raymimanta rimasunchik.
• Yarawita ñawinchasunchik.
• Papamanta yarawita qillqasunchik.
• Huk ayllukunapi uwiha t'ikachiymanta yachasunchik.
Chask'akunamanta rimasunchik
Karluscha wayqichantin rimachkanku. Chaymanta siq'ita

qhawarispa tapukuykunata kutichisunchik.
¡Ñuqanchikpaqqa! Ch'askata
qhawasunchik, imatataq qutu
qutu ch’askakunari
¡Awichunchikta
willawanchik. tapurqamusunchik!
Paymi chaytaqa
willawasunchik.
Ñuqaqa willka mayuta

¡Ñuqnchikpaqqa sapa rikuni. ¡Achaláw!
21 inti raymi killapi wata ¡Imatachari willawanchik!
qallarin, chayhinatam
taytay willawan!
1. ¿Imatam Karluscha wawqichantin qhawachkanku?

2. ¿Aylluyki ch'askakuna qawaymanta willasurqankichu?
3. ¿Imapaqmi ayllunchikkuna ch'askata qawanku?
4. ¿Chiqaqchu 21 Inti Raymi killapi wata qallarin?
Katachillay, Willka Chakata, Qullqa, Amaru ch'askakunata,

killatapas qhawaspam chakrataqa llamk'anchik. Inti,
Pacha mamamanta kharunchakuyta tukuptinmi wata
qallarin, achhuykamuptintaqmi puquy chayamun. Chaymi
paykunata ñawinchayta yachananchikpuni.
Kunan aylluykita tapurispa, wata qallarisqanmanta

qillqasunchik.
50
Tayta Inti rayminmanta rimasunchik.
Siq'ita qhawaspanchik tapukuykunata kutichisunchik.

Musuq wataqa inti raymi killapin qallarin, iskay chunka
hukniyuq p’unchawninpi.
Musuq wata inti raymi killapi

¡Tayta Inti! ¡Tukuy
sunquywanmi
napaykuyki!
¡Uywaqniymi kanki!
¡Qhapaq Taytalláy,
yarqayniyta
pampachaykuy,
kusisqallataña
uywaykuway
taytalláy!
1. Imapaqmi Tayta Intimam haywakunchik.

• ¿Ima qillqataq kanmanri?
• ¿Wata qallariypi ima raymikunan Qusqu llaqtapi kasqa?
• ¿Llaqta runakunapa hayk’aqmi wata qallarynin?
¿Ayllunchikpiri?
• ¿Imatam warmacha rurachkan?
• Qawasqaykimanhina taytaykita tapuspa, imaynatas

tayta intimam haywarikun. Chayta qillqay.
51
Manaraq rimachkaspa
2. Tapukuykunata kutichispa, harawita akllaspa

harawisunchik.
¿Imamantataq
¿Imamantam ¿Maypim
kay siq'i
harawisunchik? harawisunchik?
willawanchik?
3. ¿Pim willawasunchik? ¿Imapaqmi harawisunchik?

¿Pikunapaqmi harawisunchik?
Rimachkaspa
Harawita ñawinchaspa harawisunchik.
Harawiq kaspa. Uyariq kaspa

• Rimaspa, allinta • Llamp’u sunqulla
t'uqyachisaq. harawiqta uyarisaq.
• Makiwam, • Harawisqanta allinta
kurkuwanpas uyarisaq.
rimayniyta • Ch'inchalla yarawiqta
yanapachikusaq. yanapasaq.
• Uyariqkunata
allinta qhawarisaq.
• Yuyaymanasqanta
tapukusaq.
Rimayta tukurquspa
Imaynam harawiypi karqani. Qhawarispa: chiqata (arí),

mana chiqata (mana) nispa qillqasunchik.
Arí Mana
¿Harawisqay ch'uyatachu uyarikurqan?
¿Harawiypi makiywan, kurkuywan, uyaywan

ima yanapachikurqanichu?
¿Masichaykuna ch’inllachu karqanku
harawichkanaykama?
¿Raymichaykunapi harawiyta atiymanchu?
52
Harawita ñawinchasunchik.
Sapanka ayllupi wata qallarisqanmanta, willawasqanchikta

yachachiqwan kuskalla rimasunchik.
Siq'isqakunatata qhawarispa wata qallarisqan raymita

akllasunchik. Chakawan chimpuy.
Chimpusqa siq’itqa qhawaspa tapukuykunata kutichiy.
1. ¿Imatataq runakuna rurachkanku?

2. ¿Imapaqtaq makinkuta huqarichkanku.
3. ¿Pikunapaqtaq qillqasqari kachkanman.
4. ¿Imapaqtaq ñawinchasunchikri.
5. ¿Ima qillqasqa t’aqataq kanman? Chiqaqta

chakawam chimpuy.
Kamachikuychu Willakuychu
Harawichu
Kay harawiqa willawanchik: Imaynatas wata qallariypi

Tayta Intita añanchanku, hinallataq wak llaqta runakunapa
wata qallariypi kasqankumanta.
53
Ñawinchachkaspa
Wata qallariymanta t'aqwirispa yachasunchik.
Tayta Inti
¡Tayta Intilláy!
Kutimunaykitam
suyakuchkayki,
Amayari saqirullawaychu.
Qhapaq Inti
waqyakuchkayki.
Chaqay aylluyman
pusakusqayki,
Kay p’unchaw killapi.
¡Willka Inti asuykamuy!
Amayari karunchawaychu, aylluykikunata

qhawarimuwayku.
Kay Pacha mamanchikpa
mikhuyninta, qamllataqmi
Simi qullqa
phanchirichinki.
Qampaqmi t'ikap
ñuqñuyninpas, kaypiñam
wawaykikunapa tusuynin.
¡Tayta Intilláy!
Willka uyan k'ancharirqamun,
kusikuy phanchirichun,
q’uchirikuy qallarichun.
Kaykuna ch'unchukunapi
tusumuchunku, chaykuna
allinta takimuchunku,
chaqaykuna wankamuchunku,
Warmikunataq sankhuta apamuchunku.
54
Ñawincharquspa
Yanachasqa simikunawan hamuq rimaykunata

hunt'apasunchik.
• aylluyman pusakusqayki.
• Pacha Mamanchikpa mikhuyninta.
• ñataqmi phanchirichinki.
• imamantapas ayllukunaqa.
• ch'unchukunapi tusumuchunku.
• allinta takimuchunku.
Harawispa sapa yaraymanta qillqasunchik.
Tayta inti (yarawi)
1. 2. 3.
Imamantam “Wata qallariy” harawi willawanchik.

Chiqaqta muyukunapi: Kasqanmanhina arí, mana,
simikunata qillqay. Tawa k’uchutataq llimp'iy.
Taytapa intiman Ayllunchikpa Inti Raymi

haywarikusqanta. rurasqanmanta.
Llaqta runakunapa ayllunchikpa

wata qallariyninmanta
55
Ñawinchaspa qillqaman hunt'apasunchik.
Imapaqmi “Tayta Inti” harawi qillqa qillqaskusqa.
Kay qillqakunapi nisqanta taripaspa qillqasunchik.
Kutimuy
ima ninantaq
suyachkayki...
Qampaqmi t'ikayqa ima ninantaq

ñukñuyninpas.
Warmikunataq
sankhuta ima ninantaq
apapuchunku
Kimsa kimsamanta “TAYTA INTI” yarawimanta huñunakuspa,

yuyaykanakuspa wakinnin huñukunawanpas rimarisunchik.
1. Ima wata qallariypi llaqta runakuna tuqyaqkunata

tuqyachinku, wayratapas qillichanku. ¿Imaynatam
chayta qunqachiyta atisunchikman?
2. ¿Imapaqmi Inti taytata ayllunchikkuna wata qallriyninpi

haywarikunku? ¿Imanaptin?
3. Allinta yuyaymanaspayki Inti Taytaq harawinta

hap'iqaykamunki.
56
4. Kay siq'iqakunata qhawarispa yuyaymanakuspa pukawan
llimp'isunchik.
Ayllunchikpaq wata qallariyqa
Llapa
runakunapaq Tayta intipa 21 inti raymi
p’unchawnin muyuyninmi. p'unchawmi.
qallariptin.
Harawiqa qillqakusqa Tayta Intita khuyakusqanchikmanta.
Harawiqa llaqta runakunapa wayrata tuqyaqkunawan

qillichasqanmanta qillqakusqa.
Tayta Intita haywarikusqanmanta.
4. Tapukuykunata kuyichiy. Chakawan ch’ullallata chimpuy.
a. ¿Ima qilqasqataq ñawinchasqaykiri kasqa? Chakawan

chimpuy.
Willakuychu Kamachinachu
Harawichu
Ch. ¿Kay qillqasqari imapaqtaq rurasqa?
Wata qallarisqan yachananchikpaq.
Qullana rikunanchikpaq.
Harawiwan inti uyariwananchikpaq.
57
Siminchikta yuyaymanasunchik
Harawinchikta ñawinchasunchik.
Kaykuna ch'unchuta tusumuchunku.

Chaykuna allinta takimuchunku.
Chaqaykuna wankamuchunku.
Llapanchik huk huñulla rimanakusunchik.
Imakunataqsi yanachasqa simikunari.
Chaykuna
rimakuwachkanchik.
Qampa chukchayki
yanay yanacha.
Ñam yachanchikña imas rikuchikuqpa suti rantita, hinaspa

kay suti rantikunawan (wak, chay, chaqay, kaykuna,
chaykuna chaqaykuna) rimayta hunt'apasunchik.
• runa sipiyta munan.
• runapaq unuta apani.
• pukllaq hamunku.
• sara ukhupi purichkan.
Rikuchikuqpa suti rantikunata riqsisunchik.
Sapanpi Achkanpi
Kay (kayllapi rikhusqa) Kaykuna (kayllaypi rikhusqa)
Chay ( kharupi rikhusqa) Chaykuna (kharupi rikhusqa)
Chaqay (kharupi mana Chaqaykuna (kharukpi mana

rikusqa) rikhusqa)
58
Papamanta harawita qillqasunchik
Ayllunchikkunaqqa may tukuymi yachaynin. Paykunaqa Inti

Raymi killapi qasa rikhurimuptin, tukuy mikhuykunata papamanta,
uqamanta ullukumanta ruranku: ch'uñuta, kukupata, ayaqhata,
mallulluta ruranku. Hinaspa urpupi, maqmapi, puruñapi
waqaychanku.
Kunanmi imaynas harawi qillqana, chayta qhawarispa

papamanta qispichisunchik.
Sutin ¡Mama papalláy!

Khuyakuwaqniy,
¡sumaq Mamalláy!
yana allpap
sunqunpi wiñaq,
Pacha mamapa
Yarayma
sunqunmanta
qispimuspa
ñawillaykuta,
simillaykuta kusirichinki.
Taytaykupa saqiykusqan, ¡hatun sunqu!
llaqtanchikpi wiñay wiñay kawsaq Mama,
Yarayma quri qullqi ch'awchuykita mast'aykuspa
wachu mikhunanchik wasinchikman waqyawanki.
¡Chay sunquykin!
sunqullayta misk'iykachin
Simi qullqa
¡qampa aychaykim!
aychallayman
yapaykukun.
Qam kaptiykim, kay
yarqayniy kusirikun papa
wayk'ucha,
mikhuychaykita
malliykuptiy.
Qillqaq Ranulfo amador Fuentes Rojaspa qillqasqan
59
LLikachata ñawinchaspa harawiq sayayninta riqsisun.
Harawi
Imataq Rurayninkuna
Sumaq Yarayma Wachu

sunquchakusqa qillqa.
Kawsayninchikkunamanta
llakikuynichikkunamanta
kusikuyninchikumanta ima Wachukunawan Sapa sumaq
kallanmanmi rurasqa niykuna
Harawipaq rurayninkunata kay llikachapi hunt’apay.
60
Imamantam harawita qillqasunman. Akllaspa llimp'isunchik.
Saramanta Mama killamanta
Yarawi qillqanapaq. Tayta mamanchikta, yachaqta

huk runakunatapas tapurisunchik. Huknillanmanta
akllaspa kay tapukukuynata kutichisun.
Harawi qillqata sutichasaq
Imaynanpitaq chay sutintari akllarqanki.
Pikunataq yarawita Imaynatataq

uyarinqa. harawisunchik.
Kayta siq'ita qhawarispa tapukuyta kutichisunchik.

Sayaynintapas, yuyaymanaspa allinchapasunchik.
Harawipa sutin
¿Imaynatam ¿Hayk'a ¿Imaynatam

qillqayta yaraymatam qillqaspa
qallarisunchik? rurasunchik? tukusunchik?
61
Qillqachkaspa
Harawita sayayninmanhina qillqayta qallarisunchik.
Sutin
Wachu
Yarayma
Ruraq
62
Kunanqa huñullapi masichaykikunawan

harawi qillqasqanchikta qhawarispa
allinta mat'ipasunchik.
Tapukuyta kutichisunchik, arí, mana nispa

mañakusqanmanhina.
¿Allintachu harawita suticharqani?
¿Sayaninmanhinachu harawita
qillqarqani?
¿Harawi qillqay, ayllunchikkunapa

sunqunta llanllirichinmanchu karqan?
¿Harawi qillqapa wachunkuna

allintachu tukusqa?
¿Tukuy imaymana sunqunchikpa

ukhunmanta lluqsimuqtachu harawita
qillqachkani?
Harawita chuyachasqanchikta
qillqasunchik. Hinaspa llimp’ispa rikukuq
pirqaman k’askachisunchik.
63
Wak ayllukunapi uwiha t'ikachaymanta yachasunchik
k
Huñupi tapukuykunata kutichisunchik.
Ima ruraymantatapa siq'i willawanchik. Imapaqmi
qillqarqaku. Imatam chay qillqa willawanchik.
Ñawinchachkaspa
Allinta ñawinchaspa ch'inllata ñawinchasunchik.
Uwiha t'ikachiymanta
Waqasa, Puma qucha,
Wayana, Tuntura, Uma Marka
Apu Rimaq suyupi, sapa wata
24 inti raymi killapi, uwihankuta
t'ikachinku. Paykunapaqqa
chay killam, uwihakunaq
miraynin pacha chayamun,
chaymi muhunachinku,
chaytam tukuy imaymana
takiykunawan tusuykunawan
raymichanku.
Tutamantam huk yachaq kuka k'intuwan, insinsuwan, winuwan
ñawin aqhawan ima uwihayuqpa Apunchikkunamanta
mañarikuspanku uwiha illata apamunku, hinaspataqmi
yachaqqa uwihata misa tulluwan almanta kallpachan.
Chaymanta uywayuq ayllu hatun china mana uwihata
yayan urqu uwihatawan hap’ispanku sumaqta simp'arqunku.
Takuwan uyachankunata llusirquspanku, huk llikllapi sumaq
illachasqata kukawan illakunatawan saminchanku, hinaspa
maymantas wataman lliw uña uwihachakuna paqarimuspa
hamunqa chayta rimarinku. Kukatapas pastu nispa simillawan
chay llikllamanta hakunku. Chaymanta sumaq tullpusqa
q'aytuwan ninrinkunapi tik'achinku, china uwihatam iskaynin
ninrinpi, urqutataqmi chulla ninrillanpi, imarayku chhaynata
ruranku, chaysi uwihaqa yawarnin q'uniriptin muhukuyta
qallarinkuña. Hinaptinmi warmikunapas china uwihaman
qharikunataq urqu uwihaman tukupunku.
Ruraq: Fermín Antonio Román Salinas (Apu Rimaqmanta)
64
Kay willakuyta sapankanchik ñawinchasun. Chaymanta

kallpawan yuyaymanakuspa tapukuyta kutichisunchik.
1. ¿Imamanta kay qillqasqa willawanchik?
2. ¿May llaqtakunamantam kay qillqasqa willawanchik?
3. ¿Imatam niwanchik kay rimay?
4. ¿Ayllunchikkunapi uwiha t'ikachiy niraqllachu waka

t'ikachiywan kasqa?
5. ¿Imaynanpim kunan pacha runakunaqa lastiku p'achallawanña

purichkanku? ¿Allinchu kanman? ¿Imarayku?
6. ¿Uwihakuna chinkapuptin urqukuna, purun pampakuna,

imaynataqsi kanqa?
65
8. Rimayta nisqanmanhina ñawinchaspa qillqasunchik.
“China uwihatam iskaynin ninrinpi, urqutataq chulla
ninrillanpi t'ikachinku”... Imatam niwanchik.
“Wakin llaqtakunapiqa manañas uwihataqa

t’ikachankuñachu, chaysi uwihakunaqa chinkapuchkanña...”
Ñawinchasqaykimanhina uwiha t'ikachiymanta

llimp'isunchik. Chay llimp'isqaykimanta masiykikunawan
rimanakusunchik.
Yacharqankichu... Kunan watakunaqa

manam uwhikunaqa urqukunapi purinñachu,
lliwmi wañurqapun. Chaymi llaqtapi tiyaq
runakunaqa Apunchikkunapa sunqunta,
wasinta lliw qurita qullqita maskhaspa
k'irichapuchkanku.
66
Rimayninchikta misk’irichisunchik.
Siq'ita qhawaspa masinchikkunawan rimanakusunchik.
Wak kharullatañam Arí, Chaqaytaraq

risunchik. purisunchik, asnuchanchikmi
Asnuchanchik sayk'urqunqa uraykusaqmi.
pisiparqunqa.
1. Yanawan qillqasqa simikunamanta tapukuykunata kutichiy.
• ¿Imamantam warmakuna rimachkanku?

