İSTİSNÂ

• İstisnâ
• İstisnâ Edatları ARAPÇA IV
İÇİNDEKİLER

• Müstesnâ ve İrâbı
• İstisnâ Çeşitleri
Dr. Öğr. Üyesi
Hacı YILMAZ

• Bu üniteyi çalıştıktan sonra;

• İstisnânın ne demek olduğunu,
HEDEFLER

• İstisnânın yapılışını,
• İstisnânın çeşitlerini,
• İstisnâ cümlelerinin çevirisini
öğrenebileceksiniz.

ÜNİTE

5
© Bu ünitenin tüm yayın hakları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi’ne aittir. Yazılı izin alınmadan
ünitenin tümünün veya bir kısmının elektronik, mekanik ya da fotokopi yoluyla basımı, yayımı, çoğaltımı ve
dağıtımı yapılamaz.
 İstisnâ

Müstesnâ
İSTİSNÂ

İstisnâ Edatı

Müstesnâ
Minh

Muttasıl
Müstesnânın İrâbı

Müstesnâ Çeşitleri Munkati

Muferrağ

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

 İstisnâ

GİRİŞ
Türkçede bir varlığı, belirtilen hükmün, eylemin ya da kanaatin dışında
bıraktığımızı ifade etmek için "hariç, dışında, istisnâ tutmak” gibi yapıları kullanırız.
Örneğin "Senin dışında bütün sınıf sınava girdi”, "Ali'yi istisnâ tutuyorum hiçbiriniz
törene katılmadı” gibi cümleler bu kabildendir. Arapçada benzer anlamları elde
edebilmek için birtakım edatlar kullanılır. Bu edatlardan sonra gelen kısım önceki
hükmün dışında bırakılır.

Bu edatlara istisnâ edatları, bunlardan sonraki kelimeye müstesnâ (‫ﺴﺘَﺜْـ َﲎ‬

ْ ‫)اﻟ ُـﻤ‬,
bu edatlardan önce gelen ve istisnâ tutulan hükmün genelini ifade eden kelimeye
İstisnâ, cümledeki bir de müstesnâ minh (‫ )ﻣﺴﺘﺜﲎ ﻣﻨﻪ‬denir. İstisnâ edatları içerisinde en çok ‫ ّإﻻ‬kullanılır.
öğeyi ana cümlenin Müstesnâ genel olarak mansûbtur. Ancak farklı cümle yapılarında farklı bir İrâba
dışında tutmak
da tâbi olabilir: Eğer cümle olumlu bir cümle olur, edattan önceki istisnâ tutulan
demektir.
kelime (müstesnâ minh) cümlede zikredilirse, müstesnânın mansûb gelmesi
gerekir. Eğer cümle olumsuz bir cümle olur ve müstesnâ minh zikredilirse,
müstesnânın mansûb gelmesi de müstesnâ minhin irâbı gibi irâb alması da
mümkündür. Bu iki durumun dışında, şayet cümle olumsuz olur ve müstesnâ minh
cümlede zikredilmezse, sanki istisnâ edatı yokmuş gibi kabul edilip, müstesnânın
cümlenin hangi öğesi olduğuna bakılır ve buna göre bir irâb alâmeti verilir.
İstisnâda üç öğe bulunur: İstisnâ edatı, müstesnâ, müstesnâ minh. İstisna,
cümlenin olumlu-olumsuz olması veya müstesna minhin olup olmamasına göre üç
kısma ayrılır: Olumlu bir cümlede, müstesnâ minh varsa ve müstesnâ minh ile
müstesnâ aynı cinsten ise bu türe muttasıl, bir cümlede müstesnâ ile müstesnâ
minh ayrı cinsten ise bu tür istisnâya munkati, bir cümlede müstesnâ minhe yer
verilmeden yapılan müstesnâya mufarrağ müstesnâ denir.

İSTİSNÂ EDATLARI
‫’ ﱠ‬dır.
İstisnâ edatları yedi adet olup, en çok kullanılanı ‫إﻻ‬

‫ َﺧﻼ – ﻣﺎ ﺧﻼ‬-‫ َﻏ ْﲑ – ﺣﺎﺷﺎ – َﻋﺪا‬-‫ ِﺳ َﻮى‬-‫إﻻﱠ‬

İstisnâ edatları, yukarıda kısaca değinildiği gibi müstesnâ ve müstesnâ minh
arasında bulunmalıdır. Anlatılanları bir formülle açıklamak gerekirse;
müstesnâ müstesnâ edatı müstesnâ minh

ً‫ِﻃﻔﻼ‬ ‫إﻻﱠ‬ ‫اﻷﻃﻔﺎل‬

ُ ‫ﺟﺎء‬
“Bir çocuk hariç (bütün) çocuklar geldi.” veya
“Bir çocuktan başka (bütün) çocuklar geldi.” şeklinde Türkçeye çevrilebilir.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

