18.04.

2023

Thevenin ve Norton Eşdeğer Devreleri

Karmaşık bir alternatif akım devresi, belirli uçlara göre
basitleştirilmiş, gerilim kaynaklı ya da akım kaynaklı bir devreye Ana Devre
dönüştürülebilir. Bu işlemler, doğrusal asıl devre aynı kalıp,
referans alınan uçlarda empedans ya da bağlantı grubu
değişimlerinin olması durumunda analizi kolaylaştırmaktadır
(Şekil 2.20).
Gerilim kaynaklı basitleştirilmiş eşdeğer devre Thevenin, akım
kaynaklı eşdeğer devre ise Norton eşdeğeri olarak
tanımlanmaktadır. İki eşdeğer devre aynı sonuçları verir ve
devreler birbirine dönüştürülebilir.
18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 1 18.04.2023 ŞekilYÜ DA 2 H. İ.
2.20. Thevenin ve Norton eşdeğer devreleri.2

1 2

Şekil 2.20’de, Uyg. 2.8. Şekil 2.21’de verilen devrenin, a-b uçlarına göre Thevenin
V0 : Açık a-b uçları arasındaki gerilim (Thevenin gerilimi), eşdeğer devresini elde ediniz.
Z0 : Açık a-b uçlarına göre eşdeğer empedans (devredeki gerilim
kaynakları kısadevre, akım kaynakları açık devre, Çözüm: Gerilim kaynağı
Ik : a-b uçlarından geçebilecek kısadevre akımı (Norton akımı) devre dışı (kısadevre)
olarak tanımlanmaktadır. edilerek, Z0 empedansı
İki eşdeğer devredeki büyüklükler arasında, belirlenir.
𝑉 𝑍 𝐼 (2.2)
eşitliği geçerlidir. Kaynak kısadevre
Devrede, farklı frekanslara sahip kaynaklar varsa, eşdeğer devrelerin edildiğinde devre, Şekil 2.21.a’da Şekil 2.21.
her bir frekans için oluşturulması gerekir. verilen biçime dönüşür.
18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 3 18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 4

3 4
 18.04.2023

Paralel duruma gelen 8 ’luk direnç ile –j6 ’luk Devrenin eşdeğer empedansı da bu iki empedansın seri eşdeğeri
reaktansın eşdeğeri, olacağından,
Z1 = - j6 // 8 2,88 𝑗3,84 Ω Z0 = Z1 + Z2 = 6,48 – j2,64 
elde edilir.
olur.
Benzer biçimde, paralel bağlı Eşdeğer gerilim kaynağının gerilimini belirlemek üzere, (Şekil 2.21.b’de
4 ’luk direnç ile j12 ’luk verilen (soruda verilen devrenin yeniden çizimi) devrede I1 ve I2 akımları için,
reaktansın eşdeğeri için, / /
𝐼 A, 𝐼 A,
Z2 = j12 // 4
eşitlikleri yazılabilir.
3,6 𝑗1,2 Ω Z0 Devrenin sağında yer alan çevrelerden birine (üsttekine) Kirchhoff gerilim
elde edilir. Şekil 2.21.a. Z0’ın belirlenmesi. yasası uygulanırsa,
V0 – 4 I2 + ( - j6) I1 =0
18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 5 18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 6

5 6

Uyg. 2.9. Şekil 2.22’de verilen devrenin, a-b uçlarından görülen Thevenin
ve
eşdeğer devresini elde ediniz.
𝑉 4𝐼 𝑗6𝐼
/ /
Çözüm: Kaynak eşdeğer
37,95 /3,43 72 /201,87 gerilimi için
28,936 𝑗24,55 Şekil 2.23.a’da
37,95 /220,31 V V0 1. düğüme KAY
elde edilir. uygulanırsa,
15 = I0 + 0,5 I0
 I0 = 10 A Şekil 2.22.

elde edilir.
Şekil 2.21.b. VO’ın belirlenmesi.
18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 7 18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 8