• ¿Niraqllachu simikuna kasqa? ¿Imanaptin?
• ¿Yanachasqa simikunapa niraqllachu yuyaynin kanman?
¿Ima ninkitaq?
2. Yanachasqa simikunata niraq masinwan tupanachiy.
wak Sayk'urqunqa
risunchik Chaqay
pisiparqunqa Purisunchik
Ayllukunapi rimayqa manam ch'ullallachu, rimay

misk’ichinapaqa achka rimaykunam kan.
¡Ama sasachakusunchu!
67
Yuyarisunchik: Harawiqa pitapas munay sunquwan rimapayaymi,

chaytataq munay t'aqa t'aqapi qillqanchik, suti yusakunawan
aswanqa qillqanchik, yaraymankunaqa kasqan yupay
wachuyuqkama kanku.
Kunanqa huk raymita yuyaykuy,

pipa rayminpas kanmanmi (Yachay wasipa,
Pacha Mamapa, Apupa, hukpapas); hinaspa
tapukuykunata kutichiy.
Huk raymita akllakuy ¿Maypim, pikunawantaq

raymi rurakunqa?
Yuyaykuy: Mayhinam chay raymichakuq, munay simikunata

akllaspa suti yusakunawan yuyarispa yanapachikuy.
Kunanqa harawita suti yusayuqta

munayta qillqayta qallariy, qillqana
mayt'uykipitaq aswan yapamunki.
4
T'aqa
Uywanchikkunata
raymisunchik

• Kawallupa yachasqanmanta rimasunchik.

• Uywakuna ñak'ariyninmanta rimasunchik.
• Kamachiq qillqata ñawinchasunchik.
• Kamachiq qillqata qillqasunchik.
• Perú suyunchikpa rayminmanta yachasunchik.
Kawallupa yachasqanmanta rimasunchik
Ayllukunapi kawallukuna pisi pisillañan kachkan.

kawallukunaqa runapa ahayunta rikunku.
Siq'ikunata qhawaspa
¡phurrr....phurrrrr! ...
rimasunchik. Apukuna
Pacha Mama, runa masiypaq
ama imapas kachunchu. Payqa
manaraqmi ripunanraqchu
¡Taytallay!...
1. ¿Imatam kawallupi runa rurachkan?

2. ¿Imatataq kawallu rikurqun? ¿Imanaptinmi phur phur nichkan?
3. ¿Hinachu kawallukuna yanqamanta qitipiyarinman? ¿imanaptin?
4. ¿Chiqapchu kawallu runapa ahayunta rikhunman?
Hawa llaqta ayllukunapiqa tutallamantam ima ruraqpas purinku

kawalluwan q’ipichikuspa chaymi, mayninpiqa kawallu, yanqa
qasilla phur phur nispa p’itaykachan mana puriyta munapunchu,
hinataq ruran ahayuta rikuspas, hinata ruraptinqa manas
imananapaschu kikillansi thaknipun.
Ahayutaqa: “chinlla mayukuna, pantamuwaqtaq puriy
purinaykita, imanataña huchata apayukuranki chaspas
qispichipuyki, amachasqam kanki” nispas nina, mana hinata
niptiykiqa khuyaytas runakunata mancharichispa purinman.
Imaynaña kaspapas yachaq runahinayá, runa
masinchikta qispichispa, amachaspa kawsana mana runa
masinchikta ñak’arichispa.
Kunan aylluykipi tapukamuy; imanaptinmi. Kawallu runata

rikhuspa q’itipiyan, chaymanta qillqamunki
70
Uywanchikkuna ñak'arichiymanta rimasunchik
Manaraq rimachkaspa
Masinchikkunawan siq'ita qhawarispa tapukuykunata

rimaspa kutichisunchik.
• ¿Imakunataq siq'ipi rikukuchkan? ¿Maypim chay

pukllaykuna tarikun?
• ¿Allinchu chay pukllaypi uywakuna ñak'arisqan?
¿Imanaptin?
• ¿Imaynataq sunquyki uywakuna ñak'arisqanta
rikhuspa tarikun?
• ¿Wañuyninkuwanchu uywakuna pukllankuman?
• ¿Yawarninta ph'aqchirichispachu uywakunata
pukllachiswan?
Qhawasqaykimanhina taytaykita tapuspa, imaynatam

uywakunata mana ñak'arichispalla pukllachina kanman.
Chayta qillqay.
71
Chay uywa pukllaykunamanta qhawarispa akllaspa
rimarisunchik.
1. ¿Imamantataq kay siq'i willawanchik? ¿Imapim pukllaswanchik?
¿Maypim pukllasunchik? ¿Imakunatam pukllanapaq
allichakusunchik?
2. ¿Pim pukllaymanta willawasunchik? ¿Imapaqmi pukllasunchik?
3. Pukllanapa sutinqa
Rimanakuchkaspa
Pukllanapaqa chaninta qillqakusqata ñawinchasunchik.
Pukllaspa. Mana pukllaspa

Sayayninmanhina ñannintapas Ch'inlla qasilla ama phiñachispa
qhawarispa pukllasunchik. pukllasqanta qhawarisunchik.
Makiwan, kurkuywan rimariywan Pukllaqta takllakuspa
pukllaspanchik yanapachikusunchik. kallpachasunchik.
Pukllasqanta qhawaspa
Pukllaspa kallpawan rimarisunchik.
pukllapakusunchik.
Masinchikkunata yuyaymanasqanta tapusunchik.
Masinchik pukllaptin, mana
Mana maqanakuspalla pukllasunchik. pukllananpaq rimapayasunchik.
Rimanakuyta tukurquspanchik
Chiqaqta (arí) mana chiqaqta @ (mana) nispa qillqay.

¿Sayayninmanhinachu pukllayta qhawarirqani?
¿Makiywan, kurkuywan, uyaywanpas pukllasqayta
yanapachikurqanichu?
¿Rimariyni allintachu uyarikurqan?
¿Masichay pukllachkaptin ch'inllachu karqani?
¿Manachu huk pukllaykunawan, masichay pukllachkaptin
nit'ipakurqani?
Ayllu masinchikpaqa lliwmi kawsan, lliwtataqmi

ñuqanchiktahina munakuwanchik, kay uywa ñak'arichiyqa
karu llaqtakunamantam hamun. Chaywanqa uywakunapa
ahayunmi ripun. Chaymi pisi pisi uywayuqlla kachkanchik.
72
Waka waka pukllaymanta kamachiq qillqata
ñawinchasunchik
Siq'ita qhawarispa waka waka pukllaymanta rimarisunchik.
Waka waka pukllay

Wak
Ñuqa turu Paykuna
kasaq tinyanqa Arí turuyki
kasaq
Ñuqapa turuy
pay
Sutinta ñawinchaspa tapukuyta kutichisunchik.
1. ¿Imatam siq'ipi tayta mamanchik rurachkanku?

2. ¿Imay pachapim chayta pukllanku?
3. ¿Chayhinata pukllanapaq imakunatam allinchasunman?
4. ¿Ima qillqamanmi chay pukllay rikch'arikun? Llimp'iy.
Hawari Tiqsichay Harawi Kamachina
Ñawinchasqanchik qillqa willawanchik, imaynatas

waka wakamanta pukllasunchikman. Mana
wakakunata k'irichaspa ñak'arichispa ima.
¿Imapaqtaq kay qillqata ñawinchasunchik?
73
Ñawinchachkaspa
Kay qillqata qhawarispa rikch'ayninmanhina ñawinchasunchik.
Kaqniyuq suti rantikunata tarispa rimanakusunchik.
Waka waka pukllay

Tayta Karlus Ruman Pichiwa ayllumanta waka waka pukllaymanta
kayhinata willakun. –Wakaykuta ch'uyachaspa munayta mana
k’irispa kusikuywan waka wakamanta pukllayku.
Chaypaqmi kanan:
• Kuka, insinsiyu, winu, ñawin aqha, lasu,
t'ika, allin rakhu k'aspi ima.
• Runakuna: waqrayuq chupasapa
turu, waka, takiq, qatay, pukllachiq,
lasuq ima.
• Pukllachiq: payqa llikllayuq, chumpiyuq,
uwiha ruq'uyuq hatun waqrayuq.
• Tinka: Kancha punkupi allin rakhu k'ullumanta sayachisqa.
• Munay llimp'iyuq q'aytukuna lluqiman puchkasqa.
• Qatay turu: Hatun lasuyuq.
• Takiqkuna ruq'unpi imaymana llimp'iman rikch'akuq t'ikayuq.
Mayhinatam pukllakun
1. Kukaykuwan insinsuykuwan ñawin aqhaykuwan
Apunchikkunaman samaykuyku.
2. Turuykichik tukuspa. Pukllananpaq runakunata akllanku.
3. Wakakunaqa lasusqakama kanchaman yaykunku.
4. Uywanku kusisqallañam qaparispanku wichqachikunku.
5. Turukunatataq lasuspanku huk tinkaman waqramanta t'iqunku.
6. Chaypi sumaqta hampiykuwan q'apaykachinku.
7. Hinaspa lluq'i q'aytuyuqta
pukllananman kacharinku.
8. Llikllawan munayta pukllachinku:
Simi qullqay
chansa chansata qhawapayan,
llikllawanmi turiyan p'itakachaspa
sayk'unankama.
9. China wakanchikkuna tinyankuwan
tususpa, takispa turukunata kusichinku..
10. Turuy, mana allinta kusikun chayqa
lluqsipunmi. Allin phiñaqa pitapas
waqranmanmi.
11. Runapas lliw t'ikachasqa tusunku.
Tukukuypitaqmi Pacha mamaman
Apukunamanpas –“urpiy sunquy” –nispa
haywarinku.
74
Rimanakuspa tapukuykunata kutichisunchik.
1. Imakunam kay kamachina qillqapi kasqa. Chayta llimp'iy.
Wakakuna, turukuna, Wakakuna, turukuna,

turiru, tinyakuna, lasukuna, tinyakuna,
arpakuna, waskhakuna, k'ullumanta tinka, lliklla,
sarakunas, hukkunapas. hukkunapas.
2. ¿Imawanmi Apunchikkunaman samaykunku? Chiqaqta

llimp'iy.
Kuka, insinsu Kuka,

Kuka, winu, lasu, winu
winu, ñawin
aqhawan. aqhawan.
aqhawan.
3. Qhatiqninta yupaychaspa llimp'iy.
Tukukuypitaqmi Turuykichik tukuspa

Pachamamaman samanku. pukllananpaq akllanku.
China wakanchikkuna tinyata waqtaspa tusunku.
4. Kay yanachasqa simikunawan ñawinchaspa

huntasunchik.
a. runata phiñallaña Turuykichik

Wakay
qatikachasqa waqrananpaq.
Aqhanchik
Ch. llama kunkamanta Uywanku

lasuyki
rurasqa kasqa.
75
h. chakrayman yaykurqusqa.
i. ñuñun uñachanta.
l. p'uchqu p'uchquta
puqurqapusqa.
5. ¿Imaynatataq kamachina rurasqanchikta pukllaswan?
6. ¿Kay pukllaypi turukuna wakakuna wañunchu? ¿Imanaptin?
7. Huñupi masinchikwan rimarinakuspa. Tapukuyta

ñawinchaspa yuyaymanaspa kutichisunchik.
a. Kay qillqa ñawinchasqanchik. ¿Waka waka pukllayta

yachachiwanchikchu? ¿Imaynanpi?
ch. ¿Waka wakamanta pukllay niraqllachu yachay

wasipipukllaykunawan?
Qillqana mayt'upi masinchikwan

qhawarichinakuspa, tapukuykuna
kutichisqanchikta niraqchachisunchik.
Hinaspapas tayta mamanchikman
ñawinchasunchik.
76
Rimayninchikta kallpachasunchik
Kunan qillqasqata ñawinchaspa, sayayninmanhina llimp'isunchik.
a. “Tayta Karlus Ruman Pichiwa ayllupi waka waka puklllayta

willakun. –Wakaykuta ch'uyachaspa kayhinata waka
wakamanta pukllayku”.
Sutin Qallariynin Sunqun Tukuynin
Yanachasqa simikunapa kaqniyuq suti ranti sutin. Chaytaqa

wakapa sutinwan kayhinata pukllarachisunchik.
Sapan Achka
Ñuqap wakay Ñuqanchikpa wakanchik
Qampa wakayki Qamkunap wakaykichik
Paypa wakan Paykunap wakanku
Yanachasqa qillqapam kaqniyuq suti ranti sutin. Chay

kaqniyuq suti rantiwan rimaykunata qispichisunchik.
1. Turuyki runata waqrarqusqa.
2. uwihaykichik millwasapallaña kasqa.
3. wasinchik munay llimp'isqa.
4. wakay urqupi sapallan purichkan.
5. chakram qurallaña mana runap llamk’asqan

hina kasqa.
6. rurananku, pisichalla ñuqanchikpamantaqa.
Imataq chay kaqniyuq sutirantikunari. Kaqniyuq suti

rantiqa kaqninchiktahinan imatapas sutichawanchik.
Chaymi ñuqanchikqa allinta yuyaymanaspa qillqata,
rimaytapas qispichina.
77
Munasqanchik pukllaymanta kamachina
qillqasqata qillqasunchik.
Ayllunchikpiqa imaymana pukllaykunan kan.
Sutin Chutanakuypi pukllay

Tayta Tumas Turpum kay
kamachinata
willakurqa: –Kay munay pukllayqa
ñuqaykupa sumaq
paqarichisqaykum –nispa.
Ñawpaqtaqa kaykunam
hunt'akunam.
• Wayna sipas kanan,
paykunapam chay pukllay.
• Arariwan kusikuykunata churanan paypam lawita tinya p'umpu
Kanan ima kananpuni.
• Arariwapa kamachiynintam sumaqta uyakunanku.
• Papa allaymi munayta tukukunan.
• Waynapas sipaspas allin ukhunanku p'acha watasqam hamunanku.
• Pukllanankupaqmi qullanapa munayninta mañakunanku.
• Qullanam ninan: –qamkunapa pukllanaykichikta
pukllamuychik –nispa.
Pukllayninpuni.
1. Allillamantam warmikuna huk waynata chaqayna
urayta aysaykukunku.
2. Hinaspa: –Qampari p'asñaykichu kasqani –nisparaq
wikch'umunku.
3. Qharikunataqmi: –Ñuqapa kallpallaypaqmi kachkanki
–nispa sapanka huk warmita chutarqullankutaq.
4. Sapanka t'aqam mayhina hap'irqunankuta
yachachinakunku.
Pukllanin 5. Tukuy papa allaqkunaqa
asinkutaq t'aqllaykunkutaq.
6. Qullanapas –Mama papapas
Simi qullqay
asikuchkanmi –nispa
willakamullantaq.
7. Chaymanta tukuypiqa
asiykukuspa sumaq papata
ichhuwan tapapunku.
8. Hinaspa huch’uy tinyata
p’anaykuspa quchiriyukunku.
Chayhinatam Phaqchanpi
munayta kusikunku.
78
Kamachina qillqa. Sutinmanhina, chay qillqaqa huk
ñantam kamachiwanchik. Imaynatas pukllayta, mikhuyta,
wayk'uyta ruraykunata qallariyninmanta tukuyninkama
ruraswan chayta.
Tapukuykunata kutichisunchik.
• ¿Ima qillqatam rurachkanchik?
• ¿Ima sayaynin kamachina qillqanchikpa kasqa?
Kamachina qillqapi simikuna kachkan: Chaymanta,

mayhina hinaspa chaysi, chayrayku, ichapas, ichaqa.
Chay simikunaqa RIMAY HUÑUCHI SIMIKUNA sutiyuqmi.
Chayqa rimaykunata t'inkiq simikunawanmi huñuchina.
Llikachata ñawinchaspa kamachikuq qillasqata riqsisun.
Kamachina qillqa
Imataq Kaqninkuna
Ruraynin
Kanan
kamachikuq
Imapas ruranapaq
niykunawan pusawanchik.
Imaymana Kamachiq
kaqninkuna ruranakuna
79
Kimsa munasqanchik pukllaykunata qillqasunchik. Akllaspa

kamachina qillqata qispichisunchik.
Ñawinchaspa tapukuykunata hunt'apasunchik.
• ¿Imapaqmi kamachina qillqata rurasunchik?
• ¿Kay pukllayta imaynanpim akllarqankichik?
Masinchikwan rimarinakuspa tapukuykunata kutichisunchik.
¿Imapaqmi ¿Pikunam ¿Ima rimaywanmi

kamachina ñawinchanqaku? qallarisaq?
qillqata qillqasaq?
Ch'uyachanapaq akllasqa kamachinata qillqana mayt'upi

siq'ispa sayayninmanhina hunt'apasunchik.
Qillqananchikpaq
Akllasqayki Imaymana puriyllanpi rimay
kamachina llamk'anakunapa huñuchi
qillqapa sutinta sutinta simikunawan
qillqasunchik. yupaychaspa t'inkispa
qillqasunchik.
rurasunchik.
80
Qillqachkaspa
Kamachina qillqata sayayninmanhina qillqasunchik.

