Com Quechua Collao 1 PDF

Rimana
1
Kuskalla yachasunchik
Qichwa
Qullaw
Comunicación 1
Cuaderno de Trabajo
PERÚ Ministerio
de Educación
1
Kuskalla
K k ll yachasunchik
h hik
k
Comunicación 1
Cuaderno de Trabajo
Perú Suyupi Yachay Kamayuq
Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachachina Umalliq

Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiq Umalliq
1 Rimana. Qichwa - Qullawpi llamk'ana mayt'u

Cuaderno de trabajo - Comunicación 1- Quechua collao
©PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ

193 yupayuq, Comercio Ñanpi, San Borja llaqtapi tarikun
Lima, Perú
Qayana: 615-5800
www.gob.pe/minedu
2020 watapi qispichisqa

9747 mirachisqa
Impreso en noviembre 2020
Ruraq
Eulalia Antonia Pino Apaza
Qillqasqa qhawapayaq
Vidal Carbajal Solìs, Valenơn Ccasa Champi, Oscar Chávez Gonzales
Yapamanta qhawapayaqkuna
Fermín antonio Román Salinas
Rómulo Del Carpio Gamarra
DEIB-DIGEIBIRA llapan llamk'aypi yanapakuqkuna

Genaro Rodrigo Quintero Bendezú
Mayt'u tupachiqkuna
VicƩor Velásquez Huamán, Genaro Rodrigo Quintero Bendezú y Tani Nathaly Quintasi Portugal
Siq'iqkuna
DEIBpa Siq'inkuna
Grisa Camargo Ramos
Allichasqa qhawapaqkuna
Javier Ugaz Aguilar y Vidal Carbajal Solis
Impreso en EDITORIAL ROEL S.A.C.

Pj. Miguel Valcarcel Nro. 361, Urbanización San Francisco, Ate - Lima
RUC 20122879331
Noviembre 2020
2020 - 08194 yupawan Perú Suyupa Hatun Ñawinchana Wasipi churasqa.

Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú: N° 2020 - 08194
Kay mayt'utaqa, paqarichiqkunapa mana munayninwanqa, manam pipas mirachinmanchu.

Perú suyupi mirachisqa / Impreso en el Perú /Printed in Peru
Warmapa riqsichikuynin
Sutiyqa:
Ñiqiyqa:
Yachay wasiyqa:
Llaqtayqa:
Yachachiqniyqa:
wata
Riqsichikuynin
Khuyasqa warmi qhari warmachakuna irqichakuna:
Qamkunapaqmi kay qillqasqa mayt'uqa. Kaywanmi

pukllaqhinalla utqhayllaman yachay wasiykipi
yachayniykikunata taripanki.
yachayniykickikkuna kallpachanaykichikpaqqa chaywan

sumaq runa kanaykichikpaqmi ancha khuyakuywan
kallpachakuspa yachachiqniykikuna kay qillqasqa
mayt'uta qispirqachimuyku.
Sapallaykipas, mana chayqa yachaq masiykikunawan

yanapanakuspa llamk'anaykipaqpas imaymana
ruraykunam kachkan.
Qillqasqa mayt'upi ruraykunaqa llaqtaykipa

kawsakuyninta, imahina kasqantam riqsichisunki,
hinallataqmi allin kikin simiykipi rimanaykipaq
qillqanaykipaq yanapasunki. Aylluykikuna allin
qhawanaykipaqpas Pachamamata sumaqta
yuyarinaykipaqpas allinmi kanqa.
Hinallataqmi runa masiykikunawan wasi masiykikunawan,

yachakuq masiykikunawan, llaqta masiykikunawan
sumaqlla kawsakunaykipaqpas yanapasunki.
Kay qillqasqa mayt'uwanqa pukllankim, takinkim, llusinkim,

siq'inkim, hamut'ankim, tupachinkim, hinallataqmi
imaymana atiyniykikuna sapa yachaykunapi wiñanqa.
Kay qillqasqa mayt'utaqa munaykunkipunim. Sumaq

kallpachasqa yachaykunatam qhawaykunki. Chaymi
sumaq sunquwan qhawaykunayki, sumaqta yachayniyki
llanllarinanpaq.
¡Kusisqalla llamk'akuy!
Kaqninkuna
1 T'aqa Ayllunchikpa kawsayninkunawan uywanakusunchik
Yachaykuna
1. Chuqllu puquchiq pisquchamanta rimasunchik. 10
2. Mikhuyninchik chaninchaymanta rimasunchik. 11
3. Hampi qurakunamanta ñawinchasunchik. 13
4. Harawita qillqasunchik. 21
5. Yachasqanchikta chaninchasunchik 32
2 T'aqa Ayllunchikkunapi aymurasunchik

Yachaykuna
1. Añaspa rurasqanmanta rimasunchik. 34
2. Mikhuypa pisi rurusqanmanta rimasunchik. 35
3. Ñawinchasunchik hinaspataq qillqasunchik. 37
3 T'aqa Ayllunchikkunapa rayminkunata rurasunchik

Yachaykuna
1. Quyllurkunamanta ñawinchasunchik. 58
2. Musuq wata raymichay. 59
3. Inti Raymimanta ñawinchasunchik. 61
4. Ñawinchasunchik hinaspa qillqasunchik. 66
5. Yachasqanchikta chaninchasunchik. 80
4 T'aqa Uywanchikkunata raymichasunchik

Yachaykuna
1. Kawallupa yachasqanmanta rimasunchik. 82
2. Uywanchikkuna ñak'arichiymanta rimasunchik. 83
4. Kamachiq qillqasqata ñawinchasunchik. 90

5 T'aqa Ayllunchikkunapa rurayninkunata chaninchasunchik
Yachaykuna
1. Awichunchikkuna phuyu qhawasqanmanta
104
rimasunchik.
2. Ayllunchikpi mink'akuymanta rimasunchik. 105
3. Huch'uy qillqa willakuyta ñawinchasunchik. 107
6 T'aqa Ayllunchikkunapa yachayninkunata chaninchasunchik

Yachaykuna
1. Awaykunapa ch'ikunmanta rimasunchik. 126
2. Imawan rurasqa p'achanchikkunamanta rimasunchik. 127
3. Awaykunamanta ñawinchasunchik. 129
4. Kinuwa takaymanta ñawinchaspa qillqasunchik. 134
7 T'aqa Hatun tarpuypi yanapanakusunchik

Yachaykuna
1. Atuqpa ch'ikunkunamanta rimasunchik. 150
2. Runapa rurasqan wanumanta rimasunchik. 151
3. Aqha ruraymanta ñawinchasunchik. 153
4. Wanu ayninakuymanta qillqasunchik. 161
8 T'aqa Apunchikkunawan uywanakusunchik

Yachaykuna
1. Llamani wak'apa yachachikuyninmanta rimasunchik. 174
2. Apukunamanta, chakatakunamanta
175
ñawinchasunchik.
3. Apukunamanta chakatakunamanta ñawinchasunchik. 177
4. Hallmay qallariymanta qillqasunchik. 185
5. Yachayninchikta chaninchasunchik. 196

1
T'aqa
Ayllunchikpa kawsayninkunawan
uywanakusunchik
Ancha munasqay masiykuna

kaykunatam kuska yachasunchik.
• Chuqllu puquchiq pisquchamanta rimasunchik.

• Mikhuyninchik chaninchaymanta ñawinchasunchik.
• Hampi qurakunamanta ñawinchasunchik.
• Yachayninchik wiñachinapaq ñawinchasunchik.
Chuqllu puquchiq pisquchakunamanta
rimasunchik
Siq'ita qhawaspa rimaykunata ñawinchasunchik, hinaspa
tapukuykunata kutichisunchik.
Sara qhawaq Chuqllu puquchiq

haykunanchikpaqqa pisquchakuna sara sarapi
Apukunamanraq rikhurinku, chayqa, chuqllu
samarikunanchik puqurimusqantañam
willawanchik.
• ¿Pisquchakunari imatataq rurachkan?

• ¿Runakunari imatataq pisquchamanta rimachkanku?
• ¿Pisquchakunari wakin killakunapi maypitaq kawsan?
Pisquchakunapa yachasqanmanta rimasunchik.
• ¿Pisquchaqa imakunatam yachasqa?

• ¿Pisquchata sara sarapiña rikhurquspari kusikunachu?
• ¿Sara qhawaq yaykunapaqqa imatam rurana kasqa?
• Tayta mamaykita pisquchamanta tapukamuy.
Pisquchakunamanta yachamusqanchikta qillqasunchik.
10
Mikhuyninchik chaninchaymanta
rimasunchik
Manaraq rimachkaspa
Huñu huñupi kay siq'ikunata qhawaspa rimasunchik.
Mikhuyniykuta mikhuspa
¡Sumaqllaña ch'uñu lawa!
qhali wiñayku.
Kay tapukuykunata kutichiychik:
1. ¿Imamantataq rimasunchik?
2. ¿Pikunawantaq rimasunchik?
3. Sapanka siq'imanta
¿ima nispataq rimasunman?
4. ¿Maypitaq rimasunchik?
11
Mikhuykunamanta rimanaykichikpaq siq'iychik, hinaspa
siq'imanhina wakinkunaman rimapayankichik.
Rimanakuchkaspa
1. Sapanka siq'isqanchikmanta, qillqasqanchikmanta

ima rimasunchik, chaymantapas wasinchikpi ima
mikhusqanchikmanta rimallasuntaq.
2. Masiykikunawan yuyayta churaspa ch'inlla uyariychik.
Rimanakuyta tukurquspa, qam kikiyki tupukuy (ARÍ

kallanmantaq MANA nispa churay):
¿Allintachu rimarqani?
¿Hatunmantachu uyarichikurqani?
¿Masiyta uyarirqanichu?
12
Hampi qurakunamanta ñawinchasunchik
Manaraq ñawinchaspa
Siq'ita qhawaspanchik rimanakusunchik.
1. ¿Imamantas kay siq'i kanman?

2. ¿Imaraykutaq hawaripa sutin hampi qura kanman?
3. ¿Imatataq siq'ipi runakuna rurachkanku?
4. ¿Maypitaq kay runakuna kachkanman?
¿Pitaq hawariypa runachasqankuna kanman? Siq'ita

qhawaspa chakatawan (X) ch'ikuychik.
13
Ñawinchachkaspa
Hawarita ñawinchaspa, yuyayninchikkunata tupanachisunchik.
Qura hampikuna
Ñawpa unay pachapiqa pastilla hampikunaqa

manam
kaqchu kasqa. awichunchikkunaqa
munayniyuq Apukunallatam
yupaychaq kasqaku, unquykunatapas hampi
qurallawanmi hampinakuq kasqaku. Kay hampikunata urqu
qhatapi pallasqanku: muña, misik'u,
pampa anis, nawus,
rurukunatapas pallallaqtaq kasqaku: ayrampu,
sillkhiwa, sank'ayuta ima,
wakchakuq tukuy unquypaq kasqaku.
Willakuq: Marcelino Espinoza Ramos
14
Ñawinchayta tukurquspa
Wakmanta hawarita ñawinchaspa, tapukuykunata

kutichiychik:
1. ¿Pikunataq hawaripi runachasqakunari?
2. ¿Imaraykutaq awichanchikkunari Apukunapi iñiqku?
3. ¿Pitaq kay hawaritari rurasqa?
4. ¿Imaraykutaq awichanchikkunari qurallawan
hampinakuqku kasqa?
5. "Yupaychay" simi ¿ima ninantataq nisqa?
6. ¿Imaynataq Willakuypa tukuynin kasqa?
Hawari willakusqaykimanhina willakuy.
Hawaripi runachasqakunata siq'ispa sutinta qillqay.
15
Siq'ispa qillqasqa ima hawarimanta kutichiy.
¿Imatataq runakunari rurachkanku?
Hawari ñawinchasqaykimanhina siq'ikunapa yupayninta

hukmanta suqtakama tupanachiy.
Irqi masiykikunawan rurasqaykichikta

qhawachinakuychik, hinaspa, allinta
yuyaychakuspa allichaykuychik.
16
Yachaq masiykikunawan hawarimanta rimaychik.
Hawarimanta siq'ispa sutinkunata qillqay.
Awichaykiwan, tayta
mamaykikunawan
aylluykipi wak
mikhuykunamanta,
rurukunamanta ima
rimaychik.
17
Siq'ikunata qhawaspa aylluykipi mikhuykunata chakatawan
(X) chimpuy.
Irqi masiykikunawan rurasqaykichikta tupanachiy

¿kikintachu rurasqankichik?
Llamk'asqayki siq'ikunata umaykipi allinta

takyachiy. Siq'iwan qallariq simikunata
makiykiwan pakaspa, irqi masiykiwan
mink'anakuspa pukllaychik, ima siq'i
kasqantapas ninakuspaykichik, huk
hukwan pukllanaykichik.
18
Tayta mamaykiwan, awichuykikunawan ima huk
hawarita willachikuychik, hampiq runamantapas,
chakra ruraq runamantapas kallanmanmi.
Awichuyki, tayta mamaykikuna hawariy willachikusqaykimanta

rimaychik.
1. ¿Imamantam hawariy kasqa?

2. ¿Ima runakunataq hawaripi rikhurimunku?
3. ¿Ima mikhunakunatataq tarpusqaku?
4. ¿Imaynatataq hawariy tukusqa?
5. ¿Hawaripa tukukuynin allinchu kasqa? ¿Imarayku?
6. ¿Tayta mamayki hawari willasusqaykita, hampi qura
hawariman rikch'akunchu?
Hawarikuna yachasqaykichikmanta s'iqiychik, qillqaychik ima
19
Ch'ikukunata tupanachispa siq'ikunata tariychik
hinaspataq llimp'iychik.
Qillqasqata allinta ñawinchaspa rimasunchik.
Yacharqankichu
Qura hampiqa ancha allinmi kasqanta,
hinaspapas ayllunchikkunapiqa imaymana
hampi qurakuna wiñan.
Chaywanmi unquykunamanta hampinakunchik.
20
Hawariyta qillqasunchik
Imamanta qillqananchikpaq rimanakusunchik.
Ñawpaqta kay hawarichataraq ñawinchasunchik.
PAPAMANTA HAWARI
Huk kutis hatun tayta huch'uy papachata tarpuspa
kayhinata nisqa:
"Papacha wiñanki wiñanki, kallpasapa hatunkaraytam
wiñanki!". Papa tarpusqantas sapa kutilla watukuqhina
qhawapayaq, chayhinachkaptinsi huk p'unchaw
wiñarqamusqa. Rakhu rakhu tulluyuq raphisapa
wiñarqamusqa. Huk p'unchawsi hatun taytaqa papa
allaq risqa. Warantas
allinta wataykukun
kasakantas q'impiykukun.
Allanawansi
sikichanmanta allpata
hurqun hinaspas chutan,
chutan,manas chutayta
atinchu.
Warmintas waqyan.
Warminqa hatun
taytapa wiqawninmanta
hap'ispansi chutan,
payñataqsi papata
chutan. manas
chayhinapas papa
chutayta atinkuchu.
Payachaqa papatas qayan.
Willkanqa hatun mamapa wiqawninmantas chutan,
payachañataqsi hatun taytapa wiqawninmanta chutan
Machuchañataq papata chutan. Papaqa manas
chutakunchu. Chhaynas p'asñachaqa allqunta waqyan,
manas allquwanpas atinkuchu. allquñataqsi misita
waqyan, misiñataqsi huk'uchata waqyan.
21
Papa hawari ñawinchasqanchikmanta tapukuykunata
kutichisunchik.
1. ¿Imamantataq hawari rimachkan? Kutichiyninta

chakatawan riqsichiy.
2. ¿Pitaq papata tarpusqa? Kutichikuyninta chakatawan

riqsichiy.
Hawariqa chiqapmantapas mana

chiqapmantapas yuyaymanakuspa
qillqaspapas utaq simillawanpas
willakuymi, chaytaqa allintapunim
yachananchik.
22
3. Willakuy rimasqanmanta siq'ispa llimp'iychik.
4. ¿Imaynatataq hawarita qam tukuchiwaq?, chayta siq'iy.
23
Qillqanapaq allichakusun
Imamanta qillqananchikpaq rimanakusunchik:
1. ¿Hawari qillqayta atisunmanchu?

2. ¿Pikunapaqtaq hawaritari qillqayta munasunman?
3. ¿Imamantataq hawari kanman?
Hawarimanta qillqananchikpaq yuyaychakusunchik.