7 8
 18.04.2023

Sağdaki çevreye KGY’nın uygulanması ile

Kaynak eşdeğer empedansını bulmak için, bağımsız kaynak
- I0 (2 – j4) + 0,5 I0 (4 + j3) + V0 = 0 devre dışı (açık devre) yapılmalıdır. Ancak, devrede bağımlı
ve kaynak bulunduğundan, a-b uçları arasına bir akım kaynağı
V0 = 10 (2 – j4) – 5 (4 + j3) eklendiği varsayılır.
= – j55 V Akım değeri, düğümde kollara ayrılacağı öngörülerek,
örneğin 3 A seçilebilir (Şekil 2.23.b). Düğüme, KAY’nın
V0 = 55 /–900 V
uygulanması ile
bulunur. 3 = I0 + 0,5 I0  I0 = 2 A
V0
bulunur. Soldaki çevreye KGY’nın uygulanması ile
Vs = I0 (4 + j3 +2 – j4) = 2 (6 – j) V
elde edilir.
Şekil 2.23.a. VO’ın belirlenmesi.
18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 9 18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 10

9 10

Buna göre eşdeğer

empedans,
𝑉 2 6 𝑗
Z
𝐼 3
4 𝑗0,667 Ω
olur.

Şekil 2.23.b. ZO’ın belirlenmesi.

18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 11 18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 12

11 12
 18.04.2023

Uyg. 2.10. Şekil 2.24’te verilen devrede, Norton teoremini kullanarak, I0 Görüldüğü gibi, (8 – j2) ve (10+j4)
akımını hesaplayınız. empedansları kısadevre olur.
Buna göre,
Z0 = 5 
Çözüm: Devre eşdeğer
elde edilir.
empedansını bulmak üzere, Z0
kaynaklar devre dışı bırakılırsa;
devre, Şekil 2.25.a’daki
duruma dönüşür.

Şekil 2.24. Şekil 2.25.a. ZO’ın belirlenmesi.

18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 13 18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 14

13 14

Devrenin a-b uçlarından geçen kısadevre akımını hesaplamak için a – düğümünde, 2. ve 3. çevreler arasında akım kaynağı olduğu için,
Şekil 2.25.b’deki eşdeğer devre göz önüne alınabilir. I3 = I2 + 3 A
Eşdeğer devreye çevre akımları olur. İlk iki eşitliğin toplanması ile
yöntemi uygulandığında; Ik – j40 + 5 I2 = 0  I2 = j8 A
akım kaynağı nedeniyle 2. ve 3. elde edilir.
çevrelerin, süper çevre a – düğümüne ilişkin eşitlik kullanılarak,
oluşturdukları görülür. Buna göre, I3 = I2 + 3 = 3 + j8 A
1. çevre için bulunur. Buna göre Norton eşdeğer devre akımı
- j40 + (18 + j2) I1 – (8 – j2) I2 Ik = I3 = 3 + j8 A
– (10 + j4) I3 = 0 olur.
Süper çevre için Bu değerlere göre, Norton eşdeğer devresi, Şekil 2.25.c’de gösterilen
(13 – j2) I2 + (10 + j4) I3 – (18 + j2) I1 = 0 Şekil 2.25.b. Ik’nın belirlenmesi. şekle dönüşür.
18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 15 18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 16

15 16
 18.04.2023

Devrede, a – b uçları arasındaki Ödev 2.7. Şekil 2.26’da verilen devrenin, a – b uçlarına göre Thevenin
empedans (yük) akımı, akımın eşdeğerini belirleyiniz.
bölündüğü göz önüne alınarak, Sonuç: Z0 = 4,473 / -7,640 , V0 = 7,35 /72,90 V.
5
𝐼 𝐼
5 20 𝑗15
3 𝑗8 Vx
5 𝑗3
1,465 /38,48 A
0,2Vx
elde edilir.

Şekil 2.25.c. Norton eşdeğer devresi (I0’ın belirlenmesi). Şekil 2.26.

18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 17 18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 18

17 18

Ödev 2.8. Şekil 2.27’de verilen devrenin, a – b uçlarına göre Norton Ödev 2.9. Şekil 2.28’de verilen devrenin, a – b uçlarına göre Thevenin
eşdeğerini belirleyiniz. Eşdeğer devreyi kullanarak, I0 akımını hesaplayınız. eşdeğerini belirleyiniz.
Sonuç: Z0 = 3,176 + j0,706 , Sonuç: Z0 = 12,4 - j3,2 ,
Ik = 8,396 /-32,680 A V0 = 63,24 /-51,570 V
I0 = 1,97 /-2,100 A

Şekil 2.28.