Chaymanta allinchapaspa ch'uyata qillqallasuntaq.
Sutin
Kanan
Pukllaynin
Ruraq
81
Masichanchikpa rimarisqanta ñawinchaspa qillqasunchik.
Kunanqa. Masinchikwan qillqana mayt'uta

quykanakuspa, qillqasqanchikta
ñawinchaspa allinchapasunchik.
Chaymanta allin qillqasqata
ñawinchasunchik masinchikkuna
allinchapayta yanapawananchikpaq.
Hinaspa tayta mamanchikmanpas
wasinchikpi ñawinchallasuntaq.
Mañakusqanmanhina qillqasunchik.
Tapukuykuna Ari Mana
¿Kamachina qillqa yachayninta allintachu

akllasqani?
¿Hap'ikapusqachu sutin kasqa?
¿Kamachina qillqa sayayninmanhinachu

qillqani?
¿Rimay huñuchi simikunata kaqninpichu
qillqasqani?
¿Ch'uyachasqachu kamachinankuna
kasqa?
¿Allinta qatipaspa sayaninmanhina
rurasqachu kasqa?
¿Ruraqpa sutinta qillqasqachu kachkan?
Masinchikpa mañakusqanta llimpi'sqa raphipi kamachina

qillqata qillqasunchik. Chaymanta wasinchikpi tayta
mamanchikman ñawinchasunchik.
82
Perú Mama suyunchikmanta rimasunchik.
Huñupi tapukuykunata kutichisunchik.
¿Ima ruraymantataq siq'i willawanchik? ¿Imapaqmi
qillqarqanku? ¿Imatam chay qillqa willawanchik?
Ñawinchachkaspa
Allinta ñawinchaspa ch'inllata ñawinchasunchik.
Perú suyunchik
Perú Mama suyunchiktaqa sapa 28 anta sitwa
killapim raymichanchik. Chaymi chala, thaya
tuqi sach'a sach'api ayllunchikkuna
huñunakuspa unanchata sayachispa, willka
takiyta mast'arispa yuyarinchik. Perú Mamaqa
tukuy munay raymichayniyuqmi: takiyniyuq,
tusuyniyuq, k'anchariq t'ikallaña wiphalawan
wasikunap pataman sayarqachisqa
ayllunchikkunapas munay, p’achasqahina
kanku, llamp'u sunquyuq.
Kusi kusillaña misk’i mikhuynintapas mikhuykuspa
lliw tiqsi muyu pacha riqsichikuyniyuqmi.
Sapa suyu rurayninkunawan: Mikhuywan, uywankuwan, quchanwan,
awichunchikpa kallpanwan rurayninkuwan, p'achankuwan risqsichikun.
Chaymi chikanta sapa suyu ayllupa
p'achakusqanmanta riqsisunchik.
Chala ayllukunapa p'achakuyninqa: punchu, wara, unkunkuqa
anpimanta, chuqullunkupas tukillu sach’ap raphinmanta rurasqa,
hatunkarayllaña intip ruphayninmanta llanthunanpaq, wakap
qaranmanta kunkayuq sapatunkupas.
Ñuqanchik thaya tuqi ayllukunapataq p'achayninchikqa sumaq
k'anchariq llimp'isqa: uwiha, paqu millwamanta punchupas, phalipas,
unkupas allin phatu awasqa chirimanta
p'istukunanchikpaq. Ch'ullunkupas tukuy
imaymana q'aytukunawan t'ika phanchirik
Simi qullqay llimp'isqa rikhukuq, lliwllapas makiwan
rurasqa. Sach'a sach'a ukhupi
ayllunchikkunataqmi warmipas qaripas huk
chulla alphurunmanta kushma sutiyuq
unkullayuq, sumaqllaña sach'a sap'i
llimp'ikunawan siq'ichasqa. Chay
p'achakunaqa kikin warmikunapa allin
makinwan rurasqanmi.
83
Perú suyu qillqata rimayta ñawinchaspa tapukuykunata

kutichisunchik.
1. ¿Imamantam kay qillqa willawanchik?
2. ¿Perú Mama suyu runankuna imaynatam p'achakusqaku?
3. ¿Imatam chala ayllukunamanta willawanchik?
4. ¿Sach'a sach'a ukhupi tiyaq ayllupa p'achakuynin

niraqchu kasqa, ayllunchikpa p'achakuyninwan?
¿Imaynampi?
5. Pananchikpa munay p'achakusqanmanta. Sapankata

tawa k'uchupi siq'ichaspa sutinta qillqasunchik. Hinaspa
niraqllata qillqana mayt'uykipipas, chala ayllupa, sach'a
sach'a ukhupi ayllukunapata pachakusqanta
siq'ichallasuntaq.
84
Rimayninchikta misk'ichisunchik
Iskaymanta siq'ita qhawaspa masinchikkuna rimasqanta

rimallasuntaq.
¡Wawqiy! Arí, sinchitam

Supaytam ruphaykuchkanki.
ruphapakuchkani. T'impusqa
unqusqachushina. unuchata upyay.
Q’uñi yakuchata
munachkani.
1. Kay siq'ita qhawaspa tapukuykunata kutichiy.
• ¿Imatam siq'ipi rikhuchkanki?

• ¿Imamantam rimachkanku?
• ¿Niraqllachu rimayninkuna kasqa?
• ¿Aylluykipi mayqamhinatam rimankichik? ¿Imaynanpi?
2. Qillqasqa simikunawan kaq rimayllata qispichiy.
Supaytam
Sinchitam
Yakuchata
Unuchata
Rimariyninchikpiqa manam kaq simikunallawanchu

rimananchik, chaypaqmi achkha simikuna niraqlla
yuyayniyuqkama tarikun.
85
Yuyarisunchik: Kamachina qillqaqa ima ruraytapas qillqasqa

ñanwanmi kamachiwanchik. Kanmanmi pukllaymanta,
wayk'uymanta, siraymanta, awaymanta hukkunamantapas.
Raymin, kanan, ruraynin, tukuyninkunan ima sasayninkunaqa.
Ima ruraymantapas ruranaykipaq yuyayukuy

(wayk’uymantapas, llamk’aymantapa, pukllaymantapas)
Chaymanta kay tapukuykunata kutichiv.
Pukllaychu, llamk'aychu,
Huk rurayta akllakuy.
wayk'uychu chaypaqhina
sayayninta yuyaykuy.
Sayayninmanhina rurayninkunata yuyaykuspa hamut'aspa qillqay.
Kunanqa kamachinata qillqayta qallariy,

chaymantataq chayta ñawinchaspa ruranki.
Qillqana mayt'uykipi ¡Ichaqa rurankipuni!
Sutin Ruraynin
Raymichakuynin. 1.
2.
3.
Kanan: 4.
1. Tukuynin:
2.
3.
4.
5
T'aqa
Ayllunchikpa rurayninkunamanta
chaninchasunchik

• Awichanchikkunapa phuyu qhawasqankumanta rimasunchik.

• Mink'api, aynipi rurayninchik pisiyachipusqanmanta
rimasunchik.
• Pachamamanchikman haywarikuymanta aphichita
ñawinchasunchik.
• Munasqanchik aphichita qillqasunchik.
• Allunchikkunapa kallpanwan rurasqankumanta yachasunchik.
Awichanchikkunapa phuyu
qhawasqankumanta rimasunchik
Siq'ita qhawarispa rimasunchik, tapuykunatapas

ñawinchaspa kutichisunchik.
¡Achaláw! ...
sumaqllaña phuyuqa
lluqsirqamusqa.
Kunanqa allin watam
kanqa. Aylluykunapas
allin yapuyniyuq,
mikhuyniyuq kusisqa
qalillañachari
kawsakunqaku.
1. ¿Imatam awichu qhawachkan?

2. ¿Imaynatam phuyuta awichu rikurqun? ¿Imatam
willawanchik?
3. ¿Ima killapim phuyuta ayllunchikkuna qhawanku?
¿Imaynanpi?
4. ¿Ayllunchikkuna huk killakunapi niraqllatachus phuyuta
qhawanku?
Uyariychik wawakuna: sichus inti lluqsimuypi

chinkaypuypipas phuyuwan kuska sinchi q'illunpaqta
rikhunkichik chayqa, usyariymi qhipa p'unchawkuna
kanqa. Pukata rikuptinchiktaqmi parañataq chayamunqa.
Hinallataqmi qasay pachapi p'ita p'ita yana ch'illu
phuyukuna lluqsimun chaypas, chay tutata kallpayuq yaqa
qasa chayanqa.
Awichunchikpa nisqanmanhina ima ruraykunatam

phuyuta qhawarispa ruraswanchik. Chaymanta qillqay.
88
Mink'api, aynipi rurayninchik pisiyachisqanmanta
rimasunchik
Masinchikkunawan siq'ita qhawarispa rimasunchik.
¡Sapallaymi
Wawqicháy
llamk'ani
allinta mink'apiqa
manam pipas
kusi kusillaña
asichiwanchu.
llamk'anchik.
Turaykuna
ñañaykuna
Allpan ñawiyman
chakranchikta
hunt’aykapuwachkan.
ñuqanchikqa
wayram uyayta
kusisqa
chirirqachin.
llamk'akunchik.
Siq'ita qhawarispa rimarinakuspa tapukuynata kutichisunchik.
• ¿Imakunataq siq'ipi rikhukuchkan? ¿Maypim chay

llamk'aykuna tarikun?
• ¿Allinchu mink'akuypi, ayninakuypi llamk'asunman?
¿Imaynanpi?
• ¿Siq'ita qhawaspa lluq'i kaq llamk'aykuna, pañapi kaq
llamk'aywan niraqllachu kaspa? ¿Imaynampi?
• ¿Ñawpa llamk'ayninchikkuna chinkapuptin allinchu
kanman?
Kunanqa chinkapuchkanñan ayni, mink'a llamk'aykuna,

chaymanta tayta mamata tapurispa qillqay.
89
• Yuyaykuspanchik aphichi paqarichinanchikpaq
chakatawan chimpuy.
Kamachikuynin hunt'ananchikpaq rimanakunanchik
Sapankalla rurasunchik. Rurananchikkuna kanan.
Huñupi rurasusnchik. Llut'anllataña rurasunchik.
Sayanninkunata kaqllanpi rurasunchik.
Rimanakuspa
Aphichi ñawinchanapaq qillqata chaninta

yuyaymanasunchik.
Apchita ñawinchaspa Afichita ñawinchaqta uyarispa
Sayayninmanhina aphichita Ch'inlla aphichi ñawinchaqta

ñawinchasunchik. uyarisunchik.
Makiykunawan, kurkuwan
Ñawinchayta tukuptin
uyayawan imachu
t’aqllakuspa kallpachasunchik.
yanapachikurqani rimaspay.
Kallpawan ñawinchaspa rimayta Ama pukllasunchikchu

t'uqyachisunchik. aphichimanta rimaspa.
Masinchik aphichi ñawinchaptin

Masinchikunapa
ama huk rimaykunata
yuyaymanasqanta tapusunchik.
rimasunchikchu.
Rimayta tukurquspanchik
Kay tapukuykunata Arí, manam nispa mayqintapas qillqay.
¿Ayayninmanhinachu aphichimanta rimarqani?
¿Makiywan, kurkuywan, uyawaywanchu aphichita

ñawinchaspa yanapachikurqani?
¿Rimariyniyta uyarichikurqanichu?
¿Masichanchik rimapqtin ch'inllachu karqani?
¿Manachu huk rimaykunawan masichanchik

rimachkaptin ñit'ipakurqani?
90
Pacha Mamanchikman haywarikunapaq
ñawinchasunchik.
Siq'ita qhawarispa sutinta ñawinchasunchik. Chaymanta

Pacha mamanchik Pacha mamanchik
01 anta sitwa killapi

01 anta sitwa killapi
Haywarikuy: Pikullpi Haywarikuy: Pikullpi Haywarikuy: Pikullpi
6.00 pachata 6.00 pachata 6.00 pachata
¿Imakunamantam siq'ikuna rimarichkan? ¿Niraqllachu

ayllunchikkunapa rurasqan kasqa? ¿Huk rurayllamanchu
rikch’akuchkam?
¿Ima qillqataq kay siq'i 1. ¿Ima siq'ikunatam

kanman? Chimpuspa llimp'iy rikuchkanchik?
2. ¿Imamantataq
Willakuy aphichipa sunqunri
rimachkan?
Tiqsichay 3. ¿Imapaqtaq kayta
qillqarqanku?
Aphichi 4. ¿Niraqllachu kimsantin
siq'i kasqa?
¿Imaynanpi? 5. ¿Pikunapaqtaq
aphichikuna qillqakusqa?
6. ¿Ima rimaymantaq kay
aphichikunapa kanman?
7. ¿Pikunataq aphichita
rurasqa?
8. ¿Pikunan
nawinchanqaku?
9. ¿Imaraykutaq aphichita
rurasunman?
91
Ñawinchachkaspa
Aphichita ch'inlla ñawinchasunchik. Hinaspa mana riqsisqa

suti rantita tarispa rimanakusunchik.
Pachamamanchikman haywarikusunchik
• Lliwllam hamunkichik.
• Achkha puririsunchik.
• Llapanchik sayarispa kallpachasunchik.
• Hukkunaman mast'arisunchik.
Haywarikuy ruraqkuna:
• Pacha mamapa KIMSA CH’ATA
wawankuna. Apu nisqanpi
• Espinar llaqtamanta 01 ANTA SITWA
KILLAPI 19:00
yachaqkuna
PACHATA
ruranqaku.
Aphichita qhawarispa. Allinta yuyaykuspa tapukuykunata

kutichisunchik.
• ¿Ima qillasqatam rikuchkanchik?
• ¿Imamantam aphichiqa rurakusqa?
• ¿Hinatachu aphichiwan mink'akuswan? ¿Pikunawanmi
yanapachikuswan?
• ¿Ima ruraykunapaqmi aphichita ruranku?
92
1. Yuyaymanaspayki llimp'iy chiqaq kaqta.
a. Ima rimaytam ñawincharqanchik.
Kamachina Hawari Aphichi

qillqata qillqata qillqata
ch. ¿Imataq aphichiri kanman? ¿Imanaptin?
2. ¿Imamantam kay aphichi willawanchik? Kutichisqaykita qillqay.
Aphichi
3. ¿Imapaqmi aphichi qillqakusqa? Chiqaqta (X) chimpuy.
Mink'akamuchkan Pacha mama samaykuyta
Liwlla Pacha mamanchik haywarikuyman rinapaq
Haywarikuy ruraymanta
4. Kay qillqasqata yuyaykuspa ñawinchasunchik, hinaspa

urayninpi tapukuyta kutichisunchik.
• “Pacha mamanchikman haywarikusunchik”

• Lliwllam hamunkichik.
• Llapanchik sayarispa kallpachasunchik.
• Achkha puririsunchik
5. ¿Imatam yanachasqa simikuna willawanchik? Yuyarispa

qillqasunchik.
93
Siq'ita qhawarispa mañakusqanmanhina hunt'apasunchik.
Aphichi willawasqanchikta qillqasunchik.
¿Pikuman haywarikuyta ¿Maypim haywarikuyta

ruranqaku? ruranqaku?
Aphichi
¿Ima punchawtam ¿Pikunatam
haywarikuyta ruranqaku? mink'akamuchkan?
Aphichi ñawinchasqanchikwan yanapachikuspa ima

nispataq yuyayllaykimanta masiykikunaman willawaq.
¿Imatataq aphichi ¿Aphichillawan

qawasqanchikmanta ayllunchikkunawan
rimariwaq? ¿Imanaptin? rimanakusunmanchu?
¿Imanaptin?
94
Aphichita kaqmanta ñawinchaspa, tapukuykunata

kutichisunchik.
Yanachasqa sutikunaqa suti rantikunam kachkanku.

Chaytaqa manam sapallantaqa rimariswanchu aswanmi huk
rimaykunawan rimayta qispichina, kayhinata:
Sapankapaq Achkhapaq
Pipas qillqananchu. Achkha takimusunchik.
Maypas purikunallanmi. Lliwmi rinqaku haywarikuymanqa.
Hukllapas qaparinmanmi. Pikunataq p'itayllaña hamurqan.
Suti rantikunawan rimaykunata qispichisunchik. Chay mana

riqsisqa suti rantiwan rimaykunata qispichisunchik.
• Kunanqa purikullachun.
• Maqanakuqta rikhuspaqa qaparinmanmi.
• Pipas, watukamuwanchu.
• Kunanqa takimusunchik.
• Qayna p'unchaw rimarqanku.
• ripusqa llaqtanmanta.
Imataq chay kaqniyuq suti rantikunari. Chay kaqniyuq suti rantiqa kaqtahinam
imatapas sutichawanchik. Chaymi ñuqanchikqa allinta yuyaymanaspa
qillqayta rimaytapas qispichina. Kunan ch’usukunata riqsisunchik. Kay
chusukunaqa sutin wiñita nisqan chayqa rimachinakuypaq yupaychanapaqmi
allin. Chay wiñitata riqsinapaq qillqasunchik. Qillqana raphiykipi wiñita
nisqawan aswan rimaykunata qillqamunki.
• Risunchik Limata. • Runakuna takichkan.
• Llapanmi pukllaq • Lliwlla purimusunchik.
• Achkha tusuchkanku. Richkanku.
Mana riqsisqa suti rantikunaqa, manam pitapas imatapas ch’uyataqa
qhawachiwanchikchu riqsichiwanchikchu.
95
Munasqanchik aphichita qillqasunchik
Kay aphichita qhawarispa sayayninmanhina rurasunchik.
Rikch’akuqkuna
Willakuq sutin
Hatun rimanakuy “Kallpayuq Wasi”
Hatun hatun sunquyuq Hatun rurasqa chiri sunqu

q’uñillaña Waynakunapa wasinpi
Ruraq: 20 Anta Sitwa Killapi
Qusqu Llaqta Umalliq 17:00 Pachata
Ruraqkuna Ima pachapi
Ima p'unchawta rurakunqa

Rimayninkuna
Maypis ruranqa
Aphichita allinta riqsisunchik.
Aphichiqa ayllunchikkunata qhawarispa, willakusqanta

sunquchakuspa ruranapaq. Aphichi allin siq’isqaqa
ch’uyatam imamantapas willakunman:
• Aphichikunataqa rurasunman qhatunapaq.
• Runa masinchikkunaq sunqunta llamp’uyachikpaq,
imapas allin ruranapaq.
96
Masichaykiwan yuyaymanakuspa, rimanakuspa
¿Imayna ¿Ima ¿Qallariynin

sayayniyuqmi rimariyniyuqkunan kanchu.
aphichi kasqa? aphichi kasqa? Imanaptin?
¿Imaynatam
rurakusqa?
¿Imam aphichi?
¿Pikunapaqmi
ruranku?
• ¿Imamantam llikachasqa willawanchik?

• ¿Imatam kay aphichi willawasqanchikwan
yacharqunchik?
• ¿Aphichi rurayta qallarisunmanñachu?
• ¿Aphichikuna rikusqayki allinchu rurayninkuna kasqa?
97
Aphichi rurananchikpaq allinta yuyaykusunchik.
1. ¿Imamantam kay killapi 2. ¿Imapaqmi, pikunapaq-

aphichita ruraswan? mi aphichita ruraswan?
¿Imanaptin?
3. ¿Imakunam aphichipa sayaninpi kanqa?
Rimaspalla kay tapukuykunata kutichisunchik.
1. ¿Imaynatataq aphichi ruranaykipaq qallariwaq?