 İstisnâ

Bir işçiden başka bütün işçiler .ً‫اﻟﻌﻤﺎل إﻻ ﻋﺎﻣﻼ‬

ُ ‫ﺣﻀﺮ‬
geldi.
Bir bilgin dışında bütün bilginleri ٍ ‫ﻋﺮﻓﻨﺎ اﻟﻌﻠﻤﺎء ﺳﻮى و‬
.‫اﺣﺪ‬
tanıdık. َ
Örnek Bir elma dışında bütün elmaları ٍ ‫ﺎﺣﺎت ﻏﲑ‬
.‫ﺗﻔﺎﺣﺔ‬ ِ ‫أﻛﻠﺖ اﻟﺘ ّﻔ‬
yedim. َ ُ
Bir çiçek dışında bütün çiçekleri .ً‫اﻷزﻫﺎر ﺧﻼ زﻫﺮة‬ ‫ﲨﻌﺖ‬
topladım. َ
Salim dışında bütün sevdiklerimiz .ً‫ﺟﺎءﻧﺎ اﶈﺒﻮن ﻋﺪا ﺳﺎﳌﺎ‬
bize geldi.
Biri hariç ülkenin bütün şehirlerini .‫زرت ُﻣ ْﺪ َن اﻟ ّﺪوﻟﺔ ﺣﺎﺷﺎ واﺣﺪ ًة‬
gezdim.

İstisnâ edatları birbiri yerine kullanılabilir. Bu durumda herhangi bir anlam

değişikliği olmaz. Bu edatlardan ‫ ﻏ�����ﯿ�����ﺮ‬dışındakilerin harekesi, cümledeki
pozisyonuna göre herhangi bir değişiklik göstermez. ‫ ﻏﯿﺮ‬edatının ise cümledeki
pozisyonuna göre son harekesi değişmektedir. Yani mebni (sonu değişmeyen)
değil murab (sonu değişken)tır.

İstisnâ üslubunda, müstesnâ minh daima çoğul olarak gelmektedir.

Müstesnâ, bu çoğul isimlerden ayrılan isimdir.

OKUMA – ANLAMA

Okuma parçasını ‫اﻟﺼ ِﺤﻴِّﺔ‬

ِّ ‫ﻣﺎت‬
ُ ‫اﳋِ َﺪ‬
okurken kırmızı olan
yerlerin istisna üslubu
‫ ﺧﺮﺟﺖ اﻟﻠﺠﻨﺔُ ﻟ ْﻠﻘﻴﺎم ﺑﺎﳌﻬﻤﺔ‬.‫اﻟﺼ ّﺤﻴّﺔ أن ﺗُﻌ ﱠﺪ ﺗﻘﺮﻳﺮا ﻋﻦ اﳋﺪﻣﺎت اﻟﺼﺤﻴﺔ ﰲ اﳌﺴﺘﺸﻔﻴﺎت‬ ّ ‫أرادت اﻟﻠّﺠﻨﺔ‬
ِ ‫ﻃﺒﻴﺐ ﻛﺎن ﰲ‬
‫ﻏﺮﻓﺔ‬ ٍ ‫ﺘﻘﺖ ﺑﺎﻷﻃﺒﺎء ﰲ اﳌﺴﺘﺸﻔﻰ اﳌﺮﻛﺰي ِﺳﻮى‬ ٍ
olduklarına dikkat
َ ْ ْ‫ واﻟ‬،‫ﻏﲑ واﺣﺪ‬ َ ‫ارت اﳌﺴﺘﺸﻔﻴﺎت‬ْ ‫ ﻓﺰ‬.‫ﺧﺎﻟﺪا‬
ً ‫إﻻ‬
ediniz. ٍ
‫ﻣﻘﺎﺑﻼت ﻣﻊ ﻣﺪﻳﺮي‬ ‫أﺟَﺮت اﻟﻠﺠﻨﺔ‬
ْ ‫ و‬،‫ﺴﻤﺢ ﺣﺎﻟﺘُﻪ ﺑﺎﻟﻜﻼم‬
ْ َ‫ﻳﻀﺎ ﱂْ ﺗ‬ ً ‫ﱠﺛﺖ إﱃ اﳌﺮﺿﻰ َﻋ َﺪا ﻣﺮ‬
ْ ‫ﻛﻤﺎ ﲢﺪ‬،‫اﻟﻌﻤﻠﻴﺎت‬
‫ وﰲ �ﺎﻳﺔ‬.‫ﻣﺪﻳﺮ اﳌﺴﺘﺸﻔﻰ اﻟﺘﺨﺼﺼﻲ وﻛﺎن ﻗﺪ ﻏﺎب ﻋﻦ اﳌﻘﺎﺑﻠﺔ ﻟﺬﻫﺎﺑﻪ إﱃ اﻟﻌﺎﺻﻤﺔ‬ َ َ‫اﳌﺴﺘﺸﻔﻴﺎت َﺧﻼ‬
‫وﺷﻜﺮت اﳌﺴﺆوﻟﲔ‬
ْ ‫ﻤﺮﺿﻰ‬ْ ‫ﱠم ﻟ ْﻠ‬
ُ ‫إﻋﺠﺎﻬﺑﺎ ﲟﺴﺘَـ َﻮى اﳋﺪﻣﺎت اﻟﱵ ﺗـُ َﻘﺪ‬
ْ ‫اﳉﻮﻟﺔ أﺑﺪت اﻟﻠﺠﻨﺔ‬

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

 İstisnâ

• Metni okuyunuz ve metni anlamaya çalışınız.

Bireysel Etkinlik

• Yukarıdaki metinde kırmızı ile işaretlenen yerlere dikkat

Bireysel Etkinlik

ediniz. Bunların herbiri istisnâ cümleleridir. Bu yapılardaki

ilk kelimeler istisnâ edatlarıdır.