Şekil 2.27.
18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 19 18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 20

19 20
 18.04.2023

İşlemsel Yükselteç İçeren Alternatif Akım Devreleri İşlemsel yükselteçler, sinyallerin (gerilim, akım gibi büyüklüklerin),
(OpAmp’lı AC Devreleri) - Toplanması,
Bu bölümdeki incelemelerde de (daha önce söz edildiği gibi), - Kuvvetlendirilmesi
Devrenin fazör ya da frekans bölgesine dönüştürülmesi, - İntegralinin alınması,
Devre çözüm yöntemlerinin kullanılması ile çözüm, - Türevinin alınması
Fazörel sonuçların zaman bölgesine dönüştürülmesi gibi matematiksel işlemlerin gerçekleştirilmesinde kullanılabilirler.
aşamalarının göz önüne alınması gerekir. Bunların yanında, evirici, gerilim izleyici, toplayıcı, fark yükseltici, dijital-
Bunlara ek olarak, işlemsel kuvvetlendiricilerin doğrusal bölgede çalıştığı ve analog dönüştürücü, ölçme aygıtlarında yükselteç olarak kullanımları da söz
ideal olduğu varsayılacaktır. İdeal kuvvetlendiricide, konusudur.
1. Girişlerde akım geçişi olmadığı (giriş akımının sıfır olduğu), Kısaca işlemsel yükselteç, toplama, çıkarma, çarpma, bölme, türev, integral
2. Girişler arasında potansiyel farkı olmadığı (giriş geriliminin sıfır olduğu) gibi işlemleri gerçekleştirebilen, aktif devre elemanıdır.
varsayımları da göz önünde bulundurulmalıdır. İncelemelerde düğüm analizi yönteminin kullanılması, çoğu zaman kolaylık
18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 21
sağlar.18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 22

21 22

Uyg. 2.11. Şekil 2.29.a’da verilen işlemsel yükselteç devresinde, kaynak 1. düğüme KAY uygulanırsa,
gerilimi, vk(t) = 3 cos 1000t V olduğuna göre v0(t) gerilimini hesaplayınız. 3 /0 𝑉
𝑉 𝑉 0 𝑉 𝑉
Çözüm: Devrenin frekans bölgesindeki karşılığı Şekil 2.29.b’de gösterildiği
10 𝑗5 10 20
gibi olur.
ve düzenleme ile
Vk = 3 /00 V,
6 = (5+j4) V1 – V0
 = 1000 rad/s
elde edilir.

vk(t)

Şekil 2.29.a. Zaman bölgesinde tanımlı devre. Şekil 2.29.b. Devrenin frekans bölgesindeki karşılığı.
18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 23 18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 24

23 24
 18.04.2023

2. düğümüne KAY uygulanırsa, Uyg. 2.12. Şekil 2.30’da verilen işlemsel yükselteçli devrede, kapalı çevrim
𝑉 0 0 𝑉 kazancını ve faz kaymasını hesaplayınız. Devre elemanları, R1 = R2 = 10 k,
10 𝑗10 C1 = 2 µF, C2 = 1 µF ve  = 200 rad/s olarak verilmiştir.
ve V1 = –jV0 Çözüm: Devrenin geri besleme ve giriş empedansları,
olur. Zf = R2 //
Bunun, üstteki eşitlikte kullanılması ile
6 = –j(5+j4) V0 – V0 = (3–j5) V0 Zi = R1 +
olarak belirlenir.
 𝑉 1,029 /59,04 V
vk(t)
ve
v0(t) = 1,029 cos (1000t + 59,040) V
elde edilir. Şekil 2.30.
18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 25 18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 26