2. ¿Maykunapitaq aphichi rurasqaykita
ñawinchankuman?
3. ¿Chay aphichi akllasqaykipa imaynam sayanin kanqa?
4. ¿Pikunatam aphichi ruranapaq tapukuwaq?
5. ¿Mayhina rimaywantaq aphichita qillqawaq?
6. ¿Imayna qillqakunawantaq aphichi qillqakunman?
7. ¿Imakunatam aphichi ruranapaq allichakuswan?
8. ¿Maypim aphichipa llullankunata tarisunman?
98
Qillqachkaspa
Allichakusqaykimanhina aphichita qillqay.
99
Kunanqa masichanchikkunawan
quykanakuspa, aphichi qillqasqanchikta
nawinchaspa allichapusunchik. Chaymanta
allin qillqasqata masinchikkunawan
ñawinchallasuntaq allichayta
yanapanakunanchikpaq. Hinaspa
taytamanchikmanpas wasinchikpi
ñawinchallasunmantaqmi.
Aphichi rurasqanchikmanta tapukuykunata arí mana

nispapas qillqaykuy.
Tapukuykunata ima kasqanmanhina

Arí Manan
chakatawan chimpuy.
¿Siq'ichasqa aphichimanchu rikch'arikun?
¿Rurasqaykunata rikch’ayninmanhinachu churasqani?
¿Lliwchu sayayninkuna kachkan?
¿Aphichi rurasqa ch'uyatachu ñawinchakun?
¿Ch'ikukunata maypi kananpichu churarqani?
Masinchikpa yachachiqninchikpa
qhawarisqanmanhina ch’uyata
aphichita qillqasunchik. Chaymanta
yachay wasinchikpa pirqanpi
k’askachisunchik, chaytaqa pipas
ñawinchallanmami.
100
Ayllunchikkunapa kallpanwan
rurasqankunamanta yachasunchik
Imapaqtaq ñawinchasunman.
Kay qillqakuna imamantataq willawasunchikman.
Ñawinchachkaspa
Awichunchikkunapa chanin rurasqankuta risqsisunchik.
Inka Wasi
Inka wasitaqa Kañiti ayllupim hatarichisqaku. Chaytaqa qhapaq
Inka Túpaq Yupanki hatun umalliq runankunapaq 1 450 watapi
rurachisqa.
Inka wasipiqa kimsantin huch’uy ayllukunam: Qapaq inkap wasin,
Wak’akunap, Kurakakunap tiyananqa qaqawan rurasqa kikillan
sayarayachkan.
Willkas Waman
Kay allin ayllukunaqa, chankakunap
tiyasqanpi sayarichisqa Tupaq Yupanki,
Wayna Qapaq.
Tawantin Suyu, umalliqkunap tiyanan
wasikunapas rumimantakama kasqa,
Llaqta chawpipim lasayuq usnuyuq Akllawasi,
inti watana, tayta intipa wasinpas, yapuna
pata pata chakrakunapas
rurakusqa. Willkas Waman ayllupiqa 20 000
runakunas tiyasqaku.
Machu Pikchu
Riqsinqanchikmanhina Qapaq
Machu Pikchuqa Qusqu llaqtapi kachkan.
Qanchisnintin (7) k'anchariq lliw tiqsi
muyuntin ayllukunap riqsisqan. Quri
qullqihinam chaninchasqa. Qapaq Inkap
tiyananpas, wasinkunapas, sumaq qaqay
qaqay chaninchasqa. Pachakutiq Inkap
awqankunamanta
pakakunankupaq rurakusqa.
101
1. Awichunchikkunapa rurasqanwan ayllukunawan tupanachiy.
Willkas Waman Qusqupi
Machupikchu Ayakuchupi
Inkawasi Kañitipi
2. Ayllunchikkuna ruraykuna saqiwasqanchikmanta

kuskanchachisunchik.
Imakunam Willkas Waman

Imakunam Inka Wasipi kasqa.
kasqa.
3. ¿Awichunchikkunapa rurasqanku niraqllachu kunan

ayllunchikkuna rurayninwan kasqa? ¿Imaynanpi?
4. ¿Ispanulkuna Machupikchuta tarirquspanku imatas

rurankuman karqan? ¿Imanaptin?
Yacharqankichu: Ñawpa
awichunchikkunap rurasqanta manam
ñuqanchik riqsinchikraqchu. Aswanmi huk
hawa llaqtakunapa rurasqanta
munapayaspa chanin qullqikunawan
riqsiyta munapakunchik. Ñawpaqtaqa
ayllunchiktaraq chaninta allinta riqsisunchik.
102
Rimayninchikta misk’ichisunchik
Siq'ita qhawaspa ñawinchaspa ima tapukuykunata

kutichisunchik.
Puriq masillay (Takiy)

Urqupi, q'asapi puriq masillay,
Qamqapa millwayki llamp'ullañam,
Kunkaykita chutarispa
waqyamuwanki, sapa watam
pisichallataña rikhuyki.
Puriq masillay (Takiy)
Urqupi, q'asapi puriq masillay,
Qamqapa millwayki llamp'ullañam,
Kunkaykita aysarispa
qayamuwanki, sapa watam
chikachallataña rikhuyki.
1. ¿Imatam siq'ipi rrikuchkanki?

2. ¿Maypim wawqinchik purichkan?
3. ¿Takiykunap kaqllachu rimaynin, qillqayninpas. Imaynanpi?
4. ¿Mayqam qillqam rimayniykihina?
Kaq masin, niraq masin simikunata tupanachiy.
chutarispa chikachallanña
waqyamuwanki qhawamuwanki
pisichallaña aysarispa
Rikusqanchikmanhina chay takiy qillqasqaqa niraqllam

yuyaynin. Ichaqa huk niraqtataq qillqakun.
Ama sasachakunkichu.
103
Masichaykuna, kay t'aqapi

yachasqanchikta ruranapaq
kallpachakusunchik.
Imaynatataq
yachasqanchikwan Pachamamaman haywarikusunchik
rurasunchikman
1. Runakuna hamunankupaq aphichita rurasunchik.
2. Huk aphichikunatapas rurananchikpuni kanqa.
3. Allinchata qillqasqanchikta qhawarisunchik.
Imatataq rurasunchikri.
4. Maykunaman aphichi laqamunanchiktapas
yuyaykusunchik.
5. Aphichikunaqa ayllunchikpa yachaynintapas
willakunqam.
Mayhinatam akllanakusunchik Iskay iskayqamanta, huñupipas kanmanmi.
Pikunam rurasunchik Llapanchik: yachachiq, warmi qari masinchikkuna.
Hayk'aqmi rurasunchik Kay yachananchik t'aqata tukurquspa.
Wasiykipi aphichita Pacha mama haywarikuymanta siq'imunkitaq

qillqamunkitaq. Chaytaqa allinta taytaykita, mamaykita, yachaqkunatapas
tapurispa mink'arikuy rimaykunawam qillqamunki.
¿Imakunatam yacharqanchik? chaymanta yuyaymanaspa qillqay.
Imatam atirqani Imapaqmi chay atisqay allin kanqa
Atisqayta aswanta allinchapayanaypaq qillqaykusaq.

6
T'aqa
Ayllunchikpa rurayninkunamanta
chaninchasunchik

• Awaykunapa ch'ikunkunata riqsispa rimasunchik.

• Yanawiramanta uywakuna millwanmantapas rurasqa
p'achakunamanta rimasunchik.
• Ninawan wayk'unakuna huñuymanta kartata ñawinchasunchik.
• Awaymanta simp'aykunamanta kartata qillqasunchik.
• Kinuwa kañiwa t'akaymanta sara yapuymantawan yachasunchik.
Awaykunapa ch'ikunkunata riqsispa rimasunchik
Ñawpaqta huk away yachaqpa wasinta rinanchik

manachayqa yachay wasiman mink'akamusunchik.
Hinaspa tapukusunchik.
Awayqa manataq
• Imaynatam awata allwina. usarikuchkanchu
• Ima yachaykunam awa allwinapaq kan. icha wallpataqchu qhilli
• Awa uchhakunanpaq chakinwan sarururqam.
ima yachaykunatam
riqsinki.
• Awasqa
ch'ikunmanta
rimapayaway.
1. ¿Imatam panachanchik rurachkan? ¿Ima siq'itam

qispichichkan?
2. ¿Imaynanpitaq awa uchhakunanta yachasunchikman?
3. ¿Chay awasqan ayrakuchkanmanchu? ¿Imaynanpi?
4. ¿Awaypi, sasachakuykuna kaptin imaynatam
allinchakuman?
5. ¿Ima llamk'anakunawanmi awanku?
6. ¿Imanaptinmi panachanchik wallpamanta rimachkan?
Allwichkaptin, awachkaptinpas awata wallpa sarurqun,

q'incham chay. Awan k'irisqa qipan, ayraykunman,
manam uchhakunmanchu. Iskaynin khallunninkunata
sirapusqapas ch'ullam rikhurinman. Chayraykum aswan
wallpataqa awaspaqa kharunman qatina.
Yachaqpa rimayninmanta qillqaspa taytanchikman

ñawinchasunchik.
106
Yana wiramantapas, uywakunapa millwanmantapas
rurasqa p'achakunamanta rimasunchik
Siq'ita ñawinchasunchik hinaspa tapukuykunata

kutichisunchik. Pisi qullqillawan
llamp'u p'achakunata
Uwiha paqucha rantikuychik.
millwamanta q'uni Q’uñillaña
p'achakunata rantikuysi. puñunaykipaq,
Mana hump'iq p'acha. hump’ichisunkiraq.
• ¿Imakunataq siq'ipi rikhukuchkan? ¿Imatam siq'ipi

qhatuchachkanku?
• ¿Allinchu uwiha paqucha millwamanta rurasqa
p'acha kanman?
• ¿Iskaynin p'achakunamanta mayqintataq
rantikuswan? ¿Imaynanpi?
• ¿Imaraykutaq kunan yana wira p'achallataña
rantichkanchik?
• ¿Imaraykutaq uywapa millwamanta rurasqa p'achawan
mañana p'achakunchikchu?
Yana wiramanta rurasqa p'achawan

churakuptinchikqa imaymanam unquy
hap’iwasunman, pisi kawsayta ima
yanapakun. Hump’isqanchikpas kasqallanpim
takyan. Chaysi alergia dermatitis nisqa unquykunapas
hap’iwasunchikman. Warmikunapas ñuñunku ismuq
unquytas utqhaylla tarikunkuman.
107
Siq'ita qhawarispa. Aylluykichik yana wira p'achawan mana
churakunankupaq, allinta yuyaychakusun rimarinanchikpaq.
Thantakuspa imapi Ruphaypi chiripi imayna

Unquchiwananchikmanta
tukusqanmanta. kasqanmanta.
Rimachkaspa
P’achakunamanta rimasunchik.
• Yana wiramanta rurasqa p’achakunamanta rimasun.
• Uywakunapa millmanmanta rurasqa p’achakunamanta
rimallasuntaq.
• Qhawapunachisun ishkaynin p’achakunata; allin
kasqankuta mana allin kasqankutapas.
• P’achakunapa allin mana allin kasqanmanta rimasun.
Rimayta tukurquspa
Tapukuypa nisqanmanhina Arí, manam nispa qillqasunchik.
¿P’achakunallamantachu rimarqani?
¿Huk yuyaywanchu yana wiramanta rurasqa p’achakunamanta

rimarqani?
¿Huk yuyaywanchu uywakunapa millmanmanta rurasqa
p’achakunamanta rimarqani?
¿Qhawapunachiranichu ishkaynin p’achakunata?
¿P’achakunamanta allin mana allin kasqanmanta? ¿rimarqankichu?
108
Ninawan wayk'unakuna huñukuymanta kartata
ñawinchasunchik.
Siq'ita qhawasunchik. Kuskata sutintapas ñawinchasunchik,

chaymantataq tapukuykunata rimastin kutichisunchik.
Waraqullamanta 11 uma
raymi killapi 2017
Tayta Luwis Qiqaña Qaqya.
Waqasa llaqtapi tiyakuq
Kay simichaypi hatun sunquywan llapan

aylluykunapiwan napaykamuyki.
Chaymanta wawqichay ñuqa

mink'akamuyki kunan wata yaqaña para
chayamunqa chaypaqmi utqhayllaman
hamunayki icha iskay kimsa wasillamanpas
wayk'unapaq q’awata, llant'ata llama
uchhatawan hunt’arqachichwan.
Ama qunqarqunkichu.
Wawqichayki.
Pircy Qiqaña
Siq'ikunata allinta qhawaspa tapukuykunata kutichisunchik:

1. ¿Ima siq'ikunatam rikuchkanchik?
2. ¿Siq'ipi imatam ayllunchikkuna rurachkan?
3. ¿Imakunawan wayk'unatam riqsichiwanchik?
4. ¿Allinchu chay q’awakunawan wayk'una?
5. ¿Imamantam rimarichkan lluq'ipi qillqa?
6. ¿Tayta mamaykichik wak llaqtakunapi tiyaq ayllunkuta
imawanmi mink'akunku?
7. ¿Ima qillqataq kanmanri? Chiqaq kaqta llimp'iy.
hawariy tiqsichay karta
8. Imapaqmi karta qillqa rurakunman, chayta llimp'iy.
Mink'akunapaq Napaykunapaq Llamk'anakunapaq
109
Ñawinchachkaspa
Karta rurasqata, ch'inlla allinta qhawarispa ñawinchasunchik,

hinaspa mana riqsisqa tapukuy suti rantikunata, saphi simi
hunt'achiqkunata tarispa rimanakusunchik.
Pichiwa ayllumanta, 20 uma raymi killapi 2017 watapi.
Tayta Istiwan Ruman Winitis.

Lima llaqtapi tiyakuq.
Ñawpaqtaqa kay Pichiwa ayllumanta pacha, llapallan

aylluykipaq tukuy llamp'u sunquywan napaykuyta
apachimuyki, Apukunaman kallpanta mañarikuspa, qali qali
aylluntin tarikunaykipaq.
Chaymanta wawqillay, kunan watam llapallan aylluntinkuna,

nina ruphachinaykupaq uchhata, q’awata, llamt'ata
ima, iskay wasillamanpas paray killapi wayk'unaykupaq
huñuchimuykuman nichkani.
Yachasqaykimanhina ñam paray pacha chayamuchkanña,
chaymi mink'akamuchkayki, icha warma yanantin
wawantinkuna llapaykichik hamursquwaqchik. Ñuqaykuqa
sinchi llakisqam, unayña ripusqaykimanta pacha, mana
kutimuptiyki tarikuyku.
Wawqillay qammi allinta yachanki. Pim allinta haywarikuyta

yachanmanri. Piwanmi rimariyman mink'akunaypaq. Mayqan
ayllukunamanmi uywakuna mañakuq riyman. Hayk'an
wayqakuna llama paqucha uchhan q'ipinapaq kanman.
Allinchu willakamusqay.
Yanqachu mink'akusqaykipas.
Chaykunata kuraqniymi kanki
Simi qullqay willarimuway.
Chayllata qillqamuyki
wawqichay
llapan ayllunchikkunata
napaykamuni.
Sullk'ayki
Hirunimucha
110
1. ¿Ima qillqatam ñawincharqanchik?
2. ¿Imakunatam Hirsunimucha kartapi wawqinman suchikuchkan?
3. ¿Pimanmi karta qillqakusqa?
4. ¿Imapaqmi uchhata, q'awata, llamt'ata ima huñusqaku?
Tapukuykunata kutichispa, qillqay.

1. ¿Ima qillqasqataq ñawinchasqanchik kasqa?
chakatawan (X) chimpuy.
a Kamachinachu. ¿Imanaptin?
ch Kartachu.
h Harawichu.
2. Ñawinchasqaykipa nisqanmanhina “arí” “manam” nispa

qillqay.
• Kartata Tayta Istiwan • Karta Lima llaqtamanta

Rumanman qillqan. qillqakusqa.
• Kartata Hirunimucha • Karta Pichiwa ayllumanta
qillqan. qillakusqa.
• Tayta Istiwan uchha,
• Tayta Istiwanpa
q'awa, llamt'a ima
sullk'anmi Hirunimucha
huñunanpaq
kasqa.
mink'akun.
3. Ñawinchasqayki, imamantam riman. Chakatawan

hukllata chimpuy.
Llamt'a Hirunimucha
waqaychaymanta. mink'akusqanmanta.
Tayta Istiwan qasi Pichiwapi

tiyasqanmanta. llamk'aymanta.
4. “Apukunaman kallpanta mañarikuspa, qali qali aylluntin

kananchikpaq”. Imatam niwanchik, chayta hukllata llimp'iy.
Ama ima unquypas

Qalilla aylluntin Apukunapa wawan
tayta Istiwanta
tarikunanpaq. kasqanta.
hap’inanpaq.
111
Qillqasqa ñawinchasqanchikmanhina llikachasqata
hunt'asunchik.
Maymantam Maymanmi karta

karta qillqakurqan. qillqakurqan.
Karta
qillqasqamanta
Imapaqmi kartata qillqana.
Chiqaqta (X) chimpuy.
1. ¿Imamantam karta rimachkan?:

a Hirunimucha wawqinta mink'akusqanmanta.
ch Hirunimucha llakinta willakusqanmanta.
h Hirunimucha Pichiwapi tiyasqanmanta.
i Hirunimucha llakipi qasqanmanta.
¿Imanaptintaq chimpurqanki? Qillqaspa masichaykiman

ñawinchaspa rimariy.
112
Tapukuykunanata allinta hamut'aspa kutichisunchik.
1. ¿Imapaqtaq kay qillqasqari rurakusqa? chayta riqsichiy.
a Rurayninchik willakunanchikpaq.
ch Ayllunchikkuna kamachinanchikpaq.
h Ayllunchikkuna uyarinanpaq.
2. ¿Imatam kay qillqasqa yachachiwanchik? Chiqa

kaqta limp'iy.
Karta rurasqa Hirunimucha

Karta rurayta.
ñawinchayta mink'akusqanta.
Aswan yachananchikpaq kartata yuyaykukuspa rurasunchik.
Wasipi taytayki imawanmi rurananpaq

mink'akunman chayta tapuspa, qillqaspayki yachay
wasipi masichaykikunawan rimarinakuychik.
3. Karta ñawinchasqaykiwan yanapachikuspa,

masichaykikunata mink'akuy. Qillqata qispichiy.
113
Karta qillqasqata wakmanta ñawinchasunchik. Hinaspa
mañakusqanta rurallasuntaq.
1. Kartata wakmanta ñawinchay.