Hawariy qillqananchikpaq chaninchasunchik.
¿Maykunapitaq, ¿Pikunataq hawaripi

pikunawantaq hawawarita runachasqakuna kanqa?
paqarichisunman?
¿Ima sasachakuykunatam ¿Imaynatam hawarinchik

runachasqakunari tarinqa? tukunqa?
24
Qillqachkaspa
Allichakusqanchikta tupachispakama hawarita

qillqaspa paqarichisun.
Hawariykita imayna yuyaychakusqaykimanhina qillqay.
25
Qillqasqanchikta chaninchasunchik
Yachaq masiykikunaman, hamawt'aman ima hawariy

qillqasqanchikta ñawinchasunchik hinaspataq
paykunapa rimasqanta uyarispa allichasunchik.
Allin mana allin qillqasqayki kasqanta

tupuy.
Tapukuykuna Arí Mana
¿Siq'isqaykipi sutinta qillqarqankichu?
¿Chirusqaykipi, hawaripi rikurimuq runakuna

kachkanchu?
¿Hawariyki imayna qallaykusqan kachkanchu?
¿Hawariyki imayna tukusqan kachkanchu?
¿Atisqaykimanhina qillqachkaspa imapitaq

sasachakurqanki?
¿Hawarita siq'ichkaptiyki pipaq rurasqayki

umaykipi karqanchu?
Hawari siq'isqaykipi mana rikhurimuqkunata kaypi siq'iykuy.
26
Wakmanta hawariykita qillqay. Masichaykikunap
nisqantaqa amam qunqankichu.
Kaypi atisqaykimanhina qillqay.
27
Yachayninchik wiñachinapaq
ñawinchasunchik
Manaraq ñawinchachkaspa
Ñawinchananchikpaq qillqasqa sutinqa “Rurukunapa

rimasqanmanta”. Tapukuykunata kutichisunchik:
1. ¿Maypis kay rurukuna wiñanman?

2. ¿Rurukuna rimanmanchu? ¿Imarayku?
3. ¿Siq'inmanhina pikunataq ñawpaqta riman?,
chaymanta, ¿pitaq riman?, chayta yupaykunawan
hukmanta kimsakama yupaychaspa qillqay.
28
Ñawinchachkaspa
Hawarita ñawichaspa, yuyaychakusqanchikwan tinkuchisun.
Rurukunapa rimasqanmanta
Kay rurukunapa rimasqanta yachasunchik, chaymantataq

sutinkunata qillqasunchik.
–Ñuqaqa papa kani, allpapa sunqunpi
ruruni, wakchapa mankanta, qullqiyuqpa mankanta

hunt'achini, kaypipas maypipas, runapa yarqayninta llallini.
–Ñuqata hawas niwanku, llullu
kaspaqa taksa yurapi warkurayaspa ruruni. Llullu kaspapas

puquspaña kaspapas imaymanapi runapa mikhunanmi kani.
–Ñuqataqmi tarwi kani. Haya kasqayrayku sasa
mikhuna kani. Mikhuqniymanqa chanin kallpata quni.
Qillqasqata manaraq uyarichkaspapas,

ñawinchachkaspapas yuyaychakusqanchikta yuyarisunchik.
¿Chaytachu hamut'arqanki? ¿Imarayku?
29
Wakmanta qillqasqata ñawinchasunchik, hinaspataq

1. ¿Pikunataq qillqapi kachkan?

2. ¿Ima niytataq munan: “Wakchapa, qullqiyuqpa
mankanta hunt'achini”?
3. ¿Llullu simi, ima niytataq munanri?
4. ¿Tarwita imaynatataq mikhunari?
5. ¿Imapitaq “Qura hampikuna”, ¡Rurukuna riman!
hawarikuna rikch'akun?
Chakraykipi tarpusqayki rurukunata llimp'iy.
Sapa siq'ipi simi phatmikuna rikhurimuq

sutinmanta rimasunchik: papa,
hawas, tarwi, sank'ayu. ¿Mayqin
kaq sutipitaq ha simi phatmiwan
qallarichkan?, ¿Mayqinpitaq was simi
phatmiwan tukuchkan? Kaqllataq huk
siq'ikunamantapas rimaychik.
30
Siq'ikunata llimp'iy hinaspa hawaripi rikhurimusqanmanhina
yupaykunawan allichay, hukmanta kimsakama yupaykunata
qillqay.
Rurukunap rimasqanmanta hawariyta qillqay
31
Yachasqanchikta chaninchasunchik
1. Ima mikhuykunatataq irqikuna qhali kananpaq

mikhunanku. Chakatawan chimpuy.
purutu michk'i aycha kapuli
2. Tulluykita p'akikuspa ima qurakunawantaq hampikunki.

Chakatawan chimpuy.
3. Kay qillqasqakunamanta yachasqaykiyta siq'iy, llimp'iy,

qillqay ima.
"Rurukunapa Taytayki, awichayki

“Qura hampikuna”
rimasqanmanta" willasqanmanta.
2T'aqa
Ayllunchikkunapi
aymurasunchik

• Añaspa rurasqanmanta rimasunchik.

• Mikhuypa pisi rurusqanmanta rimasunchik.
• Aymuray pachapi llamk'anakunamanta ñawinchasunchik.
• T'ikapa ayllunmanta qillqasunchik.
33
Añaspa rurasqanmanta rimasunchik
Ayllunchikpa ch'ikunkuna qhawaymanta, tapukuykunata

rimasunchik.
1. ¿Siq'isqapi uywa, ayllunchikpi kanch?

2. ¿Añasmanta imatataq yachankichik?
3. ¿Uywakunapa rurasqanmanta yachankichu?
Hamawt'anchikwan yanapachikuspa, ayllunchikpi

yachaqkunata añasmanta tupumusunchik. Chaypaqmi
allichakusunchik.
1. Yachaqta napaykusunchik.
2. Yachaqpaq kukata, t'antata, michk'i rurukunata ima
apasunchik.
3. Yachay wasiman kutimuspa hamawt'anchikwan
yachaqpa rimasqanta rimasunchik.
Añaspa wasin punkunman ñut'u

allpata hurqumuptinqa, manam allin
watachu papa aymuraypaq kanqa.
Kay sallqa uywaqa qaqa

t'uqukunapim tiyan.
Sillunkunawan allpata
qhachispa wasinta
ruran, chaypi hatunchaq
k'urpakunata hurqun
chayqa: “allin papa
aymuray wata kanqa”.
34
Mikhuypa pisi rurusqanmanta rimasunchik
Manaraq rimachkaspa
Siq'ita allinta qhawaspa hamawt'awan rimaychik.
¿Imaraykutaq chakrapi ¿Imaraykutaq allpanchik

mikhuykuna pisiyan? pisillataña rurun?
¿Imaraykutaq
wasinchikpi mikhunchik?
• Huñupi mikhuykuna pisi rurusqanmanta rimasunchik.
• Ima mikhuykunataq aylluykipiri rurun. Chaymanta huk
mikhuyta akllaspa tiqsichaychik.
Rimananchikpaq allichakusunchik.
Imamanta Imaynatam Ima nispataq Imapaqtaq

rimasunchik rimasun rimasunchik rimasunchik
35
Rimachkaspa
Allichakusqanchikmanhina rimanakusunchik.
Llamk'ana wasipi mikhuy ruru akllasqanchikta riqsichisunchik

• Si'qi rurasqanchikwan tapukuykunawan ima
yanapakusunchik.
• Masinchikkunapa tapukusqanta uyarisunchik.
Rimayta tukurquspa
Allin mana allin rimasqanchikmanta rimanakusunchik.
• Allintachu rimarqani.
• Kallpawanchu rimarqani.
• Manchakurqanichu rimaspay.
• allichakusqaymanhinachu rimarqani.
• Rimanakuq masiykuna rimaspam imayna
tarikusqankumanta siq'ispa willasaq.
36
Ñawinchasunchik hinaspataq
qillqasunchik
Siq'isqakunata qhaway, chaymanta irqi masiykikunawan,

yachachiqniykiwan rimay:
Siq'ikunata qhawaspa rimasunchik.
1. ¿Ima llamk'aykunamantataq kay s'iqisqakuna kanmam?

2. ¿Imataq siq'isqakunapa sutin?
3. ¿Imawantaq papata allanchik?
4. ¿Imapitaq mikhuykunata huqarinchik?
5. ¿Imapitaq chakramanta mikhuykuna huqarisqanchikta
wasiman chayachinchik?
Pikunamantas kay willakuy kanman, chayta

chakatawan chimpuy.
37
Ñawinchachkaspa
Yachachikuq siq'isqata qhawaspa ñawinchasunchik,

yuyayninchikmanhinachu kasqa.
Chakra aymurana llamk'anakuna
Ayllukunapiqa imaymana llamk'anakunatam mikhuykuna
huqarinapaqqa allinchakunchik: rawk'ana
kayhina: huch'uy munay ch'ila k'aspiyuq, hiru taqmanayuq

qara ch'urawan allin mat'i watasqa. Hirullamantapunipas
kallantaqmi. Chay llamk'anakunawan papata, lisata,
isañuta, uqata ima allanchik, chaymantapas kallantaq
k'upana ch'ila k'aspimantam kayqa
kinuwa, siwara,
rihu p'ananapaq.
Ichhunapas kallantaq, chaywanqa
sarata chhallanta kuchunchik. Kay
mikhuykunataqa chakramanta wasiman chayachinapaqqa
asnupi, llamapi astanchik.
Pampakunapi kaptinqa awtupi astanku.
Willakuq:Silbestre Huamaní Ch.
38
Yapamanta tapukuykuna kutichinanchikpaq, willakuyta

ñawinchasunchik.
1. ¿Pikunamantataq willakuypi rimachkan?

2. ¿Chakra llamk'anakunatari imaynatataq waqaychana?
4. ¿Imakunatataq aymuraypi huqarinchik?
3. ¿Imapaqtaq kay willakuyta qillqasqanku?
Qillqa ukhupi tarikuq simikunata chimpuy ch'ikuwan,

urayninpitaq sutinta qillqay.
Sutikunata ñawinchay, chaymanta siq'iwan tinkuchiy:
k'upana
ichhuna
rawk'ana
Kikin simita muyupi wichq'ay hinaspa llimp'iy
k'upana Ichhuna k'upana rawk'ana

rawk'ana rawk'ana Ichhuna k'upana
ichhuna k'upana rawk'ana Ichhuna
39
Llamk'asqaykita kutipay,
pantasqaykitataq allichay.
k'upana Ichhuna k'upana rawk'ana
rawk'ana rawk'ana Ichhuna k'upana
ichhuna k'upana rawk'ana Ichhuna
Siq'ipa sutinta tarispa muyuwan wichq'ay.
asnu llama rawk'ana
kinuwa k'upana
asnu llama rawk'ana
ichhuna k'upana
asnu llama rawk'ana
kinuwa k'upana
Siq'isqakunapa sutinta muyuwan

wichq'asqaykita yachaq masiykikunaman
qhawachiy, pantasqaykitataq allichay.
40
qillqasunchik
Siq'isqata qhaway hinaspa qillqasqa imamanta

rimasqanta willakuy chaymantañataq
kutichisqanchikta tupachisunchik.
Hatun taytaysi sapa wata
ichhunawan ichhuta urqumanta
rutumuspa llam qipichimuq.
Huk watas hatun taytaypa wasin
kanayakapusqa, chaypis k 'up

k'upana
rawk'ana kanakapusqa.
Kayhinatam hatun mamay willawarqan.
41
Siq'isqakunapa sutinta qillqay.
Siq'isqapi kaq simikunata ñawinchay hinaspa

siq'isqakunawan tupachiy.
ichhuna k'upana rawk'ana
Rimayta qispichinaykipaq simita qillqay.
1. _________taqa _________wanmi
rutunchik.
2. _________swan _________qa
sumaq siq'isqakunawan.
42
Willakuyta yapamanta ñawinchasunchik hinaspa
1. ¿Imawantaq hatun tayta ichhuta rutusqa?

2. ¿Imawantaq rutusqa ichhuta wasinman apamuq?
3. ¿Imapaqtaq ichhuta ichhunawan rutumuq.
4. ¿Imakunataq wasinpi kañakurqusqa? ¿Chayta
chakanawan riqsichiy?
Hawaripi rikhurimusqanta sapa siq'isqakuna allichay.

Hukmanta pichqakama yupayninkunata qillqay.
Simikunata ñawinchay hinaspa hawari ñawinchasqaykipi

kaqkunata muyuwan wichq'ay.
llama
k'upana
rawk'ana
ichhuna
rumi
ichhu waqta
43
Simikunapa simi wichq'ayninkunata riqsistin
Simikunata ñawinchay hinaspa simi phatmikunata qillqay.
k'upana ichhuna rawk'ana
Simikunatawan simi phatmikunata ñawinchay, hinaspa

tupaqninwan tupachiy.
ichhuna k'u pa na
k'upana raw k'a na
rawk'ana i chhu na
Simikunata ñawinchay hinaspa. riqsisqayki simi

phatmikunata muyuwan wichq'ay.
ichu pichana wasi papa
asnu sara
44
Riqsisqayki simi phatmikunawan simikunata tukupay.
i________ ______sillu pa______
Simikunata ñawinchay hinaspa simi phatmikunapi t'aqay.
k'upana ichhuna
rawk'ana ichhu
k'usillu papa
Ñam imaymana lamk'aykunata

rurarqunkiña. Kunanqa hamuq
simikunata qhaway. Munaspaqa
mana allin rurasqaykikunata
tupachispa allichaykuwaqmi.
k'upana k'u - pa - na ichhuna i - chhu - na
rawk'ana raw - k'a - na ichhu i - chhu
k'usillu k'u - si - llu papa pa - pa
45
Kuyuq qillqakunata ruraspayki simikunata
paqarichiy.
Siq'imanhina sutikunata qillqay, hinaspataq

hamawt'aykiwan ñawinchay.
apan, awichutaq
ima apan.
Siq'ikunata qhawaspa rimaykunata qillqaychik.
46
qillqasunchik
Siq'isqata qhaway hinaspa qillqasqa imamanta rimasqanta
willakuy chaymantañataq kutichisqanchikta tupachisunchik.
Huch'uychanmantas hatun taytay llamata
michiq. Ichhu ichhu urqupis
ichhunawan sach'ata kuchuq. k'aspinwan
k'upanatas, rawk'anatas ruraq.
Amaru
Yapamanta qillqasqata ñawinchay hinaspa

tapukuykunata kutichiy.
1. ¿Pitaq llamata michisqa?

2. ¿Maypitaq llamata michisqa?
3. ¿Imawantaq sach'ata kuchusqa?
4. ¿Impaqtaq sach'ata kuchusqa?
5. ¿Piqpataq llama kasqa?
6. ¿Allinchu sach'a kuchuy kanman?
7. ¿Imataq kay hawaripa sutin kanman?
47
Ch'aqrusqa qillqapi simikunata tarisunchik.
k' u p a n a m i
- rawk'ana
r a w k' a n a chh - ichhuna
s h t y a t m a - k'upana
- ichhu
i chh u n a i a u
Sapanka sutiman simi phatmita hunt'achiychik.
raw __ na ____ pa ___ i chu __
Sapanka qillqapaq huk muyuta llimp'iychik.
rawk'ana
ichhuna
k'upana
48
Sutikunapa qillqankunata riqsisunchik
Sutikunata ñawinchay hinaspataq qillqankunata rakiy.
rawk'ana k'upana ichhuna
r w k' n a
k u y u q q i ll q a k u n a w a n
Siq'ipa sutinkunata wakichisunchik.
Sapa siq'ipa sutinkunata qillqaychik.
Kunantaq qillqakunata qhawaspa

rurasqaykiwan tupanachiy, pantasqa
kaptintaq allichay.
rawk'ana papa ichhuna k'upana
49
Simi phatmikunawan musuq sutikunata wakichisunchik
s ch r g ma mi mu cha
p m ñ h
r
a i u
k ll t k'
Simi phatmikuna riqsisqaykiwan sutinkunata hunt'achiy.
k' upa___ ___k'a____ ichhu___ i ____
pa___ ___cha lla___ ____ qu
50
Sapanka siq'ipi sutinkunata ñawinchaspa, wichay raphipi
qillqasqaykiwan tinkuchiy.
k'upana rawk'ana ichhuna Muña
hatun tayta sach'a papa urqu
Siq'ipa sutinta qillqay hinaspataq ñawinchay.
qatin.
apan.
ruranapaq allin
51
Siq'ikunata qhawaspa tiqsichasunchik.
Munasqayki siq'ita akllaspa llimp'iy hinaspa qampas siq'i

ukhupi siq'ikuy chaymanta qillqaspa, willakuy.
Irqi masiykikunaman qillqasqaykita ñawinchay,

hamawt'aykiwan yanapachikuspa qillqasqaykita allichay.
52
T'ikapa ayllumanta qillqasunchik
Siq'ita qhawaspa ñawinchasunchik,

yuyayninchikmanhinachu kasqa.
T'ikap ayllun
Wasipi kusisqa tiyayku. Ñuqap aylluyqa kaymi: mama,
tayta, churi, ususi ima.
Wasipi kusisqa tiyayku huk yawarllamanta kayku.
T'ikapa ayllunqa hatunmi. Paywan tiyan: maman, taytan, turan
ñañan, awichun, awichan ima.
Ayllukunaqa ancha kusisqam wasinkupi tiyanku wawankuta
munakuspa. Hinallataq allqunta, misinta uywakuspa.

Hurqusqa: T'ika 1,2
Wakmanta ñawinchaspa, tapukuykunata kutichisunchik.
1. ¿Pikunatataq ayllu ninchik?