25 26

Devre, evirici bir yükselteç olduğundan, kapalı çevre kazancı Ödev 2.10. Şekil 2.31’de verilen işlemsel yükselteçli devrede,
V Z 𝑗𝜔C R vk (t) = 12 cos 5000t V olduğuna göre, v0 (t) ve i0 (t) değerlerini
G hesaplayınız.
V Z 1 𝑗𝜔C R 1 𝑗𝜔C R
olarak yazılabilir. Eleman değerlerinin kullanılması ile Sonuç: v0 (t) = 4 sin 5000t V,
𝑗4
i0 (t) = 400 sin 5000t µA
G 0,434 /130,6
1 𝑗4 1 𝑗2
elde edilir.
Şu halde, kapalı çevrim kazancı 0,434 ve faz kayması 130,60’dir. vk(t)

Şekil 2.31.
18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 27 18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 28

27 28
 18.04.2023

Ödev 2.11. Şekil 2.32’de verilen işlemsel yükselteçli devrede,

kapalı çevrim kazancını ve faz kaymasını hesaplayınız. Devre
elemanları, R = 10 k, C = 1 µF ve  = 1000 rad/s olarak
verilmiştir.
Sonuç: 1,0147, - 5,60

vk(t)

Şekil 2.32.
18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 29 18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 30

29 30

Kapasite Çoğullayıcı Devreler Gerilim izleyici, devre tarafından oluşturulan kapasiteyi yalıtarak,
evirici tarafından yüklenmeyi önler.
Tümdevre (entegre devre) teknolojisinde, fiziksel olarak büyük değerli İşlemsel yükselteç giriş akımı
kapasite elde etmek sorun olmaktadır. İşlemsel yükselteçler sıfır olduğundan Ii akımı,
kullanılarak, fiziksel olarak küçük boyutlu kapasitelerin, 1000 kartı geri besleme kapasitesi
kadar büyük kapasite davranışı göstermeleri sağlanabilmektedir. Bu
üzerinden geçer.
amaçla kullanılabilecek bir devre, Şekil 2.33’te verilmiştir.
Buna göre 1 düğümü için,
Bu devrede, ilk (soldaki) işlemsel yükselteç, gerilim izleyici; ikinci
V V
(sağdaki) işlemsel yükselteç ise evirici olarak davranır. I
1⁄𝑗𝜔C
𝑗𝜔C V V (2.3)
Şekil 2.33. Kapasite çoğulllayıcı devre.
ve 2 düğümüne KAY uygulanması ile
18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 31 18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 32

31 32
 18.04.2023

 V V (2.4) Görüldüğü gibi, R1 ve R2 elemanları uygun seçilerek; giriş ucu ile

elde edilir. Eş. (2.4)’ün (2.3)’te kullanılması ile toprak arasında, fiziksel C kapasitesinden çok daha büyük değerlerde
etkin kapasite elde edilebilir.
R
I 𝑗𝜔C 1 V Etkin kapasitenin değeri, evirici çıkış gerilimi tarafından sınırlanır.
R
Benzer işlemsel yükselteç devreleri ile endüktif etki oluşturmak ya da
 𝑗𝜔 1 C (2.5) direnç çoğullayıcı yapmak da mümkündür.

ve C ş 1 C (2.6)

tanımı ile giriş empedansı olarak

V 1
Z (2.7)
I 𝑗𝜔C ş
elde edilir.
18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 33 18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 34

33 34

Uyg. 2.13. Şekil 2.33’te verilen işlemsel yükselteçli devrede, R1 = 10 k, Ödev 2.12. Şekil 2.33’te verilen işlemsel yükselteçli devrede, R1 = 10 k,
R2 = 1 M C1 = 1 nF olması durumunda, Ceş kapasitesini hesaplayınız. R2 = 10 M ve C1 = 10 nF olması durumunda, Ceş kapasitesini
Çözüm: Verilen eleman değerlerinin Eş. 2.6’da kullanılması ile hesaplayınız.
Sonuç: 10 µF
R 1 10
C ş 1 C 1 1 nF 101 nF
R 10 10
elde edilir.