2. Yanachasqa simikuna imaynatam qillqakuchkan.
• Pim allinta haywarikuyta yachanman. Kaykunaqa

tapukuna
• Piwanmi rimariyman mink'akunaypaq.
suti
• Mayqin ayllukunamanmi uywa
rantikunam.
mañakuq rinman.
• Hayk'am wayqakuna llama,
paquchamanta…
• Allinchu chay kanman.
• Yanqachu mink'akusqaykipas.
3. Yachachiqwan kuska, tapukuq suti rantikunawan

hunt'asqa, rimaykunata paqarichiy.
Pim •
Piwanmi •
Mayqin •
Hayk'am •
Allinchu •
Manachu •
Kartapi kay simikunapi saphintawan hunt’achiqnintawan tarinchik
Wawqi lla-y
Wawqillay
Saphi (S) hunt’achiqkuna (h)
Wawa ntin-ku
Wawantinkuna
S hunt’achiqkuna (h)
Llapa yki-chik
Llapaykichik
S hunt’achiqkuna (h)
• Tapukuna sutirantikunaqa: tapukunapaqmi runa masinchikmanta,

yupaykunamanta, ruranakunamantapas. Rimayninchikpiqa
kastilla simipihinam kay ch'ikukunata uywanchik (¿?)
• Hinallataq lliw rimayninchikpas saphiyuqmi, hut'achiyniyuq
chanin ch'uya rimay qispichinapaq.
114
Munasqanchik awaymanta, simp’aykunamanta ima
kartata qillqasunchik
Kay kartata ñawinchaspa sayayninmanta rimanakusunchik.
Altu Manturka ayllumanta 23 uma raymi killapi 2017 watapi. Maypi ima
pachapi
qillqasqa
Tayta Iku Uchuwa Pisu
Lima llaqtapi tiyasqa. Karta
qillqakusqan
Altu Manturkamanta ñuqayku kay 56346 yupayniyuq
yachay wasimanta tukuy sunquykuwan allinta
Apunchikkunaman Sayuta, Kimsa Chataman unancharispa
kallpachakunaykipaq napaykamuykiku. Napaykuynin
Chaymanta tayta Iku ñuqayku kay yachay wasipi

yachaqkunawan kuskalla tayta mamakunantinkuna
sumaqta uwiha q’aytu llikllakunata,
punchukunata, chumpita, qatanakunata ima
t'ikariqllataña awayta puririchiqkayku. Hinaspapas
willarimusqayki wakin taytaykutaq sumaqta millwamanta
millwispa warak'ata, waskata simp'ayta yachayku,
chaymantapas waka qaramanta rurallaykutaq lasuta,
Sunqun
hakimata, rintasta ichina sillakunata ima. Awayniykuqa
pichinkuman challwa tulluman aymaraman llama ñawiman
ima rikch'akuqmi. Chaymi tayta Iku icha kay watapi kay
qapaq llaqtaykuman chayamuwankiman, chayqa hatun
sunquykuwanmi chaskillasqaykiku. Chayllatam ñuqayku kay
Altu Manturka ayllumanta qillqamuyki, mink'akamuykiku ima.
Allin marq'awan napaykuywan ima nimuykiku tupanakama.

Panachayki.
Yacachiq Marisa Qispi Tukuynin

54346 yupayniyuq wasimanta Umalliq.
Riqsichikuynin
qillqa
115
Masinchikwan rimanakuspa tapuykuykunata kutichisunchik.
• ¿Imaynataq ñawinchasqanchik kartapa sayaynin kasqa?

• ¿Imamantataq karta qillqakusqa?
• ¿Niraqllachu huk qillqakunawan kasqa?
• ¿Imapaqtaq kay karta rurakusqa?
• ¿Hinapunichus kartapa chayhina sayayninkuna kanman?
Llikachasqata qhawaspa tapukuykunata kutichisunchik.
Kartaqa kharu llaqtapi

tiyaq ayllunchikkunawan
Imataq. rimarinakunapaqmi
qillqakun.
Karta • Ñawpaqtaqa
maymantam ima
p'unchawpi ima
watapim qillqakusqa.
• Pipaqmi qillqakusqa.
• Imapaqmi qillqakusqa.
Imaynatam • Manam t'aqa
qillqakun. t'aqapichu qillqana.
• Kartawanqa
ayllunchikmanmi
willakunchik,
mink'akunchik,
watukunchik ima.
• ¿Imamantam llikachasqa willawanchik?

• ¿Imatam kay kartawan yacharqunchik?
• ¿Qillqayta qallarisunchikmanñachu?
• ¿Sayayninta qunqaptinchik imaynas karta rikch'akunman?
Kartata kunanqa ruraswanñan. Ima munasqanchik

ayllunchikman, wasi masinchikman kharu llaqtapi
tiyaqkunaman napaykuspa qillqasunman.
116
Karta qillqananchikpaq, allinta ñawinchaspa, yuyaykuspa

qillqasunchik.
1. ¿Aylluykita tapurispa 2. ¿Pipaqtaq kartata

imatam kartapi ruranki?
mañakuwaq. Imanaptin?
3. ¿Imapaqtaq kartata ruranki?
Rimanakuspanchik rimayllawan kay tapukuykunata

kutichisunchik.
• ¿Imaynanpitaq karta ruranaykita riqsinki?

• ¿Imaynatam, maymanta karta rurakusqanta yachaswan?
• ¿Pikunapaqtaq kartata ayllunchikkuna ruranku?
• ¿Imaynam munasqayki karta ruray kanman?
• ¿Sayayninmanhinachu kartata rurawaq? ¿Imaynanpi?
• ¿Maypi tiyaq ayllukunapaqtaq kartata rurawaqri?
• ¿Ima rimaykunawanmi kartata qillqaspa qallariwaq?
• Imapim kartata ayllunchikkunaman apachiwaq?
117
Qillqachkaspa
Ñawpaq qillqasqata yuyarispa munasqanchik kartata

qillqasunchik.
1.
2.
3.
4.
5.
118
Qillqasqayta tukurquspa
Aswan qillqasqanchikta allichananchikpaq, masinchikwan

kuska ñawinchasunchik, hinaspa kay tapukuykunata
kutichisunchik.
¿Allintachu ¿Lliwchu
ñawinchakun.? sasayninkuna
kachkan?
¿Imamantam ¿Sutikunapas
rurarqani chay allin
Karta
allintachu qillqasqachu
churakusqa?
qillqasqay
kasqa?
¿Imaymana rimayniy ¿Ch'ikukuna ¿Munay rimaywanchu

allintachu allintachu tukuyninpi
churakusqa? churakusqa? qillqaskusqa?
Karta rurasqaykita imapim apachinki, chayta siq'irquy.
Kunanqa wakmanta ch'uya ñawinchanapaq

kartata qillqarquy, tayta mamaykiman,
masichaykikunamanpas ñawinchachinki.
119
Kinuwa t'akaymanta sara tarpuymantawan
yachasunchik
Tapukuykunamanhina rimanakusunchik.
1. ¿Kinuwa kañiwa tak'aymanta sara yapuymantawan

uyarirqankichu?
2. ¿Imapaqtaq kaytari ñawinchasunchik?
Ñawinchachkaspa
Allinta hamut'aspa ch'inllataq ñawinchasunchik.
Kinuwa t'akaymanta
Qichwa suyukunapi kinuwata uywanku. Kay mikhuyqa
ancha allin kallpachakuqmi. Kayhinatam kinuwata
uywanku: kinuwa t'akanapaqqa chikchipas, qasapas
mana hap'inanpaq, Pacha mamanraqmi
haywarikuna. Qusqupi Apu Rimaqpipas kinuwataqa
rawk'anawan allinta allpata q'asuspa t'akanku.
Punu suyupitaqmi qharikuna allpata wachuchan,
warmitaqmi t'akan; chaymanta urpikuna mana
pallarqunanpaq pichanawan p'ampanku. Kiwinamantaqa
achkhan imaymana mikhunkuna wayk’ukun;
p’isqi, aha, q’atawi lawatapas rurallankutaq.
Sara tarpuy
Uru Pampa llaqtapi sara tarpuyqa sumaq
yupaychasqam, paykunaqa muhu akllayninmanta
pacha qallarinku. Sara chakrakunaqa, llapanpas
qarpanakama. Sara yapunankupaq Qullanaraqmi
(yachaq) Pitusiray Sawa Siray apukunamanmi
rimaykukunku; chunka iskayniyuqpa wachuyupa sarapta
wik’uña untuwan llusiruspa t’ikacharuspa, kintu kukawan
muyurachinku, chaytataqmi tukuy sunqunkuwan
haywarinku; mamay qhapaq sunquyuq apuykuna
qhapaq sunquykita churaykamuy kay chakraman,
nispa chawpi chakraman p’ampaykunku sarata, chay
patamantaq ñawin aqata, winuta ima hich’aykunku.
120
Kay tapukuykunata kutichisunchik.
1. ¿Ima ruraytataq kay killakunapi ayllunchikkuna ruranku?

2. ¿May ayllukunapitaq sarata yapunku?
3. ¿Ima ninantam: T'akay, yapuy, Tarpuywan ninakunchu?
¿Imanaptin?
4. ¿Runakunari mink'aspachu, aynikuspachu t'akan, yapun...?
5. ¿Kasqan allpakunapichu kañiwa, kinuwa sara wiñanman?
¿Imanaptin?
Kay llikapi; mikhunamanta, t’akanamanta, tarpuymanta

ima hunt’apachiy.
Tapukuykuna Kinuwa t’akay Sara tarpuy
May
ayllukunamantataq
nawinchasqanchik
mayt’u
willarquwanchik
Kay mikhuykuna
t’akanapaq
turpunapaq
ima, imaynatam
allichanku.
Imapaqmi kay
mikhunakuna allin
kanman.
Imaynatataq
ayllunchikpi
ruranchik.
121
Siq'ikunata qhawaspa rimanakusunchik.
Apurimaq ayllupi kayhinata Punu ayllupi kayhinata

sarata yapuyku. kinuwata t'akayku.
Qusqu ayllupi kayhinata

papata tarpuyku.
Ima mikhuykunatam chukispa tarpunku, ima mikuykunatataq

t’akaspa tarpunku.
Yapuna kawsaykuna T'akana kawsaykuna
122
Ayllukunapi mayhina rimasqanchik
Siq'ita qhawaspa llaqtanchikpa rimariyninta

kallpachasuncchik.
1. ¿Ima kawsayninchiktam yuyarichiwanchik?

2. ¿Allinmanchu kayhinata runa masinchik
sipisqan?
Tupaq Amarumanta
Uma chakinmanta sayarqachispachá,
munayninkunata sik’isun ninqaku,
kirunkunata, qapariyninkunatawan.
Ancha chiqnikuwanchá
hayt’aykunqaku.
Chaymantataq yawarchayqunqaku.
Hinapas ¡manam sipiyta atinqakuchu!
Kay harawita yanachasqa rimayninkunata kikinta

rimay masinwan kaqllatataq qillqay.
Phanchichinqaku
Winanqaku
Sipiyta
Imataqmi rikch'akuq simikuna kanman. Chay rikch'akuq

simikunaqa lliw ima rimaypipas kanpunin. Ayllunchikkuna
mana muyu muyuta rimananpaq, chay simikunawan
rimayninta ch'uyapachin chaninchan, misk'ichin ima.
123
Yuyarisunchik: Kartaqa pichá maypipas

karupi tarikun chayman imatapas
qillqanapaqmi allin. Sayayninta allillamanta
qhawarispa allinta qillqana.
Kunanqa pimanpas qillqanaykita yuyaykuspa tapukuykunata

kutichisunchik.
Pipaq qillqanaykita akllakuy Maypim, pipaqmi, hayk'aq,

ima ninkim, chaykunata yuyaykuy.
Mayhinam chay karta kanqa, ima nispam qallarinki imawanmi

qatichinki imapim tukunki chaykunatapas yuyariy.
Kartataqa qillqaspa apachinchik karupi

tiyaq runa masinchikkunaman, imakunas
willananchikpaq, mañakuytaña,
aynikuytaña, manukuytaña munaspapas.
7
T'aqa
Hatun tarpuypi
yanapakusunchik

• Atuqpa waqasqanmanta rimasunchik.

• Tarpunapaq wanukunamanta rimasunchik.
• Tarpunapaq pacha qawaymanta kimsa uya raphita
ñawinchasunchik.
• Munasqanchik mikhuykuna, wankaykuna,
harawinchikkunamanta kimsa uya raphita qillqasunchik.
• Wanu uywaymanta yachasunchik.
Atuqpa waqasqanmanta rimasunchik
Ayllunchikpi awichunchikkunata atuqpa yachasqan

yachaykunamanta tapurikusunchik. Chaymanta yachana
wasipi rimasunchik.
Waq'aw waq'aw
waq'aw...
Waqaqaqawwww....
Waq'aw..............
Waqaqaqawwww......
1. Siq'ita allinta qhawaspayki imatam atuqkuna rurachkan.

2. Pañakaqpi atuq imaynatam waqachkan. Chayta qampas
kikillanta ruray, hinaspa rimaychik.
3. Lluq’ipikaq atuqri imaynatam waqallantaq. Chayta
yachapayay.
4. Awichunchikta tapuqtiyki mayqam atuqpa waqayninmi
allin watakananpap chaymanta rimasunchik.
5. Ima killapim atuq waqan. Imarayku.
6. Ima yapuykunam atuq waqaptin qallarín.
7. Hinapunichus atuq waqanantaraq ayllukuna
yapunanpaq suyanku.
Atuq kayhinata –waqaqawwww waqaqawwwww

–nispa sumaqta waqamun chayqa allin papa aymuray
kananpaqmi. Waq'aw, waq’aw waq'aw –nispa
chakachikuqhina waqamun chaytaqmi ch'aki wata
kananpaq, hinaspa kinuwa qañiwa aymuraylla kanqa.
Yachaqpa rimayninmanta qillqaspa taytanchikman

ñawinchasunchik.
126
Tarpunapaq wanukunamanta rimasunchik
Siq'ita ñawinchaspa qhawarispa tapukuykunata

kutichisunchik.
1. Iskay t'aqapi huñunakusunchik.
2. Sapa t'aqa wanunkumanta rimarisunchik.
3. Yachachiq siminakuyta llamp'u sunqullawan
warmakuna rimasqanta uyarispa mana mayqanman
sayakuspa tupanachinqa.
Qayna p’unchaw
tayta Luwis rantisqa wanuwan Kunan kay
papanman churarqun. Ama hampiwanqa hatun
uywanchik rinqachu hatunllaña papaqa rururqunqa.
wañurqapunmanmi. Lliw kurukunapas
wañurqapunqa.
Tapukuykuna
• ¿Imatam chay siq'ikunapi rurachkanku?
• ¿Allinchu uywakuna wanunwan ima yapuytapas yapunapaq
kanman? ¿Imaynanpi?
• ¿Allintaqchu runap rurasqan wanuwan kawsaykuna yapuy
kanman? Imaynanpi?
• ¿Allintachu yapuna chakra kallpachakunman uywakunapa
wanunwan?
• ¿Imaraykutaq ayllunchikkuna runapa rurasqan
wanullanwanña tarpuchkanku?
• ¿Chakrakunari runapa rurasqam wanuwan kallpayuqchu
kachkan. Imanapatin?
• ¿Huk wanukunata yapunapaq riksinkichu? ¿Mayqinta?
• ¿Imaynatam kimsa uya raphipi ayllunchikkunaman kay
wanukunamanta riqsichiswan?
127
Rimanakuchkaspa
Rimanakuypaq kay qillqata ñawinchasunchik.
Rimariypi rimaq kaspa Rimariy uyariq kaspa
Kallpawan yachayninchikta Ch'inlla rimariyta rimachkaptin

rimarisunchik. uyarisunchik.
Makiwan, uyawan kurkuwan Rimariyta tukurquptin t'akllakuspa
rimariyta yanapakusunchik. kallpachasunchik.
Kallpawan rimariyta Rimanakuypi llamp'u sunqulla
tuqyachisunchik. uyarisunchik.
Masinchikkunata Masinchik rimaptin ama huk
yuyaymanasqanta tapusunchik rimaykunata rimasunchikchu.
Rimayta tukurquptin mana allin
Masinchikkuna yanqa rimayta
chaninchasqamanta
rimaptin upallachisunchik.
chuyapanapaq tapukusunchik.
Rimaq kaspa uyariq kaspapas allintachu rurarqani

chaymanhina arí, manam nispa mayqintapas qillqay.
Tapukuykuna arí manam
¿Chanintachu ch'uyatachu rimarqani?
¿Kallpawanchu rimayniyta rimarirqani?
¿Makiywan, uyaywan kurkuywan, imachu rimayniyta

yanapachikurqani?
¿Rimariyniy allintachu uyarikurqa?
¿Masichanchik rimaptin ch'inllachu uyarirqani?
Manachu huk rimaykunawan masichanchik

rimachkaptin nit'ipakurqani?
Uywa wanuwan llamk'anchik chayqa aswan

sumaq misk’i mikhuymi kanqa. Qali
kawsanapaqpas allinpuni. Runapa rurasqam
wanun ichaqa hatunkunata rururqachin, hinaspa
chayllataña allpa munan. Khallwitaqmi, unquypas
utqayllam hap'iwasunchikman.
128
Tarpunapaq pacha qhawaymanta kimsa uya raphita
a
ñawinchasunchik
Siq'ita qhawasunchik chaywan kuskata sutintapas

ñawinchasunchik, chaymantataq tapukuykunata
kutichisunchik.
Ayllunchikpiqa Atuqpa waqaq 23 P'unchamanta

imaymana llapanchik Qachinman
sach'akunapa,
uyariqkuna
t'ikanta rurunta
allintachu icha Waqa'q..
waq'aq
pisitachu
yachananchikpaq
qhawarinchik.
Atuqpa waqayninpas
willallawanchiktaqmi.
Chaytam
PACHATA
awichunchikkuna Waqyakunan yupay QHAWARISUNCHIK
yacharqnku. 984563356
2018
1. ¿Ima siq'ikunatam rikuchkanki? ¿Ima qillqataq kanmanri?