2. ¿Imatataq ayllukunari ruranku?
3. ¿Pikunataq ayllu ukhupi tiyanku?
4. ¿Pikunataq aylluykipi tiyanku?
53
Sapa siq'isqakuna sutinwan tinkuchiy.
rawk'ana
churi
tayta
ichhuna
ususi
sach'a
papa
mama
k'upana
Simi phatmikunata allichay hinaspa huk simita qillqay.
ta tay
chhu i na
ch'a sa
k'a raw na
pa k'u na
54
Siq'ikuna qhawaspa tiqsichaychik.
Kunanñataq ima ruraypi kasqaykita siq'iy.
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________.
Masiykikunawan qillqasqaykita ñawinchay hinaspa

rimasqankumanhina allichana kaptinqa allichay.
55
1. Siq'isqakunata llimp'iy chaymantataq sutinta qillqay.
2. Kay raphipi huk siq'isqata akllay, chaymantataq

qillqay.
3
T'aqa
Ayllunchikkunapa
rayminkunata rurasunchik

• Llaqtakunapa rayminkunamanta rimasunchik.

• Musuq wata qallariymanta rimasunchik.
• Inti raymimanta ñawinchasunchik.
• Uwihakuna ch'ikuymanta qillqasunchik.
• Ch'uñu ruraymanta yachasunchik.
Quyllurkunamanta ñawinchasunchik
Kay siq'ipi quyllurkunata qhawaspa rimasunchik.

Tapukuykunata ima kutichisunchik.
Quyllurkunamantaqa ch'akniq tutakunapim munayta

rikukun. Chaypim sayayninmanhina, k'anchayninmanhina,
puriyninmanhina imaymanata willawanchik. suwa
uywanchikta suwaptinpas quyllurta qhawaspam aypasunman.
Kawsachkanraqchu ñak'arunkuñachu chaytapas sut'illatam
willawanchik.
• ¿Kay quyllurkunari kasqankamachu kanku?

• ¿Imatataq sapanka siq'ipi quyllurkunari
willawanchik?
• ¿Yachaqri imamantam willawanchik?
Quyllurkunapa yachayninta atipasunchik.
• ¿Quyllurkunaqa imayna tutakunapim qhawakusqa?

• ¿Quyllurkunaqa imakunatam willawasqanchik?
• ¿Tayta mamaykiri imakunatataq quyllurmanta willasunki?
Quyllurkunamanta tukuy yachapamusqanchikta qillqasunchik.
58
Musuq wata raymichay
Manaraq rimachkaspa
Hamawt'anchikwan yanapachikuspa, kay iskay siq'ikunata

qhawasunchik.
Huñupi siq'kunamanta rimasunchik, hinaspataq

¿Q'illu p'achawan, ¿Ima ¿Kay raymikun un

raymikunana
na
sallqa uywa p'unchawpim lliw tiqsi
(dragón) imatataq kay ruraykuna muyukunapich
muyukunapichu ch
hu
willawanchik? rikhurimun? apakun? ?
Rimanaykipaq hamuq siq'isqakunapi willakuykunata allichakuy.
¿Imamantataq rimasunchik?
¿Imaynataq rimananchikpaq
allichakusunchik?
¿Imaynataq rimasunchik?
¿Imahinataq rimasunchik?
¿Simillawanchu rimasunchik?
59
Rimachkaspa
• Masinchikkunaman yachamusqanchikta riqsichisunchik.

• Siq'i rurasqanchikwan yanapachikusunchik.
• Ama manchakuspa rimay.

• Hukkuna rimaptinqa upallalla uyarinki.
• Hatunmanta kallpawan rimay.
Kurkuykiwan, makiykiwan
yanapachikuspa rimay.
Rimayta tukurquspa
- Rimanakuypi imayna kasqaykimanta siq'iykuy.
Rurasqaykikunata chakatawan chimpuy.
¿Allintachu uyarichikuni?
¿Sut'intachu rimani?
¿Yachaqpa mañakusqanta apamurqanichu?
¿Hatunmantachu rimarqani?
¿Rimanakusqata hunt'anichu?
60
Inti Raymimanta ñawinchasunchik
1. ¿Imatam sapanka siq'ipi rurachkanku?

2. ¿Imapitaq siq'kuna rikch'anakunku?
3. ¿Maypitaq kay raymikuna apakun?
4. ¿Imamantas kay siq'ikuna kanman?
5. ¿Pikunamantas kay willakuy kanman?, chayta
chakatawan ch'ikuy.
Ima qillqamantas kanman chayta kay uray tawa

k'uchupi siq'iy.
61
Ñawinchachkaspa
Siq'ita qhawaspa ñawinchasunchik, yuyayninchikmanhinachu kasqa.
Qusqu llaqtapi aswan hatun raymiqa Inti raymi
sutiyuqmi. Chay raymipiqa Tayta Intitan yupaychanku,
Saqsaywamanpi ruranku. Raymipa chawpinpi huk
yachaq, Pacha Mamaman t'inkanku.
Kay raymiqa iskay chunka tawayuq kuski killapim rurakun.
Tayta Intimanta allpanchik karunchasqanraykus
rurakunman karqan.
Runakunaqa anchata kusikunku. Chay p'unchawmi tusunku,
wathiyanku, suyunku usu mikhunakunata mikhunku.
Chay raymimanqa huk suyukunamantaraq rinku. May karu
llaqtakunamantapas rillankutaq.
62
Yapamanta tapukuykunata kutichinanchikpaq,

willakuyta ñawinchasunchik.
1. ¿Imata Inti raymimanta yachanki?

2. ¿Imapaqtaq Inti raymiri rurakusqa?
3. ¿Imaniwaqtaq kay raymimanta?
4. ¿Ima raymikunataq aylluykipi kan?
Qillqa ukhupi tarikuq simikunata ch'ikuy.
yachaq inti killa Pacha
Llikapi kikin simita llimp'iy.
YACHAQ inti yachaq

inti
Pacha churi killa

killa
YACHAQ PACHA churi

pacha
INTI KILLA tayta

yachaq
63
Llamk'asqaykita kutipay,
pantasqaykitataq allichay.
YACHAQ inti yachaq

inti
Pacha churi killa

killa
YACHAQ PACHA churi

pacha
INTI KILLA tayta

yachaq
Siq'ikunata sutinwan tupanachiy.
churi inti raymi
tayta pacha mama yachaq
Sutikukunata siq'isqakunawan tupanachispa,

yachaq masiykikunaman rurasqaykita
qhawachiy, pantasqaykitataq allichay.
64
Sutikunata qillqay. Siq'isqapa sutinmanhina ñawpa qillqa,
tukuynin qillqa kanan.
inti
Sapa sutita ñawinchay hinaspa siq'isqawan tupachiy.
pacha yachaq inti
Rimayta qispichinaykipaq simita huk simita qillqay.
1 tayta intiman haywakun.
2 kusikunku.
3 ruphan.
Ima rimaytapas qallaykuspaqa

hatun qillqawanmi qillqananchik.
65
Ñawinchasunchik hinaspa qillqasunchik
Siq'isqakunata qhaway hinaspa qillqasqa ima

nisqantataq, ñawinchasunchik.
Uwihakunapa ch'ikun
Iskay chunka tawayuq inti raymi killapi yachaq
uwihankuna mirananpaq Pachata
Intiman haywarikun. Iskay chunka kimsayuq p'unchawtaña
ruran. Q'uñirichikunata q'awawan rawrachikpa.
Huk añihupaq, huk mama uwihapaq, nispam
rawrachin. Huktaq uñakunapaq kan. Uywa raymi p'unchawpiqa
chawpi kancha ukhupi kuka k'intuta tawantin kancha
k'uchukunapi uwihakunaqa allinta mirananpaq p'ampaykuna
chaymantapas uwihakunataqa takuwan sapanka
uwihata llimp'inku.
Willakuq: Marcelino Espinoza Ramos
66
Yapamanta ñawinchaspa tapukuykunata kutichisunchik.
1. ¿Pitaq Mama Pachaman, Tayta Intiman haywakun.?

2. ¿Imapaqtaq yachaq Pacha Mamaman, Tayta Intiman
haywakun?
3. ¿Maypitaq kuka k'intuta yachaq churan?
4. ¿Imaynatataq llaqtaykipi uywakunata rayminku?
Maypi uwiha tiyasqanta tupachiy.
Qillqasqapi sutikunata ñawinchaspa muyupi wichq'ay.
yachaq kuka waka awichu
inti killa uña turu
67
Sutikunapa simi phatmikunata riqsisunchik
Sutikunata ñawinchaspa, simi phatmita qillqaychik.
inti killa pacha
Sutikunata simi phatminwan tupanachiychik.
yachaq ki lla
pacha in ti
killa ya chaq
inti pa cha
Simi phatmikunata tarispa, sutita qillqay.
pa ki chaq ti
in in
lla ya chaq
68
Sutikunata simi phatmi riqsisqaykiwan hunt'achiy.
___ma ___lla pa____
__ti __wi___ añi___
Simikunata ñawinchay hinaspa simi phatmikunata rakiy.
inti killa
yachaq llama
pacha uwiha
Ñam imaymana llamk'aykunata

inti in - ti killa ki - lla
yachaq ya - chaq llama lla - ma
pacha pa - cha uwiha u - wi - ha
69
paqarichiy.
Siq'imanhina sutikunata qillqay, hinaspataq

hamawt'aykiwan ñawinchay.
man
haywakun. m
muyun.
70
Siq'ikunata qhawaspa ñawinchasunchik,

yuyayninchikmam hinachu kasqa.
Ch'uñu ruray
Ch'uñu ruranapaqqa, hanaq pachan

ch'akin kanan ch'askakunataq munayta
lliphipipinan.
Ñawpaqtam papata akllana, hinaspa karu pampaman
apaspa masamuna, ichaqa
killatam allinta qhawana Huk tutallapim allin chuñuqa
rurakun. Chaytataq qutu qututa huñurquspa
allinta ununta lluqsinankama saruna, hinaspataq ch'akichina,
ch'aki ch'uñutaqa iskay kimsa watapas waqaychallawaqmi.
chaymantam intipi ch'akichina. Chaymi ch'aki mikhuna.
Hurqusqa: Qichwa yachanapaq 5.
71
Yapamanta ñawinchaspa, tapukuykunata kutichisunchik.
1. ¿Qam imaynatataq ch'uñu rurayta yacharqanki?

2. ¿Qillqapi masana simi imaninantataq nin?
3. ¿Imapaqtaq ch'uñutari ruranchik? Chakanawan (X) chimpuy.
Cha'qrusqa qillqapi simikunata tarisunchik.
p k i l l a n h – inti
– killa
a i n y a ch a q – yachaq
– pacha
ch u t u i chh u a
– ichhu
a s i m i n t i
Simi phatmikunata wakichispa sutinta qillqay, hinaspataq

sapanka qillqapaq huk muyuta llimp'iychik.
inti
ti - in
cha - pa
lla - ki
ha - u - wi
72
Simikuna rikurichiq qillqakunata riqsisunchik
Inti pacha yachaq killa
K u
u y q q i ll q a kunawan siq'isqapa
sutinkunata wakichisunchik.
Sapanka siq'ipa sutinta qillqay.

rurasqaykiwan tupanachiy,
pantasqa kaptintaq allichay.
Inti pacha yachaq killa
73
Riqsisqanchik qillqakunawan musuq simi phatmikunata
qispichisunchik.
Musuq simi phatmikunata riqsisqayki qillqakunawan qispichiy.
t p q ch ll m ñ r s h y u i k' Ch' a k
Llamk'ana
mayt'uykipi
simikunata qillqay.
Simi phatmikuna riqsisqaykiwan sutikunata hunt'achiy:
_______ma uwi___ in____ __ka
pa_____ ya___ ki____ __ti
74
Siq'ikunaq sutikunata ñawinchay hinaspa qillqasqaykiwan
tinkuchiy.
inti kuks llama uwiha
pacha yachaq killa
Rimaykuna qispichinaykipaq siq'ipa sutinta qillqay.
1. _____________ _____________ta qatin
2.
___________mi ___________ta
___________pi qhawan.
3. ___________ ___________ta ch'akichin.
75
Siq'ikunata qhaway, hinaspa rimanakuspa tiqsichaychik.
Kusichisusqayki siq'isqata akllay, hinaspa chay llamkaypi

kawaqpashina siq'ikuy chaymanta tiqsichay qillqasqata ruray.
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
__________________________________________________________.
76
Tayta Intimanta ñawinchasunchik.
Siq'isqakunata qhaway hinaspa qillqasqa ima

nisqanmantaq, chayta niy.
Tayta Inti
Saqsay Waman patachapi
Tuta killa allichakuspa Tayta Intita
raymichanchik. yachaq. kukata qhawaspa
allin pacha kananpaq mañakun.
Llamakuna uwihakuna mirananpaq
mañakun. Tayta intiqa kawsaypaq allinmi.
Yapamanta ñawinchaspa tapukuyta kutichisunchik.
1. ¿Pitaq willakun?
2. ¿Imamantatapa willakuchkan?
3. ¿Ima ninantaq 'raymi' simi?
4. ¿Imatataq yachaq mañakuchkan?
5. ¿Yachaq imata qawaspataq mañakun?
6. ¿Inti kawsayninchikpaq allinchu?
77
Siq'ikunata sutinkunawan tupachiy.
uwiha
k'upana
rawk'ana
yachaq
inti
ichhuna
kuka
papa
llama
pacha
Simi siq'ikunata allichaspa sutikunata qillqay.
lla - ki _________________
chaq - ya _________________
cha - pa _________________
in - ti _________________
ka - ku _________________
78
Siq'ikunata qhawaspa tiqsichasunchik.
Mayqin siq'ipi kaqtataq munawaq, chay ukhupi

munasqaykita siq'iykuy.
Kaypi imallatapas qillqay.
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
__________________________________________________________.
79
1. Siq'ikunata qhawaspa, sutinta qillqay
2. Kay raphipi huk siq'ita akllay chaymantataq siq'iy,

qillqay ima.
4
T'aqa
Uywanchikkunata
raymichasunchik

• ¿Kawallupa yachasqanmanta rimasunchik?

• ¿Uywanchikkuna ñak'arichiymanta rimasunchik?
• ¿Kamachiq qillqamanta ñawinchasunchik?
• ¿Perú suyunchikpa rayminmanta qillqasunchik?
81
Kawallupa yachasqanmanta rimasunchik
Ayllukunapi kawallukuna pisi pisillañan kachkan ichaqa

paykunaqa runakunapa ahayunta rikunku.
Apukuna Pachamama, Amaraq Apu Yaya

runa masiypaq ama apawayraqchu.
imapas kachunchu.
Kawallumanta rimapayawananchikpaq, yachay wasiman

hamunanpaq runa masinchikta mink'akamusunchik.
yanapachikusunchik.
1. ¿"Kawallu, runata rikuspa phur, phur nin", ima ninantataq?

2. ¿Runa sillakuqtin, imanaptintaq Apukunata Pachamamata
waqaspa q'itipiyan?
3. ¿Runa, Kawalluwan q'ipichikuchkaptin, huk runa
rikhuriramuptin, imanaptinmi kawallu q'itipiyayta
kachaykum?
Ayllukunapim tutallamanta kawalluqa

yanqallanmanta “phur, phur” nispa, sit'iq,
sit'iq nichkaqtaraq wichay uray q'itipiyan
chaytaqa animuta rikuspam ruran.
Animuta rikuspa q'itipiyaqtinqa, qasillan
kana, kikillanmi chika chikamanta thak
kanankama p'itakachanqa. Animupaqqa
ch'inllamanta mañaykapuna, chaymi mana
imapis runata chayanqachu.
82
Uywanchikkuna ñak'arichiymanta
rimasunchik
Manaraq rimachkaspa
Hamawt'anchikwan, irqi masinchikkunawan kay iskay

Siq'isqakunata qhawaspa rimasunchik.
1. Kay turu nak'arichkanchu.

2. Llaqtaykipi turu ñak'arichiy raymi kanchu.
3. Allinchu kay rikch'akupa raymikunawan uywakuna ñak'arichiy.
Rimananchikpaq kamachinakusunchik.
1. Yachakuq masiykichikwan huñunakuychik hinaspa

rimanaykichikpaq rimanakuychik.
2. Uywakuna ñak'arichiy raymimanta ichaya rimayta munawaqchik.
mana chayqa hukmantapas kanmanmi.
3. Qhawasqayki rap'ichakunapi willakusqaykichikpa siq'isqakunata
llimp'iychik hinaspa qallaykusqanmanta tukunankama allichaychik.
83
Rimachkaspa
Yachana wasi pirqapi qillqasqanchikta k'askachisunchik,

hinaspa Siq'isqakunamanta rimanakusunchik.
Kay willakuykunaqa chiqam.

Ama mancharispalla rimanki.
Ama phiñakuspalla rimanki.
Allinllamanta rimanki.
Simikunata ch'uyata rimanki.
Rimayta tukurkuspa
Chakawan (X) rurasqaykita ch'ikuy.
¿Allintachu rimarqani?
¿Qallariyninta, sunqunta, tukuchiyninta ima

qillqarqanichu?
¿Allintachu qillqasqani?
¿Qillqasqata allintachu allichasqani?
¿Ch'irunta qillqamanhinachu rurani?
Ayllu masinchikkunapaqqa lliwmi

kawsam, lliwtataqmi ñuqanchiktahina
munakunchik, kay uywa ñak'arichiyqa
karu llaqtakunamantam hamun.
Chaywanqa uywakunapa animunmi
ripun chaymi pisi pisi uywayuq kanchik.
84
qillqasunchik
Siq'isqakunata qhawaspa tapukuykunamanhina rimasunchik.
1. ¿Siq'ipi pikunataq kachkan?