Bireysel etkinlik ve
alıştırmaları yapmadan
•Yukarıdaki metinle ilgili aşağıdaki soruları cevaplayınız.
önce yukarıda geçen
‫ ﻣﺎذا أرادت اﻟﻠﺟﻧﺔ اﻟﺻﺣﯾﺔ؟‬.1 •
Alıştırmalar

bilgileri iyice anlamaya

çalışınız. ‫ َﻣن ﻣﺎ ﺧرج ﻣﻊ اﻟﻠﺟﻧﺔ؟‬.2 •
ْ ‫ ﻣﻊ‬.3 •
‫ﻣن اﻟﺗﻘت اﻟﻠﺟﻧﺔ ﻓﻲ اﻟﻣﺳﺗﺷﻔﻰ؟‬
ْ ‫ إﻟﻰ‬.4 •
‫ﻣن ﺗﺣدَﺛت اﻟﻠﺟﻧﺔ ﻓﻲ اﻟﻣﺳﺗﺷﻔﻰ؟‬

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

‫‪İstisnâ‬‬

‫‪•Cevaplarınızı kontrol ediniz.‬‬

‫‪Cevaplar‬‬

‫• ‪‬اﻟﺘﻘﺮ ُﻳﺮ ﻋﻦ اﳋﺪﻣﺎت اﻟﺼﺤﻴﱠﺔ‪.‬‬

‫• ‪‬زارت اﻟﻠﺠﻨﺔ اﳌﺴﺘﺸﻔﻴﺎت َﻏﲑ و ٍ‬
‫اﺣﺪ‪.‬‬ ‫َ‬
‫• ‪‬أﺟﺮت اﻟﻠﺠﻨﺔ ﻣﻘﺎﺑﻼت ﻣﻊ ﻣﺪﻳﺮ‪.‬‬

‫•‬ ‫‪Cevaplarınızı kontrol ediniz.‬‬

‫‪Cevaplar‬‬

‫• ‪‬اﻟﺘﻘﺮ ُﻳﺮ ﻋﻦ اﳋﺪﻣﺎت اﻟﺼﺤﻴﱠﺔ‪.‬‬

‫• ‪‬زارت اﻟﻠﺠﻨﺔ اﳌﺴﺘﺸﻔﻴﺎت َﻏﲑ و ٍ‬
‫اﺣﺪ‪.‬‬ ‫َ‬
‫• ‪‬أﺟﺮت اﻟﻠﺠﻨﺔ ﻣﻘﺎﺑﻼت ﻣﻊ ﻣﺪﻳﺮ‪.‬‬

‫‪Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi‬‬ ‫‪6‬‬

 İstisnâ

MÜSTESNÂNIN İRÂBI
Müstesnânın bütün edatlarla kullanımında, marife veya nekre olması
Tekil, ikil, çoğul olursa; mümkündür. Tekil, ikil, çoğul olursa; mansûb, merfû veya mecrûr durumlarında
mansûb, merfû veya bunlara ait irabı alır.
mecrûr durumlarında
bunlara ait irâbı alır. ‫ ‘إﻻﱠ‬dan sonra gelen müstesnâ, cümle olumlu ise mansûb, cümle olumsuz ise
merfû veya mansûb olabilir.
Örnek:

Burada dikkat edilmesi

gereken bir konu
• .ُ‫اﻟﺼﻔﺤﺔ‬/َ‫اﻟﺼﻔﺤﺔ‬/ٌ‫ ﺻﻔﺤﺔ‬/ ً‫أت اﻟﻘﺮآن إﻻ ﺻﻔﺤﺔ‬
ُ ‫ﻣﺎ ﻗﺮ‬
vardır ki, o da ‫ﻏﲑ‬
Örnek

•Bir sayfa hariç Kur’ânı okumadım.

edatının son
harekesinin tespitidir. • .ً‫أت اﻟﻘﺮآن إﻻ ﺻ ْﻔﺤﺔ‬
ُ ‫ﻗﺮ‬
•Bir sayfa hariç Kur’ânı okudum.

‫ ﻏﲑ‬ve ‫ ﺳﻮى‬dan sonra gelen müstesnâlar mecrûr olur. Ancak burada dikkat
edilmesi gereken bir konu vardır ki o da ‫ ﻏﲑ‬edatının son harekesinin tespitidir.

Şöyle ki; bu edatın yerine ‫ إﻻﱠ‬edatı konulduğunda, müstesnânın harekesi ne

oluyorsa, bu edatın son harekesi de aynısı olur. Örneğin; olumlu ve müstesnâ
minh olan bir cümle ‫ إﻻﱠ‬ile yapıldığında, müstesnâ mansûb olmaktadır. Aynı
cümleyi ‫ ﻏﲑ‬ile yaptığımızda, edatın harekesi, ‫إﻻﱠ‬ ile yapılan cümlenin
müstesnâsının harekesini alacak, yani mansûb olacaktır.

• .‫ اﻟﻣﻌﻠّ َم‬/ ً ‫ﺣﺿر اﻟﻣﻌﻠّﻣون إﻻ ﻣﻌﻠﻣﺎ‬

• .‫ اﻟﻣﻌﻠّ ِم‬/ ‫ﻣﻌﻠم‬
ٍ ‫ﺣﺿر اﻟﻣﻌﻠّﻣون َﻏﯾ َْر‬
Örnek

•Biri hariç öğretmenler geldi.