¿Imaynanpi?
2. ¿Hayk'a raphitaq kay qillqasqa kachkan?
3. ¿Imatam mink'akuchkan kay qillqapi?
4. ¿Imataq pacha qawariy kasqa?
5. ¿Ayllunchikpi kay raphiwan mink'akunchu? ¿Imarayku?
6. ¿Imakunam willawanchik allin mana allin wata kasqanta?
7. ¿Pikunataqmi willawasunchikman? Chiqata llimp'isunchik.
Tayta
Umalliqkuna Awichanchikkuna
mamanchikkuna
8. Kay qillqasqata imawanmi sutiyawaq. Chayta llimp'iy.
Willakuy Karta Kimsa uya raphi
129
Ñawinchachkaspa
Kay kimsa uya raphita ch'inlla allinta qhawarispa

ñawinchasunchik, hinaspa simi huntaqtapas kikinpaq
rimay yarinman tukuq rimaytapas rimanakusunchik.
PACHATA
QHAWASPA
YAPUSUNCHIK
Ayllunchikpiqa
imaymana sach'akunapa,
t'ikanta rurunta allintachu
icha pisitachu rurunqa
23 P'unchawmanta
yachananchikpaq
llapanchik
qhawarinchik.
Atuqpa waqayninpas
Qachinman
• Tusustin takistin willallawanchiktaq.
qachwastin Chaytam
awichunchikkuna
harawistin
yacharqanku.
papata
allimanta
munayta
yapusunchik.
• Kaqmanta papa
Hinallataq liqi liqiq
allinta PACHATA QHAWASPA
thapanta, runtunta ima
rurunanpaq qhawanku, liqi liqi muqu YAPUSUNCHIK
rurasunchik. patachapi uwiha
taqhiyakunawan ch'ihi “Huk huñulla, huk
q'achu raphikunawan
t'aqalla ñawpaqman
thapakun, chaytaqa
ninku, allin papa
purinapap”
kananpaq; hinallataq 2018 watapi
kinuwapas. Liqi liqi unu
sayana pampakunapi
runtun
Qachin llaqtakamachiq
hinaqa,
Waqyana yupaynin
ch´akiy
984675538 wata
kanqa.
130
1. ¿Ima qillqatam ñawinchachkanchik?
2. ¿Imamantam kay kimsa uya raphipi mink'akuchkan?
3. ¿Pikunamanmi kay kimsa uya raphi qillqakusqa?
4. ¿Imapaqmi pachata qhawananchik?
Tapukuykunata kutichispa, qillqay.

1. ¿Ima qillqasqataq ñawinchasqanchikri kasqa?
chakatawan (X) chimpuy.
a Kimsa uya raphichu

¿Imanaptin?
ch Kartachu.
h Yarawiychu.

qillqay.
• Qachin llaqta kamachiq

• 23 p’unchawta papa mink'akuchkan pachata
tarpuq rinqaku. qhawaspa tarpuy
qallarinapaq.
• 23 p’unchawta • Pacha qhawayqa allinmi

pachaqhawaq rinqaku. yapuyta qallarinapaq.
• Pacha qhaway Qachin • 2018 watapi papa tarpuy

llaqtapi apakunqa. qallarinqa.
3. Ñawinchasqayki imamantam riman. Chakatawan hukllata

chimpuy.
Pacha qhawaymanta Papa tarpuymanta
Atuqpa Lliq'i liq'ipa

waqasqanmanta yachayninmanta
4. “Huk huñulla huk t'aqalla ñawpaqman purinapaq”, ima

ninantam chay nisqan. Chayta llimp'iy.
Llapanchik ch'ulla Llapanchik ima

Lliw ñawpaqman
runahinalla ruraytapas
kusisqa
kallpachakuspa rurasunchik.
purisunchik.
purisunchik.
131
Qillqasqa ñawinchasqanchikmanhina llikachasqata
hunt'asunchik.
Imapaqmi kimsa uya Ima yachaykunatam

raphi qillqakusqa. kimsa uya raphi
willawanchik.
Kimsa uya
raphi
qillqamanta
¿Kimsallachu uyan kay qillqapa kasqa? ¿Imaynanpi?
Chiqaq kaqta (X) chimpuy.

1. Ñawinchasqayki imamantam rimachkan:
a Qachin llaqtapiqa pachata qhawaspan yapuytaqa qallarinku.
ch Qachin llaqtapi huñunakuymanta.
h 23 p’uchawpi Qachin llaqtapi pacha qhawaymanta.
i Huk huñulla Qachin runakuna ñawpaqmam purinanpaq.

2. Kunan ayllunchikpi yapunankupaq pachata
qawachkankuraqchu. Chaymanhina qillqaspa
masichaykiman ñawinchaspa rimariy.
132
Tapukuykunanata allinta hamut'aspa kutichisunchik.
1. Ñawpaq uyapi imatam qillqasqa chayta yuyaymanaspa

kutichisunchik.
2. ¿Imatam qillqasqa yachachiwanchik? Hukllata llimp'iy.
Aphichi Kimsa uya Ayllunchikpa

rurayta. raphi rurayta yachayninkunata.
Aswan yachananchikpaq
awichunchikta huk yachaykunata
chakra yapuy qallarinapaq
tapukusunchik. Hinaspa qillqasqata
yachana wasipi ñawinchaspa
rimarisunchik.
3. Huk yachaykunata qillqaspa tayta mamanchikman

ñawinchasunchik. Chaymanta mañakullasuntaq ima
yachaykunatas paykunapas yachan. Chayta
qillqasunchik.
133
Kimsa uya raphi qillqasqata wakmanta ñawinchasunchik.
Hinaspa mañakusqanmanhina rurasunchik.
1. Kimsa uya raphita wakmanta ñawinchasunchik.
2. Yanachasqa qillqasqa simita qhawarisunchik.
• Pachata qhawaspa yapusunchik. Kaykunaqa

• Huk huñulla, huk t'aqalla ñawpaqman tapukuna
purinapaq. suti
• Ayllunchikpiqa imaymana rantikunama
sach'akunapa, t’ikakunapa rurunta
allintachu icha pisitachu rurunqa
yachananchikpaq qhawarinchik.
• 23 p'unchawmanta qatiqnin
p’unchawkunatawan.
3. Yachachiqwan yanapachikuspa kay suti

hunt'achiqkunawan rimayta qispichisunchik.
--- ta • Mamayta imanayta unquptin atinichu.

---- pa •
---- man •
------ paq •
------ manta •
Chaymantapas kay kimsa uya raphipi rimaykuna kachkan.

Chayta yarin rimaywan qillqay niraq masinwan ima.
Rimana yarin rimana niraq masin
Tusustin takistin Huk huñulla huk

qhawastin ima takalla
papata ñawpaqman
tarpusunchik purinapaq
• Suti huntachikqa rimay tukuqtam hunt'apachin allin

yuyaywan rimay kananpaq.
• Hinallataq rimaykunapas kanmi niraq masin. Chaymantapas
yarin masin rimaykuna. Chaypas allin rimayta misk'ichinapaqmi.
134
Munasqanchik mikhuykuna wankaykuna
k
harawinchikkunata kimsa uya raphipi qillqasunchik
Kay kimsa uya raphita sayayninta ñawinchaspa qillqanapaq

allinchasunchik.
Tarpunapaq
mikhuyninchikkuna
Tarpuy killa
chayamuptin
lliwllam
Wiñaypaq huk aqhata, Papa tarpunapaq
t'aqalla mikhunata mikhuyninchik,
kawsakusunchik kukata
wankayninchik
q'ipiykuspa
purinku. Chaymanta harawinchikuna
manam sapallaqa
mikhunkumanchu.
Tarpukuq masinwanmi
waqyarinakuspa
kuska mikhunku.
Huk kaq ñanta
puriptinpas warmawan
aqatapas mikhuna
kaqtinpas
aypaykachinku.
Wakin ayllukunapiqa
Phata “Ayninakuspa,
Ruraqkuna: uchu, mink'akuspa
54342 sara
yupayniyuq
llamk'asunchik”
mut'i,
yachana wasi hawas phuspu, 2018 watapi
irqikuna. ullukuta quwi kankata
964004400 hank'ayuqta ima
waqyakuna mikhullankutaq.
yupaynin
Qipa uyan:
Hatun uyan:
Kanan ruraqpa sutin
Sumaq rimaynin
ruraqpa riqsichikuynin
riqsichikuynin siq'i.
siq'i yupaynin ñan.
Chanin willakuq sunqun:

Kay sunqun uyapi imamantam rimayninchik chayta tarinki.
Wakin ñawinchaqkunaqa manam kay sunqunta ñawinchankuchu, ichaqa hatun
uyallanta ñawinchaspa mana ima rimaynintapas chanintachu yacharinku.
135
Masinchikwan rimanakuspa tapukuykunata kutichisunchik.
1. ¿Imaynataq kay kimsa uya raphi ñawinchasqanchik

sayayninri kasqa?
2. ¿Imataq kaqninkunari?
3. ¿Imamantataq kay kimsa uya raphi qillqasqa willawanchik?
4. ¿Kimsa uya raphi imamantataq qillqakusqa?
Llikachasqata allinta qhawaspa tapukuykunata

kutichisunchik.
Imataq.
Kimsa uya
Mayhinatam
rurakun.
• Imamantam llikachasqa willawanchik.

• Imatam kay kimsa uya raphi yachachiwanchik.
• Qillqayta qallarisunchikmanñachu.
Kunanqa kimsa uya raphi rurayta yacharqunchikña

chaymantam niraqllata rurallasuntaq willakuytam
mink'akuspa munasqanchik aylluman riqsichisunchik.
136
Kinsa uya raphi qillqananchikpaq allinta ñawinchaspa

yuyaykuspa qillqasunchik.
1. ¿Imamantam kimsa 2. ¿Pipaqmi chay kimsa

uya raphita rurayta uya raphita rurasunchik?
atisunchik? ¿Imanaptin?
3. ¿Imapaqtaq kimsa uya raphita rurasunchikman?
Rimanakuspalla kay tapukuykunata kutichisunchik.
• ¿Imatam kimsa uya raphi willawanchik?

• ¿Pikunam kimsa uya raphita ruranku?
• ¿Chay kimsa uya raphi rurasqayki imaynam sayaynin kasqa?
• ¿Sunqunpi imakunatam qillqana kasqa?
• ¿Ima sutikunatam kimsa uya raphipi qipa uyanpi qillqana
kasqa?
• ¿Hayk'an lliwpi kimsa uya raphipa uyan kasqa? Chiqaqta
llimp'iy.
Kimsa uya Suqta uya Huk uya
137
Qillqachkaspa
Ñawpaq qillqasqata yuyarispa munasqanchik kimsa uya

raphita sayayninmanhina qispichisunchik.
Qhipa uyan Chanin Hatun uyan

rurasqa
sunqun
138
Aswan allinchananchikpaq qillqasqanchikta masinchikwan

kuska ñawinchasunchik. Hinaspa kay tapukuykunata
kutichispa arí (A) mana(M) nispa mañakusqanmanhina
qillqallasuntaq.
¿Qillqasqay ch'uyachachu ¿Kanchu sasayninkuna

lliwpas ñawinchanku? ( ) manachu? ( )
¿Imamantam ¿Rimaykuna-
rurarqani chayta Kimsa yuya pas alllin
allintachu raphi qillqasqachu?
churasqani? ( ) qillqasqay ( )
¿Imaymana rimayniyta
¿Sutin allin
allintachu churasqani?
chaninchasqachu? ( )
( )
¿Ch'ikukuna allintachu
churakusqa? ( )
Kunan, kuskamanta qillqana raphinchikta

qhawarispa kutichisqanchikta allinchu
manachu imaynanpi chayta
rimarinakusunchik.
Hinaspa qillqasqata ch'uyapachisunchik.
Chaypaqmi masichanchikkuna
rimarisqanta uyarispa manaraq
ch'uyachachkaspa qillqasunchik.
Chaymanta qhawana pirqapi
ñawinchananchikpaq k'askachisunchik.
139
Wanu uywaymanta yachasunchik
Ayllunchikkunata, tayta mamanchikta tapukuspa wanu

uywaymanta rimasunchik.
1. Imaynatam wanuta ayllunchikpi uywanku, ch'akichinku,
astanku ima.
2. Ñawinchanapaq huñu huñupipas, sapallapas tiyasunchik.
Ñawinchachkaspa
Allinta ñawinchaspa ayllukunapa yachayninta yachasunchik.
Wanu uyway
Lliw ayllupim kawsay yapunanpaq

wanuta uywanku. Chaytaqa huk
p’unchaw tutamanta Apunchikta
winuwan, ñawin aqawan phukurispa
mink'api huñunku. Uwihapa,
paquchapa, llamapa wakapa
watantin hunt'a kanchapi
t'ustusqanta hisp’asqanta. Qichwa
uray ayllukunapiqa quwipa, wallpapa kawrapa hisp'asqan
wanutan uywanku. Chay wanuqa sapa p’unchawmi quwi wallpa
wasimanta kawrapa kanchanmanta pichaspa allpata t'uqurispa
wanu huñusqa.
Wanu ch'akichiy.- Kawsaykuna tarpunapaq allin q'apariq
kallpayuq wanuta urqumunki kayhina: Pichay wanu, quwi
wallpakunapa wasinmanta hispaynin wanu pichasqa. Khara wanu,
chay wanuqa llamapa paquchapa wakapa kanchapi t'ustusqanmi,
pikuwan hast'ispa k'upanawan nut'uña wanu. Ismu wanu, chayqa
uywakunapa kanchapi ismusqa wanu.
Wanu astay.- Wanutaqa Apukunaman

phukurispa kawallupi, asnupi llamapi
p
Simi qullqay ima wayqakunapi astanku.
Chakraman
chayaspanku
Apunchikman
A
mana pisinanpaq,
allinta
kawsaykunata
kallpachananpaq
phukuriykunku.
140
Kunanqa allinta yuyamanaspa tapukuykunata
kutichisunchik.
2. ¿Kayhinatachu ayllunchikpi wanuta uywanku? ¿Imaynanpi?
3. ¿Ima ninantam kay rimay?: “Khara wanuqa uywakunapa

t'ustusqanmi”.
4. ¿Aylluykipi imaynatam wanuwan yapunku? chayta

yuyaymanaspa qillqaykamuy. Siq'ichaykuy ima.
5. Chiqaq kaqta llimp’isunchik:

Imapim aylluykipi wanuta astanku.
kawallupi Llamapi karrupi
¿Imaynanpi?
141
6. Siq'ita qhawarispa tapukuykunata kutichisunchik.
Wanu huñuymanta
Apu Rimaqpi Punu Ikapi
Aylluykupiqa
Ñuqaykuqa
paqucha, llama
kawrapa unu Ñuqaykuqa hatun
waka hisp'asqan
hisp'aynin chakinwan quchapi llapa
wanuta huñuyku,
t'ustusqa wanutan imaymana
chayta kimsa tawa
pikuwan allaspayku pisqukunapa
killahina puquchiyku
huñuyku. Hinallataq hispasqan wanutam
allinta
kuki sisipa wasinpi huñuyku, Chaywanmi
q’aparinankama.
wanuta rurukuna allinta kawsaykunata
Hinallataq quwi
achkata rurunanpaq yapuyku.
wanutapas
huñullaykutaq.
huñullaykutaq.
7. Aylluykipi ima wanuwanmi chakrata wanuchanku.

Chayta siq'iy.
Uywakuna wanun Qhatupi wanu
Yacharqankichu: Masu huk'uchapa

wik'uñapa ispaynin allin kallpasapa wanu
kasqanta. Chay wanuqa ruqutupaq
rurukunapaq achkha rurunanpaqmi allin.
142
Rimayninchikta misk'ichisunchik
Niraq simikunamanta rimasunchik.
1. ¿Imatam ayllunchikkuna rurachkan?

2. ¿Niraqllachu rurayninkuna?
3. ¿Sutikuna niraqllachu qillqakusqa?
Aylluypi sawachakuy Aylluypi masachakuy
Lliw ayllukukunapim sawachakuy kan. Huk ayllukunapiqa

yananchakuywan, masachakuywan sutichallankutaqmi.
Ichaqa purikuq kaspaqa huk simikunatam uyarisunman,
manan sasachakunapaqchu aswanmi rimayninchikta
misk'ichisunchik.
Kunanqa tayta mamaykita tapuspa, masachakuyninmanta

qillqay.
Rikusqaykimanhina simikunaqa achkha yuyayniyuqmi,

qillqayninpas rimayninpas manam niraqllachu.
143
Kimsa uya raphi qillqasqamanta yuyaymanasunchik.
Chaninchasqa Llapan yachasqaykiwan

yachayta huk kimsa uya
hamut'ay. qillqasqata paqarichiy.
Masiykikunaman Kimsa uyata achkaman

ñawinchachispa mirachispa
imamanta kasqanta masiykikunaman rakiy.
willay.
yachasqanchikmanta
yuyaymanasunchik hinaspa
hunt'apasunchik.
Imakunapas Yachaykuna Imatam aswan

atisqanchik wasapasqanchik atinanchik kanman
Atuqpa waqasqan
yachaymanta
yuyaykuyta
Kimsa uya qillqasqa
ruraysikuyta
Kimsa uya qillqasqa
ñawinchayta
Kimsa uya qillqasqa
rurayta
Qatiq yachana t'aqapi imakunataq rurananchik kanman, chayta qillqay.

8
T'aqa
Apunchikkunawan
uywanakusunchik

• Llamani Wak'apa yachayninmanta rimasunchik.