2. ¿Imata rurachkanku?
3. ¿Qamri chay ruraykunapi imaynatam yanapakuwaq?
4. ¿Imamantataq kay qillqa kanman. chakanawan (X)
chimpuy?
85
Ñawinchachkaspa
Imayna mamanchik mikhuna wayk'usqanta yuyarisunchik.
Quqawa ruray
Kanam:
Aycha Ch'uñu Uchu

Ch'arki Sanawriya Asnapakuna
Papa Siwulla Kachi
Imayna wayk'uynin:
1. Mankapi unuyuqta churpuna

chaymantaq, siwullata,
ahusta, kachita churana.
2. Manka t'impumuptintaq
llapa aychakunata, ch'arkita
kuchusqatakama churana.
3. Kaymi allinta t'impunan

chaymantaraq ch'uñu, papa,
sanawriyata ima churana.
4. Lliw aylluntin p'ukukunapi

qarakuspa uchu kutayuqta
mikhuna.
86
Yapamanta tapukuykunata kutichinanchikpaq, kamachiq

qillqata ñawinchasunchik.
1. ¿Imamantataq qillqasqa rimachkan?

2. ¿Ima mikhuytataq wayk'uchkanri?
3. ¿Imaniwaqtaq kay mikhuna wayk'uymanta?
4. ¿Imapaqtaq kay qillqa allin kanman?
Qillqasqa ukhupi tarikuq simikunata ch'ikuy.
aycha uchu ch'uñu sapallu
Llikapi kikin simita llimp'iy:
uchu aycha sapallu ch'uñu
Rikchakuq simikunata llimp'iy.
aycha AYCHA uchu ch'uñu
ch'uñu uchu mama aycha
uchu UCHU CH'UÑU uchu
87
Rurasqaykita qhawapayay hinaspa
kay rurasqaykuwan tupachiy. Mana
allin kaptinqa allichaykuy.
aycha AYCHA uchu ch'uñu
ch'uñu uchu ch'uñu aycha
uchu UCHU CH'UÑU uchu
Muyuwan sapa siq'isqakunap sutinta wichq'ay.
ch'uñu chumpi
CH'UÑU ch'uñu
CH'UÑU
ch'uku
UCHU chuñu
uchu
CHUÑU uchu
aycha CHUÑU aycha
uchu AYCHA
Sutikunata siq'isqawan tupanachispa,

yachaq masiykikunawan rurasqaykita
qhawaychik, pantaspataq allichay.
88
sutikunata ñawinchay hinaspa Siq'isqakunawan tupachiy.
uchu sapallu ch'uñu aycha
Sapanka siq'ipaq sutikunata hunt'achiy.
1. mamay quqawita wayk'un.
2. wan wan sumaqta tupam.
3. t'impumuptintapa uchuchayuqqa misk'im.
Sapa rimay qallaykuypim hatun

qillqawan qallaykuna hinaspapas
tukuq ch'ikuta churaykuna.
89
Kamachikupa qillqata ñawinchasunchik
Siq'isqakunata qhaway hinaspa qillqasqa imamantas

kanman, chayta niy.
___________________________________
Ayawiri llaqtapiqa imaymana mikhuykunam kan. mama
Quri Anka kayhinata kankata rurasqa.
uwiha aycha ch'uñu siwulla

puka uchu kachi q'illu uchu
ahus kuminu papa
pirihil sapallu asiyti
Wayk'uynin:
1. Aychaman hankullaman kachita churana.
2. Puka uchu kutasqaman Cha'qruna ahusta,
pirihilta kuminuta, nawutawan chaytataq
aychaman churana.
3. Aycha wakichisqataña papatawan
q'uñi hurnuman apana, huk pachapi chayanan.
4. Allinta chayaptinñataq ch'uñuntinta mikhuna.
5. Wakinkuqa sapallu apichawanmi saksapaykunku.
90
Yapamanta qillqata ñawinchaspa tapukuykunata
kutichisunchik.
1. ¿Imatataq mama Quryanka yanukunqa?

2. ¿Imakunawantaq kankata rurana kasqa?
3. ¿Maypitaq chaynata kankasqaku?
4. ¿Wasiykipi kankakunkichikchu?
Ima sutikunataq qillqasqa kachkam. Chaykunata

siq'isqakunawan tupachiy.
kinuwa
aycha
ahus
ch'uñu
siwulla
uchu
sapallu
papa
Simikunata ñawinchay hinaspa willakuypi mana kaqkunata

muyuwan wichq'ay.
ahus aycha
kuchi
ch'uñu
mayu
rumi
uchu
siwulla
kinuwa
sapallu k'aspi papa
91
Sutikunapa simi phasmikunata riqsisunchik
Sutikunata ñawinchaspa, simi phatmita qillqaychik.
uchu aycha ch'uñu
Simikunata phatminchay, hinaspa simi phatmikunawan

tupachiy.
aycha ch'u ñu
uchu ay cha
ch'uñu u chu
Sutikunata ñawinchay hinaspa riqsisqayki simi

phatmikunata muyuwan wichq'ay.
uchu aycha ch'uñu
sapallu ahus siwulla
92
Simi phatmi riqsisqaykiwan sutikunata hunt'achiy.
___chu sa___llu _____ñu
__cha ___wi___ ka___
Simikunata ñawinchay hinaspa simi phatmikunapi rakiy.
uchu sapallu
ch'uñu uwiha
aycha kachi
Ñam imaymana llamk'aykunata

uchu u - chu sapallu sa - pa - llu
ch'uñu ch'u - ñu uwiha u - wi - ha
aycha ay - cha kachi ka - chi
93
paqarichiy.
siq'isqakunamanhina sutikunata qillqaspa qillqasqata

qispichiy.
Huk kutis karniru h

huk
uk huk wasiman
yaykurqusqa. Hinaspas, sapalluta
ch'uñuta uchuta mikhukurqusqa.
Aychallatas wasiyuqpaq saqiykapusqa.
94
Ñawinchasunchik hinaspataq qillqasunchik
Siq'ita qhawaspa hamawt'awan kuska qillqasqata

ñawinchay rimay ima.
Suyunchikpa raymin
Perú suyupim ñuqanchik
paqarinchik tiyanchik ima.
Kay hatun suyuqa munaymi.
Kayhinam muyuqiynin.
Perú suyunchik tawa huch'uy

uchu
suyukunapi t'aqakun. Kayhina:
Hatun mamaqucha, Yunka suyu,
Qichwa suyu, Chala suyu. sapallu
Yunka suyupi hinaspa chala suyupim
achkallaña sapallu rurun.
ch'uñu
Qichwa suyupipas sapalluqa wiñanmi,
aswan kay allpapiqa ch'uñu, uchum
munayta rurun. Aychapas chiri aycha
allpakunapi achkallañam.
Yapamanta ñawinchaspa, tapukuykunata kutichisunchik.
1. ¿Qillqasqa imamantataq rimachkan?

2. ¿Imataq chala suyupi achkata rurun?
3. ¿Ima suyupitaq ch'uñuta tarisunman?
4. ¿Qichwa suyupi imakunataq munayllataña rurun?
5. ¿Imanasqataq achka achka aycha chiri allpakunapi kan?
6. ¿Imaynataq Perú suyunchik? Rimanakuychik.
95
w h i s u y u u ch'
- uchu
s a p a ll l u h u - sapallu
a ch u q a y ch a ñ - aycha
ñ i a ch n a n u u - ch'uñu
W i ll k a t a k i
Simi phatmikunawan simikunata tukupaychik.
ay ____ _____ chu ch'u _____
Sapa muyuta llimp'iy hayqa simi phatmi phatmipi qillqa

kasqanmanhina.
uchu
aycha
ch'uñu
96
Simi rikurichiq qillqakunata riqsisunchik
aycha uchu sapallu ch'uñu
K u
u y q q i ll q a kunawan siq'isqapa
sutinkunata wakichisunchik.
Sapa siq'isqapa sutinta qillqay.

rurasqaykiwan tupanachiy,
pantasqa kaptintaq allichay.
aycha uchu sapallu ch'uñu
97
Riqsisqanchik qillqakunawan musuq simi
phatmikunata paqarichisunchik
Musuq simi phatmikunata riqsisqayki qillqakunawan

rikurichiy.
n t q ch' ll m ñ r s h y u i k' Ch' p k a
na nu ni ta ti Ch'a
Llamk'ana
mayt'uykipi
simikunata qillqay.
Riqsisqayki simi phatmikunawan siq'isqakunapa sutinta

tukupay.
Wa ___ ma____ ____ra
____qa ____cha ru____
98
Sapa siq'isqakunapa sutinkunata ñawinchay hinaspa
rurasqaykiwan tupachiy.
Wasi mama sara
uqa pacha runa
Rimaykuna qispichinaykipaq simikunata qillqay.
kankan.
1.
2.. mikhun.
3. ta pi taqin.
99
Siq'isqakunata qhawasunchik, hinaspa tiqsichasunchik.
Mayqin siq'isqataq ancha munay chayta akllay.

hinaspa chay uranpi siq'irquy chaymantañataq qillqata
paqarichiy.
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
__________________________________________________________.
100
Siq'isqakunata sutinkunawan tupachiy.
uwiha
sapallu
ch'uñu
yachaq
inti
aycha
kuka
uchu
llama
pacha
Simi phatmikunata allichaspa sutikunata qillqay.
ñu - ch'u
sa - llu - pa
cha - ay
u - chu
101
Siq'isqakunapa sutinta qillqay, hinaspa sapa sutita simi

phatminkunapi rakiy.
Ima siq'isqatapas ruray, chaymantataq sutinta qillqay.

5
T'aqa
Ayllunchikkunapa rurayninkunata
chaninchasunchik

• Awichunchikkuna phuyu qhawasqanmanta rimasunchik.

• Mink'amanta rimasunchik.
• Wasi ruraymanta ñawinchasunchik.
• Ayninakuymanta qillqasunchik.
• Sillustani llaqtamanta yachasunchik.
Awichunchikkuna phuyu qhawasqanmanta
rimasunchik.
Awichunchikkunata tapukusunchik, imapaqmi phuyuta

qhawaqku. Kay tapukuykunawan yanapakusunchik.
Qhapaq sitwa qallariy

killapim phuyutaqa
qhawana. Chaymanhinam
yachakunña ima
killakunapim sinchita
paranqa, ima
killakunapitaq pisita
chayanqa. Ñawpaq
tarpuypaqchu kanqa
ichari qhipa tarpuypaqchu
chaytapas yachakunñam.
Phuyu Mamaqa sut'illatam
willawanchik.
• ¿Maymantataq phuyukunari rikhurimun?

• ¿Kay phuyukunari imatataq willawanchik?
• ¿Yachaqri phuyumanta imanichkantaq?
• ¿Ima killapitaq phuyutari qhawana kasqa?
Phuyu qhawaymanta yachaqkunata tapukamusunchik.
• Tapukuq purinanchikpaq allichakusunchik.

• Tapukuykunata ch'uya qillqasqata apasunchik.
Phuyumanta yachamusqanchikta qillqasunchik.
104
Ayllunchikpi mink'akuymanta rimasunchik.
Manaraq rimachkaspa
Huñupi masiykikunawan kay ruraykunamanta

rimanakusunchik.
1. Yachachiqniykiwan kay qillqata ñawinchaychik:
Tawa irqikuna mama Quri Ankata tapunqaku, imaraykus

unay pachakuna ratulla chakakunata, ñankunata, waru
warukunata, pata patakunata wakkunatapas utqhaylla
llamk'arquq kasqaku, kunan chay ruraykuna manañam
kapunchu pisi pisimanta chinkapuchkan.
Ñuqanchikñataq llaqta masinchikkunaman willakunapaq

allichakusunchik. Kaypaq kaykunata rurasunchik.
• Huñunchikwan rimanakusunchik hinaspa imamanta

willakunanchikpaq hamutasunchik.
• Hamuq siq'isqapi sapankanchikkpa ima willakuy
munasqanchikta qillqasunchik.
105
• Mink'akuy rurasqaykita masiykikunaman qhawachiy.
• Wayra wasipi rimaqpa kunkanta yachapayaspa
mink'akuyniykita riqsichiy.
Rimanakuchkaspa
yuyariy.
Kallpawan rimay.
Rimay chayamunanta
suyakuy.
Pachawan ama
llallichikuychu.
Ñuqaykuqa kay mink'akuytam

akllamurqayku.
Llapalla hamunanchik utqhaylla
llamk'aykuna tukurqunanchikpaq …
Rimayta tukurquspa
Chakawan “X” rurasqaykita chimpuy.
Allintachu rimani.
Irqi masiykunata allintachu uyarini.
Sut'itachu rimani.
Rakhumantachu uyarichikunaypaq rimani.
Awichunchikkunaqa mana qullqillawan

imaymana hatuchaq llamk'anakunata
hatarichiq kasqaku, chaymi mink'a sutin.
106
Huch'uy qillqa willakuyta ñawinchasunchik
Siq'isqata qhawaspa rimasunchik.
1. ¿Imatataq siq'ipi rikuchkankichik?

2. ¿Imaraykutaq huk ñawpa p'unchaw qhapaq
sitwa killapi taripakunchik?
3. ¿Maykunapitaq Pachamamaman taripakunku?
4. ¿Qamri. Pachamamaman taripachinkichu?
5. Maypitaq Pachamamaman haywarikusunman?
¿Imamantataq qillqasqa rimachkanman? chayta

chakawan (X) chimpuy.
107
Ñawinchachkaspa
Pacha Mamanchikman haywakusqamanta.
Huch'uy qillqa willakuy
Tayta mamakuna, yachachiqkuna, irqikuna, yachay
wasipi llamk'aqkuna ima, Pacha Mamaman
taripakusunchik, chaypaqmi yachaq paqu
nisqanmanhina allichakusunchik: kuka, misk'i misa,
insinsu, untu, q'uwa, yuraq t'ika, quri qullqi, paqucha
sullu, misk'i ch'uwa, waka q'awa, ñawin aha ima,
kaykunataqa kaqninmahina apamuyta atinkichik.
Maypi: Yachay wasinchikpi.
Hayk'aq: ñawpa p'unchaw qhapaq sitwa killapi.
Puno, 27 Anta situwa killapi 2017 watapi.
Yuyaychakunaykipaq: Kay tiqsi muyunchikpi,

Pacha mamaqa kawsayniyuq, imaraykuchus
tukuy kawsayta quwanchik, uywakunaman,
chakrakunaman, runakunaman ima chayrayku
llapanchik kusi sunqu yupaychananchik.
108

qillqasqata ñawinchasunchik.
1. ¿Imapaqtaq kay huch'uy qillqa willakuyri kasqa?

2. ¿Yachaq paqu, imakunatataq haywakunapaqri
mañasqa?
3. ¿Imapaqtaq Pacha mamamanri haywakuna kasqa?
4. ¿Qillqasqa ukhupi tarikuq simikunata chimpuy?
t'ika papa ch'uwa q'uwa
5. siq'isqakunata sutinwan tupachiy.
q'awa t'ika q'uwa ch'uwa
6. Kikin kaqlla simikunata llimp'iy.
q'awa rawk'ana ichhuna Q'AWA
t'ika aycha T'IKA yachaq
q'uwa ch'uñu sapallu Q'UWA
ch'uwa CH'UWA papa ichhu
109
Rurasqaykita rurasqaykuwan tupachispa
qhawapayay. Mana allin kaptinqa
allichaykuy.
q'awa rawk'ana ichhuna Q'AWA
t'ika aycha T'IKA yachaq
q'uwa ch'uñu sapallu Q'UWA
ch'uwa CH'UWA papa ichhu
Siq'ikunata sutinwan tupanachiy.
Q'awa
q'uwa Q'AWA
untu q'awa q'awa
insinsu t'ika T'IKA
T'IKA t'ika t'ika
CH'UWA qhawa ch'uwa
ch'uwa t'ika CH'UWA
misk'i q'uwa
q'uwa
Q'UWA
Q'uwa aqha
Sutikunata siq'isqanwan tupanachispa,

irqi masiykikunawan rurasqaykita
qhawaychik, pantaspataq allichaychik.
110
Siq'ikunapa sutinta qillqay.
Simikunata ñawinchay hinaspa siq'inkunawan tupachiy.
q'awa t'ika q'uwa ch'uwa
Simikunata qillqaspa rimaykunata qispichiy.
1. ___________y _____________wan haywakun.
2. _______wan __________ chakin.
3. _______ _________ta__ anchata munan.
4. _______ __________ huñun.
111
qillqasunchik
Siq'ikunata qhawaspa, yachachiqwan ñawinchay

rimay ima.
Wasi pirqay
Azángaro ayllukunapi wasichakuypaqqa yawar masikuna

yanapanakunankupaq mink'arinakunku, chaypaqqa
llapan wawa
masikuna ahata
apamunku: K'aspita,
q'ichwata, qaramanta
simp'asqa wachkhata,
chaymantapas
warmikuna wayk'uy
yanapakuq rinku.
Manaraq llamkayta
qallaykuchkaspam, ruray yachaq t'ikawan, misk'i
ch'uwawan, wakapa q'awanwan hinaspa misk'i asnaq
q'uwawan apukunaman haywarikun.
Qharikuna wasi patapi k'aspikunata chukanku,

q'ichwawan minispa qaramanta simp'asqa wachkhawan
wataspa ruraykunku, chaymanta T'isña ichhuwan
qataykunku. Chayta ruraspataq papata, k'ispiñuta,
phata uchuta mikhunku, aqhata qañiwa hak'uyuqta
pitunku.
Willakuq: Francisco Apaza Quispe.
112
Yapamanta qillqata ñawinchaspa tapukuykunata
kutichisunchik.
1. ¿Runa masinkuna wasichakuptin imakunatam apasqanku?