• .ً ‫ ﺑﺷرا‬/ ‫ﺑﺷر‬
ٌ ‫ﻣﺎ ﻛﺎن ﻣ َﺣ ﱠﻣدٌ إﻻ‬
• .‫ﺑﺷر‬ ٍ /‫َﯾر‬
َ ‫ﻏﯾر ﻏ‬
ُ ٌ‫ﻣﺎ ﻛﺎن ﻣ َﺣ ﱠﻣد‬
•Muhammed (a.s) ancak bir insandır.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

 İstisnâ

‫ ﻋﺪا‬ve ‫ﺧﻼ‬ edatlarının bulunduğu cümlelerdeki müstesnânın harekesine

gelince, bu edatların başına ‫ ﻣﺎ‬masdariye edatı gelir. Eğer ‫ﻣﺎ‬ edatı bunların başına
‫ﻋﺪا‬ve ‫ﺧﻼ‬ edatlarının gelmezse, müstesnâ mansûb veya mecrûr olabilir.
başına ‫ ﻣﺎ‬masdariye edatı
gelir. Eğer ‫ﻣﺎ‬ edatı
bunların başına Ali’den başka öğrencileri görmedim. .ً‫ﻣﺎ رأﻳﺖ اﻟﻄﻼّب ﻣﺎ ﻋﺪا ﻋﻠﻴﺎ‬
gelmezse, müstesnâ
Doktor biri hariç hastaları muayene etti. .ً‫ﻓﺤﺺ اﻟﻄﺒﻴﺐ اﳌﺮﺿﻰ ﻣﺎ ﺧﻼ ﻣﺮﻳﻀﺎ‬
mansûb veya mecrûr
Örnek

olabilir. Ali dışında arkadaşlarla görüştüm. .‫ ﻋﻠ ٍﻲ‬/ً‫ﻗﺎﺑﻠﺖ اﻷﺻﺪﻗﺎء ﻋﺪا ﻋﻠﻴﺎ‬

Biri hariç gemiler geldi. .ً‫ﺳﻔﻴﻨﺔ‬/‫وﺻﻠﺖ اﻟﺴﻔﻦ ﺧﻼ ﺳﻔﻴﻨ ٍﺔ‬

İSTİSNÂ ÇEŞİTLERİ
İstisnâ, cümlenin olumlu-olumsuz olması veya müstesnâ minhin olup
olmamasına göre üç kısma ayrılır.

İstisnâ, cümlenin
olumlu-olumsuz olması
veya müstesnâ minhin
olup olmamasına göre
üç kısma ayrılır.
1-Muttasıl İstisnâ
Bir cümlede müstesnâ minh varsa, müstesnâ minh ve müstesnâ aynı cinsten
ise ve cümle de olumluysa, bu türe muttasıl müstesnâ denir. Bu tür istisnâ, ‫ إﻻﱠ‬ile
yapılırsa, müstesnâ mutlaka mansûb olur. Cümle olumsuz ise, müstesnâ daha
önce de değinildiği gibi merfû veya mansûb olabilir.
Baba dışında aile bireyleri uyudu. .ً‫ﻧﺎم أﻓﺮ ُاد اﻷﺳﺮةِ إﻻّ واﻟﺪا‬
Örnek

Yalancılar hariç insanları severim. .‫أﺣﺐ اﻟﻨﺎس إﻻ اﻟﻜﺎذﺑِﲔ‬ ‫ﱡ‬

Portakal hariç meyveler olgunlaştı. .ً‫ﻧﻀﺞ اﻟﻔﻮاﻛﻪُ ﻣﺎ ﻋﺪا ْﺑﺮﺗُﻘﺎﻻ‬

2-Munkati İstisnâ
Bir cümlede müstesnâ ile müstesnâ minh ayrı cinsten ise bu tür istisnâya
munkati denir. Bu durumda müstesnâ mansûb veya müstesnâ minhten bedel
olarak onunla aynı irâbı alabilir.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

 İstisnâ

Babası köye gidiyor,

köpeği hariç.
.‫ ﻛﻠﺒُﻪ‬/‫ﻳﺬﻫﺐ واﻟ ُﺪﻩ إﱃ اﻟﻘﺮﻳﺔ إﻻ ﻛﻠﺒَﻪ‬

Örnek
Arkadaşını
götürürüm, atı hariç.
.‫ﻓﺮ َﺳﻪ‬/‫أذﻫﺐ ﺑِﺼﺪﻳ ِﻘﻚ إﻻ ﻓﺮِﺳﻪ‬

3- Müferrağ İstisnâ
Bir cümlede müstesnâ minhe yer verilmeden yapılan müstesnâdır. Bu türde
müstesnâ sanki istisnâ edatı yokmuş gibi cümledeki konumuna göre harekelenir.
Bu tür cümleler daima olumsuz olurlar.

Sadece Ali makaleyi okudu.. .‫ﻲ‬

‫ﻋﻠ ﱞ‬ ‫ﱂْ ﻳﻘﺮأْ اﳌﻘﺎﻟﺔَ إﻻ‬
Bu soruyu Ali’den başkasına sormadım. .‫ﺳﺄﻟﺖ ﻫﺬا اﻟﺴﺆال إﻻ ﻋﻠﻴًّﺎ‬
ُ ‫ﻣﺎ‬
Örnek

Sadece Ali’ye selam verdim. . ‫ﻋﻠﻲ‬

ٍّ ‫ﻤﺖ إﻻ ﻋﻠﻰ‬
ُ ّ‫ﻣﺎﺳﻠ‬

Not: Eğer cümlede zikredilmeyen öğe, fâil durumundaki zamir ise bu

durumda istisnâ edatından sonra munfasıl merfû (ayrı özne) zamiri getirilir.

İstisna konusunda
Dersi senden başkası anlamadı. َ ‫ﻣﺎ ﻓ ِﻬﻢ اﻟﺪرس إﻻ‬
.‫أﻧﺖ‬
Örnek

dikkat edilecek özel Babamızı sizden başka kimse ziyaret etmedi. ‫ﱂ ُﻳﺰر أﺑﺎﻧﺎ إﻻ أﻧﺘﻤﺎ‬
durumlar vardır.

Not: Masdariye edatı adı verilen mâ (‫ )ﻣﺎ‬harfi hâşâ (‫ )ﺣﺎﺷﺎ‬istisnâ edatından

önce asla gelemez. Bu durumda bu edattan sonra gelecek olan müstesnânın hem
mansûb hem mecrûr olması mümkündür.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

 ‫‪İstisnâ‬‬

‫ﻣﺮﻳﻀﲔ‪İki hasta dışında bütün hastaları ziyaret ettim..‬‬‫زرت اﳌﺮﺿﻰ ﺣﺎﺷﺎ‬

‫ﺑﺎع اﳌﺎﻟﻚ ﻛﻞ ﺷﻘﻖ اﻟﻌﻤﺎرة ﺣﺎﺷﺎ ﺷﻘﺔً ‪ٍ /‬‬
‫‪Örnek‬‬
‫ﺷﻘﺔ‪.‬‬
‫‪Mal sahibi biri hariç binanın bütün dairelerini sattı.‬‬

‫ُﺳﻮءُ اﻟْﻌﺎﻗِﺒَﺔ‬
‫أﺧﺬ أﺻﺪﻗﺎء أﲪﺪ ﻳﺒﺤﺜﻮن ﻋﻨﻪ ﻓﻠﻢ ﳚﺪوﻩ‪ .‬وﻣﻀﺖ أﻳﺎم وﱂ ﺗُﺴﻤﻊ أﺧﺒﺎر ﻋﺪا ٍ‬
‫رﺳﺎﻟﺔ ﺗﻠﻘﺎّﻫﺎ أﺣﺪﻫﻢ‪ .‬وﻻ‬
‫ﳑﺰﻗﺎ‪.‬‬ ‫ٍ‬ ‫ٍ‬
‫وﲝﺚ أﺻﺪﻗﺎءُﻩ ﻋﻨﻪ ﻓﻠﻢ ﳚﺪوا ﻟﻪ ﺷﻴـﺌﺎ ﻣﺎ ﻋﺪا ﻗﻤﻴﺼﺎ ّ‬
‫ﺗﻌﱪ ﻋﻦ ﻣﻮﺗﻪ‪َ .‬‬
‫ﻳﻮﺟﺪ ﻓﻴﻬﺎ ﺧﻼ ﻛﻠﻤﺔ ﻣﻌﺪودة ّ‬
‫ﻓﻘﺎل أﺣﺪ أﺻﺤﺎﺑﻪ‪ :‬ﲰﻌﺖ ﻣﻨﻪ ﻗﺒﻞ وﻗﺖ ﻗﺼﲑ أﻧﻪ ﻳﺮﻳﺪ اﻟﺬﻫﺎب وﺣﺪﻩ إﱃ اﻟﻐﺎﺑﺔ ﺣﻴﺚ ﻻﻳﺴﻜﻦ ﻓﻴﻬﺎ ﺧﻼ‬
‫اﻟﻮﺣﻮش‪.‬‬
‫َ‬

‫‪Alıştırmaları yapmadan‬‬
‫‪önce mutlaka konuyu‬‬
‫‪tekrar ederek anlamaya‬‬
‫‪çalışınız.‬‬

‫‪Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi‬‬ ‫‪10‬‬

 İstisnâ

Cevapları dikkatle
inceleyiniz ve istisna
yapılarının altını çiziniz.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

İstisnâ

Aşağıdaki cümleleri inceleyiniz.

Tilki biri dışında tavukları yedi.
.ً‫• أﻛﻞ اﻟﺜﻌﻠﺐ اﻟﺪﺟﺎﺟﺎت إﻻ دﺟﺎﺟﺔ‬
Otobüslerden başka ulaşım aracına binmeyiniz.
.‫• ﻻﺗﺮﻛﺒﻮا وﺳﺎﺋﻞ اﳌﻮاﺻﻼت إﻻ اﳊﺎﻓﻼت‬
Bireysel Etkinlik

İkisi dışında adam ağaçları kesti.

.ً‫• ﻗﻄﻊ اﻟﺮﺟﻞ اﻷﺷﺠﺎر إﻻ ﺷﺠﺮة‬
Hasta ilaçtan başka bir şey içmedi.
.َ‫ﻳﺾ ﺷﻴﺌـﺎً إﻻ اﻟﺪواء‬ ْ ْ‫• ﱂ‬
ُ ‫ﻳﺘﻨﺎول اﳌﺮ‬
Ali kahvaltıda sadece çay içer.
.‫اﻟﺸﺎي‬
َ ‫• ﻣﺎ ﺷﺮب ﻋﻠﻲ ﰲ اﻟﻔﻄﻮر إﻻ‬
Ayşe dışında herkes derse geldi.
.‫• ﺣﻀﺮ اﳉﻤﻴﻊ إﱃ اﻟﺪرس إﻻ ﻋﺎﺋﺸﺔ‬

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

İstisnâ

•İstisnâ: Türkçede bir varlığı, belirtilen hükmün, eylemin ya da kanaatin

dışında bıraktığımızı ifade etmek için "hariç, dışında, istisnâ tutmak” gibi
yapıları kullanırız. Örneğin "Senin dışında bütün sınıf sınava girdi”, "Ali'yi
istisnâ tutuyorum hiçbiriniz törene katılmadı” gibi cümleler bu kabildendir.
Arapçada benzer anlamları elde edebilmek için birtakım istisnâ edatları
kullanılır. Bu edatlardan sonra gelen kısım önceki hükmün dışında bırakılır.
•Bu edatlara istisnâ edatları, bunlardan sonraki kelimeye müstesnâ (‫)اﻟـ ُﻣ ْﺳﺗ َﺛْﻧَﻰ‬,
bu edatlardan önce gelen ve istisnâ tutulan hükmün genelini ifade eden
kelimeye de müstesnâ minh (‫ )ﻣﺳﺗﺛﻧﻰ ﻣﻧﮫ‬denir. İstisnâ edatları içerisinde en
çok ‫ ّإﻻ‬kullanılır.
Özet

•İstisnânın irâbı: Müstesnâ genel olarak mansûbtur. Ancak farklı cümle

yapılarında farklı bir İrâba da tâbi olabilir: Eğer cümle olumlu bir cümle olur,
edattan önceki istisnâ tutulan kelime (müstesnâ minh) cümlede zikredilirse
müstesnânın mansûb gelmesi gerekir. Eğer cümle olumsuz bir cümle olur
ve müstesnâ minh zikredilirse müstesnânın mansûb gelmesi de müstesnâ
minhin irâbı gibi irâb alması da mümkündür. Bu iki durumun dışında, şayet
cümle olumsuz olur ve müstesnâ minh cümlede zikredilmezse, sanki istisnâ
edatı yokmuş gibi kabul edilip müstesnânın hangi cümle öğesi olduğuna
bakılır ve buna göre bir irâb alameti verilir. İstisnada üç öğe bulunur: İstisnâ
Edatı, Müstesnâ, Müstesnâ Minh.
•İstisnâ Çeşitleri: İstisna, cümlenin olumlu-olumsuz olması veya müstesna
minhin olup olmamasına göre üç kısma ayrılır.
•1-Muttasıl İstisnâ: Bir cümlede müstesnâ minh varsa, müstesnâ minh ve
müstesnâ aynı cinsten ise ve cümle de olumluysa, bu türe muttasıl
müstesnâ denir. Bu tür istisnâ, ‫إﻻﱠ‬ile yapılırsa, müstesnâ mutlaka mansûb
olur. Cümle olumsuz ise, müstesnâ daha önce de değinildiği gibi merfû veya
mansûb olabilir.
•2-Munkati İstisnâ: Bir cümlede müstesnâ ile müstesnâminh ayrı cinsten ise
bu tür istisnâya munkati denir. Bu durumda müstesnâ mansûb veya
müstesnâminhten bedel olarak onunla aynı irâbı alabilir.
•3-Muferrağ İstisnâ: Bir cümlede müstesnâ minhe yer verilmeden yapılan
müstesnâdır. Bu türde müstesnâ sanki istisnâ edatı yokmuş gibi cümledeki
konumuna göre harekelenir. Bu tür cümleler daima olumsuz olurlar.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

İstisnâ

DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
a) İstisnâda müstesnâ minh müstesnâdan önce gelir.
b) İstisnâ bir bütünden bir parçayı ayırmak demektir.
c) Cümlede bazen müstesnâ minh olmayabilir.
d) Cümlede bazen müstesnâ olmayabilir.
e) Müstesnâ edatları müstesnâ ile müstesnâ minh arasında bulunur.

2. Aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?

a) Bir cümlede müstesnâ minhe yer verilerek yapılan müstesnâya
müferrağ istisnâ denir.
b) Bir cümlede müstesnâ ile müstesnâ minh aynı cinsten ise bu tür
istisnâya munkati’ denir.
c) Bir cümlede müstesnâ minh varsa, müstesnâ minh ve müstesnâ ayrı
cinsten ise ve cümle de olumluysa, bu türe muttasıl müstesnâ denir.
d) Müstesnâ edatı cümle başında asla gelmez.
e) İstisnâ cümlelerinin iki temel öğesi vardır.