18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 35 18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 36

35 36
 18.04.2023

Osilatör Devreleri Wien-köprüsü osilatörleri, 1 MHz Kazanç kontrolü

Bir osilatör (alternatif akım sinyali) elde etmenin yollarından birisi doğru altındaki frekanslarda sinyal (Negatif geribesleme)
akımı, alternatif akıma dönüştüren devre kullanmaktır. üretiminde yaygın olarak
Bir sinüs osilatörünün sürekli çalışabilmesi için sağlanması gereken iki kullanılmaktadır. Bunlar, genel
ölçüt vardır: olarak işlemsel yükselteçli RC
1. Osilatörün toplama kazancı bir ya da daha büyük olmalıdır. Bu devreleridir ve birkaç elemandan
nedenle kayıpları, bir kuvvetlendirici ile karşılanmalıdır. oluşurlar, kolayca tasarlanıp,
2. Toplam faz kayması (girişten çıkışa ve tekrar girişe kadar) sıfır ayarlanabilirler.
olmalıdır. Şekil 2.34’te gösterildiği gibi temel Osilasyon oluşturan
Başlıca sinüs dalga (sinyal) üreteçleri, faz kaydırma, ikiz T ve Wien- olarak iki geri beslemeli, Pozitif geribesleme
köprüsü osilatörleridir. Ders kapsamında Wien-köprüsü osilatörleri ele evirmeyen bir yükselticiden
alınacaktır. oluşurlar. Şekil 2.34. Wien köprü osilatörü.
18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 37 18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 38

37 38

Evirmeyen girişe bağlı pozitif geri besleme, osilasyon oluştururken; Eş. 2.8 ve 2.9’un, Eş. 2.10’da kullanılması ile
eviren girişe bağlı negatif geri besleme, kazanç kontrolü sağlar. V R
Seri ve paralel bağlı RC elemanlarından oluşan empedanslar, sırasıyla V 𝑗
R R 1 𝑗𝜔C R
Zs ve Zp ile gösterilirse, 𝜔C
1 𝑗 𝜔R C
Z R R 2.8 2.11
𝑗𝜔C 𝜔C 𝜔 R C R C R C 𝑗 𝜔 R C C R 1
bulunur.
Zp = R2 // 2.9
Yukarıda tanımlanmış olan ikinci ölçütün sağlanması için V2, V0 ile
yazılabilir. Geribesleme oranı ise aynı fazda olmalıdır. Bunun sağlanması için Eş. 2.11 gerçel olmalıdır.
V Z Dolayısıyla eşitliğin sanal kısmı sıfır olmalıdır.
2.10
V Z Z
olur.
18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 39 18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 40

39 40
 18.04.2023

Koşulu sağlayan açısal frekans 0 için Birinci ölçütün sağlanması için, diğer bir deyişle toplam kazancın 1 ya
𝜔 R C C R 1 0  𝜔 (2.12) da büyük olması için, işlemsel yükselteç kazancı en az 3 olmalıdır.
Bunun için de
elde edilir. Çoğu uygulamada, R1 = R2 = R ve C1 = C2 = C
V R
seçilebileceği için 1 3 2.16
V R
𝜔 2𝜋𝑓 (2.13)
 Rf = 2 Rg (2.17)
 𝑓 (2.14) olmalıdır.
elde edilir. Eş. 2.13 ile R1 = R2 = R ve C1 = C2 = C değerlerinin, İşlemsel yükselteçlerde yapısal gecikme söz konusu olduğundan,
Eş. 2.11’de kullanılması ile çalışma frekansları 1 MHz ile sınırlı olmaktadır.
V 1
2.15
V 3
bulunur.
18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 41 18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 42

41 42

Uyg. 2.14. Çıkış frekansı 100 kHz olan bir Wien köprü devresi Ödev 2.13. Şekil 2.34’te verilen Wien köprü osilatör
tasarlayınız. devresinde, R1 = R2 = 2,5 k, C1 = C2 = 1 nF olduğunda,
Çözüm: Devre zaman sabitini belirlemek üzere, Eş. 2.14 f0 osilatör frekansını hesaplayınız.
kullanılabilir. Sonuç : 63,66 kHz
Buna göre,
1 1
RC 1,59 10 s
2𝜋𝑓 2𝜋 100 10
Koşulun sağlanması için, devre elemanları R = 10 k alındığında,
C = 159 pF seçilmelidir.
Kazancın 3 olması için de Rf/Rg = 2 olmalıdır.
O halde, Rf = 20 k alınırsa, Rg = 10 k seçilmelidir.
18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 43 18.04.2023 YÜ DA 2 H. İ. 44

43 44