2. ¿Imatataq qharikuna wasichakuypi rurasqaku?
3. ¿Imatataq warmikuna wasichakuypi rurasqaku?
4. Yachaq imakunawantaq haywakusqa, chaykunata

chimpuy hinaspa sutinkunata qillqay.
Qillqasqapi rikhurimuq simikunata muyuwan wichq'ay.
phuyu waka
q'ichwa
t'ika q'uwa
phata
kichka k'aspi
q'awa ch'uwa
ichhu rumi
113
Simikunapa simi phatminta riqsisunchik.
Sutikunata ñawinchaspa simi phatmita qillqaychik.
ch'uwa q'awa t'ika q'uwa
Sutikunata simi phatmiwan tupanachiy.
t'ika q'a wa
q'awa t'i ka
q'uwa wa ch'u
ch'uwa wa q'u
Simi phatmikunata tarispa, sutita qillqay.
ka wa q'u
t'i q'a wa
wa t'i k'u
na
ch'u ka pa
114
Riqsisqayki simi phatmikunawan sapa simita tukupay.
was _____ ___chhu___ u ____ ____
in_____ _____chu ____k'a_____
Simikunata ñawinchay hinaspa simi phatmikunapi rakiy.
q'uwa q'awa
ch'aqu ch'uwa
t'ika k'ispiñiñu
Rurayta tukuspataq irqi masiykikunawan

qhaway, chaymanhina pantasqaykita allichay.
q'uwa q'u - wa q'awa q'a - wa

ch'aqu ch'a - qu ch'uwa ch'u - wa
t'ika t'i - ka k'ispiñiñu k'is - pi - ñu
115
qillqasunchik
Yachachiqniykiwan siq'isqakunata qhaway hinaspa
qillqasqa imamantas kanman, chayta, niy.
__________________________
Sillustani ch'ullpata watukamuychik,
imaraykuchus kayqa, ancha hatun
llaqtam kaq kasqa. Ñawpa Hatun Qulla
Kayta llamk'asqaqa - Puno llaqtapi Km.
33 aysakuypi tarikun.
Hatun ch'ullpa qaraywa sutiyuq kan,
kaypiqa wañuq runakunata imaymana
kaqnintinta p'ampaq kasqaku. Inti
watanapas tarikullantaq, kayqa pacha
qhawanapaq kasqa.
Kaypim tayta Kichka tiyan. Paymi ima hatun
ruraykunapi t'ikawan, misk'i ch'uwawan,
wakapa q'awanwan hinaspa misk'i asnaq
q'uwawan apukunaman haywarikun.
Mana chayllachu,
kinrayninpipas Umayu
sutiyuq qucha tarikun,
chaypiqa imaymana
uywakunam tiyanku.
Yapamanta ñawinchaspa tapuykunata kutichiychik.
1. ¿Imamantaq rimachkan?
2. ¿Imapaqtaq ch'ullpata pirqasqaku?
3. ¿Willakuypa sutin imataq kanman? Chayta qillqay.
4. ¿Pitaq tayta Kichka kanman?
5. ¿Sapallanchu ruranman karqan?
116
Kikin kaq simita llimp'iy.
ch'ullpa ch'uspi ch'aska ch'iti ch'ullpa

ch'iwa ch'iya chiwchi ch'iwa ch'uspi
t'ika t'iti t'inka tinti Tinta
q'uwa quta Qusqu qulla q'uwa
q'awa qaqa q'awa qhaway qamqa
Llikapi sutikunata tariy hinaspataq qillqay.
ch'ull pa pa q'u wa
q'a pa phi ray ray
wa t'i ka ka wa
qu ma cha k'a wis
q'a cha q'a wa pha
K'an ka t'i k'as pi
ch'ullpa
117
Simikuna rikurichimuq qillqakunata riqsisunchik
Sutikunata ñawinchay hinaspataq t'aqay.
ch'uwa q'awa t'ika q'uwa

ch'u - wa
ch'-u-w-a

qhaway, chaymanhina pantasqaykita
allichay.
waskha ichhu sillustani rawk'ana
118
Simikuna rikhurichispa qillqakunata riqsisunchik
Riqsisqayki qillqakunawan musuq simi phatmikunata

qispichiy.
k' p
k'i k'u qa mi
k s
p r
q'a t'i q' i
i a a
q ñ
i
t' w
t u n
chh y
ch' m
k' u
h p'
Mana kaq simi phatmikunawan simikunata tukupay.
was ____ I ___ ___ ___ pi _____ ñu
___ ___ ___ ___llu _____chi ____ka.
119
Sapa siq'isqapa sutinta ñawinchay hinaspa ñaqha
qillqasqaykiwan tupachiy.
k'aspi ch'uñu t'ika waska
sapallu kachi uchu ichhuña
Rimaykuna paqarichinaykipaq simikunata qillqay.
1. ________ ________wan waykun.
2. ________ ________ta waymikhun.
3. ________qa huk rikch'aq ________m.
4. ________ ________ta anchata.
munan.
120
Siqisqakunata qhawasunchik hinaspa tiqsichasunchik..
Mayqin siq'isqata anchata munanki, chayta akllay.

Hinaspa kay ukhupi siq'irkuy, chaymantañataq aswan
uranpi qillqay.
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
__________________________________________________________.
121
qillqasunchik
Siq'isqakunata qhaway, hinaspa qillqasqa imamantas

kanman, chayta niy.
_________________
Ayllunchikpiqa
A wasi rurayta
munaspaqa
m ayninakunchik.
k'aspita,
k q'ichwata, tihata ima.
mikhunakunatapas
m ch'uñu, phata,
aycha
a ima apanchik wasi ruraqman.
Yachaqpas
Y q'uwawan, yuraq
t'ikawan
t imam apukunaman
haywarikun. Warmikunapas q'awawan, llamt'awan ima
mikhunata wayk'unku.
Masachakuypas aynillam. atiqkuna
qullqita, imaymana kawsaykunata
aynikunku. Masachakuqkunaqa
sumaq t'ikakunawan wasinkuta
achalanku.
Khuyaqninkuna; p'achatapas pata
patataraq qunku, mankakunatapas
rawkhayunku, chaypas aynillapiya.
Siq'isqakunata qhaway, hinaspa qillqasqa imamantas

kanman, chayta niy.
1. ¿Imamantaq rimachkan?
2. ¿Pikunataq ayninakun?
3. ¿Imakunapitaq ayninakunku?
4. ¿Imakunawantaq ayninakunku?
5. ¿Willakuypa sutin imataq kanman?, chata umanpi qillqay.
6. ¿Llaqtaykipi imaynataq ayninakuy?, rimanakuychik.
122
Siq'ikunata sutinkunawan tupachiy.
warmi
ch'iwa
t'ika
ch'ullpa
quwi
warma
ch'uwa
q'awa
llama
q'uwa
Simi phatmikunata allichaspa sutikunata qillqay.
q'a - wa _________________
wa - q'u _________________
ka - t'i _________________
wa - ch'u _________________
123
1. Siq'inkunapa sutinta qillqay.
2. Sutikunata qillqay hinaspataq rimayta hunt'achiy.
ch'allan.
3. Siq'ita qhawaspa, rimayman hunt'achiy.
q'uñirichita ruphachichkan.
4. Siq'ikunapa kinrayninpi runakunapa rurasqanta qillqay.

6
Ayllunchikkunapa
yachayninkunata
T'aqa
chaninchasunchik

• Awaykunapa ch'ikunmanta rimasunchik.

• Kinuwa t'akaymanta rimasunchik.
• Sara tarpuymanta ñawinchasunchik.
• Inchi tarpuymanta riqsisunchik.
125
Awaykunapa ch'ikunkunamanta rimasunchik
Awaykuna yachaqta yachay wasiman hamunanpaq

mink'akamusunchik tapukunanchikpaq.
1. ¿S'iqipi imatataq rikuchkanki?

2. ¿Ima llamk'anakunawanmi awanku?
3. ¿Pikunataq awaytari apaykachanman?
4. ¿Manaraq awayta qallarichkaspa Apukunaman,
Pachamamamanri haywakunkuchu?
5. ¿Imaynamantataq utqaychus, manachus awayta
tukunqaku chayta yachasunmanri?
Awichanchikkunapa willawasqanchikmanta huñupi

rimasunchik.
Awichanchikkunaqa imaymana uywa

millwamanta p'achakunata ruraq kasqaku.
kay p'achakunaqa q'uñin, manan unquytapas
churawasunmanchu. Pallayninkunaqa
imaymana kawsaykunamantan willawanchik.
126
Awaykunapa ch'ikunmanta rimasunchik
Manaraq rimachkaspa
Hamawt'aykiwan kuska siq'ikunata qhawaspa rimaychik,

chaymantataq tapukuykunata kutichiychik.
1. ¿Ima rikchaq pachawantaq pachakunkichik?

2. ¿Imawan rurasqatas pachaykiri?
3. ¿Imaman rikch'akupa p'achawantaq p'achakuyta
munawaqchik?
Kunanqa huñupi allichakuspaykichik,

tapukuykunamanhina, tiqsichaychik.
1. P'achakunari imakunamanta rurasqatap kasqa.

2. Imamanta rurasqataq chay p'acha.
3. Ima rikchayniyuqtaq, ima sayayniyuqtaq.
4. Imapaqtaq allin chay p'achari.
Yachaq masiykikunapa
tiqsichasqanta upallalla
uyarinki.
127
Rimanakuchkaspa
Wakichisqanchikmahina tiqsichaychik. Ñawpaqtaqa

kaykunata ruraychik.
1. Uyariwaqninchik masinchikkunata napaykukusunchik.

2. Tiqsichanapaq pacha akllasqanchikta qhawachisunchik.
3. Tapukuykuna kutichisqanchikwan yanapachikusunchik.
4. Tapukuykuna kaptinqa sumaq llamp'u sunqulla
kutichikusunchik. manam allinchu phiñakuyqa.
Pachamanta tiqsichaspaqa
kallpawanmi rimanayki.
Ch'uyatam simikunantapas
rimanayki. Wakin
uyariqniykichik llakhi/hawkalla
uyarinasunkichikpaq kusikusqam
rimana.
Rimayta tukuspa
Tapunanchikpaq yachaqta añanchasunchik.
Yachasqaykiman hina ari niq wachupi

Arí Manam
utaq manam niq wachupi chimpuy.
¿Allintachu tapuni?
¿Allintachu uyarini?
¿Qhawaspachu tapuniri?
¿Tapukusqayta allintachu qillqani?
¿Lliw hamutasqaytachu qillqaniri?
128
Awaykunamanta ñawinchasunchik
1. ¿Siq'ikunari. Imakunatataq willawachkanchik?

2. ¿Imayna p'achasqataq kachkanku?
3. ¿May llaqtakunapitaq kay awaykunatari
rurachkankuraq?
4. ¿Pitaq willakuypi rikhurimunman, yachankichu?
5. ¿Tayta mamaykiri awaykunata rurachkankuchu.

Imamantataq kay qillqari kanman.
Chakawan (X) chimpuy?
129
Ñawinchachkaspa
Hamuq qillqasqata allinllamanta ñawinchasunchik.
Awaykunata
Pharatiya - Lampa rurasunchik
llaqtapi warmikuna p'itiriq kanku.
Mama Asunta kayhinata nin:
Phullutapas, llikllatapas
qatanatapas munay
pallayniyuqta awayku.
Ñawpaqtaqa thuta mana

mikhunanpaq kukawan,
k'intuykuspa allwiyta qallariyku.
Chaypaqmi takarputaraq
takayku, chaytataq
aqhachawan t'inkayku.
Takarpuman awana
k'aspita wataspam q'aytuta
chanqanakuyku, illawaspataq
yawriwan mininta qallaykuyku;
pallayninta ruraspa wich'unawan
mat'iyku.
Awayta tukurquptiykuqa
kankachatan mikhuchiwaqku.
Kay suyukunapi tiyaq

runakunaqa tukuy imamaymana
pallaykunayuqatan awayta
yachasqaku, Imaymana waykunata:
chumpita, llikllata, qatanata,
punchuta, phulluta ima.
130

qillqasqata ñawinchasunchik.
1. ¿Imapaqtaq kay qillqari kasqa?

2. ¿Allwiy qallarinapaqri, imakunataraqmi rurana kasqa?
3. ¿Mayhinatam llikllataqa awana kasqa? ¿Llaqtaykipiri
pikunataq awan?
Sutikunanapa kanchanpi siq'ikunapa yupayninta qillqay.
1. 2.
yawri
thuta
3. 4.
q'aytu
kanka
aqha 5. 6.
k'aspi
phullu 7. 8.
mama
131
Llikapi kikin simita llimp'iy.
thuta Q'AYTU YAWRI PHULLU
k'aspi away LLIKLLA T'IKA

aqha llama THUTA AWAY
yawri K'ASPI PHULLU PUNCHU
phullu t'ika YAWRI P'ITAY
kanka TAYTA AQHA LLAMA
Sapanka siq'ipa sutinta muyuwan wisq'ay.
kankha kanka
khanka khanka
kanka kanta
thanta. Taytay
tuta
THUTA thuta thuta
anqara aqa
qaqa AQHA
anqas aqha
paya phullu puyñu
phuyu PHULLU phullu
Sutikunata siq'inwan tupanachispa,

irqi masiykikunawan rurasqaykita
qhawaychik, pantaspataq allichay.
132
Simikunata ñawinchaspa siq'isqakunawan tupachiy.
khanka thuta phullu aqha
Siq'isqakunawan tupachispa rimaykunata qispichiy.
1. Mama Asunta ____________yanun.
2. Taytay _________________awan.
3. Awichay _____________ mikhun.
4. Awichuy ____________ wañuchin..
133
Kinuwa takaymanta ñawinchaspa qillqasunchik
Hamawt'aykiwan siq'isqakunata qhaway hinaspa qillqasqa

imamantas kanman, chayta niy.
Qichwa suyukunapi, kinuwata uywanku, imaraykuchus

kay mikhuyqa ancha allim kallpachakuq. Kayhinatam
kinuwata uywanku.
Mama Awqa Sisan watan watan ayllunwan kuchka

quinuwata t'akan. Tarpukuq rinankupaqmi wiñapu
aqhata t'impuchin chaymanta kanakatapas
apallantaq.
Huk watas mama Awqa Sisa kinuwa muhuta
puyñumanta hurquchkaptin achka achkalla thutakuna
phawarqun. Payqa mancharikunsi, kinuwallaytaqa
tukurqunchá, nispa. Hinaspas phullunman hich'aykun;
qhawaykuptinqa sumaqllas kinuwaqa kachkasqa.
chaysi kusirkusqa.
T'akanapaqqa chikchipas, qasapas mana
hap'inanpaq Pacha Mamamanraqmi haywarikuna.
Qusqupipas, Apu Rimaqpipas kinuwataqa
rawk'anallawanmi tarpunku.
134
Yapamanta ñawinchaspa tapukuykunata kutichisunchik.
1. ¿Imamantam kay qillqasqaqa rimasqari?