3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde müstesnâ yanlış harekelenmiştir?

a) .‫ﻋﺎدت اﻟﻄﺎﺋﺮات إﻻ ﻃﺎﺋﺮًة ﺗﺮﻛﻴﺔ‬
.‫ﺗﻘﺎل‬
َ ‫اﻟﱪ‬ ِ ِ
b) ُ ‫ﻧﻀ َﺠﺖ اﻟﻔﻮاﻛﻪ إﻻ‬
c) .ً‫ﻏﲑ ﺻﺪﻳﻘﺎ‬ َ ‫ﻻ ﻳُﺼ ّﺪﻗﲏ أﺣ ٌﺪ‬
d) .ً‫اﺷﱰك ﻃﻼّب اﻟﺼﻒ ﰲ اﻟﺴﻔﺮ ﻣﺎ ﻋﺪ اﻃﺎﻟﺒﺎ‬
e) .‫ﻛﺘﺒﺖ ﺷﻴﺌﺎً ﺳﻮى أﺷﻌﺎ ٍر ﻏﺮاﻣﻴّ ٍﺔ‬
ُ ‫ﻣﺎ‬

4. .‫ﻳﺪﺧﻞ أﺣ ٌﺪ‬
ُ ‫دﺧﻞ اﻟﻄﻼّب ﻗﺎﻋﺔَ اﻻﻣﺘﺤﺎن وﱂ‬ cümlesini istisnâ üslubuyla
yazdığımızda aşağıdaki cümlelerden hangisi doğru olur?
a) .‫دﺧﻼل ﻃﻼّب ﻗﺎﻋﺔَ اﻻﻣﺘﺤﺎن إﻻ أﺣ ٌﺪ‬
b) .‫ﻳﺪﺧ ْﻞ أﺣ ٌﺪ‬
ُ ‫دﺧﻼل ﻃﻼّب ﻗﺎﻋﺔَ اﻻﻣﺘﺤﺎن إﻻ وﱂ‬
c) .ً‫دﺧﻼل ﻃﻼّب ﻗﺎﻋﺔَ اﻻﻣﺘﺤﺎن إﻻ أﺣﺪا‬
d) .ً‫دﺧﻞ ﻗﺎﻋﺔَ اﻻﻣﺘﺤﺎن إﻻ أﺣﺪا‬
e) ٍ ‫دﺧﻞ اﻟﻄﻼّب ﻗﺎﻋﺔَ اﻻﻣﺘﺤﺎن إﻻ‬
.‫أﺣﺪ‬

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

‫‪İstisnâ‬‬

‫‪5.‬‬ ‫ﱂ ﻳْﻨ ُﺞ أﺣ ٌﺪ ﻣﻦ اﻟﺒَ ّﺤﺎرةِ إﻻ ﲝﱠﺎر‪.‬‬ ‫‪cümlesinde müstesnânın doğru yazımı‬‬

‫?‪aşağıdakilerden hangisidir‬‬
‫)‪a‬‬ ‫ﲝّ ٌﺎر‬
‫)‪b‬‬ ‫ﲝّﺎراً‬
‫)‪c‬‬ ‫ﲝّﺎراً‬ ‫‪veya‬‬ ‫ﲝّ ٌﺎر‬
‫)‪d‬‬ ‫ﲝﺎ ٍر‬
‫)‪e‬‬ ‫ﲝّﺎرون‬

‫اﻟﺪﻧﻴﺎ‪6. .‬‬ ‫ﻻﻳﻨﻔﻊ اﳌﺮءَ إﻻ ‪..............‬ﰲ‬

‫‪ُ cümlede boş bırakılan yere aşağıdakilerden‬‬
‫?‪hangisi gelmelidir‬‬
‫)‪a‬‬ ‫ﻋﻤﻠَﻪُ‬
‫َ‬
‫)‪b‬‬ ‫ﻋﻤﻠُﻪُ‬
‫َ‬
‫)‪c‬‬ ‫ﻋﻤﻠﻪِ‬
‫َُ‬
‫)‪d‬‬ ‫ﻋﻤﻼً‬‫َ‬
‫)‪e‬‬ ‫ﻋﻤ ٍﻞ‬
‫َ‬

‫‪7. “Anne ve babalar ancak çocuklarının geleceği için yaşarlar” cümlesinin‬‬

‫?‪Arapça karşılığı aşağıdakilerden hangisidir‬‬
‫)‪a‬‬ ‫اﻟﺪان إﻻ ﻣﺴﺘﻘﺒﻞ ِ‬
‫أوﻻدﳘﺎ‪.‬‬ ‫ﻻﻳﻌﻴﺶ اﻟﻮ ِ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫)‪b‬‬ ‫ﻻﻳﻌﻴﺶ اﻟﻮاﻟﺪﻳ ِﻦ إﻻ ﻟِﻤﺴﺘﻘﺒﻞ أوﻻدﳘﺎ‬
‫ُ‬ ‫‪.‬‬
‫)‪c‬‬ ‫اﻟﺪان إﻻ ِﻻﺳﺘﻘﺒﺎل أوﻻدﳘﺎ‪.‬‬
‫ﻻﻳﻌﻴﺶ اﻟﻮ ِ‬
‫ُ‬
‫)‪d‬‬ ‫ﻤﺴﺘﻘﺒﻞ ِ‬
‫وﻟﺪﳘﺎ‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫اﻟﺪان إﻻ ﻟِ‬
‫ﻻﻳﻌﻴﺶ اﻟﻮ ِ‬
‫ُ‬
‫)‪e‬‬ ‫ِ‬
‫ﻤﺴﺘﻘﺒﻞ أوﻻدﳘﺎ‪.‬‬ ‫اﻟﺪان إﻻ ﻟِ‬
‫ﻻﻳﻌﻴﺶ اﻟﻮ ِ‬
‫ُ‬

‫ِ‬
‫اﻟﺸﺘﺎء‪.‬‬ ‫ﻏﲑ‬
‫‪8.‬‬ ‫ﻓﺼﻮل اﻟﺴﻨﺔ َ‬
‫ُﺣﺐ َ‬‫أ ﱡ‬ ‫‪cümlesinin en yakın anlamı aşağıdakilerden‬‬
‫?‪hangisi ifade etmektedir‬‬
‫اﻟﺴﻨﺔ‪a) .‬‬ ‫ُﺣﺐ اﻟﺸﺘﺎء ﻣﻦ ﻓﺼﻮل‬
‫أ ﱡ‬
‫اﻟﺴﻨﺔ‪b) .‬‬ ‫ﻛﻞ ِ‬
‫ﻓﺼﻮل‬ ‫ُﺣﺐ ﱠ‬
‫أ ﱡ‬
‫‪c).‬‬ ‫أﺣﺐ اﻟﺸﺘﺎء ﻣﻦ ﻓﺼﻮل اﻟﺴﻨﺔ‬
‫ﻻ ّ‬
‫اﻟﺸﺘﺎء‪d) .‬‬ ‫أﺣﺴﻦ اﻟﻔﺼﻮل ﰲ اﻟﺴﻨﺔ ﻫﻮ‬
‫اﻟﺴﻨﺔ‪e) .‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اﻟﺸﺘﺎء ﻫﻮ اﻟﺬي أﺣﺒّﻪ ﻣﻦ ﻓﺼﻮل‬

‫‪Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi‬‬ ‫‪15‬‬

İstisnâ

9. ِ ‫ﺷﺎﻫﺪﻧﺎ ﻣﺒﺎر‬
.ً‫ﻳﺎت ﻛﺮة اﻟﻄﺎوﻟﺔ ﻣﺎﺧﻼ ﻣﺒﺎراةً �ﺎﺋﻴﺔ‬ cümlesinin karşılığı
aşağıdakilerden hangisidir?
a) Final maçı hariç maçları seyrettik.
b) Final maçları hariç masa tenisi maçını izledik.
c) Masa tenisi maçlarından final maçını izledik.
d) Final maçı hariç masa tenisi maçlarını izledik.
e) Final hariç masa tenisi maçını seyrettik.

ِ ‫ﻣﺮﻳﻀ‬
10. .‫ﲔ‬ ‫ﰲ اﳌﺴﺘﺸﻔﻰ ﺣﺎﺷﺎ‬.................. ‫ﲨﻴﻊ‬
َ ‫رت‬ُ ‫ُز‬ cümlesinde boş bırakılan
yere gelebilecek müstesnâ minh hangisidir?
a) ‫اﳌﺮﻳﺾ‬
b) ‫اﳌﺮﻳﻀﻮن‬
c) ‫ﺮﺿﻰ‬
َ ‫اﻟـ َﻤ‬
d) ِ ‫اﳌﺮ‬
‫ﻳﻀﲔ‬
e) ِ ‫اﳌﺮ‬
‫ﻳﻀﺎن‬

Cevap Anahtarı
1.d, 2.d, 3.c, 4.c, 5.c, 6.b, 7.e, 8.c, 9.d, 10.c

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

İstisnâ

YARARLANILAN KAYNAKLAR
‘Abbâs Hasan, en-Nahvu’l-Vâfî, I-IV, Mısır, tsz.
Antuvâned-Dahdâh, Mu‘cemu Kavâ‘idi’l-Lugati’l-‘Arabiyye fî Cedâvili ve Levhât,
Beyrut, 1981.
Avşar, E., (2010), Arapça Dilbilgisine Giriş – 1, İstanbul.
Çörtü, M. (2006), Arapça Dilbilgisi Sarf, İstanbul.
el-Galâyînî, M. (2008), Câmi‘u'd-Durûsi'l-‘Arabiyye, Beyrut.
es-SeyyidAhmed el-Hâsimî, el-Kavâ‘idu’l-Esâsiyyeli Lugati’l-‘Arabiyye, Mısır, 1354.
Günday, H., Şahin, Ş. (2009), Arapça Dilbilgisi Sarf Bilgisi, İstanbul.
İşler, E., Yıldız, M., (2011), Arapça Çeviri Kılavuzu, İstanbul.
Kara, H., Düzgün, O., (2010), Arapça Konuşma Dersleri, İstanbul.
Kelebek, M. ve diğ., İmam Hatip Liseleri için Arapça 12, Ankara, 2009.
Muhammed İsma‘îlSînî (ve diğerleri-Komisyon), el-Kavâ‘idu’l-‘Arabiyyetu’l-
Muyessere, II.cilt, Riyad, 1403/1983.
Uralgiray, Y. (b.t.y.), İlk ve İleri Dilbilgisi, İstanbul.
Yasdıman, Neclâ (2010), Adım Adım Kur'an Dili, İzmir.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17