• Apunchikmanta chakatamantawan rimasunchik.
• Kawsaqkunapa wañuqkunapa p'unchawninmanta
mañakuyta ñawinchasunchik.
• Q'achu t'akaypaq mañakuyta qillqasunchik.
• Waq ayllukunapi aqha ruraymanta yachasunchik.
Llamani Wak'ap yachayninmanta rimasunchik
Kay tapukuykunawan yanapachikuspa qhawaspa

rimanakusunchik.
Mamay imataq kay

watari millwaqa Chayhinata
pisichalla kasqa. samamuway.
Ima watam Imatam runa

kay watari, taytay rimanki, Llamani
Llamani kayhinatari Wak'ata
unquyta mink'arikusunchik.
aparqachimunki. Wataman
ranphullaña millwa
kananpaq.
1. ¿Siq'ita allinta qhawaspayki imatam ayllunchikkuna

rurachkanku?
2. ¿Imatam pananchik rimachkan? ¿Imaynanpi?
3. ¿Lluq'ipi wawqinchikri imamantam rimachkan? ¿Imarayku?
4. ¿Pañapi wawqichanchik imatam rimachkan? ¿Imarayku?
5. ¿Wak'akunawan imaynatam ayllunchikkuna kawsakunku?
Llamani Wak'aman rispa lliw millwa rutuqkuna wiran

uyayuq winuchata hap'iykuspanku: –Llamani wak'allay
achkha ramphu millwatayá haywariykamuway –nispa
paña makinkuwan ch'allaykunku. Paqarisnintaqmi
huk paquchapa millwanta rutuykuspanku Llamanipa
kutichimusqanta yachanku. Allinta Llamani chaskirqan
chayqa watakunamanqa sumaqta willmataqa ramphuy
ramphuyta millwa rutukunqa. manahinaqa millay t'arqi
pisilla aysarikamun.
Yachaqpa rimayninhinatachu tayta mamanchik

millwa rutuypi samanku. Qillqaspa taytanchikman
ñawinchasunchik.
146
Apunchikkunamantawan chakatakunamanta
rimasunchik
Qillqata ñawinchaspa qhawarispa ima tapukuykunata

kutichisunchik.
“Wak'anchikkunaqa manañam kapunchu, karu llaqtamanta

runakuna chanin kayninta suwawanchik, wak'ap rantintam
k'aspi chakatata churaykunku, chaytataq iñina wasimanta sapa
raymipi hurqumuspanku millayta sutinpi machaykunku
maqanakunku ima. Chayhinatam intipi, killapi iñiyninchikta
qunqachiwanchik suwawanchik ima”.
Allinmi Rumi Ñawi, qamñataq

rimay
Llakichiwankim yaw Hirsi.
Yuyayniykiqa ñawpa
Apukunaman,
ñawpa asinrayuqkunapa
pukyukunaman,
rimayninmi. Manaraqmi
wayraman,
imayma rikch'aq
intiman ima
kawsaykunata
iñiqkunaqa,
riqsinkichu, niraqmi
sallqa runakunas
imaymana t'iqsi muyupi
karqan.
pacha qhawaytapas
Jesucristollapuni
chhiqaq yayaqa. yachankichu.
Tapukuykuna
• ¿Imatam siq'ikunapi rikuchkanki? ¿Imamantam rimachkanku?
• ¿Imapaqmi chakatakuna urqukunapi tiyachisqan? ¿Imaynanpi?
• ¿Allinchu chakatakuna urqukunapi tiyachisqanku. ¿Imanaptin?
• ¿Pikunataq chay chakatata astarqanku?
147
Rimanakuchkaspa
Rimanakuspa kay qillqata ñawinchasunchik.
Rimariypi rimaq kaspa Rimariy uyariq kaspa
Kallpawan yachayninchikta
Ch'inlla rimasqanta uyarisunchik.
rimarisunchik.
Makiwam, uyawan kurkuwan Rimayta tukurquptin t'akllakuspa
rimarispa yanapakusunchik. kallpachasunchik.
Kallpawan rimaspa Rimanakuypi llampu sunqulla
tuqyachisunchik. kananchik.
Masinchikkunata Masinchik rimaptin ama huk

yuyaymanasqanta tapusunchik. rimaykunata rimasunchikchu.
Rimayta tukurquptin mana allin
Masinchikkuna yanqa rimayta
chaninchasqamanta
rimaptin upallachisunchik.
ch'uyachananpaq tapukusunchik.
Rimaq kaspa uyariq kaspapas allintachu rurarqanki

chaymanhina arí, manam nispa mayqintapas qillqay.
Tapukuykuna arí manam
¿Chanintachu ch'uyatachu rimarqani?
¿Kallpawanchu rimayniyta rimarirqani?

¿Makiywan, uyaywan kurkuywan, imachu rimayniyta
yanapachikurqani?
¿Rimariqkunata rimasqanta tapukurqanichu?
¿Masichanchik rimaptin ch'inllachu uyarirqani?

¿Manachu huk rimaykunawan masichanchik
rimachkaptin nit'ipakurqanki?
¿Rimasqankuta yupaycharqanichu, sumaqllatachu
tapukuyninkutari kutichirqani?
Kunan pachaqa manañam ayllunchikkunaqa

wak'anchiktaqa yuyakunñachu. Aswanmi
chakatata urqukunaman tiyarqachinku. Chaymi
Apunchikkunaqa sunqunku k’irisqa kapuchkanku.
148
Kawsaqkunapa wañuqkunapa p'unchawninmanta
mañakuyta ñawinchasunchik
Ñawinchachkaspa
Siq'ita qhawasunchik ñawinchasunchik ima, chaymanta

Waqasa 28 quya raymi killa 2018 watapi
2018 watapi 07 yupayniyuq mink'akuy
Wiraqucha: Julian Arbieto Roldan

QAPAYA LLAQTA UMALLIQ
QAPAYA LLAQTAMAN
Mañakuy : Q'upa huñunata unutawan p'ampana

kanchapi allichanapaq.
Ñawpaqta “Llaqta k'ancharichik” huñu sutinpi hatun

napaykuyniyraq qampaq llamk'aqkunapaq ima kachun.
Chayraykun ñan kay 1° punchaw aya marq'ay killa
kawsaqkunaq wañuqkunap p'unchawnin chayamunqaña
chaymi lliw llaqtakunamanta ayllunchikkuna hamunqa,
chaypaqmi 10 q'upa huñunakunata 3 chanin tuquruta
unupaq mañakamuyki. Mana q'upa p'ampana kanchata
qillichananpaq unupas mana pisinanpaq.
Yanapakuyniykita suyaykuspaymi hatun
napaykuywan tukupuni.
Anchata yupaychakuspa
…………………………….
Luwis Qiqaña Qaqya.
Umalliq
1. ¿Ima siq'ikunatam rikuchkanchik. Imakunam paña siq'ipi, lluq'i

siq'ipi ima rikhukuchkan? ¿Niraqllachu kasqa?
2. ¿Imayhinatam ayllunchikpi wañukuq ayllukunata suyanku?
¿Imaynanpi?
3. ¿Allinchu ayllunchikta mikhuykunawan suyasqanku?
4. ¿Imamanmi ayllukuna p'ampana kanchata rinku. Imarayku?
5. ¿Imatam mañakuchkan qillqapi?
6. ¿Qampa yuyayniykipi mayqan siq'in wañukuq ayllukuna
suyayninmi allin?
7. ¿Pikunataq willawasunchik? Chiqaqta llimp'isunchik.
Tayta
Umalliqkuna Awichunchikkuna
mamanchikkuna
8. ¿Kay lluq'i kaq siq'ipi qillqasqata imawanmi sutichanchik?
Chayta llimp'iy.
Willakuy Mañakuy Karta
149
Ñawinchachkaspa
Kay mañakuy qillqa raphita ch'inlla allinta qhawarispa

ñawinchasunchik, hinaspa kaqniyuq mana kaqniyuq suti
hunt'achiqkunamanta rimanakusunchik.
“Watapa sutin……………………………”
Waqasa 25 quya raymi killa 2018 watapi
2018 watapi 07 yupayniyuq mañakuy
WIRAQUCHA : Julián Arbieto Roldán

QAPAYA LLAQTA UMALLIQ
QAPAYA LLAQTAMAN
MAÑAKUY : Q'upa unu huñunatawan p'ampana kanchapi

mana qillichanapaq mañakuy.
Ñawpaqta “¡Llaqta k'ancharichik!” huñu sutinpi qampaq llamk'aqkuna-

paq ima hatun napaykuyniyta chaskiykuy.
Hinallataqmi rimarimuni ñuqanchikqa achka aylluyuqmi kanchik ñan kay
1° punchaw Aya Marq'ay killa kawsaqpa wañuqkunapa p'unchawnin
chayamuchkanña. Chaymi lliw llaqtakunamanta ayllunchikkuna wañukuq
ayllunman p'ampana kanchaman watukuq hamunqaku. Chay ayllunchikkunata
sumaq sunqunchikwan suyakuspa, upyana k'akñukuna q'upakuna p'ampana
kancha mana qillichakunanpaq unupas mana pisinanpaq 10 q'upa
huñunakunata 3 chaninniyuq tuquruta ima mañakamuyki, manachayqa
lliw kanchapim wayrawan q'upakunaqa sasa huñuna kanqa, hinaspa
sasachakuyniyuqmi tarikuswan.
Yanapakuyniykita suyaykuspaymi hatun napaykuywan tukupuni.
¡Kawsachum Waqasa ayllu! Simi qullqay

Anchata yupaychakuspa.
Luwis Qiqaña Qaqiya.

Waqasa ayllu Umalliq
LQC/u
150
Tapukuykunamanhina rimanakusunchik.
1. ¿Ima qillqatam ñawincharqanchik?
2. ¿Imamantam kay mañakuy raphipi rimarichkan?
3. ¿Pimanmi kay mañakuy qillqakusqa?
4. ¿Pitaq mañakuyta qillqasqa. Llutan runakunapas
qillqanmanchu?
Tapukuykunata kutichispa, chakatawan (X) chimpuy.
1. ¿Ima qillqataq ñawinchasqanchikri kasqa?
a Kartachu ¿Imanaptin?
ch Mañakuy qillqachu
h Harawichu.

qillqay.
• Luwis Qiqaña Qaqyam • Qapaya llaqtamantam
qillqasqa. qillqakusqa.
• Julián Arbieto Roldanmi • 1° p'unchaw Aya
llaqta umalliq kasqa. Marq'ay killapim
• P'ampana kancha raymichakuypaqmi
q'upawan mana qillqakusqa.
qillichanapaqmi • Mana q'upa huñuypi
sasachakuy kananpaqmi
qillqakusqa.
qillqakusqa.
3. ¿Ñawinchasqayki imamantam riman? Chakatawan
hukllata chimpuy.
P'ampana Q'upa, unu
kanchamanta. huñuymanta.
Unu pisisqanmanta Lliw ayllukunamanta
4. ¿Kawsakuq wañuqkunapa p'unchawnin ima ninantam?

Chayta llimp'iy.
Wañuqkuna
Kawsaqkunap Kawsaqkuna wañuq
ayllunchik chay
raymichakuynin. ayllunchikkunata
p'unchaw
watukuna p'unchaw.
chayamunku.
151
Qillqasqa ñawinchasqanchikmanhina llikachasqapi
hunt'asunchik.
Imapaqmi Pikunan
qillqakusqa. qillqasqaku
Mañakuy
qillqa
¿Imaynatam qillqakusqa?
Chiqaqta (X) chimpuy.
1. Ñawinchasqayki imamantam rimachkan:
a Waqasa llaqtapi q'upa, unu p'ampana kanchapi

huñunapaq.
ch Qapaya llaqtapi 1° punchawta raymikuypaq.
Qapaya llaqtapi q'upa, unu p'ampana kanchapi
h
huñunapaq.
i Ayllukuna wañukuq ayllunman watukuymanta.
2. Kunan ayllunchikpi wañukuq ayllukunaman

imahinatam watukunku. Chaymanhina qillqaspa
masichaykiwan ñawinchaspa rimariysi.
152
Tapukuykunata allinta hamut'aspa kutichisunchik.
1. Ima qillqawanmi munasqanchikkunata umalliqta

mañakuswan.
2. Ima qillqaytam yachachiwanchik. Hukllata llimp'iy.
Aphichi Kimsa uya

Mañakuyta.
rurayta. raphita.
Hinan sapa wata 1° p'unchaw Aya

Marqay killapiqa, ayllunchikkuna wañuq
ayllunman watukuspa, p'ampana
kanchapi q´upata llut'anman sasa
huñunata wisch’utamunku. Hinaspapas
t'ika churanapaq unu pisi pisilla.
Chaytam llaqta umalliqkuna
qawarinanku mana llaqtanchik
sasachakuypi rikhukunanpaq.
3. Kunanmi ayllunchikkunata tayta mamanchikta kuraq

awichunchikkunata ima tapukuspa, imaynatam
paykunapas chay q'upakuna waqaychanapaq wasinkupi
rurachkanku, chayta qillqaspa masinchikkunawan
chaninta rimarinakusunchik.
153
Mañakuna qillqata wakmanta ñawinchasunchik hinaspa

mañakusqanmanhina rurasunchik.
1. Mañakuna raphita ñawinchaspa, yanachasqa
simikunamanta rimarisunchik.
• Ñuqanchikqa achka aylluyuqmi kanchik. Kaykunaqa

• 10 q'upa huñunakunata 3 chaninniyuq kaqniyuq
tuquruta. suti
• Hinaspa sasachakuyniyuqmi tarikuswan. hunt'achiqmi.
• P'ampana kancha mana
qillichakunanpaq (qillichanaq).
• Mamayqa mana wasiyuq tiyan
(wasinaq).
2. Yachachiqwan yanapachikuspa kay kaqniyuq mana

kaqniyuq suti hunt'achiqkunawan rimayta qispichisunchik.
Kaqniyuq suti hunt'achiq

aylluyuqmi •
chaninniyuq •
sasachakuyniyuqmi •
Mana kaqniyuq suti hunt'achiq
qillichanaq •
wasinaq •
3. Chaymantapas kay kimsa uya raphipi rimaykuna kachkan.

Chayta yarin rimaywan qillqay niraq masinwan ima.
Rimay Imapaqmi qillqakun

¡Llaqta
k'ancharichiq!
¡Kawsachum
Waqasa ayllu!
• Imataqsi kaqniyuq, mana kaqniyuq suti hunt'achikkunari kanman.

Imawansi qillqakunman allinta qaparinanchikpaq. Kayhinata:
• ¡Allinmi!, ¡achacháw! ¡Achaláw! ¡Qaqahina kallpayuqmi!
154
Q'achu t'akaypaq mañakuyta qillqasunchik
Mañakuna qillqata sayayninmanhina qillqasunchik.
Watap sutin
“Watapa sutin ……………………”
Maymanta
Hatun Ayraqullana 5 punchaw quya raymi killa 2018 watapi hayk’ap
rurakun
2018 watapi 15 yupayniyuq mañakuy Yupaynin
WIRAQUCHA : Jaime Huashua Taype Umalliq sutin

HATUN AYRAQULLANA UMALLIQ
HATUN AYRAQULLANA AYLLUMAN Mayman
qillqakusqan
MAÑAKUY/ : Awina muhuta t'akanapaq ayninakuyta
Mañakuynin
mañakuy.
Ñawpaqtaqa llapan wawakuna, tayta mamakunapa Napaykuynin

napaykuyniykuraq qampaq. Allinlla kay watapas
yanaparinakuspa ñawpaqmam llamk'ayninchikta
puririchisunchik.
Chaymanta rimarimuni rikusqaykihina kay wataqa lliwmi

unuqharun awinaykuta chaymi pisi pisillata mana allin Sunqun
kallpayuqta aymuraruyku, hinallataq warmikunapa
huñunakuynin hatun chakra kachkan, chaytam kay 15 yupay
hamuq p'unchawta awinata t'akasaqku, chaypaqmi llamp'u
sunquykita llanllarichispa aynillapi 05 taqnu awina muhuta
10 kustal wanutawan mañakamuyki . Yachasqaykihinam
ayllunchikpiqa watan watapas chayhinata kawsakunchik. Tukuynin
Yanapakuyniykita suyaykuspaymi hatun napaykuywan

tukupuni.
Riqsichikuynin
Anchata yupaychakuspa. qillqa
Silwistri Wamaní Chuqtaya

56210 yupayniyuq yachana wasi umalliq.
Qipa
Riqsichikuynin
qillqa
155
Masinchikwan rimanakuspa tapukuykunata kutichisunchik.
1. ¿Imaynataq kay mañakuna qillqa ñawinchasqanchik
sayayninri kasqa?
2. ¿Imataq kaqninkunari?
3. ¿Imamantataq kay mañakuy qillqa willawanchik?
4. ¿Mañakuy qillqa imamantam qillqakusqa?
Llikachasqata allinllata qhawaspa tapukuykunata

kutichisunchik.
Mañakuy qillqaqa tukuy

kamachinapaq, mañakunapaq,
¿Imataq? mink'akunapaqmi kamachikuq
wasimanta, huñukuna
umalliqkuna qillqan.
Mañakuy • Ñawpaqta
sayayninmanhina qillqana.
• Qillqapa sayayninpas
mañakuypa
mañakusqanmanhina kanan.
¿Mayhinatam • Umalliqpa kamachikuyninpa
sutintapas ch'uya qillqasqa
rurakun?
kanan.
• Sunquntapas allin rimaywan
ch'uyata qillqana.
• Misk’i rimaywan tukuna.
• ¿Imamantam llikachasqa willawanchik.

• ¿Imatam kay mañakuy willawasqanchikwan
yacharqunchik?
• ¿Qillqayta qallarisunchikmanñachu?
Kunanqa mañakuq qillqa rurayta yacharqunchikña

chaymantam niraqllata rurallasuntaq munasqanchik
ayllu umalliqman riqsichisunchik.
156
Mañakuy qillqasqata allinta ñawinchaspa yuyaykuspa

qillqasunchik.
1. ¿Imamantam mañakuy 2. ¿Pipaqmi mañakuyta

qillqata rurayta ruraswanchik?
atisunchik. Imanaptin?
3. ¿Imapaqtaq mañakuy qillqata rurasunchikman?
Rimanakuspanchik tapukuykunata kutichisunchik.
• ¿Imaynanpitaq mañakuy qillqa ruranaykita riqsinki?

• ¿Pipaqmi mañakuy qillqata rurasqanki?
• ¿Pikunapaqtaq mañakuy qillqata umalliqkuna qillqanku?
• ¿Chay mañakuy qillqa ruranapaq akllakusqayki,
imaynam sayaninkuna kanman?
• ¿Raphipi siq’isqa runa mañakuy qillqata qillqanmanchu?
• ¿Ima rimaykunawanmi mañakuyta qillqasunman?
• ¿Imaynam mañakuy qillqapa tukuynin?
157
Qillqachkaspa
Ñawpaq qillqasqata yuyarispa munasqanchik mañakuyta

sayayninmanhina qillqasunchik. Sayaynintapas
yupaychaspa hunt'asunchik.
158
Aswan allinchananchikpaq qillqasqanchikta masinchikwan

kuska ñawinchasunchik. Hinaspa kay tapukuyta kutichispa
arí (A) mana (M) nispa qillqallasuntaq.
¿Qillqasqay ch'uyatachu ¿Kanchu sasayninkuna

ñawinchakun? ( ) rikch'aynimanhina? ( )
¿Ruraynin ¿Sunqun
ch'uyatachu Mañakuy ch'uyanchasqachu
qillqakusqa? ( ) qillqasqay kachkan? ( )
¿Mana riqsisqa rimaykuna

¿Mañakuynin
tarikunchu? ( )
ch'uyachu kasqa? ( )
¿Ch'ikukunata allinta-
chu churarqani? ( )
Kunan, kuskamanta masinchikwan,

qillqana raphinchikta qhawarispa,
kutichisqanchikta allinchu manachu
imaynanpi chayta rimarinakusunchik.
Hinaspa ch'uyapachisunchik.
Masinchikkuna niwasqanchikta manaraq

chu'yachaspa mañakuy qillqata allinchasunchik,
hinaspa ch'uyachasqataña willakuq pirqaman
k'askachisunchik.
159
Wak ayllukunapi aqha ruraymanta yachasunchik
Tayta mamanchikta aqha ruraymanta tapurikuspa

rimasunchik.
• ¿Imaynatam aqhata ayllunchikpi ruranku? ¿Imapaqmi?
Ñawinchachkaspa
Ñawinchanapaq huñu huñupipas, sapallapas tiyasunchik.
Masatu kunthina marka ayllupi ruray

Masatuqa kallpachakuna aqham, hanay Kunthina Marka, Kartahina
ayllupim ruranku. Yunka ukhupi tiyakuq ayllukunapas rurallankutaqmi.
Masatu kallpasapa, sumaq pipullaña unu lawachahina kananpaqqa,
tukuywanmi misk’ichinku. Huk niraqtapas piñawan sara kutawan
misk'ichispa chay ayllupiqa rurallankutaq. Kunan watakunaqa
masatutaqa musuq ruranakuna “makinakunawan” ima sumaqta
q'apispa rurachkanku. Chaymanta qhatuna wasikunaman chayachinku,
hawa llaqtakunapi tiyaq runakuna ñiñu Hisuspa
pu'nchawninpi upyananpaq.
Simi Qullqay
Kaqninkuna:
4 winku unu
2 tasa maqllisqa chullusqa ima arus
2 tasa misk'i
Lawu, kanila, naranha qara, kanila kutasqa ima.
Ruraynin:
1. Huk kakñu unuta misk'ichisqa.
2. Huk mankapitaq arusta chikan rawraq ninallawan, 3 kakñu unuwan
yanuna, 1 pacha arrus lliw phataspa chinkanankama.
Chaymanhina t'impuchkaqman unuta aswan arus chinkaspa
pipunankama yapana.
3. Mankata q'unchamanta hurquspa chiriyachina.
4. Chay arus unuta suysunapi suysuna arus yanusqataqa wisch'upuna
unullanña qipanan.
5. Arus yanusqa unuman misk'i rurasqata kanilayuqta, lawu naranha
qarata ima churana.
6. Kaqmanta huñusqa unuta kuskan pachalla t'impuchina, huk k'aspi
wisllawan mana mankapa sikin ruphananpaq qaywipayana.
Tukunapaq masatutaqa qispi p’uyñupi chiriyachispa huk allpamanta

rurasqa p’uyñupi huk tuta puquchina. Chaytaqa qispi chanin qirupi
chirillataña upyana.
160
Kunanqa allinta yuyaymanaspa tapukuykunata

kutichisunchik.
2. ¿Kayhinatachu ayllunchikpi aqhata ruranku? ¿Imaynanpi?
3. “Tukunapaqmi masatutaqa qispi p’uyñupi chiriyachispa huk

allpamanta rurasqa p’uyñupi huk tuta puquchina”. Imatam
niwanchik, chayta yuyaymanaspa qillqasunchik.
Siq'ichasunchik ima.
4. Chiqaq kaqta llimp'isunchik:

¿Imapim aylluykipi aqhata puquchin?
P’uyñupi Mankapi Qispi p’uyñupi
¿Imaynanpi?
161
Siq'ita qhawarispa yuyaymanaspa masinchikwan
rimarinakusunchik.
Aqha ruraymanta
Apu Rimaqpi Qusqu Chiqakupi ayllu Amuqa ayllupi
Aylluykupiqa Siwaramantapas
Ñuqayku aylluykupi
utaq saramantapas wiñaputa Ñuqaykuñataqmi
aqhana sarata
rurayku, hina qhullallatapas kañamanta rurayku.
wiñachispa
utaq ch’akisqatapas, Kañata allinta
aqhataqa
llasaqchata t’impurqachiyku, rumiwan
rurayku. Huk pirulpi
chay t’impusqataq huk tuta chamchaspa misk'i
iskaykama
chiriyantaq ch’uyakuntaq, ununta t'impuchiyku.
t'impuchispa.
hina chuyasqataña Hinaspa suysuspa
Suysuruspa iskay tuta
humiyarquyku qunchuyupa allpamanta rurasqa
allpamanta rurasqa
rakiman puqunanpaq, allin p'uyñupi huk tuta
p'uyñupi puqunan,
kallpachayuq kananpaq iskay puquchispa
chaymi aqhaqa
p’unchaw puqunan, hina upyayku.
kallpasapallana.
rurasqan michk’illaña.
Aylluykipi imamantam aqhata rurankichik. Chayta siq'iy.
Sutin:
Yacharqankichu: kulli sara wiñapumanta aqhaqa

kallpasapallañam. Chaymi huk qiruta upyarquspaqa
runaqa macharquspa kumpakachakapun. Kunan
watakunaqa Apu Rimaq ayllupi tunaspa rurunmanta
rurachkankuña, chayqa aqhaqa
kallpasapa misk'i puka uyayuqmi.
162
Ayllukunapi mayhina rimasqanchik
Kasqankama yuyayniyuq qillqasqata tarisunchik.
1. Qillqasqakunata qhawankitaq, ñawinchankitaq.
Muruqa runakuna sipiq unquysi kasqa, aswanqa mana

sinchi kallpayuy runakunatas wañuchiq kasqa.
Sipiq wañuchiq
Wasiypi tihakunam sinchita para chayamuptin raqrayta

qallarin, hinaspa chaymanta unu sut'uykamun.
Taytañataqmi musuq tihakunawan allincharqamun chaymi
kunanqa manaña para yaku unyaykamunchu.
Sut'uy unyay
Mamaypa wasinpim huk hatun tullpa kan, chaypim aqhata

hatun mankakunapi ruranku. Chay q'uncha kaptinmi achka
runakupaq hatun mankakunapi wayk'unku.
Tullpa q'uncha
2. ¿Yanachasqa simikunari imatataq niwanchik?
3. ¿Kasqankama yuyayniyuqchu chay iskay iskay simikuna
kanman?
4. ¿Qamri chay iskay iskay simikunata kasqan yuyayniyuq
kananpaq imaniwaqtaq?
5. Kasqan yuyayniyuq simikunata tupanachiy.
Tullpa. Sut'u. Wañuchiq
Unya Q'uncha. Sipiq
Rikusqaykipashina iskay kimsa simikuna huk

yuyayllayuqmi, chaytam mayqinwanpas qillqayta
atinanchik. Ichaqa ima ninantapas yachananchikmi.
163
Masichaykuna tukuykunchikñam.
Kay t'aqapi yachasqanchikta
rurananchikpaq kallpachakusunchik.
Imaynatataq
yachasqanchikwan Mayqin umalliqmanpas mink'akuyta qillqasunchik.
rurasunchikman
1. Yachay wasinchikman llaqta umalliq hamunanpaq

mink'akuyta rurasunchik.
Imatataq rurasunchikri. 2. Huk mink'akuykunatapas rurananchikpuni kanqa.

3. Allinta qillqasqanchikta qhawarisunchik.
4. Imapaqmi mink'asunchik chayta yuyaykusunchik.
Mayhinatam akllanakusunchik Tawa tawamanta, huñupipas kanmanmi.
Yachachiq, warmi qhari masinchikkuna

Pikunam rurasunchik
yanapanakuspa.
Hayk'aqmi rurasunchik Kay yachasqanchik t'aqata tukuykuspa.
Yachachiqniykiwan yanapachikuspa huk mink'akuyta ruranaykipunim.

Imakunatam yacharqanchik chaymanta yuyaymanasunchik.
Imatam atirqani Imapaqmi chay atisqay allin kanqa.
Atisqayta aswanta allinchapayanaypaq qillqaykusaq.
Ñan kunan watata tukurqunchikña, allin kawsayninchikunata

ama qunqasunchu, aswanmi ayllunchikkunawan
kallpachasunchik. Ñawpaqmanpuni purisunchik, qhipa allin
yuyayniyuq kananchikpaq.
Musuq Simikuna
Ampi / utku Algodón
Aswan Karu Azángaro
Awana Textilería
Awqayuq Marte
Aymuray Cosecha
Chaqnay Trasladar carga
Chaqrusqa qillqakuna Pupiletras
Ch'aska Venus
Chintichisqa Resumen
Harawi Poesía, poema, cuento
Hawira / wawa wara Vía láctea
Harawina Declamación
Harawiq Poeta
Hawcha Saturno
Iranta Ofrenda
Kaqri (kaq rimay) Rima
Kasqanmanhina rimasqa Sentido literal
Kutipana Aliteración
Kutipana Repetición
Kuyuq qillqakuna Letras móviles
Millwa Lana, fibra
Mitus Mito
Muyuchispa rimay, simil Sentido figurado
Ñawch'iyachiy Afilar, sacar filo
Ñiqichay Ordenar
Pachakuti Tiempo - espacio
Pinkuyllu Flauta dulce
Pirwa Júpiter
Punchawchana Periódico
Qaramallu Hipérbaton
Qatu willa Mercurio
Qawapana / riwista Revista
Qimiy Cita
Raphicha Ficha
Sañuna Cerámica
Saynata Teatro
Simp'asqa simikuna Crucigrama
Siq'ispa willakuy Afiche
Suka Verso
Sukanka Zodiaco, calendario
Sutichana Adjetivación
Tinya Instrumento de percusión tambor pequeño que se toca con una baqueta.
Tullpuy Teñir
Wachu Línea
Wakchakuy Cosechar mata de cualquier producto
Wank’ar bombo, instrumento de percusión
Yachapana Repetición
Yachapayana Paráfrasis
Yarayma Estrofa de canción, poesía, rima.
Yusayuqta Deidad, auki
Yuyachina Nota
Perú suyu mama
CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA
El 22 de julio de 2002, los representantes de las conformamos esta sociedad, nos sintamos parte
organizaciones políticas, religiosas, del Gobierno de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el
y de la sociedad civil firmaron el compromiso acceso a las oportunidades económicas, sociales,
de trabajar, todos, para conseguir el bienestar y culturales y políticas. Todos los peruanos tenemos
desarrollo del país. Este compromiso es el Acuerdo derecho a un empleo digno, a una educación de
Nacional. calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir.
Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
El Acuerdo persigue cuatro objetivos
fundamentales. Para alcanzarlos, todos los 3. Competitividad del País
peruanos de buena voluntad tenemos, desde el Para afianzar la economía, el Acuerdo
lugar que ocupemos o el rol que desempeñemos, se compromete a fomentar el espíritu de
el deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, competitividad en las empresas, es decir,
vigilar o defender los compromisos asumidos. mejorar la calidad de los productos y servicios,
Estos son tan importantes que serán respetados asegurar el acceso a la formalización de las
como políticas permanentes para el futuro. pequeñas empresas y sumar esfuerzos para
fomentar la colocación de nuestros productos
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes o en los mercados internacionales.
adultos, ya sea como estudiantes o trabajadores,
debemos promover y fortalecer acciones que 4. Estado Eficiente, Transparente y
garanticen el cumplimiento de esos cuatro Descentralizado
objetivos que son los siguientes: Es de vital importancia que el Estado cumpla
con sus obligaciones de manera eficiente y
1. Democracia y Estado de Derecho transparente para ponerse al servicio de todos
La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos los peruanos. El Acuerdo se compromete a
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos modernizar la administración pública, desarrollar
una verdadera democracia. El compromiso del instrumentos que eliminen la corrupción o el uso
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad indebido del poder. Asimismo, descentralizar el
en la que los derechos son respetados y los poder y la economía para asegurar que el Estado
ciudadanos viven seguros y expresan con sirva a todos los peruanos sin excepción. Mediante
libertad sus opiniones a partir del diálogo abierto el Acuerdo Nacional nos comprometemos a
y enriquecedor; decidiendo lo mejor para el país. desarrollar maneras de controlar el cumplimiento
de estas políticas de Estado, a brindar apoyo
2. Equidad y Justicia Social y difundir constantemente sus acciones a la
Para poder construir nuestra democracia, es sociedad en general.
necesario que cada una de las personas que
SÍMBOLOS DE LA PATRIA
CORO
Somos libres, seámoslo siempre,

y antes niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.
BANDERA HIMNO NACIONAL ESCUDO
Declaración Universal de los Derechos Humanos

El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó
la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN

PROHIBIDA SU VENTA

Com Quechua Collao 3 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Com Quechua Collao 3 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Rimana 3

Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachachina Umalliq

Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiq Umalliq

3 Rimana. Qichwa - Qullawpi llamkana maytu.

©PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ

2020 watapi qispichisqa

DEIB-DIGEIBIRA llapan llamkaypi yanapakuqkuna

Impreso en EDITORIAL ROEL S.A.C.

2020 - 08196 yupawan Perú Suyupa Hatun Ñawinchana Wasipi churasqa.

Kay maytutaqa, paqarichiqkunapa mana munayninwanqa, manam pipas mirachinmanchu.

Qankunapaqmi kay qillqasqa mayt'uqa. Kaywanmi

Yachayniykikuna kallpachanaykipaq chaywan sumaq

Sapallaykipas mana chayqa yachaq masiykikunawan

Qillqasqa mayt'upi ruraykunaqa llaqtaykipa

Hinallataqmi runa masiykikunawan wasi masiykikunawan,

Kay qillqasqa mayt'uwanqa pukllankim, takinkim, llusinkim,

Kay qillqasqa mayt'utaqa munaykunkipunim. Sumaq

2. Mikhuyninchik chaninchaymanta rimasunchik. 11

3. Musuq Sara mama rimarisqanmanta ñawinchasunchik. 13

4. Munasqanchik willakuyta qillqasunchik. 19

5. Yachasqanchikmanta yuyaykuspa rurasunchik. 28

2. Mikhuyninchik chaninchaymanta rimasunchik. 31

3. Taytapa llamk’ana rurayninkunamanta ñawinchasunchik. 33

4. Munasqanchik tiqsichay qillqata rurasunchik. 39

5. Yachasqanchikmanta yuyaykuspa rurasunchik. 48

2. Tayta Inti rayminmanta rimasunchik. 51

4. Papamanta harawi qillqasunchik. 59

5. Yachasqanchikmanta yuyaykuspa rurasunchik. 68

2. Uywanchikkuna ñak'arichiymanta rimasunchik. 71

4. Munasqanchik pukllaymanta kamachina qillqata

5. Yachasqanchikmanta yuyaykuspa rurasunchik. 86

2. Mink'api aynipi rurayninchik pisiyachisqanmanta rimasunchik. 89

3. Pacha Mamanchikman haywarikunapaq ñawinchasunchik. 91

4. Munasqanchik aphichita qillqasunchik. 96

5. Yachasqanchikmanta yuyaykuspa rurasunchik. 104

2. Yana wiramantapas, uywakuna millwanmantapas rurasqa

5. Yachasqanchikmanta yuyaykuspa rurasunchik. 124

2. Tarpunapaq wanukunamanta rimasunchik. 127

3. Tarpunapaq pacha qhawaymanta kimsa uya raphita

5. Yachasqanchikmanta yuyaykuspa rurasunchik. 144

2. Apunchikkunamanta, chakatakunamantawan rimasunchik. 147

3. Kawsaqkunapa wañuqkunapa p'unchawninmanta

4. Q'achu takaypaq mañakuyta qillqasunchik. 155

5. Yachasqanchikmanta yuyaykuspa rurasunchik. 164

Ancha munasqay masichaykuna

• Chuqllu puquchiq pisquchamanta rimasunchik.

Qhichwa allpakunapiqa kay p'unchawkunaqa chuqllu

Huñu huñupi siq'ita qhawaspa rimanakusunchik.

1. ¿Imaynanpitaq qulla chuqllu rikhurimusqanmanta

Chuqllu puquchi pisqucha chuqllu mikhuyta

Kunan aylluykita tapurispa, chuqllu puquchi

Kunanqa qhawasqanchikmanhina kay tapukuykunata

Mayqin ¿Ima mikhuykunatam ¿Imanaptin manaña

¿Imanaptinmi allin kallpayuq mikhunakunata mikhunanchik?

¿Ima rimaytam rimasunchik? ¿Imaynanpi?

Chanin rimay Ch’aqwa rimay

Rimasqankuta uyarispa atinaykipaq:

Rurasqaykichikmanta chakatawan (X) chimpuychik.

Rimanakuypi allin ñiq’ichasqachu rimayniyri karqan.

Yachaq masichaykiwan kay siq'ita qhawaspa

¡Añañáw! ¡Kay chuqlluta ¡Achakáw! ¡Achakáw!

Kay warmachapa rimasqanta ñawinchaspa kutichiy.

Hawaripa sutinta ñawinchaspa