2. ¿Imatataq mama Awqa Sisa watan watan rurasqa?
3. ¿Kinuwata mayhinatataq suyukunapi t'akasqaku?
4. ¿Imataq puyñumanta kinuwata hurquchkaptin
pawasqa? Chayta chakatawan riqsichiy.
5. ¿Imanasqataq mama Awqa Sisa kusirikusqa?
Willakuypi rikurimuq chirukunapa/siq'ikunapa sutinta qillqay.
Simikunata ñawinchay hinaspa willakuypi

kaqkunata muyuwan wichq'ay.
a qha
aqha runtu Awqa Sisa
Apu
khanka turu
ayllu
q'achu
muhu p'uyñu
kuru thuta chikchi
phullu papa kinuwa
135
Sutikunapa simi phatminta riqsisunchik
Sutikunata ñawinchay hinaspataq simi phatmikunata qillqay.
thuta. khanka aqha
Simikunatawan simi phatmikunata ñawinchay hinaspa tupanachiy.
thuta. qha a
khanka llu phu
aqha
thu ta
phullu ka khan
Simikunata ñawinchay hinaspa muyuwan simi

phatmikunata wichq'ay.
puka kinuwa p'anqa ayara kinuwa
qanqulla mikhuna warmi
136
Siq'isqata qhawaspa, simi phatmiwan hunt'achiy.
___ ___ wa ____ qa mi____na
______ kinuwa. Yuraq ___________. _________ kinuwa.
Simikunata ñawinchay hinaspa simi phatmikunapi rakirquy.
thuta mikhuna
kanka p'anqa
aqha qanqulla
phullu puka kinuwa

qhaway, chaymanhina pantasqaykita allichay.
kanka khan - ka phanqa pan - qha
thuta thu - ta qanqulla qan - qu - lla
mikhuna mi - khu - na aqha a - qha
phullu pu - llu puka kinuwa pu - ka ki - nu - wa
137
Sutikunata qillqay, hunt'asqa rimay kananpaq.
t'akan.
Mama ______________ _
_____________
tarpunanpaq ___________wan
_______________ta rurakun. Hukpiqa ___________
kinuwata hurquchkaptin mancharqachin.
Siq'isqakunapa kinrayninpi runakunapa rurasqanta qillqay.
138
qillqasunchik
Hamawt'aykiwan siq'isqakunata qhaway hinaspa

ñawinchay.
Sara tarpuy
Uru Pampa llaqtapiqa sara

tarpuyqa sumaq yupaychasqan,
chayqa qallarin muhu
akllayninmanta pacha. mana
thuta mikunanpaqmi muhuta
allinta waqaychanku. Sara
chakrakunaqa, llapanpas
qarpanallam. Manaraq sarata
tarpuchkaspam ayllupa
Qullananraq (yachaq)
sara muhutaqa t'inkan, apukunaman haywarikuspa, Pacha
Mamaman ch'allarikuspa. Ayllukunaqa masu huk'uchapa
wanunpin mana ima unquypas hap'inanpaq muhu sarata
chulluchinku. Sara tarpuypiqa mikhunankupaq quwi
kanka uchuta apanku. Sara aqhapas kananpuni. Tarpuyta
tukuruspataq, warmipas, qharipas kapuli mallkipa rap'inwan
t'ikachayukuspanku takiykuspa wasiman sumaqta
kutipunku.
Willakuq: Jaime Araoz Chacón.
Yapamanta ñawinchaspa Kunanñataq tapukuykunata kutichiy.
1. ¿Pitaq willakuchkan?
2. ¿Imamantataq rimachkan?
3. ¿Sara tarpunankupaq imatataq ñawpaqta ruranku?
4. ¿Ima mikhuykunatataq sara tarpuypi runakuna mikhunku?
5. ¿Llaqtaykipi imaynatataq kawsayta tarpunku?
6. ¿Allinchu Apukunaman haywarikuy?
139
a qh a a kh ll i w m - aqha
ph a t a a a ph a a - thuta
- phullu
kh r i k n k u n ll
- khanka
m i t a k i ll k k - qhari
n th u t a m u k i - mallki
Simi phatmikunawan simikunata tukupaychik.
____ka a_____ _____llu
Sapa muyuchakunata llimp'iy hayk'a simi phatmi

phatmikuna qillqapi kasqanmanhina.
phullu
kanka
tthuta
140
Sutikunapa qillqanta riqsisunchik
Sutikunata ñawinchay, hinaspataq qillqankunata rakiy.
kanka qanqulla phanqa mikhuna
K u q
u y q ll q a kunawan siq'isqapa
i
sutinta t'aqay.
siqísqakunapa sutinta qillqay.

qhaway, chaymanhina pantasqaykita
allichay.
thuta aqha phullu kanka
141
Simikuna rikurichimuq qillqakunata riqsisunchik
Riqisqayki qillqakunawan musuq simi phatmikunata qispichiy.
k' p
k s
p r
q' th
i a kh
q ñ
i
t' w
t u n
chh y
ch' m
k' ph
h p'
qh
Mana kaq simi phatmikunawan simikunata tukupay.
khan ____ I ___ ___ ___ qa mi ___ na
___ ___ ___llu pu___ ki__ __ ____ ____
142
Siq'ikunapa sutinta ñawinchaspa ñawpa qillqasqaykita qhaway.
khanka qanqulla phanqa mikhuna
aqha phullu puka kinuwa q'uwa
Rimaykuna rikhurimunanpaq sutikunata qillqay.
1. _______________ __________ q'ipin.
2. __________ llamk'anapaq __________ upyan.
4. ____________wan __________ta mikhun.
5. _____________ __________ mast'an.
143
Siq'isqakunata hinaspa tiqsichasunchik.
Mayqin siq'isqataq aswan munaycha, chayta akllakuy,

chaymantataq qamñataq siq'irquy, qhipanmantaq qillqay
imanaptinmi chayta siq'irqanki chayta.
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
__________________________________________________________.
144
Siq'ikunata qhaway hinaspa qillqasqa imamantas

kanman, chayta niy, hinaspa qillqata ñawinchaspa
kutichisqanchikta qhawasunchik.
Inchik tarpuymanta
Inchik tarpuyqa yunka
llaqtakunallapim kanman,
kayhinata ruranku:
Ñawpaqtaqa pikuwan allpataraq
tikranku, rastrilluwan munayta
qhachirispa pampachanku.
Chaymantataq waka wanuta
allin inchik rurunanpaq churanku. Wachukunata 30
cm t'aqa t'aqapi ruranku wachu patapitaq husk'uta
1 cm uhuyuqta ruraspa kimsa tawa inchista churanku,
kaytaqa sapanka 20 cm aysakuypi ruranku, hinaspataq
p'ampanku, unuwantaq sapa kuti qarpanku. Inchisqa
allpa ukhupi chunka qanchisniyuq mit'amanta rurun.
Qillqasqata yapamanta ñawinchaspa tapukuykunata

kutichiychik.
1. ¿Maypitaq inchikta tarpunku?

2. ¿Imataq inchikta nisqankuri?
3. ¿Imaynatataq inchik tarpunku?
4. ¿Imanasqataq tawa muhullata sapa uchkupi churanku?
5. ¿Inchikri papahinachu icha hawashinachu rurun? ¿Imanasqa?
145
Sapanka siq'ikunata sutinwan tinkuchiy.
rawk'ana
phullu
tayta
mikhuna
ususi
sach'a
thuta
kanka
aqha
Simi phatmikunata wakichispa rimaykunata qillqaychik.
ch y
i
pu
in ta
r
ku n
wa
ray
pi tik
146
Rimaykunata kay simikunawan qillqay.
Mamayqa quwi kankata Qullanaqa
t'inkan. sarata mikhun
tarpun. sara muhuta Taytayqa
1. Taytayqa sara muhuta t'inkan.
2. ________________________________________________________.
3. ________________________________________________________.
Siq'isqakunata qhawaspa qillqata paqarichisunchik.
147
Sutikunata ñawinchay, chaymanta siq'isqawan tinkuchiy.
phullu
aqha
thuta
kanka
Siq'isqata qhawaspa huk willakuyta qillqay.
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
_______________________________________________________________ .
7T'aqa
Hatun tarpuypi
yanapanakusunchik

• Atuqpa siq'ikunamanta rimasunchik.

• Runapa rurasqan wanumanta rimasunchik.
• Aqha ruraymanta ñawinchasunchik.
• Wanuchaymanta qillqasunchik.
• Papa tarpunapaq p'unchawkunamanta yachasunchik.
149
Atuqpa siq'inkunamanta rimasunchik
Awichunchikkunata atuqmanta tapukuychik, chaytataq

yachana wasipi hamawt'anchikwan rimasunchik.
Atuqpa wasinpi ñutu

akata tarinku, tullukuna
khachkasqata ch'iqtasqata
ima tarinku chayqa manam
allin aymuray watas kanqa.
Karupi atuqpa Atuqpa wasinpi
waqasqan uyarikun hatuchaq
hinaqa, mana akankuna
allin wata kanqa, millwayuq
minusqa
qayllallapi uyarikun
tarinchik hinaqa,
hinataq allin wata allin aymuray
aymuray kanqa. wata kanqa.
Q'uya raymi killapi atuq

qapariyta qallarin hinaqa
tarpuy qallarin niyta munan.
1. ¿Imatataq awichunchikkuna atuqmanta yachanku?

2. ¿Tarpuypi atuq rurasqan ima niyta munam? Yachaqkunaqa
ninmi: atuqqa chakahinam, hanaq pacha, kay pacha, ukhu
pachaman yachayta apan.
Yachaqpa rimasqanmahina s'iqiy hinaspataq qillqay,

chaytataq tayta mamaykiman ñawinchachiy.
150
Runapa rurasqan wanumanta rimasunchik
Manaraq rimachkaspa
Huñunakuspa llamk'asunchik: Huk huñu uywakunapa

wanunmanta rimasunchik, huk huñutaq runapa rurasqa
wanumanta rimanqaku.
LLamk'anakunata rurasunchik.
Awichunchikku Tayta Yachay wasipi Hayk'aqtaq

- nata mamanchikta kay iskay rimasunchik,
uywakunapaq runapa hurqusqa wanukunamanta pikunataq
wanunmanta wanumanta rimasunchik rimanqaku.
tapusunchik. tapusunchik.
151
Hamawt'anchikta yachachiqninchik rimapayawasun chaymanta
qamkunatañataq imayna rimanaykichikta yanapasunkichik.
Rimanakuchkaspa Rimanakuyqa iskay kimsa

runakuna simillawanmi huk
1. Hamawt'anchik ima rimananchikta yachaymanta ninakunku.
riqsichinqa. Kay rimaykunataqa
llaqtanchikpa
2. Hamawt'anchik allinta yachayninkunamanta
rimanankupaq yuyaychanqa. riqsichinapaqmi
maskanchik.
3. Hamawt'anchik huñukunapi rimaqta
tapunqa.
4. Hukmanta huk tapukuykunata
huñupi irqikuna kutichinqaku.
5. Qillqaq rimasqankutaqa tukuypaq
ñawinchanqa.
6. Tukunapaqqa lliw rimasqanchikta
chaninchasunchik.
Rimanakuyta tukurquspa
Huñupi chaninchasunchik sapanka rimasqanchikmanta.
Tapukuykuna Arí Mana

¿Allintachu uyariqkunapaq rimasqani?
¿Rimasqay uyariqkunapaq hinachu kasqa?
¿Sut'itachu rimasqani?
¿Uyariqkuna rimasqanchikta allintachu
uyarisqaku?
¿Wakichisqayman hinachu rimasqani?
¿Rimachiq allintachu rimanakuyta apasqa?
¿Rimaqkuna qillqapa sunqunmantachu
rimasqanku?
¿Yupaychaywanchu uyarisqanchik?
Tukuynin yuyaychakusqanchikman hinachu kasqa.
152
Aqha ruraymanta ñawinchasunchik
1. ¿Imatataq kay siq'isqakunapiri rikuchkanchik?

2. ¿Kaykunawanri, imakunataq rurakunman?
3. ¿May llaqtakunapitaq kaytari rurachkankuraq?
4. ¿Tayta mamaykiri rurachkanraqchu?
5. ¿Imamantataq aqhari rurakun?
6. ¿Imakunapitaq aqhatari t'impuchinku?
7. ¿Sasachu aqha ruray kanman?
Imamantataq kay qillqari kanman. Chakawan (X)

chimpuy.
153
Ñawinchachkaspa
Hamawt'aykiwan kuska ñawinchay. Huk irqi aqha ruray

yachaqta tapukunqa.
Sumaq aqhacha
Tiyay, imaynalla Allillanmi waway, “Ñuqam

kachkanki, Ñuqapa sutiymi kani Lucia Pirqa, Amankay
Quri Anka. Tapurikusaykiku llaqtamanta. Aqha ruraytam
aqhamanta. yachani.
Hatun mankakunapim Kay suyukunapiqa chakra

unuyuqta sara wiñapu ruraq runakunaqa sumaq
kutasqata t'impuchini. aqhachallatañam
Huk tutata puñuchispam tarpunaykupaqqa rurayku hina:
ch'uyanta mak'asman kinuwamanta, qañiwamanta,
suysuni. Chaymantaq siwaramanta, saramanta,
qunchu aqhawan kimsa misk'i rurukunamanta ima.
p'unchawta puquchini, Chaytam chakra ruraykunapi,
mana qhayqananpaqtaq raymikunapipas upyayku.
sansachata churaykuni.” Aqhaqa, imaymana
unquykunapaqmim allin.
Allinpuni, kunan p'unchawmanta

aqhallatam upyasaq.
154
Qillqasqapi sutikunata muyuwan wichq'ay.
lili liqi aqha wiñapu t'impuchini puñuchispam suysuni

un
ni
kinuwamanta supay warma inchi kuru sisicha
qañiwamanta siwaramanta saramanta misk'i

rurukunamanta chakra Apu
Yapamanta tapukuykunata kutichisunchik.
1. ¿Pikunataq qillqasqapiri rimachkan?

2. ¿Imamantataq rimachkanri?
3. ¿Imaynatataq aqhatari puquchina kasqa?
4. ¿Imaraykutaq aqhatari kimsa p'unchawta puquchina?
Runachasqakunapa sutinta qillqay, siq'iy ima.
Kay tapukuykunata chakawan (X) chimpusunchik.
1. ¿Imapaqtaq sansachata aqhamanri churanku?
puqunanpaq mana qhayqananpaq allin t'impunanpaq
155
2. ¿Imaynatataq aqhari puqunman?
Ch'uyanta wikchupuna.
Misk'i rurukunata churana.
Qunchu aqhawan kimsa p'unchawta puqunan.
3. ¿Pikunataq aqhatari rurankuman?
Awichakuna.
Mamakuna.
Awichakunapas, mamakunapas.
Hamuq simikunamanta hukninta akllaspa rimayta

hunt'asunchik.
1. ________________ wiñapu kutasqata t'impuchini.
kinuwa sara qañiwa
2. Aqha upyayqa _____________________________ allin.
imaymana unquykunapaqmi uywakunapaq
qhatunapaq
Yachaq masiykikunawan
rurasqaykichikta tupanachiychik.
Allichana kaptintaq allichaychik.
156
Iskay yaykuyniyup llikapi qillqaspa hunt'asunchik.
Mama Lucia Qamri, imaynatataq

aqhataqa ruran aqhatari rurawaq
1, 2, 3, 4 yupaykunata ruraspa willakuyta ñiqichasunchik.
Allillanmi waway, “Ñuqam kani Lucia Pirqa,

Amankay llaqtamanta. Aqha ruraytam yachani.
Kay suyukunapiqa chakra ruraq runakunaqa sumaq

aqhachallatañam tarpunaykupaqqa rurayku:
kinuwamanta, saramanta, misk'i rurukunamanta
ima. Chaytam raymikunapipas upyayku. Aqhaqa,
imaymana unquykunapaqmim allin.
Allinpuni, kunan p'unchawmanta aqhallatam upyasaq.
Tiyay, imaynalla kachkanki, Ñuqapa sutiymi Quri

Anka. tapurikusqaykiku aqhamanta.
Irqi masiykikunawan "Sumaq

aqhacha" qillqasqawan
tupanachikpa allichay.
157
Qillqasqamanta huk phatmanta tikray hinaspataq siq'iy.
Siq'iy chaymantataq mit'asqaykita qillqay.
¿Ñawichasqayki munaychu kasqa? ¿Imanaptin?
Tayta mamaykita, awichuykita

imayna tarpunapaq huk mikhuykuna
wakichinamanta willachikuy.
158
Tayta mamanchikpa, awichunchikpa
willawasqanchikta riqsichisunchik.
1. ¿Imamantataq willakuy kasqa?

2. ¿Pikunam runachasqakunari kasqa?
3. ¿Ima wakichina mikhuymantataq willachkasunkiri?
4. ¿Imaynatataq kay mikhuykunatari wakichina kasqa?
5. ¿Imaynatataq kay willachkasunkiri tukukusqa?
6. Munankichu kay willachkasunki tukuykuynitari?
7. ¿Imapitaq rikch'akunri aqha ruray qillqasqamanri.
Mikhuykuna wakichiy uyarisqanchikmanta

yachasqanchikta qillqasunchik chaymantataq
siq'isunchik.
Chakra tarpunapaqqa unaymantañam

allichakuyku: aqha, k'ispiñu, phata,
kinuwa maqchisqa, qañiwa hak'u, sara
ima. Ayllu masinchikkunaqa tarpuypiqa
mink'arikuspa yanapanakuyku; chay
p'unchawqa anchatam mikhuyku
alsatapas wasiman apayku, mana pipas
qullqitaqa chaskinchu. Kaymi ayni sutiyuq.
159
Aqha ruray qillqasqa phatmata ñawinchay.
Tiyay, imaynalla kachkanki, Ñuqapa sutiymi Quri Anka.

Tapurikusaykiku aqhamanta.
“Ñuqam kani Lucia Pirqa, Amankay llaqtamanta. Aqha ruraytam
yachani:
Hatun mankapi unuyuqta sara wiñapu kutasqata t'impuchini.
Huk tutata puñuchispam: ch'uyanta mak'asman suysuni.
Chaymantaq qunchu aqhawan kimsa p'unchawta puquchini, mana
qhayqananpaqtaq sansachata churaykuni.”
Hatun qillqawan sutikunata. Chakawan (X) chimpuy.
Quri Anka wiñapu warmi kinuwa
aqha sara Lucia Pirqa tayta
qañiwa siwara mama Amankay
Wasi ayllunchikpa sutinkunata qillqasunchik.
Santusa
Quri Anka, Lucia Pirqa, Amankay

ima hatun qillqawanmi qillqana.
160
Wanu ayninakuymanta qillqasunchik
Manaraq qillqachkaspa
Manaraq qillqachkaspa kay willakuykunata

ñawinchay.
Tayta Lucio, Santiago

llaqtamanta, Aymaray
suyupi, wanu
ayninakuymanta kayhinata
willakun:
“Mama Mañukaqa
chakrasapam. Manataqmi
uywanqa kanñachu,
unqusqalla kaptin;
chaymi payqa
uywayuqkunaman rin.
Q'achuyta qusqayki
uywaykita michikamuy
wanuntataq, papa sara
tarpuchinaypaq quwanki.
nispa purin.
161
Yapamanta qillqasqata ñawinchasunchik, hinaspataq
sayayninta yachasunchik.
¿Qillqasqapa sutin?
¿Imataq qallariyninpi kasqari?
¿Imataq sunqunpi kasqari?
¿Imapitaq tukusqa?
Sunqun:
Willakuypa
sasachakuynin.
Qallariy: Tukuy:
Runachasqamanta Sasachakuypa
riman. maypis kay allichakuynin.
willaykun kanqa.
willakuy
Willakuypa rimasqanqa chiqaqpas kanmanmi.
162
Qillqay munasqanchikmanta rimanakusunchik.
• ¿Ima rikch'aq willakuytataq qillqansunman?
• ¿Huk runakunaman willananchikpaq

qillqasunmanchu?
• ¿Imapaqtaq qillqasunman?
• ¿Pipaqtaq willakusunchik.
• ¿Siq'isqayuqchu willakuyninchik kanman?
• ¿Imaynatataq qillqasunman?
Willakuyniyki qillqanaykipaq sapa siq'ipi rikhurimuq

tapukuykunata kutichiy. Kutichisqaykimanhina qillqanki.
Willakuypa sutinmanta
¿Willakuyniykipa sutin
imaynataq kanqa?
¿Qillqasqaykipa sutin
imaman rikch'akuptaq
kanqa?
¿Ima sayayniyuqtaq
willakuyniykipa sutin kanqa?
163
Willakuyniykipa siq'isqan imaynataq kanqa, chayta siq'iykuy.
Maypi, willakuy apakunanta, pikuna willakuypi rikhurimunanmanta
¿Maypitaq llapa willakusqayki

rikhurimunqa?
¿Pikunataq willakuyniykipi
rikhurimunqaku?
¿Runakunallachu rikurimunqa
icha uywakunapas kanqachu?
willakuyniykipi sutiyki rinqachu:
164
Qillqachkaspa
Allichakusqaykimanhina willakuyniykita qillqay.
165
Qillqasqanchikta qhawapayasunchik
Kunanqa qillqasqanchikta iskay iskaymanta

huñunakuspa ñawinchasunchik.
Huknin yachakuq masiykiman

qillqasqaykita qhawachiy.
Ñawinchapunanta mañakuy.
Qillqasqaykita ñawinchayta atinchu icha
manachu, chayta tapuy. Chaymanta
rimapayasqaykimanhina allichanaykipaq
lliw rimasqanta upallalla uyariy.
Hamuq siq'isqa mañakusqanmanhina. qillqasqaykita

qhawapayay.
Willakuyniy Arí Mana
¿Maypi rurakusqan kachkanchu?
¿Ruraq runakuna kachkanchu?
¿Ima siq'isqan kachkanchu?
¿Chirun kachkanchu?
¿Simikuna allin qillqasqachu kachkan?
¿Rimaykuna hatun qillqawanchu qallaykuchkan?
¿Tukuq ch'ikukunawanchu rimaykuna tukuchkan?
166
Kunanqa, masichaykikuna nisqanmanhina,
hamawt'ayki rimapayasqanmanhina willakuyniykita
yapamanta qillqay.
167
Yachayninchik wiñachinapaq ñawinchasunchik
Siq'ita qhawaspa llapa ima kaqta, llapa ima

qhawasqaykita qillqay.
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
Iskay iskay huñunakuspaykichik, hamawt'aykichikpa

yanapakuyninwan tapukuykunata kutichiychik.
1. ¿Imamantaraq qillqasqa rimachkanman?

2. ¿Imapaqraq qillqaq qillqarqan?
3. ¿Imapaqtaq ñawinchankiri?
4. ¿Llaqtaykipi aylluykikuna imayna papa tarpusqankuta
allintañachu yachanki?
5. ¿Imayna huk llaqtakunapi papa tarpusqankuta
riqsinkichu?
168
Ñawinchachkaspa
Siq'ita qhawaspa llapa ima kaqta, llapa ima

qhawasqaykita qillqay.
1. Ch'inllapi ñawinchay.
2. Ñawinchachkaspaqa amam ch'aqwakunata rurankichu.
3. Mana riqsisqayki simikunata tarispa muyuchawan wisq'anki.
4. Mana ñawpaq ñawinchaypi nisqanta aypaspaykiqa
huktawan ñawinchay.
Papa tarpunapaq allin p'unchawkuna
Anti allpakunapi runakunaqa almanakitam (pacha yupatam)

ñawinchanku.Chaypiqa killa puriyninkunata sumaq santu
nispa p'unchawkunata rikunku. Chaymantapas almanakipi
para chayamunan p'unchawkunatapas qhawallankutaq.
Qhawarinapaq qillqasunchik.
"Hunt'a killa" chay p'unchaw mana tarpunmankuchu. Hinallataq
allin tarpuy nisqaqa "San Calixto", "San Francisco", "Santa Cecilia
p'unchawkuna, chaymanta alma p'unchaw, "San Carlos", "San
Lucas", qhipa tarpukunapas allinmi.
Kurukunatapas qhawallankutaq, kurukuna allpaman sut'ita
allpata wikch'urispa yawkunku hinaqa ninku:
–Mana para chayanqachu, nillankutaqmi allpa t'ikarin nispa.
169
Ñawinchaspa kutichisunchik.
1. Tayta mamanchikkuna imatataq allin chakra

urinanpaq, tarpunapaq ima qhawasqakuri.
2. Qasilla ima p'unchawpas tarpullasunmanchu.
Imarayku.
3. Aylluykipi, ima p'unchawtaq tarpunkichikri.
Qillqasqapi runachasqakunata llimp'iy.
liqi liqi
kurukuna killa
awichukuna runakuna
Tapukuykunata ñawinchay, chaymanta chiqaq simipi

chakatawan chimpuy.
1. ¿Imatataq tarpunapaqri qhawasqaku?
Intita
Killata
Wayrata
2. Maypitaq kaykunari apakusqa.
mayupi wasipi chakrapi
170
Chiqaq rimaypi kay ch'ikuwan
 chimpuy:
killata qhawanku.
Papa
tarpuypaqqa intita purichinku
para chayanqa.
Kurukuna allpata
wikch'unku.
mana para chayanqachu.
ñawpa tarpuy.
San Lucas
qhipa tarpuy.
allin wata kanqa

Liqi liqi muqu
patapi tapakun
ch'aki wata kanqa.
Rurasqanchikta kutipasunchik.
1. Papa tarpuypaqqa killata qhawanku.

2. Kurukuna allpata wikch'unku hinaqa mana para
chayanqachu.
3. San Lukasqa qhipa tarpuy.
4. Lili liqi muqu patapi tapakun hinaqa allin wata kanqa.
171
Simikunata ñiqichaspa, rimaykunata qillqay:
1
allpata yapun apan.
Taytay papata
Rimaykunata hunt'apaychik:
uwiha wanuwan Tata Isawru qhatapi ____________________tarpun.

papata Taytay________________chakrata wanuchan.
uqata T'ikapa maman_______________tarpun.
paquchata Awichuy_____________________urqupi michin.
Siq'isqata qhawaspa qillqay.

8T'aqa
Apunchikkunawan
uywanakusunchik

• Llamani wak'apa yachachikuyninmanta rimasunchik.

• Kawsaqkunapa wañukkunap p'unchawninmanta
ñawinchasunchik.
• Hallmay qallariymanta qillqasunchik.
• Uywanchikmanta takiyta yachasunchik.
173
Llamani wak'apa yachachikuyninmanta
rimasunchik
Kay tapukuykunawan yanapachikuspa qhawasunchiktaq
rimanakusunchiktaq.
Imatataq chay Imallatapas millwa

paquchawanri rurachkanku. willakunchu.
Imallatapas millwa
Imaynataq millwari kasqa.
willakunchu.
Qayllanpi Apurimaqllatapas Paquchakuna mirananpaq

willakunchu. imatataq ruranari.
Pisillamá millwaqa, ¡t'arquiraqtap!

millwaqa, t'arquiraqtap.
Llamani Apunchikta
waqyarikusun kachun.
Ayllukunapiqa paquchakuna allin mirananpaq,

millwanpas sumaq kananpaq Apukunaman
haywarikuna, manahina kaptintaq
yanqallamantan wañurqapun, atuqpas
mikhurqapun.
174
Apukunamanta, chakatakunamantawan
rimasunchik
Manaraq rimachkaspa
Rimasqankutawan siq'isqata ñawinchaychik hinaspa

tapukuykunamanhina rimanakuychik.
Kanmi rumi sunquyuq

Apupi, pukyupi, wayrapi, Intipi, runakunapas,
kasqankumanhinataqya
iñiqkunaqa, sallqa runakunan karqanku.
rimankupas.
Jesucristollapunim chiqaq yayaqa.
Uyrunqupa nisqanqa llakikuypaqmi. Yuyayniykiqa

ñawpa yuyaykuyraqmi, tiqsimuyupiqa achkha
iñiyniyuq, imaymana kawsayniyuqmá kanchik.
Iskay huñuta ruraspa tapukuykunata kutichisunchik.
1. ¿Imapaqtaq rimanakusunchik?
2. ¿Piwantaq rimanakusunchik?
3. ¿Imamantam rimanakusunchik?
4. ¿Rimanakusqanchikmanta imanisunmi, allinchu mana
allinchu kanqa?
5. ¿Imaynataq rimanakusunchik?
6. ¿Imaynatataq uyarisunchik?
175
Rimanakuchkaspa
Sumaqta uyarinakuspa chanintataq rimanakusunchik.

Allichakusqaykichikmanhinam rimanakunaykichik. Chayta
amam qunqankichikchu.
1. Kay yuyaychikuykunata allinta hamut'ay.
1. Imamantam rimachkan chayta allinta hap'iy.

2. Ch'inlla uyarinki, ichaqa ama rimaqta
Uyarinayki pantachinkichu.
kaptinqa.
3. Sasachayusqa rimaykunata yuyanaykipaq
qillqay.
4. Mana hamut'asqaykita tapuykunki.
1. Napaykuspa as chikanta takyarispa rimamuy

Rimanayki 2. Ama phawayllachu rimanki.
kaptinqa. 3. Chiqaqta, ch'uyatataq simikunata t'uqyachinki.
4. Makiykiwan kurpuykiwanpas yanapachikunku.
Rimanakuyta tukurquspa
 Arí, nispapas, manam nispapas qillqay.
1. Imatam rimarqani chayta allinta yachani.
2. C'huyata lliwpa hamut'ananpaqhina rimani.
3. Yupaychaywan, ch'inlla uyarini.
4. Tapukuptinku qayllalapi paskariri.
176
Apukunamanta chakatakunamanta
ñawinchasunchik
Manaraq willakuyta ñawinchaskaspa kay ruraykunataraq

llamkaychik.
1. ¿Imatataq kay siq'isqakunapiri rikuchkanchik?
2. ¿Ima killapim t'anta wawata, t'aqtata ima ruranchik?

3. ¿Ima hak'ukunamantam t'anta wawata, t'aqta ima
rurankichik?
4. ¿Imakunatawantaq almakunapa p'unchawninpiri rurankichik?
5. ¿Yawar masiykikunari imaynatataq almatari suyanku?
6. ¿Llaqtaykipiri, almakunapa p'unchawninpi, imakunatawantaq
rurankichik?
Chakawan ch'ikuy: Imamantatataq kay qillqari kanman.

chakatawan chimpuy.
177
Ñawinchachkaspa
Ñawinchasqayki ukhupi kaykunata ruray.
1. Ñawpaqta ch'inlla ñawinchay.

2. Ch'inlla ñawincharquspañataq wakinkuna
uyarinankupaqhina allin kunkawan ñawinchay.
3. Musuq simikunata tarispaqa hamawt'aykiman
tapunaykipaq llimp'iychaykuy.
4. Ñawilla qillqakunata qatipanan, Umaqa manam
kuyunanchu.
Almakunapa p'unchawnin
Aya marq'a killa qallariypim kawsaqkunapa p'unchawnin,

qhipantin p'unchawtaq wañuqkunapa p'unchawnin.
Kay p'unchawkunapaqmi rihu hak'umanta t'anta wawata,
t'aqtata ima ruranchik. Kinuwamantataq k'ispiñuta,
aqhata ruranchik. Wak
llaqtakunapiqa aycha
kankata, q'aspata ima
ruranku.
Qharikunapaqqa kawalluta,
warmikunapaqtaq wawata
ruranchik.
Almakunapaqqa
munasqan mikhuykunatam
mast'anchik, aqhatapas
churapunchik. Almakunaqa
ch'uspiman tukuspam
chayaykamunku.
178
Ima sutikunatataq kay qillqakunapi, tarinki

chaykunata llimp'iy
Aya marq'a
kawallu rihu sara hank'a
killa
almakuna siwara ch'uñu ch'uspi
t'anta wawa urpicha aqha k'ispiñu
Yapamanta qillqasqata ñawinchaspanchik

tapukuykunata kutichisun.
1. ¿Imamantatq kay qillqasqa rimasqa?

2. ¿Hayk'aqmi almakunapa p'unchawnin kasqa?
3. ¿Imakunamantataq t'anta wawari rurakusqa?
4. ¿LLaqtaykipiri imaynatataq almakunata suyanku?
Tapukuykunata ñawinchay, hinaspataq chakawan ”X” chimpuy.
1. ¿Aya marq'a killapiri pikunatam yuyarinchik?
Machukunapa p'unchawninta.
Kawsaqkunapa, wañuqkunapa p'unchawninta.
Tayta yaya p'unchawninta.
179
2. ¿Mayqin kaq rimaytaq qillqasqapiri kachkan? Chayta llimp'iy.
Almakunapaqqa Almakunapaqqa Almakunapaqqa

imaymana michk'ikunata, munasqan
upyanakunata sara hank'ata mikhuykunatam
churapuyku mast'ayku. mast'ayku.
3. Imapaqtaq qillqasqari kasqa.
Almakunapa p'unchawninpi ruraykuna.
Almakunapa maypi apakusqanta.
Imayna almakuna kasqanmanta.
4. Simikunatawa simi phatmikunata ñawinchay hinaspa

tupaqninwan tupachiy imapaqtaq qillqasqari kasqa.
aya r ch
p'un ma 'u
marq'a s
pi pa w
a
qhipa ch
a pa
p'unchaw i
a qh
t'anta q'
as
t'aqta ra
p'u
n
ya q'a
q'aspa
ch'uspi n t'a
t'a q
ta
180
5. ¿Imaraykutaq almakunatari p'unchawkunari suyanchik?
Almakunaqa chhiqa nisqata wañupun.
Almakunaqa santus p'unchaw kawsarispa kutimun.
Almakunaqa tusuqmi kutimun.
Llikapi qillqasqakunapa “Almakunapa

p'unchawninmanta” almakunamanta rimasqanta
ñawinchay.
Aya marq'a Aya marq'a

killapi: killapi:
Qallariyninpim Ichkay
kawsaqkunapa yupaynin
p'unchawnin. p'unchawpin.
Wak
llaqtakunapi:
Kay
p'unchawkunaqa: Almakunaqa: Aycha t'impu,
Llamaman phata uchu,
Ruranku t'anta
tukuspa winuta ima
wawa, t'aqta ima
chayamunku. upyanku
mikhunku.
1. Yapamanta qillqasqata ñawinchay, chaymantataq kay llikapi

qillqakuna qhawasqaykimahina allin mana allin kasqanta
qhawapayay.
2. Llamk'ayninmanta Mañukuta imatataq niwaq.
181
Qillqasqamanhina willakuyta llikapi hunt'apay.
Aya marq'a Aya marq'a

killapi: killapi:
Kay Wak
p'unchawkunaqa: Almakunaqa:
llaqtakunapi:
¿Munankichu qillqasqa ñawinchasqaykita? ¿Imarayku?
182
Qillqasqapi siq'ikuna kallpachasunkichu. Arí nispapas
manam nispapas qillqaspa kutichiy. Imarayku.
Willachikusqaykimanhina almakunapa p'unchawninmanta

rimanakuychik hinaspa siq'iy.
1. Tayta mamaykitapas, yawar masiykitapas imayna

ñawpaq watakuna alma p'unchawkunapi wañuqninkuna
suyasqankumanta willananta mañakuy.
2. Almakunapa p'unchawnin willasqanmanta
masiykikunawan rimanakuychik.
183
Almakunapa p'unchawninmanta qillqasqa phatmata
ñawinchay.
Kay p'unchawkunapaqmi rihu hak'umanta t'anta wawata, t'aqtata

ima ruranchik. Kinuwamantataq k'ispiñuta, aqhata ima ruranchik.
Wak llaqtakunapiqa aycha kankata, q'aspata ima ruranku.
Qillqasqapi mana rikhurimuq sutikunata chakawan (X) ch'ikuy.
t'anta ch'uñu lawa q'aspa aycha tiqti
qañiwa winu t'aqta k'ispiñu
aycha kanka rihu Kinuwa lawa aqha
"t'aqta" sutiman rikch'akuq simikunawan muyuta hunt'apay.
t'ampa
t'anta
t'aqta, k'ispiñu, aqha, aycha

kanka, q'aspa ima sutikunata,
huch'uy qillqallawanmi qillqakun.
184
“Hallmay qallariymanta” qillqasunchik
Manaraq qillqachkaspa
Manaraq qillqachkaspanchik ñawinchasunchik.
Allpa rurukuna hallmay

Papa, uqa, isañu, illaku kawsaykuna hallmanapaqqa
ñawpaqtaqa k'urpata qurakunataraqmi waqtana,
qhipamantaq wachuman allpata yapana, chay
llamk'aymi hallmay sutichasqa, mana allpata
yapusunmanchu chayqa mikhuy tarpusqakuna mana
allintachu wiñanman. Mana allpata yapusunmanchu
chayqa mikhuy tarpusqakunam mana allintachu
wiñanman. Chay hallmay llamk'anapaqqa manam hunt'a
killapi rurasunmanchu. Imarayku, manam papa yurakuna
wiñapunmanchu. Hallmay llamk'ana qallarinapaqqa,
Pacha Mamaman kuka
raphita, kuka ruruta
haywarikuna, chayta
chakraman p'ampayku,
ama chikchi, qasa
hamunanpaq, sumaqta
papa, isañu, uqa ima
urinanpaq, wiñaspa
phuturinanpaq ima.
Papa hallmaypiqa
rawk'anawan wachu
allpakunata yapanku, allin yurakuna wiñananpaq.
Willakuq: Tomás Villanueva Quispe.
185
Yapamanta qillqasqata ñawinchaspa tapukuykunata
kutichisunchik.
¿Imatataq papa hallmaymanta

yachankichik?
¿Imaraykutaq hallmanapaq killatari

qhawana?
¿Imanaptintaq yawarchakuq
warmikuna mana hallmanankuchu?
¿Imatataq chakrayuq manaraq

hallmachkaspa ruranri?
Willakuypi rikurimuq sutikunawan rimaykunata qispichiychik.
papa isañu uqa illaku
Taytay Ñuqa hallman. mikhuni.
Qam tarpun.
1 Taytay papata hallman. Rimaykunaqa

2 hatun
qillqawanmi
3 qallaykun
4 hinaspa tukuq
ch'ikuwanmi
5 wisq'ana.
6
186
Qillqananchikpaq allichakuyta qallaykuychik.
1. Rimanakuspaykichik tapukuykunata kutichiychik.
Imamantataq Imapaqmi Pipaqtaq

qillqasaqri. qillqasaqri qillqasaqri
2. Willakuyniyki puririnanpaq sapa siq'isqapi tapukuykunata kutichiy.
Imapaqtaq qillqankuri
Imataq willakuyniykipa
sutin kanqa. Chayta
qillqay.
Sapallaykichu qillqankiri
icha yanapachikunkichu.
Imakunatataq akllasqayki
willakuymanta yachanki.
Qillqayta tukuspayki
imatataq ruranki
qillqasqaykiwan.
187
Siq'isqayuqchu kanqa icha manachu. Imaynataq
kanqa siq'isqaykiri.
Runakuna Ima rurasqankumanhina
Pitaq willakuyta
willakunqa.
Pikunataq willakuypi
rikhurimunqa.
Maypitaq willakuy apakunqa.
188
Qillqachkaspa
Allichakusqaykimanhina willakuyniykita qillqay.
189
Qillqasqanchikta qhawapasunchik
Kunanqa qillqasqanchikta iskay iskaypi huñunakuspa

ñawinchasunchik.
Huknin yachaq masiykiman

qillqasqaykita qhawachiy.
Ñawinchaykapunanta mañaykuy.
Qillqasqaykita ñawinchayta atinchu
icha manachu, chayta tapuy.
Chaymanta rimariychik allichanaykipaq
lliw rimasqanta upallalla uyariy.
Hamuq siq'ipa mañakusqanmanhina, qillqasqaykita

qhawapayay.
Willakuyniy Arí Mana
¿Maypi rurakusqan kachkanchu?
¿Ruraq runakuna kachkanchu?
¿Ima rurasqanku kachkanchu?
¿Siq'isqan kachkanchu?
¿Simikuna allin qillqasqachu kachkan?
¿Rimaykuna hatun qillqawanchu qallaykuchkan?
¿Tukuq siq'isqakunawanchu rimaykuna tukuchkan?
190
Kunanqa, masichaykikunapa nisqankumanhina,
hinallataq hamawt'ayki rimapayasqanmanhina
willakuyniykita yapamanta qillqay.
191
Huk llaqta masinchikkunapa yachayninta
ñawinchasunchik
Manaraq ñawichachkaspa
1. Qillqasqapa sutinta ñawinchay.
Sallqa uywakuna
2. Llikata hunt'apay.
Imapaqtaq
qilqasaqri
Pikunataq
runachasqakuna
kanman.
Imatataq
ruranqankuri.
Qillqasqa
imaynatataq
qallarinqa.
Maypitaq
rurakunman.
Imaynataq
tukuynin kanman.
3. Uywaykikunamanta qillqay.
192
Ñawinchachkaspa
Qillqasqata ñawinchaspa yuyasqaykimanhina tupachiy /

chiqayachiy.
Sallqa uywakuna
Atuqchallay, atuqchallay runapa uywanta
minkhuspachu wira wiralla kani ninki, ay, ay, ay, ay, ay,
ay, Liqi liqi, liqi liqi p'alta umayuq kaspañachu pacha
qhawaqmi kani ninki liw, liw, liw, liw.
Kunturchallay, kunturchallay rit'i lumapi tiyaspachu
qhali qharin kani ninki qur,qur,qur,qur.
Añaschallay añaschallay runapa chakranta
t'inqaspachu chakra ruraqmikani ninki ñuñ,ñus,ñus,ñus.
193
Yapamanta qillqasqata ñawinchasunchik,

tapukuykuna kutichisunchik.
1. ¿Ima qillqataq kasqari?

2. ¿Qillqasqapi pikunataq runachasqakunari?
3. ¿Imaraykutaq atuq runapa uywanta mikhunri?
4. ¿Liqi liqimanta imatataq niwaq?
5. ¿Uywakunamanta mayqinmin munayniyuq?
6. ¿Uywakuqnapari maypim wasinku kasqa?
Uywakunapa sayayninta llimp'iy.
kuntur atuq liqi liqi añas
hatun hatun hatun hatun
huch'uy huch'uy huch'uy huch'uy
taksa taksa taksa taksa
Qillqasqamanhina uywakunapa rurasqanta llimp'iy.
kuntur atuq liqi liq añas
Rit'i lumapi Wakata Hamp'atuta Chakrata

tiyan. mikhun. qhawan. t'inqan.
Runap
Pampapi Pachata Runata
uywanta
tiyan. qhawan qhawan.
mikhun.
194
Qillqasqakunata hunt'apaychik hinaspa ñawinchaychik.
Qillqasqapa sutinkuna Hallmay qallariymanta Uywakunamanta
Ima qillqataqri
Imapaqtaq
qillqakusqari
Imatataq
qillqakunamanta
yachanchikri.
Yachaq masiykikunawan rimaspa tapukuykunata

kutichiychik.
1. ¿Imaynas mana hallmasqa chakrari kanman?

2. ¿Takiypi ima uywakunataq kachkanri?
3. ¿Imapaqtaq almakunatari suyanchik?
195
Yachayninchikta chaninchasunchik
Ñawinchay hinaspataq chiqaq simita kutichiy:

Aya marq'a killa qallariypim kawsaqkunapa p'unchawnin,
qhipantin p'unchawtaq wañuqkunapa p'unchawnin.
Tukuypa p'unchawnin.
Runakunapa p'unchawnin.
Uywakunapa p'unchawnin.
Imaraykutaq almakunata kay p'unchawkunari suyanchik.
Ñawinchay hinaspataq mikhuykunapa sutinwan rimayta

qillqay.
Papa, uqa, isañu, illaku kawsaykuna hallmanapaqa
ñawpaqtaqa k'urpata qurakunataraqmi waqtana,
qhipamantaq wachuwan allpata yapana, chay
llamk'aymi hallmay sutichasqa,mana allpata yapusunman
hinaqa mikhuy tarpusqakuna mana allinchu wiñanman.
Qillqasqakuna ñawinchasqanchikmanta, llikata

hunt'apaychik:
Almakunapa Hallmay qallariymanta

p'unchawninmanta
Musuq Simikuna
Aswan Karu Azángaro
Awana Textilería
Aymuray Cosecha
Chaqnay Trasladar carga
Cha'qrusqa qillqakuna Pupiletras
Ch'aska Venus
Harawi Poesía, poema
Harawina Declamación
Harawiq Poeta
Hatun pacha paqar quylluy Marte
Hawariy Cuento
Hawcha Saturno
Hawira / wawa wara Vía láctea
Iranta Ofrenda
Kaqri (kaq rimay) Rima
Kasqanmanhina rimasqa Sentido literal
kuti kuti rimay Aliteración
Kutipana Repetición
Kuyuq qillqakuna Letras móviles
Millwa/millma Lana, fibra
Mitus Mito
Muyuchispa rimay, simi Sentido figurado
Ñawch'iyachiy Afilar, sacar filo
Ñiqichay Ordenar
Pacha Tiempo - espacio
Pirwa Júpiter
Pisillapi rimay Resumen
P'unchawchana Periódico
Qaramallu Hipérbaton
Qatu willa Mercurio
Qhawapana / riwista Revista
Q'imiy Cita
Raphicha Ficha
Sañu Cerámica
Saynata Teatro
Simp'asqa simikuna Crucigrama
Siq'ispa willakuy Afiche
Suka Verso
Sukanka Zodiaco, calendario
Sutichana Adjetivación
Tiqsichasunchik Describamos
Tullpuy Teñir
Wachu Estrofa
Wakchakuy Cosechar mata de cualquier producto
Yachapana Repetición
Yachapayana Paráfrasis
Yuyachina Nota
Perú suyu mama
CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA
El 22 de julio de 2002, los representantes de las conformamos esta sociedad, nos sintamos parte
organizaciones políticas, religiosas, del Gobierno de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el
y de la sociedad civil firmaron el compromiso acceso a las oportunidades económicas, sociales,
de trabajar, todos, para conseguir el bienestar y culturales y políticas. Todos los peruanos tenemos
desarrollo del país. Este compromiso es el Acuerdo derecho a un empleo digno, a una educación de
Nacional. calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir.
Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
El Acuerdo persigue cuatro objetivos
fundamentales. Para alcanzarlos, todos los 3. Competitividad del País
peruanos de buena voluntad tenemos, desde el Para afianzar la economía, el Acuerdo
lugar que ocupemos o el rol que desempeñemos, se compromete a fomentar el espíritu de
el deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, competitividad en las empresas, es decir,
vigilar o defender los compromisos asumidos. mejorar la calidad de los productos y servicios,
Estos son tan importantes que serán respetados asegurar el acceso a la formalización de las
como políticas permanentes para el futuro. pequeñas empresas y sumar esfuerzos para
fomentar la colocación de nuestros productos
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes o en los mercados internacionales.
adultos, ya sea como estudiantes o trabajadores,
debemos promover y fortalecer acciones que 4. Estado Eficiente, Transparente y
garanticen el cumplimiento de esos cuatro Descentralizado
objetivos que son los siguientes: Es de vital importancia que el Estado cumpla
con sus obligaciones de manera eficiente y
1. Democracia y Estado de Derecho transparente para ponerse al servicio de todos
La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos los peruanos. El Acuerdo se compromete a
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos modernizar la administración pública, desarrollar
una verdadera democracia. El compromiso del instrumentos que eliminen la corrupción o el uso
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad indebido del poder. Asimismo, descentralizar el
en la que los derechos son respetados y los poder y la economía para asegurar que el Estado
ciudadanos viven seguros y expresan con sirva a todos los peruanos sin excepción. Mediante
libertad sus opiniones a partir del diálogo abierto el Acuerdo Nacional nos comprometemos a
y enriquecedor; decidiendo lo mejor para el país. desarrollar maneras de controlar el cumplimiento
de estas políticas de Estado, a brindar apoyo
2. Equidad y Justicia Social y difundir constantemente sus acciones a la
Para poder construir nuestra democracia, es sociedad en general.
necesario que cada una de las personas que
SÍMBOLOS DE LA PATRIA
CORO
Somos libres, seámoslo siempre,

y antes niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.
BANDERA HIMNO NACIONAL ESCUDO
Declaración Universal de los Derechos Humanos

El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó
la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN

PROHIBIDA SU VENTA

Com Quechua Collao 1 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Com Quechua Collao 1 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Rimana

Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachachina Umalliq

1 Rimana. Qichwa - Qullawpi llamk'ana mayt'u

©PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ

2020 watapi qispichisqa

DEIB-DIGEIBIRA llapan llamk'aypi yanapakuqkuna

Impreso en EDITORIAL ROEL S.A.C.

2020 - 08194 yupawan Perú Suyupa Hatun Ñawinchana Wasipi churasqa.

Kay mayt'utaqa, paqarichiqkunapa mana munayninwanqa, manam pipas mirachinmanchu.

Qamkunapaqmi kay qillqasqa mayt'uqa. Kaywanmi

yachayniykickikkuna kallpachanaykichikpaqqa chaywan

Sapallaykipas, mana chayqa yachaq masiykikunawan

Qillqasqa mayt'upi ruraykunaqa llaqtaykipa

Hinallataqmi runa masiykikunawan wasi masiykikunawan,

Kay qillqasqa mayt'uwanqa pukllankim, takinkim, llusinkim,

Kay qillqasqa mayt'utaqa munaykunkipunim. Sumaq

1. Chuqllu puquchiq pisquchamanta rimasunchik. 10

2. Mikhuyninchik chaninchaymanta rimasunchik. 11

3. Hampi qurakunamanta ñawinchasunchik. 13

2 T'aqa Ayllunchikkunapi aymurasunchik

1. Añaspa rurasqanmanta rimasunchik. 34

2. Mikhuypa pisi rurusqanmanta rimasunchik. 35

3. Ñawinchasunchik hinaspataq qillqasunchik. 37

4. Ñawinchasunchik hinaspataq qillqasunchik. 47

3 T'aqa Ayllunchikkunapa rayminkunata rurasunchik

2. Musuq wata raymichay. 59

3. Inti Raymimanta ñawinchasunchik. 61

4. Ñawinchasunchik hinaspa qillqasunchik. 66

4 T'aqa Uywanchikkunata raymichasunchik

1. Kawallupa yachasqanmanta rimasunchik. 82

2. Uywanchikkuna ñak'arichiymanta rimasunchik. 83

3. Ñawinchasunchik hinaspataq qillqasunchik. 85

4. Kamachiq qillqasqata ñawinchasunchik. 90

5. Yachasqanchikta chaninchasunchik. 102

2. Ayllunchikpi mink'akuymanta rimasunchik. 105

3. Huch'uy qillqa willakuyta ñawinchasunchik. 107

4. Ñawinchasunchik hinaspataq qillqasunchik. 112

5. Yachasqanchikta chaninchasunchik. 124

6 T'aqa Ayllunchikkunapa yachayninkunata chaninchasunchik

1. Awaykunapa ch'ikunmanta rimasunchik. 126

2. Imawan rurasqa p'achanchikkunamanta rimasunchik. 127

3. Awaykunamanta ñawinchasunchik. 129

4. Kinuwa takaymanta ñawinchaspa qillqasunchik. 134

5. Yachasqanchikta chaninchasunchik. 148

7 T'aqa Hatun tarpuypi yanapanakusunchik

1. Atuqpa ch'ikunkunamanta rimasunchik. 150

2. Runapa rurasqan wanumanta rimasunchik. 151

3. Aqha ruraymanta ñawinchasunchik. 153

4. Wanu ayninakuymanta qillqasunchik. 161

5. Yachasqanchikta chaninchasunchik 172

8 T'aqa Apunchikkunawan uywanakusunchik

3. Apukunamanta chakatakunamanta ñawinchasunchik. 177

4. Hallmay qallariymanta qillqasunchik. 185

5. Yachayninchikta chaninchasunchik. 196

Ancha munasqay masiykuna

• Chuqllu puquchiq pisquchamanta rimasunchik.

Sara qhawaq Chuqllu puquchiq

• ¿Pisquchakunari imatataq rurachkan?

Pisquchakunapa yachasqanmanta rimasunchik.

• ¿Pisquchaqa imakunatam yachasqa?

Pisquchakunamanta yachamusqanchikta qillqasunchik.

Huñu huñupi kay siq'ikunata qhawaspa rimasunchik.

Kay tapukuykunata kutichiychik: