-

1N st ITUTI o NUM
LOGICA RUM
L IB R I D U o
3 X -

Decreto Illuſtriſ ac Potentiſſ.

pp, orpiNuM Hort ANDIA
Et -

vy E ST-F R I SI a
- p In uſum - 2 // -

sacarussi era Provincie, i 7-

Ex Ariſtotelis preceptis nova methodo ac modo

formati, attue editi.

AMSTE LoDAM i
ApudAE a 7 a 2 i sa,
Et
- - - - - re
 -- ------------~-----
--------
·· ·
•• |-
… --|-
----|- -|--|-
.
|-
··
|-
·
|-
|-… *
·-|-
|-
|-
-
|-|-
--|-|- |-
|-
|-- *→
|-
|-|-|- |-*
|-
…
·|- |-
• •|-
. . ----
•·- *
|-•
- -
|-|-
* …
|-|-
|- ·*
|-|-
*|- ·**
|-|-
- …
* - ae… •
|------
|-|-|-
·+
----- -----
|- ！ -• • •|-
· ·· -
|-*
· -
·|-|-
|-|-
·
|-|-·----
|-|-· ·：----
----|-
·
· ----
|-----|- .ae~|-|-|-
-
·----
· *|-
|-* -|-
·· · · -|-|-
|-|-
|-· ·* ,
|-·
· -
.*|- |-
|-·
·* -
* ·… ·
* -ae|- |-
|-|-…
-- ·· ·
- → ·----
|-
|-
---- |
·-
|-* ; ·· *！
•
·
|* *|-
• .
|-~~ ~ .
-

- -t.
|- y.
|- -
|-
|-
-
|-
-
·
-
**«.
*----
→
• •
· -
· -|-
•
|-··
a.
v.|- |-|-+----|
----
|-|-
|-|
·|-|- |-·|-
---- - -|-|-·|-|
|-·|
 I LLU STRISSIMIS AC
POTENTISSIM [S

7) o M 1 N 1 s
D D. O R D I N I B U S
H o L L A N D I«ae E T
* W^ E S T - F A / S / • AE.

§Y] UIæres funt, I . l U s T r 1 s- .

sIM I AG P ot E N T I S
s 1 M 1 D o x 1 $ i , quæ præ
i. 3] cæteris utilitaté maxi ;am
| adferunt humano generi , & gloria m
immortalein iis , qui earum peritiam
adepti funt, Armavidelicet &L'terae.
Et armorum quidem ufu facile care
remus, fihomines ita viverent,ut fuis.
rebus contenti, aliena neque invade
rent, neqüe affe&arent. Nunc vero,
quoniamita comparatumeft, ut multi
Principes félicitatem fuam in imperii
magnitudine & opulentia conftituen
tes,aliorum limitibtis i mn ineant,eof.
{ que fæpe leviffiuia, faepe etiam nulla.
I y - . A z de
 D E D I C A T I O.
decaufà , pulfo legitimo magiftratur, |
armata manu invadant & occupent ;
armorum peritia & difciplina bellica,
jure optimo commendatur , tanquam
res in omni Repub. apprimè neceffà
ria, adfines fuos,arafque & focos, hoc
eft, Religionem, liberatem , paren
tes,conjuges, & liberos, adverfus vim 1

externam defendendos. Neque ulla ,

gloria aut præmia minus effe judico'
indebita quàm quæ decernuntur iis,
qui mortis periculainfra&o animo ad- !
eunt & fuftinent, ut civium fuorum
capita periculis eripiant, & adverfus
hoftium violentiam tueantur. Litera
rum fcientiam, non hominum pravitas,
fed propria præftantia necefîàriam fe-,
cithumano generi:&gloria, quæ hinc
paratur , non minus forte laboriofà
eft, fed tamen innocentior , & magis
tuta , quam quæ nafcitur ex amorum ,
difciplina. Et quamvishæc duo ftudia,
- .• ^A_ .
 D E D I C A T I O.
admodum diverfafint, & raro, ac non
ni(i in maximis hominibus, jun&a re
periantur: ambo tamen ad Reipub.fe
licitatem plurimum conferunt , alte
rumq; alterius operam requirit. Nam
literæ non facile,nifiinotio florent, at
quein rebus tranquillis. Otium autem
& tranquillitasReip. confervari perpe
tuo non poteft,finearmornm præfidio.
am viceverfa , armornm incertus, &
fæpe infelix eventus fit, fiabfq; confi
lio prudentiaqne tra&entur. Et quam
vis prudentiam ufus ferè generet, &
experientia, tamen plurimumàliteris
promovetur. Atq; hanc ob caufàmju
dicavit Plato, beatas fore Refpublicas,
fiaut Philofophi,hoceft,literati,iidém
que rerum gerendarum periti, impe- '
rarent,aut, qui imperant, ita rebusge
rendis vacarent, ut etiam darent ope
; ram Philofophiae. Nam profe&o ini
; qua fünt eorum & indo&tajudicia , gui
 ID E D I C A T I o. 1

literatos ad nullam rem idoneos effe

exiftimant , quam ad erudiendam ju
ventutem: cum magnum habituri fint
à literis auxilium ad prudentiam , fi
animum ad Rempubl.& ad res geren
das adjiciant. Habent hoc literæ præ
terea, ut præftantiffimorum hominum
loriam, æternis monumentis, ad po
Ę tranfmittant. Quam rem Ale
xander Magnus tanti æftimabat, ut A- '
chillem felicem prædicaret, quod na
tus effet Homerus, qui præftanti Poë
mate,illius fa&adefcripfiffet,& momen
aternitati confecraffet. Neque vero
defun&is folum ad gloriam profunt li
teræ , fed & pofteris ad ufum. Quam
multa funt à Grçcis atque à Romanis
præclare gefta, quæ feliciterimitamur?
Quam multæ leges abiislatæ, atquear
tes inventæ humanogeneri utiliffimae?
Quæ tamen omnia ignoraremus,fì lite
rarum præfidio non effent ad nos pro
 D E D I C A T I o.
, pagata.Utraque vos ftudia, Illuftriff.&
PotentiffimiDomini,in veftraRepubl.
, feliciffimè conjunxiftis. Nam & armo
5 rumgloriam,& militaris difciplinæ lau
dem, ita veftræ Reipubl. feciftis pro
priam, ut omnes Principes, etiam ho
, ftes veftri, aut apertè profiteanturhac
parte fe à vobis fuperari, aut fàltemid
tacite fignificent, dum veftram difci
* plinam,utexemplar,imitantur.Neque
vero fucceffus defuit tam præclaris in
ftitutis. Etenim Provincias veftras, ex
, cuffo intolerabili Hifpanorum jugo,
adverfus potentiffimum totius mundi
Principem,non modo feliciter defen
, diftis, fed & limites protuliftis,&adin
duciarum conditiones petendas eum
compuliftis. Literarum decusexeoftá
timtempore, quoReipubl. formacon
ftituta fuit, ita hic emicuit, ut nullibi
$ magis.Inhacenim ipfà Academia, quae
Leidenfibus indulta fuit , tanquam
Λ
 D Ε D Ι C A T I o.
æmium duriffimae obfidionis fortif
{ìmè toleratæ , ab ipfis ftatim incuna
bulis, ita omnium laudabilium difci
plinarum ftudia florere inceperunt: ut
jam diu hæc una, omnes alias Acade
mias, incredibile di&u , quàm longè
poftferelinquat: ut ipfae Mufae domi
cilium hic fixiffe videantur. Ex hac
Bonæ mentis gde,quam multi, quamq;
præclari viri prodiere, qui Reipubl.
atque Ecclefiæ Chrifti, quæ in ea col
ligitur , præclaram operam navave
runt,atq; etiamnum fideliter navant?
.
Plerique veftrum confiteri non erube
fcetis,nón multo minus vos Academiæ
debere, quàm Refp. debet prudentif
fimis veftris , & fàluberrimis confiliis. .
Et ne quid hac in parte deeffet , cum
intelligeretis plurimum nocerejuven
tuti ad parandam eruditionem, Scho
larum diverfâ inftituta ; laudatiffimum
profe&o , & faluberrimum decretum
 D E D I C A T I O. .
feciftis, ut omnes Scholæ veftrg Pro
vinciæ, eodem modregerentur, iidem
Linguarum & Artium autores ubique
legerentur; ne, fiforte neceffe fit, pue
rosad alias Scholas ablegari inftituto
rum & librorum diverfitas, eorum
profe&um, quodha&enns fa&um eft,
plurimum remoretur. Ordinem & in
ftituta Scholarum, libraerumque pre
* legendorum catalogum, hujus Acade
- miæ Profeffores per Deputatos fuos
confcriptum, & omnium judicio exa
minatum, vobisexhibuerunt. Et,qüo
minus incommodi hæc reformatio fe
cum traheret, Nobiliff. & Ampliff.
DD.Curatoribus Academiæ, & Con
fulibus civitatis Leidenfis, dediftis in
mandatis, ut Deputatosutriufque Sy
nodi, omnefque Hollandicarum Scho- .
larum Gymnafiarchas, Leidam evoca
rent, eorumq;judiciaunacum ProfeP
foribusad cauîrem ab Acadcmico Ss
-
 D E D I C A T I o.
natu defignatis, audirent & examina- ;
rent, & ex omnibusiis, quæ aut à dele
gatis Profefforibus , aut à Deputatis
Synodorum , aut à Gymnafiarchis ef
fent obfervata , generalis ordo conci
peretur, quem omnes Scholæ dein
ceps in puerorum inftitutione feque
rentur. Placuit tum forte DD. Cura
toribus, Confulibus, & Profefforibus
deputatis, ut judicium ego quoque di
cerem , de Logica, quæ in omnibus
Scholis doceri deinceps poffet ; cum
que de Organo Ariftotelis, denique
Logica Rami, Crellii, Bertii, Hunnæi,
Molinæi, Keckermanni, aliorumque,
pluribus dixiffem, quid mihi videre
tur, & infingulis aliquidobfervaffem, -

cur minus idoneasjudicarem , quæ in

Scholis prælegerentur, injun&um mi
hi fuit, ut formarem ad eum modum,
quem judicarem Scholis fore conve
ex nientiffimum. Formavi igiturhosduos
 D E D I C A T I O.
`Inftitutionem Logicarum libros, in
quibus omnia hujus difciplinæ præce
pta , quæ quidem ufum aliquem ha
bent, ita fum complexus, ut prove&i
nihil ulterius videantur. defiderare,
praeter exercitationem. Et ut etiam
tironibus confulerem, ex hifceinftitu
tionibus, Synopfinexcerpfi, quæ inci
pientibus tradenda fit. Hofce Logica
rum Inftitutionumlibros,Illuft.& Po
tentìffimi Domini, vobis fubmiffoani
mo offero, dedicoque, vofque obnixe
rogo, ut hunc ingeniiinduftriaeq; meæ
fœtum, benignè fufcipiatis, quem ve
ftro decreto atque authoritate conce
ptum atque efformatum, bono publi
co enitor, atque edo in lucem. Et fà
nè, cum multorum iniquis reprehen
fionibus,vel etiacalummniis, hunc foe- . .
tu m obnoxium fore praefàgirem, peri
culum effe judicabam, ne inipfisincu
nabulis opprimeretur , nifi prodiget
'. f).-…_••__
 D E D I C A T I o.
veftra authoritate munitus. Nec du
bium mihieft, quinobeas ipfàs ratio
nes, quibus permoti eandem difcipli
namin omnibus Scholis obfervandam
decreviftis , hafce meas Inftitutiones
Logicas æqui bonique confulatis, ve
ftroque patrocinio tutas effe benignè
patiamini quasipfi Scholis &luci de
ftinaftis. Dum hac fiducia me fuften
to, Deum Opt. Max. fupplici mente
precor, utvos, Rempublicamque ve
ftram fuisbeneficiis cumulet, eamque
adverfus hoftium vim & infidias pro
tegat, veftraque omnium confilia diri
gat ad regni fui inftaurationem, ve
ftrumqne omnium æternam fàlutem.'
Lugdimi Batav xv. Septembr. cIo Isc.
XX v 1 . . - - $* ,

Illuff. & Potentiff. Dominationibus vefiris , ' .

Obfequiodeditiffimus '
FR AN c o Bu 1 G Ε R s D 1 c j us.
-_ - -
_-
P R AE F A T I O
-{d •

L E C T O R E M. .
£ N xiæ, follicitæque vanitati; plauiffima res eß,
§1benevole & doííe ILe£tor, ingemii fai literata
§§ montamenta yulgamtibus, pôfihabita pablica
* gtilitate , gloriam vulgi jùdicio temere lî
f? • /aboris fai induftriaque opera pretium exiffim….
^Wam g g/oria perfeimamis ef},'fi hómefia wtilitate, qua
** virtate & fapientiaproficifcitur mom fuerit fubnixâ:'g.
**m varia funt atque incerta defcriptis, qua quotidie ea,.
tnr » judicia, ut nihilfit tam mifêre atjue frigide conce
Pf*m, 4aod non à multis celebretur: nihil íoíira „„,.
£iam ac limatum, quod mom inveniat reprehenfàres fuos,
?lerique émim omnes, qui de aliisjudiciäm cen/oriofùper.
cilio ferumt » 7.). avi88 P.£wov $. vi; xäyo •epa£xovawc
mihil probant , mifi quod tritum ef?, quodque ipfi velX*
præceptoribus fuis hauferunt, vel fuâ indùftria didice
runt. Quae à recepta difciplina vellatum anguem rece- .
dunt, aut ab eo tramite,quem in ffmaiis fùis fecuii fùm, » €¢
ftatim prejudicio damnant ; non ratione, fed affè&iai,
confilium adhibito. Cordati fcriptores gloriam, qmidem mon
contemmumt (meque enim illis cormea fibraeff) fed me
affetiamt , fi à virtute & àpublica mitilitaiefejuniia efi.
4Quia gloriam non ducunt effe gloriam, mifi quæ àperitis
effimatoribus fibi ob virtutem tribuiter ; ceterum fecuri
detemerariis vulgijudiciis. Horum hominum morem.fé
cutus fùm in adornandis hifce Logicarum Inßitutieam li
Vrit , dedique operam , wt adTegentium, ac difcemtiums
 P R Æ F A T I O
utilitatem potius effent comparati , quam ad ambitio
mem. Quod an confecutas fim, tibi dočte ac benigne
Le£ior, lubens judicandum relinquo. § uodtamem, quo
fiat à te tutius accuratiufque, paucis hac tibipræfatio- .
me exponam, quæ fuerit ratio confilii mei, in hifce Logi
earum Inftitutiomum libris formandis&edemd.s. AMirum
enim haud dubie tibi videbitur, in tanta doétorum vi- '
yør£//» multitudine,qui Logicas inftitutiones re'iquerunt,

. meminem idoneum repertum effe, qui in omnibus Scho

lis prælegeretur : mihi autem uni , homini movo, certe
■o/, Ἀ , hoc delatum effe, ut movam Logicam comde

rem, qua ,pu!fis authoribus receptis , ubique deinceps ob

tineret. Cum ab Illuflrff. ac Potentff. Hollamdiae Weft
Frifiaque Ordinibus decretum effet fa£ium defcholafficæ
difciplina reformatione, & inter alia conftitutum, ut ii
dem Linguarum &* Artium autores, ubique pralegeren
£!r ; cumque mon ejufdem autoris Logica (ut de cateris li
bris mihildicam) effet ubique receptá,fed alicubi docere
tur4uguffimus Hummæus, aut Fortunatus (rellius ; ali
bi Ramus, aut Bertius, mon uno loco • %olimaus, aut
etiam Keckermannus : deliberandum fuit, cnjus Logica
cateris omnibus pralata. ubique reciperetur. Et quampis
eorum , quos mominavi, autorum inftimtiomes haud qua
quam contemnemde fint, meminem tamen ita cuiquam eo
rum obnoxium fore confido , qui nom judicet aliquidimiir
effe, quod poffit emendari.Etfi autem ab ingenio meo alie
a;umfit, aliorum fcripta carpendi animo examimare, &
vitia potius aut hallucinationes, quàm virtutes & laudes
* commemorare: nunc tamem, cum publica caufa agitur,
facileme veniam imparaturum confido filibere & candi
ale expofùere, quemam ineorum Logicorum Inftitutiomi
bur
 A D L E CT OR VEM.
bus,quas dixi prelegi in fcholis folitas , defiderari exifti
mem. Jua fíefficiam,camdide Lečtor, ut ó tibi videan
tur, haud invitus concedes, optimo confilio faäum effe, ut
mulla exiis omnibus Scholis deftimaretur,mifiaecurate re
cenfita, Singulas Logicas ad cenfùram revocare mom pr«-
fationis , fed commentarii opus eft: per claffes eundum,
quæ fine & fcribendi inßituto differunt.Omnes enim Lo
gicarum autores ad tres fere claffes revocari poffunt, gmi
! dam emim 4riftotelem fequunturκατε πίωνs ejufjue Or
gamom contrahunt,&preceptainde deprompta, eadem me
íhodo difpommmt , idoneifque exemplis illuflrant. In hac
elaffè mumeraripoffumtHummaus,(rellius,3ertiws, Moli
méìs , aliique plurimi, guorum libri Logici accura
ta potius Jfagogefunt, eaque utiliffime ad doärinam Ari
flotelis compendiose percipiemdam, ejufque Organomfaci
1ius intelligendum 5 quam integraff/femata Logicarum
Iuftitutionum. 8go quidem fingulos Arißotelis fibros ad
miror: fed tamen amirerfam Logicam libellis iffis, quibus ,
Organom conftituitur, ut credam contineri, memo facile à
me impetrabit. Nam primo perfuafiffimum mihi e/?, lì
bros Logicos, qui adnos pervenerunt, nomeo ordine com
fèriptos atque editas fuiffe ab eAriftotele, quo muncfùnt
difpofiti: meque etiam eo •onfilio ,mt univerfam difçipli
14% £? abfolverent. Nam quia pofferiores übri
im prioribus citantur mullaque inter fé commexione co
h2;ent , cuilibet attentius rem confideranti manifeßum
eft , librum Categoriarum (fi modo fit Ariftotelis) &
iibrum de Interpretatione, itemeAnafftica, Topica , &
iibrum de Sophifficis elenchis, effè feparata quædam op
fcula, quæ diverfa occafione ac fine , diverfo temp*
re [wnt ab 4rißotele in bucem emiff*. Préfèrtim gr
 * P R Æ F AT IO
&4riffotel;fit ufitatiffîmum, libros fuos,quos quidem ejuf
dem operis effe volunt,aptis tranfiiionum formulis comme
ętere.Interpretibus ergo debemus iffam operam, qui om
me* Ariftotelis libros ad Logicam pertinentes college
rant , unoque volumine ediderunt,idque ea methodo, qua
non cum ordine editionis , fed cum Logica matura maxi
me congrueret. Huc accedit, quod plurima im Organo
defiderantur , quae tamem ad plenam Logicæ conftitu
tionem fumt meceffaria. A/am cum quatuor fit inffrumen
14 Logica , definitio, divifio, fyllogifmus & methodus,
-4riftotelestamem de uno tantum agit fjllogifmo. T)e me
thodonihilomnimo præcipit, cum iâménipjâ methodi leges
fervet accurate, T)e " definitione monnihil quidem tra
dit > /ed aliudagendo; at quatenus fedes eft argumenti
*epici, aut apodiiiici: mom vero, quatenus folvit quæftio
nem, qua quaritur, quid res fit. De divifione agit multe
pargias »eamque nominat potius, quam explicat.Hanc ob
£aufam faëium eff, nt ii, qui &riftotelis veffigia preffè
fèquuntur , Logicenaturam & ufum,foliusfflígifimi do
£irinacircumfçribamt: ex fyllogifmi confideratiöiie, Lo
gice definitionem ac diffributionem petant, quafi ffllo
gifmus eju/que fabricatio toti Logica,' ut adaqùatum fùb
jefium atque finis refponderet &aelque hoc quidem re
£ie , fi cui propofitum effet Organofi Arifijielis inter
pretari, aut illius exhibere compendium : at qui Logica
rum Inßitutionem plenum fffiema velit effòrmare,'eum
neceffe eß , ab hoc inftitùtô monnihil recedere : quia
mgm iidem limites fint plene Logice , & Orgami Ari
ßotelici. ®ain mec ffllogifmi därina plena iii Organo.
Ἀihil enim ibi preceptum, de ffllogifmi* compofitií, fi
ve hypotheticis ac dijuniiivii , iiihil etiam 'di propofi
tiomi
| A D L E c T o R E M.
| tionibus compofitä , ex quibus iffi ffllogifmi formantur.
_Quæ cum videret Boëthius, qui primus im Organom Ari
- ftotelis Latine commentatu eft, traëiatum confcripfit de
fjllogifmis compofiiis, deque arte diyidendi ac definiendi,
„ Logicamque hifce additamentis fecit pleniorem. §uid
* porro dicam, de quam plurimis præcepti, Organi e~tri
ftotelici, qma quidem, ut mom fint imutilia cognitu pro
ve£tioribus , funt tamen mom neceffaria incipientibus,
in quorum gratiam Inftitutiones compendiosè fcribenda
famt ? guam multa funt im •>{nalyticis prioribus ac
pofferioribus, quæ tutius, utiliufque prætereuntur, quam
puerà inculcantur ? Paucis capitibus comprehendi po
teft horur: librorum fubßantia, ac neceffäria præcepta.
* * Libri Topici funt quidem varia eruditione , multifque
atilißimis ac neceffariispræceptionibus referti: fed habent.
tamum plurima fuperfua. Et quæ im iis occurrunt utilia
(que funt fameplurima) eapoterant compendiofiore, ma
gifque perfpicua methodo tradi, Idemjudicium effo de li
bro Sophifficorum elenchorum. Nec tamen hac Arifto
| teli imputanda funt , fed tempori. Praxis enim Logica
tum temporispotiffimum confiftebat in colloquiis ac dialo
gis (&1&£ei; ifvxA&ς vocat Ariftoteles) ubi de ya
7iis rebus , ac potiffimum de feëiarum diverfis hypothe
fibus, im utramquepare:m probabilibus interrogatiuncu
| lis&refpomfiunculis difputabamt,idque ad opinionem,imo
, adpompam magisatq;offentationem,quam adfapientiam,
ac veritatem. Adhùmc finem libriTopici & Sophifficus
potiffimum collineant. In Topicis enim traduntur præcé
ptadifputandiexiis,qu£ revera funtprobabilia; im Sophi
ico, ex iis, quæ probabilitatem fucata fronte mentiam:
tur,Is4nalyticis traditur ref &iffutandiferia,yer4g45
fèien
 `P R Æ F A T I O
fcientiam adipifcendi. Hinc eff,quod fœpe e^!nalyticum
difputandi artificium Topico ad eum modum opponitur,
quo accurata quælibetopponi folent iis , quae tantum le
viter adumbrata funt. Im libro de interpretatione mihil
fere moneff neceffarium : im libro (ategoriarum , pauca ,
qa« nempe exftant capit. 14. & f 5. c&tera ad Logi
cam pertinemt, fed tamen non eo ordine tradendafunt, fi
(j/fema Logicarum Inftitutionum formandum fit. Cum
anim hic liber dividi foleat improtheoriam, theoriam, &
hypotheoriam, vulgo in anteprædicamenta, prædicamenta
& poffpredicamenta, he partes tam diverfam doëtrinam
continent , ut per leges methodi cohærere nam poffnt in
/egitimofféiemate. Ex quibus omnibus luce meridiama
clarius liquet , non poffe re$te Logicas Inffitutiones fom
mari ab iis, qui Arijlotelici Organi methodum & mo
dum «*- *$£, fequuntur. Ei quamquam hac incom
moda ab eruditis viris , & pracipuè à (lariff. Molinao
emendata fint, qui & fùperfuarejacuit, & onwiffa magna
parte repofuit & ordinem reftituit ; mihilominus tamen
momdum videtur illud affecutus, im quo accurati homimi
animuspoffit acquiefcere.Nam ut preteream, quodpradis
cabilia, & Categorias ad Logicam referat, mom ut partem,
quemadmodum fieri debebât , fed ut doëtrinam Logico
utilena & Imtrodu&tiomis im/?ar toti arti præmittendam ;
Logicam fic definit ac dividit, ac fi in ea mihilaliudfpe
άari deberet , quam ffllogifmus. £'mdefit, ut do£iriiìam
ae definitione, divifione, äcmethodo, itaffllogifficis pre
ceptis intexat, aut im appendice amme&tat, ac fi per fé non
mererenturlocum: cum tamen hac quatuor ratiónis mof?r«
inffrumenta, quatuordebeamt diffinítas partes confitue
re. ?ratereain partecommuni, abi agit de ffllogifmo in
6venere ,
 A D L E C T O R U M.
-genere,dequ
e
emuncitaione, tanquam de commìhi materia
Jjllogifmi, ita brevis eft , ut hæc pars alteri admodum, fi.
diffîmilis, im qua præcepta tradit, de ffllogifmo, im certis
materiæ conditionibus fpe£tato , quæ im Topicam , Apodi
êticam, & Sophifficam dividitur. Tranfèo adfecumdam,
claffem Logicorum,im qua familiam ducit PetrusRamus,
homo elegamter quidem do&ius, fed audax, temerarius,
& imamtiquitatem fâue quâ injurius. Hic cum receptam
aliquot fáculis philofophamdiratiomem merito improbaret,
qua momfòlum in Ariftotelis verba,quiPhilofophiam profi
tebantur, fimguli jurabamt , & errorem, imo crimen pæ
me herefeos júdicabamt, ab iffus decretis vel latum um
guem recedere ; fed etiam 'Philofophia fudium in acu
tas aliquot & fpimofas quefliones commutaveramt,de qui
bus barbare, maximaque animi contemtione, non aliter, ad
fîde religionis fummâ ageretur, iw Academiis difputa
bamt,reliëio interim multiplici ufu, qui ex eo in humamam
vitam emergere debebat : ut deprayatum hunc morem
emendaret , dum voluit vitare Scyllam , ut dicifolet, im
cidit im Charybdim. Nam dum in eo eß, ut licemtiofam,
illam difputandi pruriginem coërceat, barbariemque e.
Scholis atque e-4cademiis, lamdabili fame amfì atque im
cepto, eliminaret, difçiplinas Philofòphicas, & imprimi*
Logicam,nimis aríiis finibus circwmfcripfit,ac pene corru
pii' Nam dum breviseffe laborat, non fòlum fit obfcu
rur, fed etiam, quod obfcuritate deterius eff, mmiilms: ,
atque infùperfœpè abit à veritate. Nam non fòlum Ari*
öielem non nimis anxie religiofèque fecutus eft , quod;
tum ab aliis fiebat; fed etiam illiusfcripta quacumque po*
tuit ratione infeäatus, in contemptam odiumque adducere
£onatus eß, slamitans
•-•--. . --- - *. *
nihil effè in illo pr«te? £gJm/en/4
* . •72 , α4rr£
 P R AE F A T I O
garrulitatem, pauca, præcepta genuina , mullam, me
thodum. Moc animo atque affe£iu Logicam concinmavit
(ut de cateris difciplinis nihil hoc tempore dicam) non
ex præceptis Ariftotelis, fed ex Cicerone potiffimum ,
alijfque , qui Stoicos potims , quam Peripatetitos fecuti
funt. •^4tque hac im parte quidem inftitit veffigiis Lau
rentii /allo, Rodolphi Agricolæ, Ludovici Vìvis, alio
rumque, qui 'Peripateticam do£irimam jam ante contem
feramt, alioque modo ac metbodo Logicam efformarant.
Egit quidem illud Ramus majori animo, atque audacia ,
fedfucceffùs defuit aufis. Duoautemfìntim Rami difci
plinis, quibus maximefeja&tat, methodus, & ufus. Hoc
enim præ cæteris videtur ftuduiffe , ut omnia præcepta
inter fé cohærerent , fuifque locis fingula ponerentur ;
é* mihilim difciplinis collocaretur, cujus ufum apud cor
datos fëriptores mom deprehendiffet. Sed dum hiße re
bus mimis anxie attendit, multa pr«terit, quæ tamen
ad artis perfeéiionem meceffariorequiruntur. Duo emim
genera præceptorum im Logica tradenda funt: quædam
perfe ufùm habent in rebus cognofcendis, memtifque
votionibus vel voce velfcripto interpretandis. Talia funt
omnia, quæ de definitione , divifione, fjllogifmo &
methodo præcipiuntur. eAlii eo dumtaxat faciunt , ut
amateriafint, e qua hæc rationis moftrae inffrumenta con
finguntur. Hac in optimis quibufque fcriptoribus fru
fra quaermmttir, utqui mom de arte fcribunt, fed ex ar
te. Qgae autem in Rami Dialettica defiderantur , ex
plurimis, hæc famt præcipua. Primo Dialeäicam com
texit ex mudis definitionibus & divifionibus. In quo
profetiopeccat admodum largiter.Nam ßcut regulajjì
pervacua, effejudico, quaindefinitionibus coniinentur:
#4
—-—---------

A D L E C T O R U M.
ita neceffariò definitionibus fubme&tendas effe cenfèo, qua
& ufum artis comtiment , & tamen ex definitionibus à
difcentibus mom poffunt fatis commode colligi. T)otiri
mam defyllogifmo apodiêtico uma litura expungit,mullam
que difcrimen ponit in ffllogifmorum effeëiis, cum tamen
alii firmum amimi affenfum gemerent, alii infirmum, ac
mihil fere præterfufficionem, In doétrina Inyemtionis fá
los argumentorum titulos tradit, & obiter explicat : ca
170/3€¢judicii præterit, quibus argumentorum , quæ ex iis
locis eruuntur, confequemtia firmatur, quibufque difcri
mem firmorum & infirmorum argumentorum explicatur.
AVihil tradit de Sophifticis elenchis : quorum tamen do
êirima, fi mom meceffaria eft peritiffimis , fàltem utilis eff
difcentibus. Effenim illi fòlvere foleant fophifmatahaud
infeliciter fine regulis Sophifficis: imperitiores tamem ma
gnum adjumentum habent im ipfis fophifmatum locis, qu£
caufas aperiunt fallaciarum. De categoriis aliifque mi
mutiis litem mom movero: illud gravius effe duco, quod
duplicem defmitiomis ufum mom diffimxerit.Nam cum de
fitimio adhibetur propter fe, folvit quæftiomem, qua qu£
ritur, quid fit res: cnm verofumitur , ut medimm ffllogi
fmi,folvit quæftionem , qua quæritur , am fit res , five, am
ita, aut talis fit. Quæ certefunt effe&ia diverfìffima,&om
mimodiffimguenda.%Poftremo,dum Ramus mimisanxiefe
&tatur Ἀ memoriam onerat magis ,
quam promoyet. Quamto fatius fuerat trimembri aut
quadrimembri divifione, multarum fubdivifiomum mecef*
fitatem redimere? Ob has ergo ratiomes videbatur ineom-'
fultum,ut aut Ramus,aut quifquam alius ex ifta difcipli
aa , fcholis pr«ficeretur. Superef, tertia claffis , in qu4
Xeckermamhum aliofque collocoB 3 quam plurimosdoëtri ; 4**
 P R Æ F A T I O
do&rinam Ariftotelis , cam do&irina Rami commißue
runt , & ex utriufque difciplina Logicam concinnarunt,
lAriftotele materiam, Ramo methodum fuppeditante : &,
quod in uno defiderabant, id ex alterofupplebant. H«c
ratio Logicam fcribendi, utfuperioribus preffantior ef? ,
ita ommes fere, „„; hoc inftitutum fecutifumt, diligentia
c* methodi 2.&:cas fuperavit Keckermammus : idque.
confecutus e/? , ut multi ejus Logicam tanquam mormam
artis fimtfecuti. Nam & ordinatæ methodi pr«fiantia ,
& præceptorum utilitate Ramum imitatus eft, & quae in
Ramo defideravit , ex aliis mutuatus eft, vel à fe dedit.
Sed tamen & hic multa multi defiderant, qui tamem to
tum illius iftitutum ac confilium approbant ac commen
damt. Nam primo ingens illa fubdivifionum multitudo,
ex qua laudem affeétaffe videtur, difcentibus nimis quam
molefia, rerum intelligentiam plurimum impedit. Se
cando , in definitionibiis Logicis (mam cateras difciplinas
non attingo) mom raro nugatur: veluti cum caufàm de
finit , à qua caufatum pendet ; caufatum, quod pendet à
caufa ; totum , quod partes habet: cum interim defini
tiones e~£riffotelis longe accwratiffimas ßpe prætereat.
Tertio mimis copiofus eff im conquirendis canonibus, in
quibus Ramum diximus nimis effeparcum.Nam legentis
otio abuti videtur, qui eat regulas tradit, qua in defini
tione rei aperte continentur, aut certe debebant contineri;
vel quæ ex generalioribus regalis ultrofèquumtur. Et licet
Xeckermammus egregiam operam mavaverit im colligen
dis ac d gerendis affeëiionibus fimplicium thematum,íáfq;
animadverterit mon eo folum fine confiderandas effè in
Logica, ut fint media ffllogifmorum ,ficuti fa£}um erat à
kamo , ßd etiam propter alios ufus: eos tamen non fa
tj$
 --------- \

A D L E CT OR EM.
tis accurate tradidit. 4it motiome, five affêfionesthema
tum fimplicium infervire dirigemde prime mentis opera
tioni, qua eff muda rerum apprehenfio fine affirmatione
aut megatione ; quod quidem verißmum eff: fed dum
explicat, quomodo prima mentis operatio hifce motionibus
dirigatur, in eo decipitur. Res ita fe habct meo quidem
arbitratu. Cum mens noftra duobus potiffimam modis in
rerum fimplicium apprehenfione poffitaberrare, nempe,
at aut mom affequatur rei effentiam , fed externas tamtum
vei motas ; aut ut eam confufe concipiat, & veluti to
'tam, quæ debet concipi diftinéte, ac per partes : duo
etiam remedia debuit Logica, quae ars eft mentem diri
gendi, his duobus veluti morbis opponere, definitionem
& divifionem. Nam catere notioues Logica non aliter
dirigunt primam illam mentis operationem , quam qua
temus ad hac duo inftrumentareyocaripoffumt, tamquam
materia, ex qua ea conficiuntur. Etenim non video,quid
eognitio generis,fpeciei, differentiæ, totius acpartium ,
caufàrum & effe&iorum, fùbje&ii, adjun&i,cófentaneo
rum, diffentaneorum, oppofitorum, priorum, pofterio
*um, & fi quæ fint alia, prodeffe poffìt menti ad res be
ne apprehendendas, quam ut intelligat definitionem ea
rum,five quid fint, & divifionem. Definitionis appella
tione etiam defcriptionem , & definituonem nominalem
intelligo: & fub divifione , etiam diftinétionem compre
bemdo. Efficiunt quidem pradiéta motiones, ne aliud pro
alio apprehendatur : fed & illud definitionis eß. Nam
queftiones de eodem & diverfo, pertinent ad definitio
nem.Exempli gratia:fiquis notionem artis tribueret fcien
tiæ, nulla is in re hallacinaretur , quàm im artis , fcien
tieque definitione. •At,fi quis affirmare fatueret,artem?
B $ effè
 P R Æ F A T I O
*ffe ßentiam , is non effet error apprehenfionis , fedju
dicii, ad quem corrigendum inventus eft fjllogifmus.
Longè igitiir alia ratiò definitionis ac divifionis effe debet
in Logica, quam cæterarum motionum. Nam definitio &3
}
divifioÆ? mentem dirigunt aeque ac ßllogifmus, & præ
cepta de methodo: cæteræ notiones , non nifi quatenus ad
definitionem , divifionem , fjllogifmum aut methodum
revocantur. £Jge diftin&iio maximi nomenti eft ad ufum
præceptorum Logicorum intelligendum , & ad ßftema
Logicum fécundum artâ naturam formandum. His po*
ßremo loco adjicio, quod , dum Keckermannus fjllogi
fimum verum diffinguit in topicum, diciicum : & apodi
&iicum, deque iis fèorfiim agit, præcepta augeat fine necef
' fitate. Non eft mihi dubium, qüin loca topica nunc argu
memta firma fùppeditent, quæ, non quidem efficiunt fcien
tiam , fed certaih tamen cognitionem ; nunc infirma admo
gum, & qu.e vix fufficium; ad generendam opinionem aut
fufpicionem : fèd non erant tämen hæc fejungenda. Po
teft'enim diférimen illud, aut ipfis inferi canonibns , aut
;
exemplis idoneis, aliavé ratione explicari. Hæc fùnt præ
- cipua, benigne Lector, quæ in Keckermanno notavi. Nam
de fingulis diffèrere , niinis operofum foret. Qgae poftquam
sin confeffu Nobiliff. & Ampliff. D D. Curatorum Aca
demiæ, & Confulum civitati$ Leidenfis , qui de Scholarum
dißiplina atqüe ordine unà cum quibufdam ex Profeffo
ribuê â toto Senatu Academico ad eam rem deputatis de
liberabant , fententiam rogatur, prolixe diffèruiffem; in
jum&tum mihi faìt, ut Logicam fòrmarem, in qua ea om
mia incommoda vitarem , quae judicabant à me in aliis non
perperam fuiffè obférvata 3 quæque plena foret , & tamen
λιοη prolixa, Quod , etfi difficillimium mihi fore judica
rem (nam multo facilius eft in aliis notare, quæ requirunt
gmemdationem, quam iwa emendare alios, ut nulli te ju
dicent erraviffè) fùfcepi tamen hanc Provinciam ; fed
ea lege fùfcepi, ut omnes ii, qui ex* Profeffòribus ab Aca
- demia
 A D L E CT OR EM.
demiâ fueramt ad Scholafticum negotium deputati , unà -

mecum congregati examinarent , que fcripfiffem,& fi

quid non fàtis accuratè di&um judicaremt , id continìo
mutarem aut expungerem. Hoc ergo confilio bafée Infi
tutiones formavi, in eoque hanc rationem fecutus fùm.
Præcepta potiffimum haufi ex Ariftotele , eaque quam.
tunm fieripotuit , extuli ipfis verbis Ariftotelis. Neque
verò ea fòlùm ex Organo petivi , fèd ex omnibus aliiíli
bris , ubi aliquid occurreret , quod effet Logicum. Quin
etiam definitiones , aliaque quædam neceffaria, Graecè ex
preffi : ut hao ratione & linguæ Græcæ affuefëant pueri,
& parentur ad legendum Ariftotelem. Et ne quid deeffet,
præcipuos Logicos contuli, §3 cum iis meditationes mea*,
?ut inde fùppeteret , quod in Ariftotele defiderabatur:
Dedi prætereà operam, ut omnia, quantum poffem , per
fpicue efferrem.” Exempla figurpavi obvia, eaque vel com
£í , vel ex bonis authorihus petita, cum in iis ratio præ
-

ceptorum Logicorum manifeflò confficeretur. Qiian

tiam enim omnium præceptorum ufùs ex bonis authori
iis poffit illufiari ; tamen ad puerorum captum accom
noâatus ef? , nudis exemplis præcepta declarare , quam
teßimoniis eorum authorum, in quibus maxima lau? ef?,
artificium celare. Dabimus tamen aliquando comwmen
tarium , fi Deus faverit, in quo & Logicæ maturam,
præceptorumque veritatem , adffruemus, eorumque ufùm
èx optimis quibufque £jj£; in gratiam prove&tio
rum, demonjîrabimus. Methodum petii ex ipfâ artis ma
tura. In quo tamen ex parte fècutus fùm inftitutum Cla
riffimi viri Marci Duhcani , in Academia Salmurienfi
Profefforis Philofophiae præftantiffimi , & olim collegae
mei conjunétiffimi', cujus accuratæ Inftitutiones Logicae
majus auxilium mihi tulerunt , in meis Inflitutionibus
apiè ordinandis , quàm ulle alie. H£c fùnt , benigne Le
8ior, quae te féire vólui , priufjuam ad harum Imffitutionum
leâiohem & examen tè componeres ; quas fi ad normam
ra
 P R AE F. A D L E C T. l.

rationis expenderis, libens me tuojudiciofubjicio. Et quic- |

quidfit de fùcceffu, non dubito, 1; confilium meum ac vo
luntatem de publico bene merendi,fi probaturus. .
Vas.
]
ά
t

;
|

Ad
 Adeundem,
Z… -
W
à] £tusverbumeft,benigne&do&te
%[Le&tor, nec minus verum 34 ripa
A$&] φεοντί3«; ovqa/ttya. Vis enim hu
manæ mentisita circumfcripta eft , ut om
nia non videat omnitempore,& quæ antea
probavit , poft accuratius examen iterum
improbet rejiciatque. Hoc adeò reipfà
comperio faepiusinftudiis meditationibuf
que meis , utquæ olim mihivifà funt cer
tiffima, & quafi ex tripode pronunciata ,
ea, melioribus rationibus motus , depre
hendam admodum effe à veritate aliena.
Atque hoc in nulla re magis, quamin Phi
lofophia naturali, quæ obfenfuum noftro
rum imbecillitatem, aut ob principiorum
fubtilitatem λεπτομάejaw , quibus res natura
les continentur , omnium Philofophiae
partium obfcuriffima eft. Et licet hóc fa
tumLogicam minus urgeat,efficere tamen
non potui, ut Inftitutiones Logicas, quas
anteannos oéto decretoIlluft.&prcpotent.
Ordinum Hollandig Weft Frifiæ quein
fcholarum ufum edidi,itaaccuratè confcr
berem,ut cum eas recognofcerem&quoti
die difcipulis meis privatim intcrpretarer ,
nOn
/ non aliquid occurreret, quod plenius aut
clarü , aut etiam accuratius, ordinatiufve
dici poffet. Multaetiam deprehendebam
Typothetarum incuria male pofita,quæ ne
fcio quâ mea a*g£λειμα non erant emenda
ta. Hæc cum quotidie mihi occurrebant, !,
obiterannotabam,ut in novaeditione em :
darentur. Itaque cum Typographus dice '.
ret exempla defiderari, & fe de nova edi
tione cogitare , coepi notas meas col
ligere, & ex iis excerpere, quibusjudica
• vi editionem hanc meliorem prodituram.
Theoremata vix ufpiam mutavi , pauca
.tranfpofui: in commentariis liberioremen
datio faéta & in pluribus locis. Citationes
etiam, in contextum commentariorum re
cipiendas curavi, quod obfervarim nulli
.
effe ufui , fi librorum oris adfcribantur.
Non dubito, benigne Leétor, qui Inftituti
Iones hafce non improbafti, quin hanc me
am quoque qualemcumque curam atque
Štim
Vale,
fis æqui bonique confulturus.
…

* :^ ; * - - *.
§ IN • '•

fe , Viri Clariffîmmi
F. FRANCONIS BU RGERSDICII
%., - L O G I C A M. * *

*; Illuffriff. O R. D I N U M decreto,
}f 1
.'* Ex comfìio-Academiæ Leydenfìs, '• •

.' Scholis H o LL A N Preceptam,

1 ae, WE st F R Is 1 aeque • -

Ic comparata ferme res mortalium e$t,

V, qui laboriâ plurimum atque indußriae
%?promovenda feguliimpendunt bona,
Dorfequémenti, grande ® excellems opus
- chartöfäcratum publico dant ufùi ,
• Hosà fèpulchro confequaturferalaui,
Solifque capiant præmium à mepotibus. s
Itapößerorum éffènfùs in corruptior, Y /
Sinceriufquejudicatfeculum feqùens,
- Qgam %' praefens , quæ per invidentiam
<e „ Imfemfà magnis perpetim virtutibus, - • *

agas colere nomívült, odit. Hæc malignitas, , N ::

, Loligimifque bic fùcgus excelfo* petit - -

Vírüm , premitque fpiritusfùmmumad diem. ;

Diverfa* B V RG £R s 1)1c1o demum meo , ,
Favore quodam , cælitum , fórs obtigit ; … -
- Divina j£ , queis par e$t nihil,
Et nil fecúndum, mox repente ut prodeùnt , • , , -

w -
confenfione inufìtata comprobat ; /.
ggjdqüid Batavia eruditorum tenet ». -

Temeique Leyda. Qgae viritim fùfcipi . -… .

- Et ubique mandant omnium terimaj, .

: Pairiâparentes, quospenesfumma effrei.

Ergo hunc beaturi jure qui$ nonpradicet. * * * -
poíí vivus illis intéreft nùnc laudibu$ , , ,
?Jigsferre paucis funus ac cinisfolet?
•
- -
• .
- *
-

'.
•' • '
Pετκus£ cunaeus J.c.'
• *• –– – * . : : INi
 I N L O G I C A M
Clariff. Viri

Fr AN coN 1 s B u R G E R s D 1 c k I,
Ex publica authoritate im ufum juyentutis
Batavæ confériptam,

Ummi RationataParentis,
Etquam Ratiopeperit fumma »
Ars humanæ deftinavitæ,
„Inconcuffiregulaveri,
Ar&tos nullomerfa profundo ,
Quam poft Samii confultafenis,
Et Socraticæ mellafene&tæ.
Sed plenatui, primafubauras
(Namque immodico deditaludo ,
Et fera,fuam Porticus, ifta
Trabe, firmavit, fixitque domum)
Stagiratulit, Faxerrantis
Unicamentis, pignus coeli,
Et depofitum grande Deorum,
Armis quondam fceptrique comes »
Non Grajorum Regibusólim
Non Pellæo rerum domino
' Ignota, cui domitus fafces
Prætulit orbis: rurfufque diu
Labyrintheisinvia gyris
- Rerum
 Rerum ignaræ tradita turbæ,
' Et barbarie demerfà gravi;
Rurfus inauras, brevis, & veluti
Pars una tui, fedtota venis ;
B U R G E R s D 1 I c k 1 I cura labofque.
cui Lugdunum formofafuas
Crediditartes:quem Delphorum
Cortina tulit: cui nafcenti
Patrius primum rifit Apollo.
Ut poft tenebras laetajuventus,
Nufquam ambiguisfedu&ta viis,
Nec fideribus diftra&ta vagis,
Poftquam reliquæ ceffereuni
No&tis comites, comites Lunæ,
Totumque aperit lux noftra diem ,
• Unum videatfurgere Solem.'
•, -

- *

panis • Hsis sivs,

 -

Collegæ
clarißimo Viro, 1
/
!

conjun&iffimo ,
FRANCONI BURGERSDICIO,
Cùm poftdiffertationcs Phyficas, & Ethi
cas,commentarios Logicos inlucem daret,
Ruta quidem tellus humanos deffimet
a7^ft/$:
Materies quomiam corporis ipfà fuit.
Praepete/édpenma Ratio/e tollit in aethram ;
INimirum ceffó Spiritus axevenit.
Ergo animae miferae curemt fua corpora
Pranco ,
AMens tua det, Ratio quodféiat effe /um.
Hoc placet : & ternam fundis per fècula
chartam,
T)e Sophia tripliciquae tibi/èriptafuit.
Naturæprimum myfteria panderejuvit,
V? doceas Mores, altera cura tua eff.
Tertia munc arget. Preffas, difcamus ut
0/////es , -

$uæ Ratiofùadet, de Ratione loqui.

Cur metuas ronchos? cælo laborffebeabit:
}? qui caeleffis fit rationis opus.
Cui cælum fordet, Ratio cum vilù habetur,
T)e ratione librum non amet ille tuum
G Ε R ARDus Jo An N E s V o s s 1us.
- - IN
 r ** _ _ • * * . . ' • fol. *
-
INSTIT U T I O N U M

L O G I C A R U M.
I, 1 ? £ R Τ R 1 A4 vs.
C A p U t I.
De Logices Naturâ, ac Divifione ».
T ii E o R E M A I.
L O G 1 c A efi ars conficiens in$trumenta , iifque
imtelleëium dirigems iii cognitione rerum.
C o M M E N r A R r ü s.
$. 1. ÜIT Logices natura accuratius cognofcatur, nömina
T primùm, quibus confùevit appèllari, deinde partcs
definitionis expenderidæ funt. Logica (üt hinc exordiar) diéta
eft »a» *£x3ys. A#»®- duplex eâ Arifioteli, & £(a, xgj & i£*
Aάνθ-, id cft, fermo internù &• externum.Sermonem internum
vocat , * & 7* Wvx£ Aéyov, id eft, fèrmonem qui in anims
ef?. Plutarchus, Damafcerius, aliique, áppellant λόγω* &al&-
4itur, id eft, fermonem intus conceptum ; & externum, A629*
we9®•earów, id eft, fermonemó foram prolatum, five pronuncia
tum, AévG> &a!*%©-, fivé interfius , nihil eft aliud, quäm
rario five cogitatio, hoc eft, aêio mentis, res obje&as cafum
que nomina, concipientis. Mens enim non folüm res ipfas con
cipit atque intclligit, fed & idonea vocabula excogitat ad con
ceptus fuos aliis indicandos atque explicandos: atque ita quo
dammodo in {eipsâ loquitur. Ä•'»©• •€9®•e/*&* atque exter
nus, eft fermonis interìi cogitationumque interpres 3 atque ut
I)amafcenus loquitur lib. 2. de orth.fid. eap. » 1. άγ{ix®- *$
*•%/%/G>, ideß, muncium cogitationu. Ab utroque fermgncap
pellata cß Logica (utrumqúe enim regit ac format) fed ab in
serno, quem?iihil aliud eífe diximus, quäm mentis ratjonera
five cogitationem, praecipuè nuncupatüs : ab e$sag!suº:
nc, five ab oratione, tantùni «sgue. Elogica cnim :
2 IN s T I r U r I o N u M
cogitationes animi noflri per fe ; orationem non per fe (hoc
enim Grammaticæ convenit) fed eatenus tantum, quatenus
rationis noftræ five cogitationum interprcs eft.
». Logica dicitur alio nomine Dialc&ica, »*i£ a[gxiya&aq
hoc eft, à differendo. Haec duo vocabula plerumque fumun
tur ab Ariftotele pro Topica, quæ pars eft hujus artis folum
modo tradens praecepta de quolibet problemate ex communi
bus & probabilibus principiis in utramque partem difputandi:
qua notione ab Analytica diftinguuntur, ut pars à parte,cique
ex adver(o opponuntur. Logica pro Topica fumitur lib. 14-oß.
e. **. y. 1 53. cap. 24. %. i7o. lib. 2. c. 8. §. 38. lib. 1. Top.
e. 1 4. lib. 3. Phyf. c. 3. Dialc&tica, lib. 1. po/?. c. 1 1. §.83.e.'
19. 6. 1 36. lib. 1. Top. c. 1. 2. I o. 1 1. 18. Soph. elem. c. 8. 9. 1 1.
& fape alias. Alicubi tamen hæ voces pro tota rationis arte
ufurpari videntur, praefertim Dialeéticâ: ut 1.Rhet.c. 2. l. 14.
AMetaph. c. 4. & forte alibi. Sed quicquid fit de Ariftotele.
jam ufus obrinuit apud Peripateticos, ut Logica fumatur pro .
tota arte ; Dialeética verò pro Topica. Et certè ea fignificatio
eum etymologia melius convenire videtur. Vix enim eft , ut
2|gxiy &aq, 5oc eft differere, extendi poffit ad omnes Logicæ
partes. Qui enim definit, dividit, aut ordinat , proprie nbn
differit, fed istantum, qui ov»•»{%raq. Si quis tamen velit
Dialeâicæ nomen cum Logica confundere & ad totam cogi
tandi artem extendere, nón repugnabo.
3. Cæterum alia quædam homonymia latet in illis voca
buiis. Nam vel pro naturali facultate differendi ufurpantur
(veluti cumidiotae, tefte Ariftot. lib. 1. Soph.elem. c. 1 i. Dia- '
le&icâ dicuntur uti , & quadantenus iáêôv, και ύariyeiv a%-
39r,id eft,interrogare &• difputationem fùffimere,ut idem loqui
tur lib. i.Rhet. c. 1.) vel pro habitu præceptis & exercitatione
crebra comparato: vel denique pro fyftemate Logicorum
praeceptorum: veluti cum dicimus, Logicam Ariftotelis, aut
Rami. In traditâ definitione, ne quis erret,Logica prohabitu
fumitur, qui veluti finis cft, ad quem præcepta deftinantur.
Atque hæc de vocabulis. -

4.Definitio Logices confiat genere & differentiâ.GenusLo

gicae ftatuimus effè artem, cùíeíiimi quinque fint habitus in
tcllcâualcs,tcftc Ariftot. lib.3.Eth.c.3. ars,fcicntia, intclligen
tia,
 IL o G 1 c A R. L I B. I. 3
tia,fapientia,& prudentia;ad unum iftorum haud dubiè Logicâ
referénda eft. Atqui Logica non cft fcicntia:quia fcicntiaeaiüma
rerum eft, quæ aliter fe habere nequeunt, quemadmodum do
cetur lib. 1. Poft.c.8. &• lib.6.Eth.c. 3. quæquc tales funt,ut in
earum cognitione mensacquicfcat.At Logica verfatur circa ea,
uae in nóftra poteftate funt, quæque hoc velillo modo â nobis
: 3j , vcl etiam nonfieri poffunt: quorum adeo cognitionem
expetimus, non ut in ea mens acquicfcat, fed ut eam trans
ferat ad ufùm, & ad finem ulteriorem , ut colligitur ex lib. r.
-Top. cap. 1 1. Et certe cùm Logica fit τ£$*©- i7isivas, id eft,
modus fcientia, non poteft effe fcientia: quia abfurdum eft. ,
fcientiam & modum fcientiae fimul quærere, ut Philofophus
teftatur lib. 1. Metaph. mim c. 3. Eadem ratiocinatione con
cludi potcft, Logicam nequc intelligentiam effe , neque fa
pientiam. Nam intelligentia primorum principiorum effe di
citur, quae induétione innptefcunt, & ex quorum cognitione,
fcientia fluit , lib I. Poff. cap. 19. & fapientia definitur fcien
tia rerum præftantißimarum,cum intelligentia conjunéta. lib.
6. Eth. cap. 7. Non poteft etiam dici prudentia: quia pruden
tia ad mores pertinere, & cum virtute neceffariò conjunéta
effe dicitur lib. 6. cap. Eth. 14. At Logica non eft neceffà
riò conjunéta cum virtute. Rclinquitur ergò Logicam effc
artem. - -

5. Quod quidam ajunt, folos habitus principales ab Ari

ftotele diéto libro recenferi, ideoque Logicam, cum fit habi
tus organicus, five inßrumentalis , ifto numero non contine
ri, id planè falfum eft. Nam difcrimen habituum principa
lium & organicorum, ifto loco non fpe&atur. Tum etiam
artus appellatioiftis etiam habitibus tribuitur , qui, ut inftru
menta quædam , ad alios habitus principaliores referuntur.
Nam quamvis ars frænaria & ephippiaria,ad artem equeftrem
referantur, eique inftrumenta fubminiftrent ; non tamen eò
minùs artes appellantur ab Ariftotele lib. 1. Eth.c. 1. neque ve
rò hæc aav*•tw funt, artem eße & eße habitum organicum, ut:
multi indicant, fedfubordinata. Nam orgamicum eße, cft di£
ferentia , quâ ars in duas fpecies dividitur. -

6. Jam ars definitur, lib. 6. Eth. c. $. #£wc part. A3v& &an

*ās roirnx*. Ideft, habitus cum vera ratione effeäivus, Quae
C 2. ' Nam Logica disi?
dcfinitio Logicae ad amuffim* convcnit, τιlve
-

, f N s r I T U T I o N u M
-tur ποιὰ , id eft,facere five efficere fyllogifmos, definitiones,
&c. Neque enim verum eft, quod quidam ajunt, ποιεύ (em
per fignificare ejufmodi a&tionem, quâ, ex palpabili materia,
opus aliquod efficitur , quod etiam poft aétionem permanet.
Nam Poëtica diâa eft »ai τά ποιείν , quæ tamen palpabilem
materiam non tra£tat, neque opus facit ipsâ Poëtæ fiétione du
rabilius. Quod enim poëmata fuperfint , id non cft ab eâ a
&ione, qua efficiuntur, fed ä fcriptione. Atque haec de
genere.
7. Differentia Logicae fumta eft à fine, officio, & mate
ria five objc&to. Finis Logicæ principalis & ultimus, eft cog
nitio rerum, five cujuflibet rei, aut thematis propofiti, cog
nitionem confequi. Cum hoc principali fine, conjungi pof
cß alter finis fecundarius, nempe cognitionem, ac conce
ptus, five cogitationes fuas aliis apta oratione interpretari.
8. Officium Logicae vel ratione doétrinae, vel ratione aeey
£ias , five ufus confiderari debet. Hinc nata eft diftin&io Lo
gices in docentem & in utentem. Logica docens dicitur, quae -
praecepta tradit ; utens, quæ præceptis utitur. Officium Lo
gicae docentis, eft tradere præcepta & modum efficiendi inftru
menta, quibus mens dirigitur in cognitione rerum,inftrumen
torumque naturam defcribere. Inftrumenta Logica funt qua
tuor, definitio, divifio, fyllogifmus, & methödus. Horum
inftrumentorum materia, fünt väria themata, & affeétiones,
five notiones fecundae ; quae ex thematum comparatione ori
untur. Ideoque ad officium Logicæ docentis hoc quoque
pertinet, ut de thematibus ipfis agat , corumque affcâiones
èxplicet, quantum id neceße eß admodum infìrumenta Logi
ca eonficiéndiimtehigendum. Et quanquam fecundæ notio
nes, genus,fpecies, caufa, &c. quas diximus effe Logicorum
inftrümentorum materiatn , non parum juvent mentem inac
'quirendâ rerum cognitione, quia tamen diétisinftrumentis,
eorumque fabricationi inferviünt, & hoc fine in Logicâ tra
duntur, non erit abfurdum, fi ea fòla, qüae dixi (definitionem
fcilicet, divifionem, fyllogifmum & methodum) inftrumen
ta vocemus ; reliquas notiónes fecundas, thematum affeétio
nes, & di&orum inßrumentorum materiam dicamus. Offi
cium Logicæ utcatis, ef inßrumenta[…*, •cum
•
cffi,
opus cft,CcTe
,^ . •
M° IL o G r c k r. L I B. I.
ri,
cere , iifque mentem dirigere, ne in quærenda rerum cogni
fi tione hallucinetur. - \- -

■t. 9. Ex hifce liquet,quid de materiâ five obje&o Logices fla

id tuendum fit. Nam ut officium, ita quoque objectum Logi
cae , vel ratione do&rinae, vel ratione reg%£*a*s , five ufus con
[4 fiderati dcbet. Obje&um Logicæ docentis, praecipuè quidem
funt inftrumenta Logica, quae fuperiùs recenfui. Verum c
nimvero , quia Logica docere nequit , quomodo in(lrumenta
illa conficiendafint, nifi priùs varias rerum , five thematum
affectiones, ac notioncs fecundas explicet; & quia hæ no
tiones ex ipfâ rerum, five thematum collatione oriuntur :
omninò neceffe eft , ut Logica docensagat priùs de ipfis the
matibus, deque eorum affe&ionibus , ac fiotionibus fecun
dis, antequam accedere poffit ad ipfà inftrumenta. Obje&um
Logicae utentis, five obje&um xog;$tas , iterum geminum
videtur; alterum proximum , alterum remotum. Cbjc&um
proximum eß intelle&us, five operationes intelle&us, rerum
propofitarum cognitionem inquirentes. Objeétum remotum,
£; omnes rcs,Tquæ intellc&ui cognofcebdae proponi pof
unt.

If. Logice partes

4mica.
duæ funt, Thematica & Or
• • _ .

III. Thematica dicitur, quæ agit de thematibus eo

rumque variis affeétionibus , & notionibus fecundis
fanqu4m de materia inffrumentorum Logicorum.
IV. Organica vocatur, quæ agit de ipfis organis;fi-
•ve inffrumentis, quibus antelleëtus themata traétat
eorumque cognitionem, quoadfieri poteff, adipifcitur.
1. §. Divifio Logicæ non dcbct aliunde fumi, quam ex
natura, hoc eft, ex officio, & objecto Logicæ docentis. Nam
praxis cft ipfa difcipiina pofterior. Itaque fi quis attentè cori
íideret, quae paulò ante de officio , & objc&o Logicæ docen
tis diximus, is facile intelliget , planè necefíe effe , ut fiat duæ
partes Logicae , quarum prior agat , tum de thematibus , five
de rebus ipfis, deque earum difpofitione atquc claffibus ; tua
dc ihcmatum aff;étionibus, five notionibus fccundis, ?
6 I N s r 1 r U t 1 oN u M
formantur ex varia rerum collatione inter fe, atque ex modo
conceptus fuos interpretandi, tanquam de materia inftrumen
torum, quibus intelleétus in rcrum cognitione dirigitur : po
£erior trädat ipfa inftrumenta doceatque, quibus illa legibus
debeant ex iftis notionibus efformari.
a. Et licet artes multae nihil praecipiant de materiâ circa
quam verfantur , fcd tantùm tradant præcepta , & modum o
perandi ; Logicae tamen peculiaris natura poftulat, ut dc ma
áeria fubjecta agatur , antequam operandi praecepta tradi pof
fint. Propria enim Logices operatio eft , inftrumenta jam ali
quoties commemorata, definitionem, divifionem , fyllogif
rìam & methodum conficere. At quomodo praecipiet defi
niendi modum, fi ante non fuerit explicatum, quid fit genus,
quid différentia, quid fubjeétum, quid caufa, &c. ex quibus
definitiones contexuntur ? Aut quomodo docebit, quid, aut
quotuplex fit divifio, fi ignoretur , quid fit totum , quid
pars, & quæ fint partium différentiæ * Et fic dc fyllogifmo & -

methodo. • • iC

C A P U T II. 2. * *
.*,.:-\

De themate fimplici & complexo,

univerfali& fingulari. -

- T h EoR EM A I. , '* **
i -

T Hema eß, quod intelleötui cognoßendum propo

mi poteff. * . .\; , ,
.
- -
-
C o M M E N T A R I U S.
w

1. §. Cognofcere cft conceptum, five notionem de re pro

pofitâ formare. Notio eft άμάag* & aef&»/g*©-, 'hoc e(t ,
reprafemtamem rei, in intelle&u. Notio alia prima eft, alia fe
eunda. Notioprima e(t , quæ remita, ut in fe eft, immedia
tè repraefentat. Notio fecunda eft , quæ collatis notionibus
primis , repræfentat modum, quo mcns rem aliquam intelli
git, aut intelleétam aliis interpretatut. Formantur enim no
tioncs {ecundæ, vcl ex modo res ipfas intelligendi , ut fpecies,
gemus, fubjeäum,predicatum,&c. vel cx modo conceptüs fuos
de
 L o G I c A R. L 1 B. I. 7
de rebus alteri interpretandi: ut, momen, verbum, conjuga
za , &c. Quae voces in fermone communi, aliud ferè fignifi
cant, quàm in Scholis; quia excogitatæ funt, ut earum admi
niculo fermo communis, animique conceptus reétius forma
rcntur.

: z. Notiones fecundæ formantur ex primis notionibus inter

fe collatis. Cum enim mens ope fenfuum concipit rem ali
quam, putà humanam naturam, format notionem primam,
quam exprimit voce hominu. Cum deinde comparatis inter
fe hominibus obfervat humanam naturam fingulis hominibus,
ineffe, format notionem fecundam, quam exprimit voce /pe
ciei. Atque haec notio, non naturam humanam repraefentat,
fed modum quo intelleétus humanam naturam concipit, cum
obfervat eam fingulis hominibus convenire: qui modus omni
bus rebus accommodari poteft,quae plura individua (ub fe con
tinent. Ut enim homo fpecies dicitur, quia fignificat naturam
Socrati &Platoni , aliisque individuis communem: ita quo
que equus dicitur fpecies, quia fignificat naturam communem
|Bucephalo, Cyllaro, aliisque eqüis; & juftitia, quia comple
&titur juftitiam Ariftidis, Socratjs, aliorumque hominum.
Præterea, cum mens obfervat, qufd vox hominä in communi
fermone fignificet , format notionem primam : cum porrò ob
fervat vocem iftam fignificare fine tcmpore, format hotionem
fecundam, dicitque hominem effc momen.

II. Themata vel fimplicia fùnt, vel complexa.

IlI. Themata fimplicia fùnt, que fine motionum
complexione apprehenduntur: ut homo, currit.
IV. Themiata complexa funt,qua apprehendumtur
duabus, pluribufve motionibus affirmatione aut nega
tione copulatù : ut, homo currit.
1. §. Ariftoteles c. 2. de Categoriir, appellat themata fim
plicia, τε ἐν«0 avu*»•xís, id eft, que finé complexione ; com
plexa, πά•£' ovpera•xla» A*g\pa, h. e. qua fecundum comple
Σionem dicuntur. Notionuim complexió nihil aliud eft, quaga
* affirmatio & negatio in intelleétu, aut in gratione. Hoc dif
criminc difccrnüntur themata complexa à fimplicibus , "°*
- C 4- vocum
3. IN s T I r U T r o N U M
vocum multitudine, aut compofitionc. Nam fimplex thcm*
faepe compofitä voce cffcrtur. ut, refpublica, hirco-cervus: fæ
pe etiam pluribus vocibus : ut amor parentum erga liberos. In
ierdum unâ finplicique voce effertur thema complexum: vc
Juti cum dico, pluit, mingit, itur, ßatur. Simili modo judican
dum c{t, de oimnibus verbis imperfonalibus , imo etiam: de
verbis perfonalibus primæ & fecundae perfonae. ln his enim
omnibús certum ac definitum fubje&um fubintelligitur, de
guo verba ifta pronuncientur. Cum enim dicitur, plùit , fub
intelligitur, taelum, agr, nubes, aut aliquid tale : & cum dici
tur, curro aut currù, fubintelligitur ego aut tu. At verba perfo
nalia tertiæ perfonae cenfcntur effe thcmata fimplicia, qüia ni
hil certi fubintclligitur. -

V. Thema fimplex vel e$t umiverfàle vel fim

gulare. . -

1. §. Ariftot. lib.de interp. c. 7.hänc divifionem fic extulit :

Töw 732}μέταν t2 p$' $1 xg%A* td j x«6' izzgor,
id eft, ke$ alia funt univérfales , alia fingulares. Cæterum u
niverfale quinque modis dicitur, quos Scholaftici barbarè fis
aiflinguunt. Primò ajunt *dicitur quippiam univerfale in ef
fendo : ut ideæ fecundum fententiam Platonis. Secundò unt
?erfale in £aufando: ut Deus, cælum. Tertiò in /ignificando :
iit, vocabula homonyma., Qgärtò in predicandò § ut, homo,
animal, Qgintà in repr*fentando : ut conceptus earum re
rum, quæ gniverfales fùnt in prædicando. Dißinguuntur etiam
univerfalia, in univerfale ante multa, poß multa, &• im multu.
Univerfàle ante multa, eft idem ei, quod vocant univerfàle in
effèndo : univerfale poft multa idem eft ac univerfale in repr«-
femtando : univerfafe in multis convenit cum univerfali in pr«-
alicando, De hocc.7.
íìotele definitur. univerfali hic agendum
de interpr. ° cft : idque fic ab Ari
• -

Vl. Tò xa6άλα λάχα, ό ά πλειόνων τάφντε ματηγο

gä£ς, id elt , Qniverfale appelio, quod de pluribu
juapte natura predicari aptum eft : ut, homg, equus,
planta. . . ' -

1. §. Univerfale digitur de plwriles prædicari, quae vel a.

£tu cxiftunt, vcl • fi nqn cxiftant, lal gia exiftcrc poíïunt. Sic
- - hom•
 £L o G r c A r. , L 1 b. H. $.
homo erat univcrfale folo Adamo exiflente: quia non de foîç
Adamo, fed de omnibus hominibus nafcituris, homo fuapte
natura aptus erat prædicari. Sic, quamvis fol revera fit uni
cus,
funt,dici tamencum
ejufdcm poteft
hoc univerfale
noftro fole, effentiæ.
quia Plures foles effici pof
- a

2. Dicitur univerfale zs£vxivaq, id eft, fuapte matura aptum•

effe de pluribus prædicari, ne quis putet vocàbula homohyma
. pluribüs fingularibus ciufdem fpeciei impofita (veluti, cùm
plures homines appellantur Petrus) effe univerfalia. Homo
hyma enim, quatenus funt homonyma, nomine tantum tenus,
& non fuapte matura de pluribus prædicantur. -

3. Dcfifiitur etiam univerfale, 3 *Aeioai» üara ex{, wi®vxt.

id eft , quod fuapte natura aptum eß pluribus ineffe lib. 6. Me
… taphyf. c. 1 3. Hæc definitio verbis differt à priore, fenfu
cum eâ convcnit. Nam praedicari de aliquo, & alicui ineffe.
reipfa idem funt , ratione verò differunt , quia effe in ali
quo nos concipimus ut caufam , ex qua tanquam cffcétum
quoddam fequitur poffe de illo praedicati.
VII. Singulare e$t, qmod de uno tantùm fùapte
matura prædicari aptum e$t : ut, Plato, Socrates.
VIII. Singularia dicumtur &ropια, id eft, indivi
dua: quia nem poffùnt dividi im plura ejufdem nomi
nis ac mature. ' ' - - +

1. y. Sic PlatQ , ut diyidi poffit in corpus & in animam ,

vel etiam in caput , ventrcm, peάus, brachia , pedcs , & cæ
tcros artus ; non poteft tamen dividi in plures Platoncs:
2. Porphyrius c. 2. ait, fingularia ideo individua dici,
3ti i%iJ)otârav awígnusy όΊδ άδgo (ua & à iz &AA*
tup6; 7rots τὸ ἐντὸ γὰνοιτο. Id eft, quod conßat ex proprie
iatibus, quarum colleäio nunquam in ahe eadem effe poteft.
IX. Individua vel determinata funt, vel vaga.
X. Individua determinantur quadrifariam L :
1. Nomine proprio : ut , Alexander , Bucephalus.
z. Z\omine íommuni, quod xar' i6ozló fumitur pro
proprios ut, Philofophus pro
- - - -C Ariftot.
5
3. Pronomtg*
de
1O IN s r 1 Tu r r o N U M -

demomfirativo : ut, hic homo. 4. 'Periphrafi: ut,

Apoftolus gentium, id e$f, Paulus.
XI. Individuum vagum e$t, quod effèrtur promo
mine particulari : ut, aliquis, quidam homo: Grae- |
cis, ô Jéìva.

- C a p. III.
De Categoriis in genere.
T h E o R m M a I. -

T#t;fimplicium confideramde fùmt,primum

categoriæ, & affeétiones, quæ ex variâ rerum um
categoriù diffofitarum habitudine ad fe invicem, &•
ex modo , quo mens eas concipit , oriuntur : deimde im- .
terpretatio, & affèétiones, quas mens vocabulis affin
gut, ex modo conceptus fuos interpretandi.
C o M M E N T A R 1 U s.
1. $. Affe&iones rerum funt duorum generum : quaedam.
conveniunt rebus per fe ac naturâ fuâ, veluti cum dicimus ».
hominem rifibilem effe, habere vultum ereëtum, mamus , &c.
aliae rebus conveniunt, quatenus intelle&tui noftro objiciuntur.
sic convenit homini fpeciem , aut fubjeäum effe. Affeétioncs
primi generis funt verae res, &, ut vulgò loquuntur, cntia rea- .
iia: cæteræ funt res fi&ae, five entia rationis, hoc eft, ejufmodi
entia, quæ mentis noftræ fiétione fiunt, quorum effe nihil a- -

Jiud eft, quàm intelligi. Affeétiones primi generis pertinent [.

ad Philofophiam , aliafque difciplinas principales, ideoque in . \-

Logica fpectari nequeunt, nifi ut themata : quae verò fecundi ,

gcúeris funt, eæ pertinent ad Logicam, vel ad alias artes or
ganicas, Grammaticam puta, aut Rhetoricam, quae fuas etiam
affeétiones habent haud minus, quàm Logica, quas rebus aut
vocibns attribuunt docendi caufa: ut declimatio, conjugatio,
cafua, tempora, modi, tropi, figuræ, & c. -

2. Cum mcns noftra thcmata intclligit, aut Philofophicas

- the
 -

IL o G 1 c A R. L 1 b. I. 1r
*\hematum affeéìiones, format notiones primas : cum intelli
it thematum affe&iones Logicas(ut de Grammaticis & Rhe
Eoricis nihil dicam) format notiones (ecundas. De utrifque
in Logicâ agendum, fed de thematibus obiter tantüm : idque.
eo fine, ut ex eorum variâ comparationc, entia rationis, &
fecundæ notiones formentur. Dc thematibus, & primis no
tionibus, quantum fatis cft , agitur in categoriis: de thema
tum affe&tionibus & notionibusfccundis , in rcliquis Logicae
partibus, -

II. Categoria efferies rerum fub eodem fùmmo ge

nere gradatim diffofitarum.
1. §. Categoria dicitur »*> g rgtngegej&aq, hoc eft,ab ac
cu/amdo. Eft enim vocabulum forenle : fed in fcholas à foro
tradu&um , fignificat aliquid de aliquo dicere , five affirmare:
Scholaftici dicunt pradicare. Cæterum categoria, vel pro ipfa
affirmatione fumitur, vel proferie ac difpófitione earum re
rum quae fub eodem generé de aliis affirmari poffunt.Ejufmo
diferiem vocat Boëthius Predicamentum: nos Græcam vocem
maluimus fervare.

III. Categoriafùmt decem, fùbffantia, quantitat,

qualita$, relatio , aétio, paffio, ubi, quando,fitus , &
habitus.
.. IV. Harum uma fubffantiarum ef?, reliquæ funt.
accidentium.

..' 1. §. His numerus fumtus eft ex diverfitate quaeftionum ,

quæ fieri poffunt de primis ac individuis fubftantiis. Quod li
quct ex categoriarum appellationibus. Nam quantum , quale,
44 quid » ubi , quando , quaeftionum vocabufa funt. Quin ipfà
fubftantia τὸ τίίς , hoc eft , quid eft, dicitur , lib. 1. Top. 9.
Quæcunque enim de prima atque individua fubftantia, puti
de Socrate , dici poffunt , quum quaeritur, quid fit Socrates:
g: homo , amimal, vivens, corpus,fùbftantia & quæcunquc fub
illis continentur: ut, beftia, plant4, lapis, animal, cælum , an
gelus , &c. collocantur in categoria fubftantiae. Quæcunquc
dc primis fubftantiis dicuntur `cum quaeritur , quantae quam
-
, fiye
3I2 { N s r I r U r I o N u M
quam magnae, quamdiu, aut, quot fint : ut, ulaa , ftadium,
dies, annus, quatuor, decem, &*c. pertinent ad categoriam
quantitatis. Et fic de caeteris categotiis. Singularum catego
fiarum exempla exprimuntur hoc difticho. -

e~£rbor, fex.fervos,fervore, refrigerat, uffos ,

%Rgri, cras, fabo, nec tumicatus ero.
2. Cæterum confiderandum eft hoc loco, quoniam care
oriarum do&rina à Pythagoricis excogitata cft,an in hoc nu
fmcro denario non fit aliquid Pythagoricæ fuperftitionis;
quemadmodum & in decem principiorum ovwoyaus , quas
fccenfet Ariftoteles lib. 1. Metaph. cap. 5. Quicquid fit, nu
merum hunc in Logicis immutandum non ccnfeo, tum quia
antiquitate venerabilis eß , tum etiam, quia non contemnendis
rationibus firmari poffet, praefertim in Logica, quae in catego
riis non confiderat modum *& ebeq, &λλα χέαρ έ zατηχ9e%a«,
ut loquitur Ariftotcles lib. 4. Metaph.t.6.In Metaphyficis non
eadem ratio. -

3. Quærat aliquis, cur non fit una omnium rerum catego

ria, cujus fummum genus fit , ens , res , aut aliquid tale? Hu
jus rei plures canfae èommemorari poffunt. Prima caufa eft ,
quod ens aut res nullam folvat quaeftignem,præter quaeßionem
am fit. Si quis enim quaerenti, quid eß Socrates ? Refpondeat,
eff ens , aut res nihil aliud refpondet, quäm socratem effe,quod
erat refpondendum ad quaeßionem, an fit. Sccunda caufâ eft,
quòd ens inæqualiter prædicetur de fùbftantia & accidente.
Nam fubftantia eft ens per fe : at accidentia non funt entia',
nifi quatenus funtaliquid τὸ ἐντυς άγ1®- , hoc eft emtis proprie
diäi, id cft , fubftantiæ , quemadmodum docet Ariftotéles,
lib. 7. Metaph. c. 1. Atque hanc ob caufam ait lib. 5. cap. v.
ejufäem operis: accidentia effe , iyyj; m rê u% 373» , hoç eft,
tale quid, quoa parum dißat à non ente. Tertia caufa eft, quiá
ans nbn poteft cffe genus. Genus enim dividitur in fpecies per
differentias : at cns nullas habet différentias divifivas. Diffe.
rentia enim non eft particeps hujus generis , ut traditur lib.6.
Top. cap. 2. hoc eft , genus non prædicatur de differentia, ut
Fliilofophus feipfum interpretatur lib. 6. cap.6. Non enim di:
cimus , rationalitas eß animal. Atqui aihil cft, de quo e», &
- - - --•
fe;
 - f. o o : c A r. L 1 b. i. i£
*e* nQn poffunt prædicari, ut pcr fe manifeßum eß, & ab Aj?
ftotele docetur eod. opere lib.4. cap 1. Ems ergo aut res non po{.
funt effe genus.
V. /n hifee decem categoriis pomumtur omnia, que
ae aliqao predicari poffùnt : fèd alia direâè, Z),
indireétè.
VI. Qaod dire&ièim categoriis pomitur, ha, quin
q*egonditiones requirit : i.Tbebet effe ems fi»j;,„.
2. /erum ac pofitivum : 3. Completum ac perfe&um :
4. Qnam perfe : 5. Omiverfäle.
*. §. £initum] Hac conditióne ex categoriis excluditu,
IPeua. Etfi Deus fit fübftantia: non tamen ponitur in catego
ria fubftantiae.Quæ enim in hac categoria direae collocantur,
non folum per fe fubfiftunt, fed fobfiant etiam accidentibus,
ut p9ftea dicemus : quod de Deo cogitare impium eß. praeie,T
eaidem debet effe genas proprie diäum eorùm, quæ dire&e
collocantur in eadem Categória. Atqui neque fubfìantia, ìI
$u$ quicquam aliud poteft effe genüs proprie diâum reru,
finitarum & infinitarüm. Deus ergo, cum fit infinitus, genc
rc finitarum fubftantiarum direâè contineri nequit. Revoca.
tur tamcn adhanc categoriam æquivoce, quia fubflantia eß
genus æquivocum Dei & fubftantiarum finirárum.
*•%*erum ac pofitivam.] Enti vero opponitur primumen,
rationis : ut genus, fpecies, &c. quae nullo modo funt in ca.
tegoriis. 2. Ens fiétum : ut , chimara, centaurus, &c. quæ ex
hypothcfi ad categorias referuntur. Si enim centaurus effet id,
quodcfle fingitur, revera poneretur in categoria fubftantia.
rum. 3. Entia apparentia, five, ut vulgo loquuntur, indô.
tionalia *ut, iris, eolores apparentes,fpeäes & fpeâra fenfì,
$ intell££tus,aliaque quorum effentia in fola âpparitiô. po
fita eft. Hæc ad categorias fpeétant καθ'όμωιότητι, funt eiiim
δεω**&%» id eft , fimulaέhra verorumi entium. Hu€£.
etiam Piëtas verarum rerum imagines, prout funt imagines.
Entipofitivo opponitur privatio: üt, c«citâs, tenebr. &c. quæ
ad categorias revocantur per oppofitos habitu. -

3. Completum acperfeâum.] Hac conditione excluduntur;

*•principia rerum:ut, unitas, momemtum &^c. 2. partes qua
^
-
, lcfcum
 ---s

*4 I N s T I.r U T IoN U M
lefcumque. 3. entia imperfe&a , & (ut vulgò loquuntur) in
fieri: ut, embryo, motus & c. 4. modi ac complementa aliorum
entium. Hæc omnia ponuntur in categoriis concomitanter,
exceptis differentiis, quae , etfi fint partcs fpccicrum , dicuntur
tamèn in categoriis poni collateraliter, quia nempe fpeciebus
hærent â latere. - -

4. vnàm per/e] Hac conditione removentur, primò, en

tia complexa: ut, homo currit : fecundo, concreta: ut, album,
juffus : tertio, aggregata : ut, acervus, exercitus. Hæc omnia
per accidens tevocantur ad categorias carum rerum, ex quibus
coaluerunt.
5. Umverfale.] Hac conditione rejiciuntur, primò tran
fcendentia, ens, res, unum, verum, bonum, quae fua communi
tate fuperant omnes categoriarum gradus: deinde fingularia ,
quae, quia naturaliter non prædicantur , fed tantùm fubjiciun
tür, nön funt in categoriis, fed infra categorias inftarbafis.
VII. (ategoriarum primus ac præcipuus ufùs eff,
ut rebus, quà fuapte natura infinitæ funt, ad certas
claffes revocatis, mens noftra uno omnia intuitu perlu
$#rare poffit , & obfervare, quomodo quidlibet cum
quolibet conferri debeat.
1. §. Hic ufus non folùm ad Logicae, fedad totius Philo
fophiæ, cæterarumquc difciplinarum notitiam, plurimum
confert.
V II I. Ex hoc primo ufa , tres alii mafcumtur:
' Nam 1. difpofitio rerum in categoriis multum confere
ad tradendas thematumfimplicium affeéliones, & fé
cumdas notiones ex primis formamdas.
2. Ex eadem difpofitione liquet, quid fua matura
fit aptum fubjici, quidpraedicari.
3. 7\ullum majus ad bene definiendum, dividem
dum , di$ponendum: addo etiam » ad argumentan
dum, adjumentum e$t, quam feries categorica bene
ordinata.
1. §. Hi tresufusad Logicamtantum fpcâant: primus
Pcr
 IL o G 1 c A r. L r s. I. - i5
vertinet ad doârinam de thematum fimplicium affe&ionibu$;
alter ad do&trinam de thematc complexo, five de enunciatio
ne : tertius pertinet ad inftrumenta, & ad ufum , five praxin
Logices. Ex quibus liquet graviter errare eos, qui Logicam
hac tam utili , ac neceffaria parte mutilant. Ariftoteles tanti
fecit hanc doétrinam, ut eam fingulari libro explicare (fi mo:^
do is liber Ariftotelis fit) & in Metaphyficis itérum inculcare
non dubitaverit, atque infuper in praeceptis logicis ejus men
tionem fecerit fæpiffime. Quin lib. 1. Top. c. 9. non obfcure
ejus utilitatem commcndat. Quod & Porphyrius fkcit in fuá
Ifagoge.
C A P. IV.
De * Subftantiâ.
T H E o R E M a I. ,

S vbftantia eff ems perfefubfiftens, & fubíians acci

demtibus.

C o M M E N T A R I U s.
I. $. Quod fubftantia Latinè, id Graecè gal., dicitur »£r* rg .
eiveq , id eft, ab effè. Sumitur autem voia vel pro cujuflibet rei ^T
effentia, ut, cap. 1. lib.de Categ. & fæpe alibi: vel pro co,quod
Latine fubftantiam dicimus, quodque accidentibus opponi
tur, ibid. cap. 3. &• lib. 1. Top. cap. 9; Nec mirumeft fubftan
tias gaia; abfolute nuncupari: ās eiua, enim præcipuo quo
dam jure iis convenit, ut docet Ariftotelcs lib.7. Metaph. cap.
1. &• 4.
2. Perfe fabßßere nihil aliudeft, quam non effe in aliquo.
ut in fubie&o. Ut ergo fubftantia dicatur per fe fubfiftere,non
eft neceffe,ut ab alio non pendeat : fed hoc tantum requiritur.
ut ab alio non pendeat, tanquam à fubje&o. Pcr fe fubfiftere
convenit omnibus fubftantiis, etiam Deo: fubftare accidenti
bus, finitis tantum. Deus enim non fubftat accidcntibus, ut
ante dixi.

- II. Sub$tantia vel prima ef?, vel fecunda.

JII, Sub$tantiaprima effùbftantiafingularis :£;: fav
 i6 * i n s t i r u r i o N uM
fubffahtia, quæ mom dicitur de fùbjeéto , mt , Alexans
der, Bucephalus.
IV. Subffantia fècunda effabffantia univerfàlis,
fve fubffantia , qua dicitur de fùbjeéto: ut, homo,
equus. 7\(am homo dicitur de Alexandro & Philip
po , & equus de Bucephalo & Cyllaro. . .
1. $. Prima fubßantia interdum fumitur pro fubßantia
immateriali, quam Ariftoteles lib. de Interp. cap. 1 3. ap
pellat &ig y&a , &•40 8vvaiutas , id eft , aäum fimè poteftaie.
Sed hoc loco fignificat fubftantiam fingularem, tit di&um
eft. Scholaftici vocant fuppofitum, & , fi fit ratione praedita ,
perfonam. Quia autem hac voce Theologi utuntur in expli
canda S. Trinitate , fa&um eft, ut à Boëthio lib. z. de duab.
in Chrifto mat. cap. 2. perfòna plenius definita fit, fabßaa
tia prima intelligens , mom pars alterius , mec ab alio fuffen
facf4. - -

». Ut autem fübftantiæ divifio diverfitafque propofitame

fius intelfigatur, notandum eft , quod Ariftoteles docet Cap.
2. de Categ. res quafdam de fubje&o dici , & in fubje&o non
effe: alias in fubje&o quidem effe, & de fubje&o nullo dici:
- alias & de fübje&o dici , & effe in fubje&o: nonnullas nec de
'* fubje&o dici, nec effe in fubje&o. Effe in fubje&o dicuntur,
quæ cum in aliquo fint non ut pars, non poffunt fine eo exifte
re, in quo funt. Atque hoc modo dicuntur accidentia effe in
fubßantiis. Dici dc fubje&onihil eft aliud, quam quoad no
men & quoad definitionem alicui attribui. Atque hoc modo
tribuuntur univerfâ individuis. Itaque de fubje&o dici &: in
fubjeâo non effe,fubftantiis fecundis five univcrfalibus tribui.
turj effe in fubje&o, & non dici de fubje&o, accidentibus fin
gularibus; de fubjeâo dici & efle in fubjeéto, accidentibus u
?iiverfis ; non dici de fubje&o, nec eßë in fubjc&o ,fubfìan
tiis primis atque individuis.
3. Secundae ergo fubftantiae dicuntur de primis tanquam
fubjeâo, quopiam, cum primis attribuuntur , non folum
nomen primis fubftantiis tribuitur, fed etiam definitio. Nam
cum Alexander homo dicitur , non folum nomen homini*, fcd
iy(a etiam definitio Alexandro convenit. Primae five fingula
fes fubftantiæ non dicuntur dc fubjccto, quoniam nülli pof
- funt
 L o G 1 c A R. L 1 B. I. – – 17
funt attribui. Alexander cnim dc nullo dici poteft, nifí deíe
ipfo. Accidentia quoquc non dicuntur de fubftantiis, ut de
fùbje&o: quia, licet accidentium nomen fubftantiis tribui pof
fit , quibus infunt ,_ cum fuppetuntiis vocabula paronyiha ;
at ut iis tribuatur definitio, fieri non poteft. Enim albof, cum
. fit in corpore, nomine quidem tenus corpori tribuitur ( nam
aliquod 'corpus dicitur album) fed defifiitio alboris córpori
tribui non poteft. Quin nc nomen quidem accidentis fubftan
riis tribuitur, cùm defunt vocabula paronyma. Sic ab &gut»
dicuntur argλαῖοι: à virtute , probi. Nam virtuofus barbafum
eft. Hinc fequitur, primis fubftantiis fublaris, nihil rerum pof
fe effe reliqüum. Nam fublatis primis fubftantiis, tolluátur
etiam fecundæ fubftantiæ , quæ illis attribuuntur: & fublatis
tam primis, quam fecundis fubftantiis, tolluntur etiam acci
dentia, quæ in iis funt , ut in fubjeéîo. -

V. Primae fubftantiæ funt maximè fùb£}amtia: c5

. inter fecundas fub$tantias, unaqueque eò magis eíí
fub$tantia, quo propior e$t primis,
1. §. Haec primarum fubftantiarum prærogativa non eft
intelligenda de ipfa definitionc fubftantiæ, (ea €nim omnibus
fubftantiis, cujufcunque funt ordinis convenit æqualiter) fed
de ordine fubfiftendi. Omnibus enim fubftantiis convenit , per
fe fubßßere, hoc cft, non effe in fubjeéto: fed fecundæ fubftän
tiae fubfiftunt per fe, beneficio primarum, in quibus funt, non
ut accidentia in fubje&o, fed ut partes effefitiæ in toto. Ob
hanc caufam faétum eft , ut fingulares fubftantiæ dicantur pri
„ma fubftantiæ. Nam fi confideretur ordo naturæ, univerfales
fubftantiæ fingularibus priores funt.
VI. 7\(ota fùbftantiarum fùnt fex : 1. Subíam
zia non e$t in fubfe&to, -

VII. 2. Sub$tantiæ dicuntur de aliis ffnommâ;.

I. 3. Prima nota convenit omnibus & folis fubftantiis. De
eâ fatis di&um eft in definitione fubftantiæ.Secunda nota con- ,
venit tantum fubftantiis fecundis. Primæ enim non dicuntur
defubjcéto: fecundæ dicuntur de primis fynonymὸs, id eft,
quoad nomen, & quoad dcfinitionem. Haec nota etiam dif
ferentiis fubftantiaruim conyenit. Nam funt partcs fpecierum,
D. ' • T deque
18 I N S T I T U T I o N U M.
deque iis & nomine & definitione dicuntur. Ex quo fequitur,
differentias fubflantiarum non pertinere ad categoriam quali- }
tatis, fed ad fubftantiam, faltem reduétivè.
VlII. 3. Subftantia fignificat τὸ σε τι , five hoc
aliquid. -

i. §. Hoc aliquid fignificare, nihil aliud eft, quàm effe fin

gulare quid, quod digito demonftrari poffit. Haec nota con
Venit primis tantum fubftantiis. Nam etfi {ecundæ fubftantiæ
*&*£%?. * κατηχ9e£ag, hoc cft, figura p/adicationis, videan
tur hoc aliquid fignificare , revera tamcn fignificant zoio, 7. ,
five, quale quid, non quidem pcr fc primò, fed merito diffe
rentiarum , quibus conftituuntur. Sccundæ enim fubftantiæ
fignificant naturam affeétam differentiâ, quæ nihil aliud cft,
quàm effentialis quædam qualitas. Â -

IX. 4. Subftantia nom habet contrarium.

1. §. Hoc eft,fubftantia fubftantiæ non eft contraria : nempe
per fe , atque ratione fubftantiae. Nam ut fufìantia fubflantiae. !
qualitatibus contraria fit, nihil vetat.Sic contraria funt aqua &
igni§, non ratione fubftantiæ fed qualitatibus, calore fcilicet !
& frigore , ficcitate & humiditate, gravitate & levitate &c.
X. 5. Subßantia non recipit magis & minus.
1. §. Hoc eft , non intendituf & remittitur. Haec nota de
una eâdemque fubftantiâ intelligitur , quæ fucceffione tempo
ris non potcft fieri magis fubflantia , neque in genere, neque
in fpecic, quäm erat antea. Sic homo & lapis, non poffünr
fieri magis fubftantia,aut magis homo vel lapis, quàm funt.
z. Poteft etiam hæc nota tribui diverfis fubftantiis , modo
fint ejufdem ordinis. Sic una prima fubflantia non cft magis
fubftantia, quam alia ; neque una fpecies magis, quäm alia.
'Quomodo primae fubflantiæ fint magis fubftantiae, quäm fe
cundæ , &fpccies niagis, quàm genera , fupra diélum eft.
XI. 6. Vna eademque mumero fùbftantia fufcipit
contraria. -

1. %. Hic canon Heraclito videtur oppofitüs. Illius enim

hoc erat dogma, xw»% pé, & gê, scives, id eft, omnia fluume ,
& nihil manet : quibus verbis innuebat, cum fubftantia con
raria fufcipit , aliam eam fubftantiam fi:ri, nec candem nu
cº- - Incro |
 IL o G r c A R. L I B. I. 19
nnero manere. Ariftoteles contra ftatuit, licet fubftantia con
* raria fufcipiat, effe tamen eandem numero fubftantiam. Sic
(aqua frigida cum mutatione fui fit calida, non fit alia, fed ma
nét eadem omnino fubftantia, nec à naturä fua rcccdit.
C A P. V.
De Quantitate.
T H E o R E M a I.
A Ccidens e$t ems fùbffantiæ inhærens.
C o M M E N T A R I U s.
I. §. Inhærere fubftantiæ eft effe in fubßantia, ut in fub
jeéto. In fubjeéto effe dico, ait Ariftoteles cap. x. de Categ. 3
άν τινι μλ ἀς μάg©- 7rgpzov, dJJr«6 xoës ëra, τὰ ἐν δ
i si. Id eft, quod cum im aliquo fit , mom ut pars, non poteft ta
; men effe fine eo,in quo eft. Sic albor eft in nive, laéte, ceruffa, ut
in fubjeéto, quià non eft pars iftarum rerum, & non poteft
exiftere , fi ab iftis rebus feparetur. Hinc fequitur :
1. Accidens non poffe exiffere fine fubje&io:
2. Nom poße migrare de fubjeâo im fubjeäum :
3. Non poße inh«rere alteri accidenti. De quibus plenius
in Metaphyficis philofophandum.
II. Quantitas eff accidens , quod per fe partem
habet exfra partem.
, 1. §. Quantitas ( Ariftoteli r* r&aa») primum löcum te
net inter accidentia: 1. Quia immediate fluit à materia , cum
<ætera accidentia vel â forma fluant , vel â materia formata :
2. Quia accidentia materialia fubftantiæ corporeæ mediante
quantitate inhærent. -

z. In tradita definitione tria quantitati tribuuntur: 1. hae

bere partes. Itaque Deus, Angeli, animæ humanæ, punéta,
unitas &c. neque quantitas funt, neque quanta: quia non ha
bent partes. 2. habere partem extra partem, id eft, habere par
tes, non effentia folum, fed etiami fitu , & fpatio differentes.
Sunt enim duorum generum partes ; quaedam fimul fugt , 3c
fς mutuo pcncttani; ut matcriaD& forma; aliae pga fun:£;
- 2 mu!
2O I N S T I T U T I O N U M
Imul,fed fitu diffcrunt : ut, caput , peâus , venter, artus. Hu
jufmodi partes requiruntur in quantitate. Dixi partem extra
partem potius, quam extra partes : quia quantitas poteft tan
tum duás partcs habere : ut in numero binario. 3. haberc par
tem extra partem perfe. Nam fubftantia corporea, & quodli
bet accidens fubftantiæ corporcae inhærens,habet partem extra
partem, fed per quantitatem , non per fe: at quantitas (ut ,
jmagnitudo,numerus,tempus)habet perfe partem extra partem.
§. Ariftoteles lib. 4. Metaph. cap. 1 3. definit quantitatem
hoc modo. Tó 7óvov λόγέ3), τὸ ἀgig*%y elc Üzrágxov
(2, ό άμd regor ì ì agroy £v τι, έ τὸ σὸ τι πάρvaey &raq. ;
Id eft, quantum dicitur, quod divifibile eff(fcilicet per fe)im ea,
qu« infunt (hoe eft, in partes) quorum utrumque, (fi duæ tan
tum partes fint ) vel totum quodque , (fi fint plures partes
duabus) unum quid & hoc aliqutd aptum eft effe ; hoc eft , !
defignari poteftin toto extra quamlibet aliam partem conftitu
tum. Haec definitio fenfu quidem cum noftra coincidit, ver
bis tamen obfcurior ef}.
III. Quantitas alia continua e$t, alia difcreta.
IV. Quantitas continua eff , cujus partes com
mtini termino copulantur.
V. Différeta eß, cujus partes communi termino
mom copulamtur. Estque nihil aliud quam numerus.
1. §. Terminus, ut terminus, eft indivifibilis. Itaque neque
quantitas eft, neque pars quantitatis. Dixi, ut terminus : Nam
linea & fuperficies funt termini , & tamen funt fpecies quanti -

tatis, fed alio refpe&u. Nam linea & fuperficies aliquatenus di

vifibiles fùnt, aliquatenus indivifibiles: quatenus funt divifibi
lcs,funt fpccies,quatenus indivifibiles,termini quantitatis.Cum
autcm punâa, & momenta funt undequaque indivifibilia, ter
mini tantum fuht, non etiam partes quantitatis.Non componi
tur ergo quantiras continua ex terminis, fed ex partibus: linea
cx lineis, fuperficies ex fuperficiebus, corpus cx corporibus.
z. Terminus duo facit, claudit quantitatem'continuam,
& copulat illius partcs. Copulare partes dicitur, quod princi
pium unius partis ett , & finis alterius. Quantitas difcreta,five
numcrus, non habet communem terminum, quia cx unitati
- bus
 L o G I c A R. L I B.I I. 2I
i bus componitur. Unitas autem non eft numerus, fed princi
A. pium, & Pars numeri, & ut loquitur Pfellus, &»*e4%3- aeny8
+ +â, 23*£uay , id efl , innumerabilis fons mumerorum. Nulla
, ergo gnitas poteft effe in numero, quæ duas partes conjungat. •
… ” Qüod enim partes conjungit, id párs effe non poteft.
-3. Numerus dividitur In numerantem & numeratum.Nu
merus numerans nihil aliud eft , quàm numerus in abftra&to ,
fivc ipfa unitatum colleétio: ut, duo , tria. Numerus numera
tus eft numerus in concreto, five res, quae numerantur: ut,
* duo , tres , homines, equi. -

f). VI. Quantitas comtimua vel eft magmtudo, vel

*
M·
tempus. - •

63 VII. • %tagnitudo eß quamtitas permanens.

VIII. Tempus eff quantitas fluens.
- lX. Ejus termimus eft rê vîv , five momentum.
• • I. §. Qaantitas permanens dicitur , quæ conftat partibus
pofitionem inter fe habentibus, five cujus partes fimul exi
I, . {tunt , & quarum unaquæque oftendi potcft , ubi fita fit, &
cui reliquarum partium cohæreat. Atqui partes magnitudinis
' fimul exiftunt, & unaquæque oftendi poteft, ubi fita fit , &
cui reliquarum partium cohæreat. At partes temporis non ha
' , bent fitum: quia confiftunt in perpetuo fiuxu. Sed neque nu
meri partes pofitionem habent, quia neque fitæ funt alicubi,
t , nequc cohærent. Habent tamen & temporis » & numeri par
tes ordinem inter fefe, quo aliæ aliis priores funt. , ,
- 2. Tempus definitur ab Ariftotele , lib.4. Phyf.c. 12. nu
. merus motus fecundum prius & pofferius. In quia definitione
dicitur tempus efïè numerus ; non quia eft difcrctum quid, fed
1 quia partes habet , quibus motus partes numcramus. Sic dies
. conftat 24. horis , annus i z. menfibus. - - :
X. « %agnitudo vel eß linea , vel fùperficies, vel
corpus. - - - …

XI. Linea e$t magnitudo uno modo divifibilis.

XII. Ejus terminus eft punítum. , *.
XIII, Superficiis eff magnitado duobus modis divi
fùilis. - - I.
22. I N S T I T U T I O N U M -

XIV. Ejus terminus e$t linea.

XV. Corpus e$t magnitudo tribus modis divifibilis.
XVI. £jus terminus e$t fuperficies.
1. §. Linea dicitur uno modo divifibilis, quia eft mera lon
gitudo, fine latitudine , aut profunditate : ut, ulma, ßadium,
mtliare ; fuperficies duobus modis, quia eft longitudo cum
latitudine fine profunditate , ut , fugerum ; corpus tribus uno
dis, quia eft longitudo cum latitudine & profunditate, ut,
cubus, fph«ra. Q\amvis autem corpus aliàs fignificct fubftan- ,
- tiam ex materia & forma compofitam, hoc tamen loco nihil
aliud notat, quam magnitudinem , five quantitatcm undequa
quc divifibilem , in abftraéto.
1. Neque vero putandum eft reperiri longitudinem fine la
titudine, aut latitudinem fine profunditate. Non enim hæc
reverâ feparata funt, fed mente tantum diftin&ta. Hinc tamen
non fequitur, pun&a, lincas, füperficies in folâ mentis fi&tionç
' confißere. Cèrtiffimis enim demonftrationibus evinci poteft,
hæc omnia in quolibet corpore exiftere. Nam planum tangi
tur à fphærã in punéto, à cylindro in linca: duo plana fe nu- ,
tuo tangunt in fuperficie.
XVII. e^fdfuperficiem.revocatur locus.
1. §. Locus enim, definiente Ariftotele, l,b. 4. Phy/. c. 4.
eft Superficies proxima corporis contimentis. Oratio tamen &
motus non funt fpecies quantitatis, fed quanta quædam per
accidens. - -

XVIII. 7{ota quantitatis funt tres: I. Quantitas

mom habet contrarium. |

1. §. Nempe, per fe. Nam fi quantitas quantitati contra

ria dicitur , id fit ob adjun&as qualitates: veluti , cum tem
pus hybernum contrarium dicitur æßivo , ratione frigoris &
caloris. -

XIX. 2. Quantitas mon recipit magis & minus.

1. W. Hoc eft , non extenditur , aut rcmittitur ; fedexten
ditur & contrahitur. - ',
XX. 3. Res à quantitate dicuntur aquales aut '
inæquales,
1. 6. Aequa
 ÎL o G I c A R. L I B. I. 23
1. $. AEqualitas enim & inæqualitas funt relationes, quę
*ebus conveniunt ratione quantitatis.
z. Haétenus de quantitate propriè diétâ: quae quia hac una
<ategoria continetur, quantitas praedicamentalis, five catego
rica, dici folet. Eft & alia quædam quantitas improprie diéta,
«quæ non confiftit in partium extenfione , fcd in cujufque rci
perfeétione, & virtute : unde & quantitas perfeäionis & quan
titas virtutis appellari folet. Etenim effentialis perfe&io ferum
& virtutes, ex diverfis gradibus componuntur, ficut quanti
- tas molis componitur ex diverfis partibus. Hæc quia per om
ncs fere`categorias diffunditur, quantitas tranfccndentális nun
cupari confuevit. -

3. His addi poffunt , quæ Ariftoteles præcipit lib. 4. Met.

c. 13. Quanta alia funt per fe , alia per accidehs. Quanta per
fe dicuntür, in quorum definitione ponitur quantitas. Atque
haec vcl funt quanta «91" •'•ia*, quoad eßentiam,ut, linea,fuper
ficies, & cætera, quæ haéìenus recenfuimus : vcl funt ae*} «g;

i
-
££is, hoc eft, affeäiones eorum, quæ quanta dicuntur quoad ef
fentiam: ut, multum , parum , magnum , parvum , & fimi
lia, fi fumantur καθ' αντιά, per fe atque abfolutè. Nam fi fu
mantur c&s *»*»* , hoc cft, comparata ad fe invicem, per
tinent ad categoriam relationis.
Quanta per accidens dicuntur duobus modis : Primò quæ
quanta dicüntur ** eiaq riai, 7, c, § targezd, id eft, quia
vantum eß id, in quo funt : five ipfa extenfa fint extenfione
fubjeéti, ut albor in pariete : five non fint extenfa } ut, mufi
ca in homine: Secundo, quorum divifibilitas oritur ex divi
fibilitatc aliorum ; ut, motus.
C A P. VI.
De Qualitate.
T H E o R E M A I.

- 'Oalitas ef? accidens, â quo fùbje£tum quale dun

- taxat dicitur.
C o M M E N T A R I U S.
1. §. Ariftoteles lib, de categ.cap.8.
D 4
dcfinit qualitatem'°°
modo :
24 I N S r I T U r I o N U M
modo : Ποιότης ό31, a25 iv τοῖοί τινες άa, Άάγον3). Hoc
eft, qualitas eft, à qua quales aliqui dicuntur. Hæc definitio
nimis lata eft, idque duplici nomine. Nam primò comple&ti
tur etiam fubftantiarum differentias, quæ de fpeciebus praedi
cantur in quaeftione, qua quæritur, quales fint ; five, à quibus.
fpecies quáles dicuntur: quae tamen differentiæ ad hanc cate
goriam non pertinent, ut fupra diximus: etfi Ariftoteles lib.5.
phyf. cap. 2. &• lib. 4. Metaph. c. 1 4. &• paffim, eas qualita
te$ vocet. Ut autem hafce differentias exçluderemus, dcfini
vimus qualitatem , accidems, &•c. -

2. Deinde omnia accidentia, tefte Porphyrio, cap. 1 o. Im

troduâ. prædicantur in quæftione, qua quæritur, qualis res
fit , modo quodam generali: praeter quem reliqua acciden
tia alium prædicandi modum fibi vendicant proprium ac pe
εuliarem. ' At qualitas non folum generali módo prædicatur in
quæftione qua quæritur, qualis res fit : fed etiam ratione fibi
propria ac peculiari. Atque hoc expreffimus, cum diximus, à
qualitate fubjeétum quale dumtaxat dici, & non alio aliquo
modo, ut caetera accidentia.
11. Qualitatis fpecies funt quatuor, habitu, & dif
pofitio, potentia & impotemtia maturalis, patubilis
qualitas & paffio,forma & figura.
1. $. Singulis fpeciebus duo nomina tribuuntur, ad figni
ficandas qualitates gradu potius , aut tempore, aliave circum
flantia accidentali, quam fpecie, aut effentia diverfas. Nam
babitus & difpofitio, potentia & impotentia, differunt gra
du : patibilis qualitas & paffio, temporc : forma & figura, ra
tion! five modo. -

III. Habitus e$t qualitas adventitia ad operan

dum cum facilitate. -

IV. 'Diffofitio eff habitu imperfe£Hua.

1. $. Habitus Græcè íás, interdum fumitur pro quacum
que forma, quæ à fubje&to feparari poteft, veluti cùm oppo
. nitur privationi. Sic fumitur cap. 1o. lib. categ. & multis aliis
in locis. Interdum pro veftitu ut lib. 4. Metaph. cap.zo. unde
& ultima categoria dicitur categoria g ix**. Apud Medicos
fumitur pro corporis habitudinc, bona vcI mala : undc ivv£ia,
- id
 L o G 1 c A R. L 1 B. I.
id eft , firma corporis conftitutio, qualis crat olim gladiatorum
ac pugilum ; & x»x*£ia, hoc eft prava conftitutio, At hoc lo
co fùmitur pro prima fpecie qualitatis, quam definivimus.
z. Habitus dicitur qualitas adventitia, quia non fluit ab ef
{entia fubjeéîi, aut à principiis effentiæ, fed aliunde advenit :
& , vel à Deo infunditur ; ut, fides , fpes, charitas, prophetia,
aomum linguarum &• c. vel crebris aétionibus acquiritur. Ha
bitus acquifiti vel in corpore funt: ut , ive£ia, five , boma cor
poris habitudo induftriâ acquifita ; vel in animo. Atquc hi vel
in intellcétu : ut , fcientia, intelligentia, fapientia , prudentia,
& ars : vel in appetitu : ut virtutes , & vitia moralia.
3. Difpofitiò, græcè 2|g9;as , vel fignificat ordinem ejus,
quod partes habet : ut, lib.4. Metaph. c. 19. vel qualitatem
quamlibet, quae materiam præparat ad formam fubftantialem
iecipiendam : vcl quamlibet qualitatem primæ fpeciei ; quo
fenfu dicit Philofophus cap. 8. de Categ. ubi de qualitate dif
putat omnem habitum eße difpofitionem , fed mon omnem d/.
pofitionem eße habitum : vel denique habitum inchoatum , &
imperfe&um : quæ fignificatio hujus loci eft. -

4. Habitus differt à difpofitione, quòd, cum altius fub

ječto hæreat, 2go vi&tip@-'gj aguu*7ip6- fit , hoc eft, diu
turmtor ac permamentior, quam difpofitio. Difpofitio enim,
ivximnt*i*i3 twzòusâ,33»£leq. Hoc eft , fa
ut citò fit , ita
cile movetur, ac cito mutatur, ut loquitur Arift. loco citato.
V. Potentia matularis e$t qualitas fenfibus mom ob
'via, qua fabjeéfam matura fua aptum eft ad agendum,
vel patiendum. -

VI. Impotentia e$ diminuta potentia.

I. %. Potentia naturalis, Græcè συzpzig φvaix), differt à
tertia fpecie qualitatis, quod non fit obvia fenfibus , ficut illa.
Eadem differt ab habitu, tum quia ä natura eft, habitus aliun
'de : tum quia fubje&um apturi tantùm reddit ad agendum.
'aut patiendum, cum habitus fubjeétum etiam reddat propen
fum, idque ad agendum expeditè, & cum facilitate. -

* 2. Potentia náturalis dividitur ab Ariftotele lib.4. Metaph.

cap. 1 . in a&ivam & paßivam. Utraque definitur hoc mggg.
Aύψαμις λίγε3), à Pâv âgx% κιτάσεως à gé%3cλῆς ἐν vi;
*• • D. 5 - g® • m
2,6 - I N sT I TU T I oN U M
g®, à j?rtpev, %\ ύς' άτ£g« , # ï ïregor. Hoc eft, po
tentia quadam dicitur principuum motionis aut mutationis im
alio , quatenus eß aliud ; qua dam ab alio, quatenus e/? a
liud. Illa eft potentia aétiva , hæc paffiva. Ex. gr. potentia
generandi , loco movendi, calefaciendi , aedificándi, &c. eft
potentia a&iva : at mollities eft potentia paffiva ad fe&ionem.
3. His addi potcft potentia quædam mixta, quæ, quia
principium mutationis in fe ipfà cft , fimulaétiva eft, & päffi
va: ut, intelleäus , voluntas , &c. ab hac potentiâ fluunt
actiones immanentes: ut, intelligere, velle : â potentiâ aétivâ
aétiones tranfeuntes.
4. Præterea potentia naturalis vel prima cft , vel fecunda.
JPrima eft, quæ immediate fluit ä formä fubjeéti: fecunda ni
hil aliud eft, quam difpofitio materiae , & apparatus organo
rum, quibus prima potentia fuas funëtiones exercet. Ex. gr.
facultas videndi, quatenus fluit ab animi fentiente, cft poten
tia prima : at quatenus confiftit in oculi ftru&tura & tempe
ratione,eft potentia fecunda. Potentia prima nec tolli poteft
à fubjc&to, ncc minui: fecunda & minui poteft & tolli. Cum
crgo impotentia dicitur diminuta potentia , fecunda potcntia
intelligi debet.
5. Ad potentiam fecundam revocandae funt omnes naturae
dotes: tuin animi : ut , angemium , imdoles , memoria : tum
corporis: ut, robur , fumitas , &c. Hujufcemodi dotes, fi
valde imperfe&ae fint , vcluti , fi quis fit obtufo ingenio, la
bili memoria, dicuntur impotentiæ. Si penitus abfint, non
funt qualitates, fed privationcs merae.
VII. Patibulis qualitas eff, que paffiomem efficit
fm femfu, ' -

VIII. Que, fi cito evanefcit, paffio dicitur.

1. §. Patibilis qualitas Græcè dicitur ποιότης τι}ήλx), non
quia (ubjectum , cui incft, ab illa quicquam patitur, fed quia
paffionem efficit in fcnfibus. Huc pertinent quinque fenfüum
externorum gbjeéta propria lux , color, fonus, fapor, odor, &
qualitatcs ta&tiles: quales funt quatuor qualitatés primae,calor,
frigus, humiditas,ficcitasj & quæ ex his oriuntur, ut, gravi
tas, levitas , raritas, de//itas, &c. Harum qualitatum?ingu
- les
 - L o G I c A R. L I B. I. 27.

los (enfus afficiunt fingulæ, color vifum , fonus auditum, ca

f■ lor taétum, &c. ln qüo differunt à figurâ & formâ, quae paf
h. {ionem in pluribus fenfibus efficiunt.
ít. Σ. Si pâtibilis qualitas citò pereat, ut pallor ex metu, ru
bor ex pudore, zrz'£©-, fivc pa(fio dicitur, quia nimirum cum
paffione advenit. Atque ita fit, ut habitâ ratione paffionis po
II. iius, quam qualitatis, quæ ex paflione oritur, non tam dican
f. tur quales, quàm aliquid paffî, qui cjufmodi qualitatibusaffi
ciuntur, ut loquitur Ariftoteles cap. 1 3. hujus libri.
{ì
IX. Figura eff qualitas orta ex terminatione ma
gnitudinis.
X. Forma e$t figura cum colore.
1. §. Forma, Grœcè μ934» dicitur , & e{33>: figura ,
απλα. Forma alia eft fubftantialis, alia accidentalis. Forma
fubftantialis pertinet ad categoriam fubftantiae. Forma acci
entalis in genere nihil aliud eft, quam accidens, quod inftar
formæ fubje&o fuo inhæret. Hoc loco non quælibet forma
accidentalis intelligitur, fed folüm á áíèç Érg5o» x 23zgow
μ op®*), id eft , forma qu« circa tunamquamque rem con/ijfit ,
five, quæ in fuperficie corporis oculis & taétui patet. -

2. Etfi autem figura & forma faepe confundantur , hoc ta

men loco fic diftingui folent,ut figura tribuatur rcbus Mathe
maticis, in quibus nihil aliud fpeétatur , quàm nagnitudo :
forma, rebus Phyficis, in quibus etiam fpe&atur color. A d fi -
guram pertinet , triangulùm, circulus, juadratum,fph«ra,gy
Ilindrus , cæteræ figurarum Mathematicarum appellationes , &
continuæ quantitatis affeétiones : ad formami, pulchritudo »
' deformitas, &c. - -

XI. 7\(otæ qualitatis funt tres : I. Qgalitas ha

' bet contrarium.
1. §. Sic virtus vitio contraria eft , & calor frigori. Con
trarietas reperitur in primâ & tertiâ tantum fpecie, non in fe
' cundâ & quartâ, nifi quod pulchritudo & defèrmutas videan
tur contrariæ, quæ tamen ad formam fpeélant.
Xll. 2. Qualitas recipit magis & minus.
1. §. Hoc eft, intenditur & remittitur. Nam aliud alio
calidius eft, aut minus calidum ; frigidius, aut minu3 ££;
 I.
28. I N s T I T U T I O N U M. -

dum. Haec qualitatum aff.5tio, five nota, vel oritur ex con

trarietate, vel ex difpofitione materiæ. Habitus, & qualitates
patibiles recipiunt magis & minüs ä contrarietate: remittun
tur enim, cum mifcentur cum contrario: & intenduntur
cum à contrario liberantur. Excipitur lux , quæ, etfi fit qua
litas patibilis, intenditur tamen aut remittitur,propter inæqua
lem difpofitionem fubje&ti, quia non habet contrarium. Eo
dem modo intenduntur & remittuntur potentiæ naturales ,
uibus nihil contrarium eft , cum quo mifceri poffunt.
> XIII. 3. Res à qualitate dicamtarfimiles aut diffi
7miles. -

1. §. Nam fimilitudo & diffimilitudo funt rclationes, quæ

rebus conveniunt ob qualitates.

C A P. V I I.
De Relatis.
T H E o R E M A I.
Pός τι δέ τοι&£@ λάγε3), 3** gv%, £rig %37v,
- £tigov àvai x£y*5), rjözagà gÂ\a; 735; £ttgor.
Hoc eft, relata dicuntur, qua id ipfùm quod fumt.
aliorum effe dicum/ur, aut alio modo ad alimd refe
?r/4/7f/47*.
C o M M E N T A R I U S. -

, I. %. Relata , Græcè π σ&ς τι , id e(t, ea qua funt ad

aliud, in plurali numero dicuntur , quia relatio ejufmodi
accidens eft , quod non tantùm in aliquo eft, ut in fubjeéto,
fed refertur etiam ad aliud.
*, Haec definitio relatorum exflat initio cap. de Categ.
Telata dicuntur aliorum , hoc eft , referuntur ad aliud in geni
tivo cafu : ut , pater, etl filii pater. Vel quovis alio modo,hoc
eft , in alio cafu: ut, fimile eft fimili fimile, majus eft minore
majus. Hoc quod funt, id eft , eodem illo nomine, quo appel
lantur. Sic pater,dicitur filii pater,dominus,fervi dominùs. At
tcncbræ noa dicuntur quidcm lucis tenebr«,vcrum lucispriva
- tioi
 IL o G 1 c A r. . L t B. I. 29
tio, ac proinde tenebræ non funt in relatis , quia non dicuó
tur cíe altcrius hoc quod funt. Hæc dcfinitio generalis eft, &
multis competit, quae non funt hujus categoriae,ut cx (equcn
tibus divifionibus liquebit.
II. Relata dividuntur vulgo im relata fecundum -

dici , & refata fecundum effe.

1II. Relafa fecundum dici fumt res abfòluta, quae
relationem includunt aut connotant, ideoque mom ef
fentia, fed momine tenus folámodo referumtur ad aliud.
1V. Relata fecumdum effe fùnt oj; τὸ δra, r&vr&v
331 t'rg6; tu rà; &etv. ld eft : quibus effe idem eß
atque ad aliud aliquo modo fe habere, five quorum to
ta effentia pofita eff im refpeëtu ad aliud.
1. §. Relata fecundum dici & fecundum cffe , non natura
relationis, fed nominibus differunt. Nam nomina, quae re
latis fecundum dici conveniunt, fignificant per fe primò rem
abfolutam , & fecundario connotant relationem, quæ in illa
abfoluta re includitur : at relatis fecundum efle tiibuta funt
ejufmodi nomina , quæ per fe primio fignificant relationem , &
connotant rem abfolutam , quam ifta relatio, tanquam fub
je&um fuum, praefupponit. Ex. gr. fcientia & fabile nuncu
pantur relata (ecundum dici , quia fcientia eft nomen qualita
tis, quæ refpe&um ad obje&tum fcibile includit. Itaque rota
{cientiæ effentia non eft potita in refpeétu ad objeâum fcibile:
imo efíentia fctentiae eft abfoluta qualitas., quae tamen referri
dicitur ad aliud, quia relationem connotat. At pater & filius
funt relata fecundum effe , quia voces iftae pcr fe primò fignifi
cant,relationem five refpeétum mutuum : ideoque tota patris
èffentia, quatenus eft pater, pofita eft in refpectu ad filium ; &
effentia filii, in refpe&tu ad patrem. Quid enim aliud eft effe
patrem, quam habere filium : & cffe filium, quam habere pa
trem ? -

2. A relatis fecundum dici nihil aut parum differunt relata

tranfcendentia, fic di&a, quod limites catcgoriarum tranfi
liunt, aut tranfcendunt. Nulla enim res eft , cui ejufmodi re
lationcs non convcniunt. Sic accidens rcfcrtur ab fuº
- - jcétum ,
 O I N s T I T U T I o N U M'
j€&um, aëìio ad obje&um , pars ad totum, caufa ad caufa
tum, &c. -

V. Dividuntur etiam relata im relata realia , có

relata rationis.
VI. Relata realia fùnt , quæ frámaturâ, & abf
ue mentis ope referuntur adaliud. -

VII. Relata
referuntur rationisfùnt, quæ fola mentis operâ
ad aliud. v

1. §. Ex. gr. pater & filius, maritus & uxor, & id genus
alia , funt relata realia; quia, quod pater fit filii pater, & ma
ritus uxoris maritus, non dependet â mentis noftræ cogitatio
ne. A: dextrum &• fimißrum funt reláta rationis: quia, quod
jnter duas columnas confiftenti, hæc dextra fit, illa finiftra po
tius, quam contra , à mentis ordinatione eft. Hoc fenfu ccelo
quoque dextrum & finiftrum, ante & poft , cæterafque pofi
tionüm differentias attribuimus. Quod vero manus una dex
tra dicatur , altera finiftra , non rationi, fed naturæ tribuen
dum videtur. Ad relationes rationis etiam τωτάτης five identi
tas revocanda eft. Nam cum aliqua res cum feipfa ita compara
tur, ut dicatur eadem fibi ipfi , una illa res ab intelle&u fic
ufurpatur, ac fi eflent res duae. Huc etiam refer entia rationis,
quæ ad fe mutuo referuntur, ut, genus & ffecies , fubjeäum
& pradicatum , �^£. -

VIII. In omni relatione requiritur fubječtum &'

termimtts,
1X. Subjeítum vocatur, cui relatio tribuitur,five
qui dadaliud refertur.
X. 7ërminus ad quem fùbječtum refertur.
XI. Sabjeílam dicitur relatum , & termimus corre
latum , cum relatione affè&#a funt , ac cum illa comfi
derant aer. -

XII. Relatum & correlatum referumtur adfé mu

tuo: idquc non ama fedgemina relatione.
XIII. In qua reciprocatione , quod eíí fubje&um
44/74/5
 L o G I c A r. L 1 b. I. 3r
unius relationis , id terminus e$t alterimu , & viçe
versâ.
XIV. Quemadmodum & quod in uma relatione re
latum e$t, id e$t correlatum in alterâ & vice versâ.
1. §. Hæc ut intelligas, cogita inter patrcm & filium duas
relationes interccdcre : quarum altcra , qua pater ad filium re
fertur , paternitas appcllatur vulgo; altera , qua filius refertur
ad patrem , filiatio dicitur. Patcrnitas autem & filiatio non
funt una, fcd duae relationes à fe invicem diverfæ : quia aliter
pater fe habct ad filium, aliter filius ad patrem. Hæ duæ rela.
tiones rcquirunt duo fubje&ta , & duos terminos, qui funt duo
homines, puta , Philippus & Alexander. Philippus eft fubje
&tum paternitatis. Alexander terminus. Contra Alexander • (b
fubjeéìum filiationis, Philippus, terminus. Similiter pater
eft relatum in paternitate ; filius, correlatum: contra in filia
tione, filius eft relatum , pater, correlatum.
». Cæterum fubjeétum relationis vulgo diftingui folet in
fubjeétuâ inbæfionis & fubjeétum denominatiojis. Subje
&tum inhaefionis ajunt effe fubftantiam, cui relatio more cæte
* rorum accidentium inhæreat. Subjeétum denominationis vo
cant, cui relatio tribuitur , five quod ad aliud referri dicitur.
Quod vel fubftantiam efle dicunt , vel accidens, Haec duo fub
jeéta volunt interdum coincidere, ut in paternitatc : quae in eo
ipfo eft , puta in Philippo qui patcr dcnominatur. lnterdum
*ajunt ifla difcrepare ; vcluti cum duæ lineæ dicuntur æquales :
relatio enim æqualitatis lineis quidem tribuitur , ajunt, at ea
inhæret fubftantiæ cuidam lineatae, five longae. Haec plus ha
bent fubtilitatis , quam veritatis. Nam relatio nihil eft aliud,
quam zíais five refpe&us unius rei ad aliud, & ad aliud refer
ri nihil eft , quam re$$ m zw; ixeiv, id eft, ad aliud aliqvo mo
do fe habere : atque ideo relationes non tam inhaerent alicui
fubjeóto, quam adhaerent. Id vero , cui adhærent, nihil eft,
aliud quam fubje&um illud quod referri dicitur ad aliud,
five quod ab illis denominatur: quod an fubftantia fit an acci
dens, nihil intereft. -

XV. Relationes quadam ponuntur pofito fubje&io

& termino, aliæ præterea fundam emtmmXVI.
i
reqttirant.
Fi//7
32. Issr1 ru r 1 o N v M
XVI. Fundamentum e$t id, quo mediante relatio
fùbjeéto competit.
1. §. Ex. gr. cum ovum ovo fimile dicitur , relatio fimi
litudinis, quæ inter duo ova intercedit, in unoquoque ovo
oritur, finiulatque alterum ovum incipit exiftere, nec quic
quam ad iftam relationcm requiritur, praeter duorum ovo
fum coexiftentiam, quod illius fundamentum effe poffit. At
relatio dominii non oritur in fubje&to , fimul atque terminus
exißit, fed oportet aliud quid intercedere, quo relatio domi
nii & fervitutis fubnixa eft. Qui enim dominus eft alicujus,
ideo dominus eft, quia illum in bello captum fervavit , aut
quia eum emit: & fervus ideo alicujus fervüs eft , quia ab illo
férvatus eft, aut emtus. Sic fundamentum paternitatis e(t,
genuiffe quempiam, & filiationis, ab illo cffe genitum.
XVII. Relata vel funt ffnomyma five ejufâem mo
minis, vel heteromyma fivediverfi nominis.
1. §. Relata fynonyma nuncupantur vulgo relata æqui
parantiae ; ut amicus, ruvalis, ho/pe;, &c. Heteronyma dicun
tur relata difquiparantiae ; ut , pater &• filius, dominus & fer
vus, &c. Si relatio, quæ heteronymis competit, nomen habet,
alterum duorum vocatur rclatum , nempe illud, à quo relatio
nomen habet ; alterum vocatur correlatum. Si relatio nomi
ne caret, veluti cum emtor refertur ad venditorem , rclati
& correlati diftinâio pendet à nobis ; ut & in relatis (ynony
mis. Nulla enim ratio eft cur emtor potius relatum dicatur
quam correlatum ; aut duorum amicorum hic potius , quam
alter. -

XVIII. Nota relatorum fumt quinque.

I. 7Relata habent contrarium.
1. §. Relatum non eft contrarium correlato fuo ; fed u
num relatum alteri relato contrarium eft. Haec nota non con
venit relatis per fe, fed ratione fundamenti, aut fubje&i. Ideo
' que nonconvenit omnibus relatis, ( nam nihil eft contrarium
patri aut filio, duplo aut dimidio) fediis tantum, quæ nitun
iur contraiiis fundamentis, aut quæ conveniunt contrariis
fub;*&tis. Nam amicus & inimicus funt contraria, quia fun
damen
 L o G I c A R. L 1 b. I.
damenta amicitiæ & inimicitiæ, benevolentiafcilicet & mafç.
volentia, contraria funt. Similiter, fimilc & diffimile, æquale
& inæquale,contraria funt, quia rcs ipfæ, five fubjc&a, cofitra
iia (unt. Similitudo enim eft inter eafdem qualitates : & æqua
litas inter eafdem quantitates: at diffimilitudo eft inter quali
tates diverfas, & inæqualitas intcr diverfas quantitatcs.
XIX. 2. Relata recipiunt magis & mimus.
1. §. Haec quoque nota relatis convenit ratione fubjeâi,
aut fundamenti : ideoque non convenit omnibus relatis, (nam
pater aut dominus non eft alio magis pater aut dominus ) fed
iis tantùm, quæ nituntur mutabili fubjeâo aut fundamento.
Quando enim fubjeétum aut fundamentum variatur, relatio
intenditur aut remittitur.
Ex. gr. quæ inæqualia funt , inæqualiora fiunt, aut minùs
inæqualia, cum quantitas, quae fubjcctum inæqualitatis eft, in
altero duorum major fit, aut minor. Et quæ diffimilia funt,
`• diffimiliora fiunt aut minus diffimilia,quando qualitas in alte
ito duorum intenditur aut remittitur.

XX. 3. Relata reciprocantur.

1. §. Hoc eft, omne rélæum refertur ad correlatum reci
procum : ut, dominus eft fervi dominus, & fervus domini fer
vus : duplum dimidii duplum , & dimidium dupli dimidium.
Fit autem faepe ob vocabulorum penuriam, ut hæc reciproca
tio non appareat, Nam caput eft alicujus caput, & ala alicujus
ala : nec tamen his rcfpondet idoneum correlatum. Nam ani
mal non poteft cffe idoneum correlatum capitis, quia nono
mniaanimalia caput habent: nec avis poteft effe idoneum cor
relatum alae,quia ctiam mufcae, vefpae, vefpertiliones, &c. alas
habent, nec tamen funt aves. Igitur tum neceffe cft (inquit
Arißoteles hoc capite ) όνοματτzrouei», id eft, vocabula fingere,
quamvis non adeo ufitata.Ut ergo in diétis relatis appareat re
ciprocatio, dicendum cft, eft capitati caput , & alaeß alati
ala , &c.

XXI. 4. Relata funt ßmul matura.

1. §. Nimirum, quatenus funt relata. Etfi enim Philippus
prior fit Alexandro, non cft tamen Philippus patcr , antequam
Alexander fìt filius, - -

- - E XXII;
 4 * I N s T I T U T I o N U M
XXII. 5 Relata fumt fimul cognitione.. -

1. %. Quia nimirum relatorum alterùm, quatenus relatum

eft, non poteft fine altero cognofci.Nam etfi cognofci poffit is,
qui filius cft, non cognito co , qui illias pater eft , non tamen
cognofci poteft, aliquem effe filium ; nifîcognofcatur eum ha
berc patrem : nec cognofci potcft ; cujus filius fit aliquis, fi i
gnoretur, quis fit illius pater. - -

C A P. V III.
De A&tione & Paflione.
- T H E o R E M A I.
A Ctio eff, â qua dicimur agere. : , -

II. •^4gere e$t aliquid efficere. -

111. Paffio e$t, â qua dicumurpati. -

IV. 'Pati e$t recipere effe£tum agentis. - • ,

C o M M E N T A R I U s.
1. W. A&io & paffio non tam funt rcs, quam via ad res, aut
modus, quo res fiünt, ac fluxus ejus, quod fieri dicitur.
V. In aétionibus di$tinguenda funt, agens patiems
five fùbječtum, termimus a quo, & terminus ad quem.
1. W. Ex. gr. in calefaótione, agens eft ignis, aut Sol ; pati
ens, five fubje£tum, is qui calefit terminus a quo, frigus, ter
minus ad quem,calor. Qui enim calefit, ex frigido fit calidus.
Tcrminus ad quem eft femper vcra aliqua res : fed terminus à
quo, interdum quidcm vera res eft , termino ad quem contra
fia: ut id calefaétione: nam frigus & calor funt veræ qualita- .|
tes,fibique invicem contrariæ.Interdum tamen terminusàquo
nihil aliud cft quam mera privatio terminiad quem:veluti,cum
quis ex indocto, doctns efficitur. Cum enim termino ad quem
nihil eft contrarium , terminus á quo illi privativè opponitur.
VI. In omni aífione neceffario requiritur agens,
termimus à qao , & termimus ad quem. -

V 11. Et, fi termimus ad quem , mom pore$ perfe

fubfíiere, reqiuritur etiam fabje£ium, fivepatiens.
VlII.
 -

------- -

1, o G 1 c A R. L I B. I. 35
VIII. Si termimus ad quem perfe fubfiffit , aííio
[:!. confiftit fine patiente.
Ít j. §. Etenim, cum aétio nihil aliud fit,quam fluxus effe&i, .
:m. five termini ad quem in fieri, ut loquuntur, fi terminus ad
Ei quem fubjeétum requirit, ut fit in omni a&tione , excepta
creatione, etiam aétio fubje&um requirit. Cum autem crea
tionis effeétum, five terminus ad quem , fit integra fubftantia ;
fit, ut creatio fubjeétum five patiens non habeat. Nihil enim
aliud eft creatio, quam produétio rei ex nihilo, id cft,ex nulla
fubjeétâ materiâ.
1X. Cum aëtio fubjeífumfivepatiens habet, non e$t
in agente, fed im patiente.
,IW. Aétio enim (ut diétum eft) eft fiuxus effe&i:ac proin
de in eo fubjeéto effe debet, in quo eft efficium. Atqui effé
&üm eft in patiente: ergò & aëtio debet effe in patienjc.
X. Imo aëtio & paffio re ipfa non differunt, fedre
$pe£ta tantum ad diverfa.
1. §. Unusenim unius effeéti fluxus eft, qui quatenus ab
agente procedit, aétio dicitur ; quatenus in patienté recipitur,
paffio vocatur. Vt enim via, quæ Athenis Thebas dueit,& ea,
quæ Thebis ducit Athenas, una tantum via eft ad diverfos ter
minos collata, utque acclive & declive in monte folo refpe&u
differunt: ita quoque aétio & paffio hoc tantum modo diffc
runt, quod illa referatur ad agens, hæc ad patiens.
XI. &1tfio alia eff immanens, alia tranfiems.'
XII. Attio immanens eft , cujus effeéium eß in
agente : ut intelligere, velle. -

XI1I. .£tio tranfiens eft, cujus effe£tum e$t im alio:

pt , urere, verberare.
XIV. In aítione immanente agens &patiens idem
fùnt ; in tranfeunte re ipfà differunt. -

XV. Actio tranfiens dividitur pro diverfitate ter

mini ad quem, in quatuor fpecies.
Primatur
eft adfubftantiam
corruptio, : ut, generatio, cui opponi q.

E , $ecunda
36 I N § r 1 rUT I o N uM
Secunda adquantitatem : ut, accretio, cui opponi
tur diminutio.
Tertia ad qualitatem : ut, alteratio.
Quarta ad locum five ubi : ut, motus localis.
• 1. §, Haec traduntur ab Arift. cap. 14. Categ. Sed pleniùs de
iis agendum eft in Phyficis.
XVI. 'Poteff etiam aëiio dividi in univocam &-
aquivocam.
XVII. •/£iio univoca eff, qua agems producit ef
fe£iam faa fpeciei.
XVIII. e^diiio æquivoca, qua producit eff.&fum
diverfè fpeciei.
1. §. Veluti , cùm musgenerat murem, aut calor calo
rem , eft aétio univoca: at cùm fol mures generat, aut lux
calorem , eft aétio æquivoca.
XIX. 'Denique dividitur aétio in perficientem &
corrumpentem. -
XX. e^£tio perficiens eff, qua aliquid efficitur,
fine ullius rei de&#ruétiome.
XXI. e^£tio corrumpems, qua aliquid efficitur ,
& aliud deftruitur.
1. §. Ex.gr. illuminatioeft aétio perficiens, quia cum aër
illuminatur,Tumine perficitur , nulla re aut forma deftruéta.
At generatio, & calefa&io, funt a&iones corrumpentes: quia,
cum animal aut tale quid generatur , fimul aliud corrumpitur:
& qui calefit, calorem fufcipit amifTo frigore. Caufa hujus di
fcriminiseft, quod aétio perficiens verfetur inter terminos pri
vativè oppofitos ; corrumpens , inter terminos contrarios aut
difparatos.
XXII. Notæ aëiiomis duae fùnt.1.48tio habet comtrariâ.
XXIII. 2. Aelio recipit magis & minùs.
1.§.Ex.gr.calefa&io contraria eßfrigefaéìioni:& alia magis
calefaciunt,aut frigefaciunt, alia minüs. Magis calefacere hoc
loco,non eft ccleriùs ; fed intenfius calcfacere, hoc eft, inten
fiorem calorem producere. Utraque nota convenitaétioni ra
*tionc termini ad qucm.Itaquc ncutra omnibusa&ionibus con
venit
 - L o G 1 c A R. L 1 B. I. 43
venit, fed iis tantùm, quarum tcrmini contrarii funt, & intéí
fionem & remiffionem recipiunt. Itaque generare , figura
re , &c. non habent contrarium, non intenduntur etiam aut
remittuntur: quia fubftantia aut figura ncquc contrarium ha
bet, neque intenditur aut remittitur. .

z. Atque hæc omnia quæ de aétione diximus, etiam paf

fioni conveniunt. Eædem cnim utriusque divifiones, cæ
'dcmquc notæ funt. . - - - - - -

C A P. IX.
De quatuor poftremis categoriis.
T H E o R E M A I.
UI Ei eft modum, quo res fimitae alicubi effe dicuntur.
C O M M E N T A R I U S. -

I. §. Ubi à loco differt , quod locus cum ftriäe fumitur,

folis corporibus, Ubi etiam fubßantiis incorporeis, fi finitæ
fint , conveniat. Nam fubftantiæ incorporeæ dicuntur efle in
loco definitivè , hoc eft, fic dicuntur cffe alicubi, ut non fint
quidem alibi, fed tamen,ut locun non occupent, aliafque fub
ftantias, five corporeas , five incorporeas ex illo loco exclu
dant: quod eft improprie in loco effe. At fubftantiæ corporeae
dicuntür effe in loco circumfcriptive,hoc eft, dicuntur occupa
re locum,& alias fubftantias corporales ex eodem loco expclle
re: quod eft proprie in loco eße. Dixi fi fimit« fint. Nam Dcus ,
qui infinitus eft, non alicubi, fed ubique effe dicitur.
I. Eft & aliud difcrimen inter locüm & ubi.Nam locus per
tinet ad quaeftionem, quâ quæritur, quanta res fit, five, quan
tum loci occupet, ubi fpeétat ad quaeflionem, qua quæritur u
bi, aut unde res fit 5 quâ, aut quo abiit. Atquc ca , quæ hifce
quaeftionibus redduntur: ut, domi fùris,ruri, in templo,hinc,il
linc, huc, illuc, hac, illae, &c. in hac categoria collocantur.
II. Quando eff modua, quores finitæ aliquando effe,
fuiffe, autfore dicuntur. - - -

i. §. Quamdo differt à tempore, propriè ( ri&eque diéto ,

ut ubi à loco. Nam tempus ftriétc fumtum convepit rebus tan
tum fucceffivis, & in perpetuo motu ac partium fluxu confi
ßentibus. Definitur enim nmmerus motus fecundum priua &•
pofferius, lib. 1. Phyf.cap.- 1 1.- AtE qüando
- 3 ' ctiam tribuitur***
* •- • •
púQ
38 INs T 1 T U T I o N u M -

momentaneis & permanentibus,fi finitæ fint. Quæ enim infi.

nitæ funt atq; æternae,non aliquando,fed femper efîe dicuntur,
2. Praeterea vocabula temporis pertinent ad quantitatem,
& ad quæftionem, quæ fit per quamdiu : ut hora, ammus,
feculum, &c. At vocabula,quae ad hanc categoriam pertinent.
refpondent quæftioni, quæ fit per quando : Tut , hodie, cras,
heri ; «ftate , vere, calendis , monis , ConfuleMamlio, &c. '
III. Situs eff ordo partium corporis in fe.
1. §. Situs enim convenit folis corporibus.Nam ordo par
tium in tempore , aut in numero, fitus appellari non confue
vit. Etfi autem fitus mutari non poffit fine motu locali,qui eft
motus ad ubi; non eft tamen fitus cum ubi confundendus, ne
quidem in corporibus. Poteft enim ubi mutari, non mutato fi
tu: veluti , fi quis fine ulla partium motione veheretur de loco
in locum. -

2. Situs alius naturalis eft,ut fitus brachii ad fcapulam, aut

manus ad carpum: alius voluntarius ; ut, federe, ftare , ja-'
cere , promum , fupimum eße, &c. - -

IV. Habutus eft modus, quo veffis , aut aliquid im

far veftis corpori circumpofitum, appenfum , aut a
lio aliquo modo adjunétum eft. ,
1. §. Huc pertinent vocabula quæ veftium, armorum , &
fimilium rerum conjunétionem cum corpore fignificant: ut,
veßitum, armatum, togatum, galeatum , haftatum , barba
tum, tapetibus aut aulais inßratum effe, &c. Hæc & fimilia
vocabula non fignificant veftem aut arma ; fed veftis, aut ar
morum conjunétionem cum corpore. Quod fignificavit, Ari
ftoteles, cum lib. 4. Metaph. cap, 2o. dixitThabitum effe ,
cwipy{aw τρέχλ@- è izo $ig, id eft aäum habemtis , &• ejus ;
quod habetur ; & habitum effe μετχάω τά άχοντ@- i&* %, *3
* izop&ns i&j1@- , id eft , inter eum qui veffem habet , &
veftem qua habetur. Atque hæc dc categoriis. -

C A P. X.
De Prædicabilibus in genere. |
' T H EoR E M A I.
ID Icamus nunc de thematum fimplicium affíiibmi
 * L o G 1 c A R. L 1 B. I.
b us , five notionibus fecundis ; que , ut diximus , ex
orerum in categorià diffofitarum, ac primarum notio
zzum collatione oriuntur. -

II. Eæ vel fimplices fumt, vel comjuméíæ.

III. sAffe£iiones fimplices fùnt, que fingulis rebua
fèorfim conveniunt.
iV. .Suntj, vel prædicabilia, vel totum & pars,vel
caufà & caufatum, vel fubjeétum & adjunctum ..
.V, e…4ffèttiones conjunítæ funt, quæ pluribus rebus
comjunétim conveniunt.
VI. Suntque vel convenientia, vel diverfitas, vel
oppofitio , vel ordo.
C o M M E N T A R I U S.
1. §. Etfi genus ad fpeciem referatur, totum ad partem ,
caufa ad cau(iitum, fubje&um ad adjunétum, alterumque fine
altero non confiftat: unaquæque tamen res feorfim genus , to
tum , caufa, fubje&ifrh, &c. dici pote(t. at uni rei feorfim, ut
, una eft, non potcft tribui convcnientia, diverfitas, oppofitio,
aut ordo. -

VII. 'Pradicabilia fùnt, quæ de pluribus, vere, pro

priè, maturaliter, atff, immediatè affirmantur.
1. §. Prædicabile (Græcè κατηρ39;έμου) & univerfàle, etfi
re ipfà non differant, (omne enim univerfàle prædicari poteft,
& omne prædicabile debet effe univerfale) fatione tamen di
verfa funt. Nam univerfàle quatenus univerfàlé eft, prædicatur
de inferioribus, in quæftione, quâ quæritur , quid fint: at præ
. dicabile quatenus eft prædicabile, prædicatur etiam de coordi
natis, idque in quæftione , qua quæritur, qualia fint. Itaque,
cüm quinquie fint prædicabilia , tantùm duo tamen univerfalia
funt,genus & fpecies. Nam differcntia, propriùm , & accidens ,
quatenus talia funt, non funt univerfalia, fed tantùm quatenus
funt genera,aut fpecies eorum, quae fub illis continentur. Ex.
gr. {ènfus eft proprium animalis . fed non eft univerfàle , qua
tenus, ut propriùm de animali prædicatur ; fed quatenus prae
dicatur de vifu, auditu., & caeteris fenfibus , ut genus.
2. Prædicabilia dicuntur affirmari. Enuntiatiönes cnim ne
E 4 . gatae
 go I NsT 1 T U T 1 o N uM
fie non pertinent ad prædicabilia, tum quia non explicant quid
aut qualis res fit,fcd quid aut qualis non fit: tum qüia attributâ
negata infinita funt. Additur de pluribus, ut excludatur indivi
duum, quod de fe ipfo tantum prædicatur, ideoque non facit
ad alterius rei explicationem. Verè) Nam quæ affirmantur fal
fo, diffentanea funt fubje&o de quo affirmántur, ideoque infi
nita. Propriè) Nam etiam prædicatum improprium, fubje&o
fuo diffehtaneum eft, nifi proprio vocabülo permutetur. Ex.
gr.in hac enunciatione impropria. ira eß cos fortitudinis fubje
&tum ira,& prædicatum cos, funtdiffentanea, alterumque alte
rius naturam non declarat:ideoque hæc prædicatio impropria,
revocanda eft ad hanc enuntiationem propriam, ira auget forti
tudinem,& tunc eft prædicatio propria.Naturaliter)praedicatio
naturalis dicitur, in qua fubjicitur & prædicarur quod na
turâ fuâ fubjici & prædicari debet : quod fit, cum fuperius
prædicatur de ioferiore ; ut, homo eß amimal: vel accidens de
fubftantia, ut, mel ef? flavum: vel conctetum de abftraéto; ut,
voluptas eß jucunda.Prædicatio ergo contra naturam erit,cum
aut inferius de fuperiore prædicatur ; ut, animal eft homo: aut
fubftantia de accidente ; ut , favum ef? mel: aut denique ab
ftraétum de concreto,ut,jucundum eßvoluptas. Poftremò ad
ditur immediate:quia praedicabilia comparantur cum proximo
fubje&o. Itaque hæc prædicatio,homo fentit,non poteft ad ul
lum prædicabile revocari. Nam fentire neque genus hominis
eft,neque fpecies,neque differentia,neque proprium,neque ac
cidens: nimirum,quia homo non eft proximum fubjeétum fem
fus, fed amimal. Itaque hæc prædicatio, animalfentit, fu
ímcnda eft , eaque pertinet ad proprium. , ' - -

VIII.
différe ntia,Prædic
propriabilia
um , funt quimqu
& acciden s.e : gemus, fpecies , i.

1. §. Hic numerus fic colligitur: Quicquid de alioaffir

matur eo, quo diétum eft , moâo, vel continetur in effèntia
fubje&i fui,vel in illius effentia non continetur.Quod in effen
già fubje&i continetur , vel praedicatur in enuntiatione, qua
dicitur, quid fit fubjeétum, velin illa, quâ dicitur, quale fit.
Quod prædicatur in enunciatone , quâ dicitur, quid fit,
vclcxpiimi; c£ntiam fubjeâiimpctfcäè, & cftgefius : vci
- Pcr
 L o G I c A R. _ L 1 B. I. 4I
perfe&è & plenè,& eft fpecies. Quod in effentia fubje&i coníú
netur & exprimit quale illud fit, eft différentia.Quod mon con.
vinetur in c(fentia fubjeéti, vel praedicatur de fubjeéto fuo ne
cefîàriò, & eft proprium, vel contingenter, & eft Accidems.
z. Hunc numerum non auget definitio: quia non eft prae
dicabile fimplex, fed compofitum ex genere & differehtia.
Neque etiam genus duo prædicabilia conftituit, quamvis prae
dicetur de fpeciebus, & earum individuis, neque differeritia •

ant proprietas generica, quamvis non folum de generibus,

fed etiam de fpeciebus, atque individuis prædicentur : quia
prædicabilia comparari debent cum proximo atque immediato
fubjeéto; genus cum fpeciebus, non cum individuis ; & dif
ferentia aut proprietas generica cum genere, & non cum fpe
ciebus,aut cum individuis, ut paulo ante diétum eft.
3. Quod quidam ajunt , etiam partem praedicari de toto,
caufam de effé&o, adjun&um externum de fubjeéto, ac pro
inde plura effe prædicabilia quam quinque, nullius prórfus
momenti eft. Nam pars non prædicatur de toto in cafu reéto,
neque caufa de effeéto, neque adjunétum externum de fub
jc&to ; fed tantùm in cafu obliquo. Neque enim dicimus,
amimal eß caput, fed,eft capitatum,aut tale quid: non dicimus
ctiam, eclipfis eß unterpofitio terre ( nifi impropriè, ) fed fit ob
interpofitionem terra: neque miles eß gladius, fed eff gladiatus.
Et ejufmodi prædicationes revocari debent ad ά,
proprium , aut accidens. -

IX. Ufùs prædicabilum vel communis e$ , vel pro

rius. - -

X. Ufus communis e$t, infervire formandis defini

tionibus, divifionibus, fjllogifmis, & methodo.
XI. Ufus proprius eft duplex. 1. QDeclarare quid
im amaquaj, categoria fùperius fit, atque imferius, quid
primum,quid ultimum,ac proinde,quidfùbjici fua ma
tura ac prædicari aptura fit. • ' ' ' • •
XII. Hunc ufum habent gemus fpecies,& diffirentia.
XIII. 2. Offendere, quo modo accidentia prædicem
ttr de fubßantia, * . ------
-
 42 IN s T 1 TU r I o N U M
XIV. Hoc præ$tant proprium & accideas.
I. §. Utrumque ufum indicavit Porphyrius c. 1. Ifagoges.
Quare non funt audiendi, qui proprium & accidens hujuslo
cieffe negant.
• C A P. X I.
De Genere & Specie ».
T H E o R E M A I.
Ev©- & τὸ Ζ ττλειόνων έ φαφεgávrov τγ eiJe, ,
êv τύ τί δ37 tztnyog&p%yov. Hoc eft, gemus e$t,
qpod de pluribus,& fpecie différentibus prædicatur, in
quæ$tione, qua quartur, quid resfit : ut, quid aft ho
mo, aut beltia? animal. -

C o M M E N T A R I U s.
I. 6. Genus, %'3» dicitur, ab inafitato verbo %'», in cu
jus locum fucceffit 34 yvw, nifi quod pleraque tempora inufita
ti thematis reman(erint. Hinc faótuim eft Iatinum genus. Nam
• pro gtgno, geno dicebant antiqui à quo manfit præteritum ge
nui, & cætera tempora quæ inde derivantur. Ceterum genus
in communi fermQnis ufu, tefte Porphyrio, fumitur pro malti
tudine hominum, qui ab eadem ftirpe ortum trahunt ; veluti
cùm dicimus, Heraclidarum genas: vel pro ftirpe ipfà , five
pro majoribus, à quibus ejufmodi multitudo orta eft ; veluti
cum nobilitas ab Ariftotele in fragmentis dc nobilitate defi
nitur, virtus generis, id eft claritudo majorum. In Philofophia
fuumitur genus pro eo, cui fpecies fubje&ae funt, illorum gene
rum fimilitudine ita appellatum. nam ut majores primcipium
funt fu.e pofteritatis, utque pofteri cognatione quadam fe con
tingunt ; qui ab eodem genitore oriundi (unt: ita quoque ge
nus aliquo modo Principium eft fuarum fpecierum , ipfaeque
fpccies fubje&ae inter fe eatenus, conveniunt , quatenus in ge
raere confentiunt. -

2. Definitio generis exftat lib. 1. Top. cap.5. & apud Por

Physium cap.v.Cum autcm gcnus dicitur de pluribus Érædicari,
« - difìia
 L o G 1 e A R. -
L I B. I.
- - - 43
aiftinguitur ab individuis. Cum dicitur praedicari de pluribùs
fpecte differentibus, diftinguitur à fpecicbus , quæ prædicantur
; äe pluribus numero differéntibus. Specie diffcrre dicuntur,quæ
$íí effentialiter fub eodem genere : ut, homo &• beftia.
Cùm dicitur genus prædicari im quafione, ijuà qu«ritur, gutd
res fit , diftinguitur à differentia , proprio , & a$$idente. Etli
enim geuus n6n abfolvat quaeftionem , quid e/? , (hoc enim de
finitionis efl) appofitè tamen ad illam per genus refpondetnr.
II. EiJ3; 33, tò τατ'άμέρον άτὸ 3 )jac. Hoc e{t ,
fpecies eff, qua collocatur fub genere. Vel Eid% £iv, §
~rò {%©- ratnyog£3)éw tt) t£%37.h. e. fpccies eff, de qua,
genus prædicatár, in quæftione , quâ quæritur, quidfit.
1. §, Species dicta eft ab antiquo & inufitato verbo fpecto,
id eft, video: unde afficio, refpicio , & c. Graecè e'}®- dici
tur ab ei?» , video , Species enim ia communi fermone fignifi
cat externam rei foimam, quæ fpcctabilis ctt. Quod por
phyrius probat hoc verfu :
IIp&rov p%, éìg&. J31©. tvpzvyiJG),
Primo quidem , fpecie dignus eß imperio.
Hunc verfum Euripidi tribuit Stobæus fermone de pulchritu
dine, & Athenæus in Deipnofophiflis lib 1 3. (ed apüd Euripi
dem hodie non reperitur.
2. Duas Porphyrii definitiones propofuimus, verbis tantùm
difcrepantes. Utraque communis cft omnibus fpeciebus. In
utraque fubintelligi debet proxime. Nam etiam genus praedi
eatur dc individuis, cique individua fubjiciuntur; fcd median
tc fpecie » non proxime atque immediatè. ' * ...

III. Gemas aliud eß, γυιάτον , h. e. generalif

fimum , five ßimmaum ; aliud άπαλληλον h. e. fubalter
num, fìve medium. . … , . . .
IV. Simtfiter & fpecies alia eff eJ}κωτ&rm , h. e.
fpecialiffima, five infima ; alia fàbalterna.
V. gemus generaliffimum ef?, 8, %©-£v, & 31v
άσ@-,hoc eft , quod, cum gemus fit, non eff fpecies,
Vel ęrip á á áy ein öÄAο άπ2ψα€.€n:3c 3%@. , hoc eft,
quo non ef? aliud fùperius genus, •
44 I N s T I r U T I o N U M
VI. Species fpecialiffima e$t, fi, £iJ©. £ræ, * &v ei;
•}}@, hoc eft, quæ, cum fpecies fit; mon e$t gemus: vel,
μεθ υ ἀ ἀ ejw άλο άπο&€wwôc çìåç}, hoc eft , quâ
mon e$t alia inferior fpecies.
VII. genera & fpecies fubalterna dicuntur, quæ
inter fummum gemus, & infimam fpeciem interjeéta,
refpeëtu inferiorum dicumtur genera ; refpeétu fùpe
riorum, fpecies.
1. §. Hac de re vide Porphyrium. Ut autem haec generum
& fpecierum fubordinatio intelligatur, fit pro exemplo cate
goria fubftantiarum : in qua ipfa fub$tantia fummum genus
eft ; homo , fpecies fpecialiffima. Quae inter fubftantiám &
hominem interjeéta funt, ut animal, vivems, corpus, funt fub
alterna. Nam animal cft genus hominis, & fpecies viventis:
vivens, genus animalis, & fpccies corporis ; corpua, cft fpe
cies fubftantiæ, & genus viventis.
2. Subalterna habent duas oryz£a*;, five relationes. Sunt e
nim genera & fpecies diverfo refpeétu. Summa & infima tan
tùm unam habent axia». Nam fummum genus nihil aliud eft
quäm genus ; & infima fpecies nihil aliud eft quàm fpecies.
Poteft quidem fpecies infima, vel cum genere conferri , vel
cum individuis (nam generi fubjicitur , & de individuis prae
dicatur) fed utraque collatione fpecies eft: refpe&u generis
vocatur fpecies fubje&a, vel, ut vulgò loquuntur, fubjicibilis ;
refpe&u individuorum, dicitur fpecies prædicata , five prædi
cabilis. Atque hæc föla conftituit fecundum prædicabile, &
fic à Porphyrio definitur: -

VIII. EiJä; $iv 3 *% 7rAeuâror è gg@sgårtor τύ

eie.bat,' &v τψ τίζ, uxrrjogé3). Hoc eft, fpecies eff,
quæ de pluribus, & numero differentibu pradicatur,
m quæ$iione, quã quæritur, quid res fit.
I. §. Cum enim interrogatur, quid eß Plato, aut Socrates?
reétè refpondetur, eff homo.TSpeciés différt ab individuis, quia
Prædicatur de pluribus : à genere, quia prædicatur de iis quæ
numero differunt. Numero differre dicuntur, quæ, cum ejuf
dcm cffentiæ fint, ut multa numcrari poffunt} ut individua
- cjuf
 L o G 1 c A R. L 1 B. I. 4*
ejufdem fpeciei. Differt etiam fpecies ä differentia, proprio,
& ascidcntc , quia Prædicatur in quaßione, qua qu«ritur,quiá
res fit.
IX. Dividitur etiam genus in ffnomymumfive mmi
& homonymum five æquivocum.
<z/oc/4^2 ,

X. Genus univocum eff , quod æqualiter dicitur de

fpeciebus fùis.
XI. e/£quivocum, quod inæqualiter dicitur defpe
ciebus fuis.
l.
1. W. Inæqualiter dici de fuis fpeciebus, nihil aliud eft,
quàm uni fpeciei magis, alteri minùs convenire,aut uni imme
diatè, alteri per alteram. Atque hoc fit, cùm unä fpecies ab
altera pendet. Sic ems , fi genus fit , aequivocum genus eft,quia
fubftantia magis eft cns , quàm accidens : imò accidens non
• eft ens, nifi quia & quatenus pendet à fubftantiâ. At anima!
eft genus univocum, quia homo non eft magis animal, quàm
beftia , nec beftia magis, quàm homo.
2. Genus æquivocum imperfeéto modo genus eft, &ab
Ariftotele lib.3. Metaph.cap. x.appellatur ab a&ς * , %j«&;
μίαν τινά φυσιν, hoc eft, quod re/peâum habet ad unum, & ad
sumam aliquam naturam. Et lib. i. Eth. cap6. τω &φ άνάς, hoc
eft, quod ab uno eß. Quod quamvis non fit univocum,negat
•tamefi Ariftoteles, illud effe penitus æquivocum , cum lib.3.
iMetaph. cap. 3. ait, ens dici quidem multipliciter, fed cum
refpeétü ad unum , & ad unam aliquam naturam, non æqui
vocè. Simili modo loquitur lib. 1. de Cæl. cap. 3.
3. Hæc funt quæ vulgo ptaecipi folent hoc loco de genere
& fpecie.Sed quia Ariftoteles in Topicis,multos tradit,eofquc
utiliffimos canones, quorum alii ad rem fyllogifticam perti
nent, & ad rationem inveniendi medii, alii ad do&rinam de
fimplici themate: non erit praeter rationem inftituti,fi ex mul
/ tis præcipuos feligamus eorum, qui pertinent ad illuftratio
. nem theíhatum fimplicium,eofque fuis locis interferamus, cæ
teris ad fyllogifmi doétrinam rejeétis. -

XII. 'Species μετάχασι , hoc eft, particeps funt fae

rum generum ; genera fuarum fpecierum ; iit;
- 1. $. s
 -

46 ,INsT 1 Tu T 1 o Ny M - - -

1. $. Mirizei, definiente Ariftctele, lib.4. Top.c.1. ubi hic

canon exftat,nihialiud eft,quàm rectpere definitionem ejus quod
participatur.Atqui pecies recipit definitionem generis, fed ge
ínus non recipit definitionem fpeciei. Nam quicquid eft in de
finitiore generis, puta animalis, id omne etiam includitur in
cflentia ipeciei, nempe hominis, aut beftia fed non vice versâ.
X111. Genus dicitwr de fpecie ffmonymos nom paro
nymos sfive denominativè , //0/7 ett4*7? homonymós 47at*
per metaphoram.
1.§.Syìonymös de aliquo dici, nihil aliud eft, quäm quoad
nomcn, & quoad dgfinitionem dici, ut ante diótum eft cx Ari
flotcle cap. 5. de Categ. Atqui genus dicitur de fpccic quoad
nomen,& quoad definitionem, quia participatur a fpecie. Er
go dicitur de fpecie fynonymös. Atque hoc docetur lib z.
Top. cap.z. Neque vero genus folum fynonymös de fpccic di
citur, fcdetiam in quaeftione, quã quæritur , quid fit. Omnia
enim quæ redduntur quæftioni, quid eß, prædicantur fynony
mös,fcdnonvice verfà.Nam & differentia fubftantiarum , fy
nonymös prædicatur de fpecie, ut fuprà dicium eft , fed nött
poteft reddi quaeftioni, quid eß. Paronyma dicuntur quae de
alio quoad nomen folùm , & non quoad dcfinitionem dicun
tur: idque non in quaeftione, qua quæritur, quid res fit, fed
qua quæritur , qualis fit, five in cafu obliquo. Ex quo fequi
tnr, nonpofle effe genas alicujus rei,quod de illa dicitur páro
nymös. Itaque albor non eft genus nivis, quia nix non dicitur
albor, fed alba Vide lib. 4. Top. cap. 1. Similiter homonyma,
fub quibus etiam tropica continentur, five ea quæ, ut Atifto
teles loquitur , per metaphoram dicuntur, quoad folum no
men,& non quoad definitionem de pluribus dicuntur: atque
ob hanc caufàm non poffunt effe geiius. Sic camis aon poteft
dici commune genus animalis latrantis, & aftri, quia eft voca
bulum homonymum : neque ardor eft genus amoris, quia
amor dicitur ardor coacupifcentiæ per métaphoram. Vide lib,
4. Topic. cap. 3.
X1V. Quodcft caufà rei, aut pars aut affeétio, aut
fubjectum, Tid mom potef? effè gemäs illius.
1. §. Hoc præcepttim exftat lib.4.T op cap.9. nititurque hac
14(1 J
 L o G I c A R. L 1 b. I.
ratíone, quod hæc omnia prædicentur obliquè, & non incaf,
re&o, five in quid.Sic dolor quia eft ira caufa , non poteft eflè
genus illius. Similiter corpus non poteft effe genusanimalis,
quia eft illius pars : immortalis non eft genus vitæ æternæ,
quia eft illius cffeétio: aër non eft genus venti, quia eft illius
fubje&um : ventus enim non eft aër motus. (cd motio aëris,aut
certe exhalationis aëreæ.
XV. Gemus & fpecies fùmt fub eodem genere : cj
accidemtia, im eodem fùbjeëto.
1. $. Primum membrum hujus præcepti exftat lib. 4. Top.
cap. 1. alterum cap.5. Utrumque nititur hac ratione,quia ge
nus in fpgcic continetur. Sic voluntas non cft verum genusju
ftitiae, quia eft potentia naturalis, cùm juflitia fit habitus. Sic
ftientia non eft gcnus virtutis moralis, quia cft in intelle&u ,
virtus in appctitu.
XVI. Genus prius e$t fua fpecie,& fpecies individuo.
• I. §. Hæc regula traditur lib. 4. Top. cap. 2. Intclligitur au
tem prius quoad exiftepdi confecutionem. Ea cnim prioritas
hic lócum habet. Pofitâ enim fpecie, ponitur genus , fed non
viciffim. Species ergo non potcft efle fine genere ; at genus
poteft effe fine aliqua fuarum fpecieum , non ftne utraqüe fi
imul. Genus fynonymum poteft cffe fine utravis fpecie: ge
nus aequivocum non poteft cffe finc utravis fpccie, fed tantüm
fine minus principali. Ex. gr. Animal poteft effe fine homine
aut fine beftia ; fed non fine homine & beftia. At ens non po
' teft effe fine fubftantia, fed tantum fine accidente. Illud igitur
eft genus fynonymum ; hoc, homonymum. Ut autem genus
fehábet ad fpecies , ita fpeciesfe habet ad individua.
XVII. Genus pradieatur de pluribus, quam fpecies:
& fpecies depluribus, quam individuum ».
XVIII. Et quamvis fpecies confervari poffit in uno
individuo ; genus tamen nom poteft confervart im una
fpecie.
' 1. §. Quod genus latius fit fua fpecie,& fpecies individuo,
ac Pioinde quod genus de pluribus prædicetur quam fpecies,
I.
& (pccies dé pluribus quäm individuum, ex utriufque defini
-
üonc fequitur, & ab Ariftotclc d9cctur , lib. 4. Topic. cap.
- - - •-- -- Quod 1,
 8 I N s 'r I T U T I O N U M
Quod vero fpecies confervari poßt in uno individuo, Cum ta
men genus non poffit confervari in una fpecie , ejus rei cau
fa eft, quod fpccies xy1* geiav perfe&ior fit genere, cum tamen
individuum fion fit κατ' εσίωperfc&tius fua fpecie:Nam fpecies
includit genus funm,& præter genus differefitiam effentiálem :
at indivîâuum nullam habct cffentialem differentiam fpeciei
additam , fed fpccies effentiam ejus abfolvit: tantuni opus
eft accidentibus , quibus ab aliis individuis ejufdem fpe
ciei difcernatur. Cum crgo fpecies conftituatur à genere
& à differentia effentiali , cumique omnis differentia rcqui
rat multitudinem , fequitur unam fpeciem non fufficeré ad
ponendum genus. Individua vero non habent effentialem
áfferentiani, qua difcernantur intcr fe, ( totâ enim effentiâ
conveniunt) ac proinde non rcquiruntur plurâ individua ad
coiiftitücndam fpeciem. -

C A P. X II.
De Differentia.
T H E o R E M A I.

1Differentia eff , qua res à re differt.

11. Eftque vel accidentalis, vel effentialis.
111. Differentia accidemtalis e$t, qua res differumt
accidentibus, vel ab aliis rebus, vel etiam à fe ipfis.
1 V. 'Differentia effemtialis eff , quæ addita generi,
fpeciem con$tituit , eamque ab aliis fpeciebus effentia
titer diffunguit.
C o M M E N T A R I U s.
1. §. Differentia (Græcè A|g@o@) Porphyrio triplex ; t
communiter, proprie & propriiifime diéta. Differentia com
muniter dTôtà ëft,* cum Ès diffcrt accidcnte £$ : vel ab
alia re ; veluti cüm dicimus alium ab alio differre ; quod hic
fedcat,ille ftet;hic taceat,ifle loquarur:vcl à fe ipfa. Sic He&or
vifus eft Æneæ,cum in fomnio apparuit,differt ab illo Heâore,
qui redit exuvias indutus Achillu.Differentia propriè diéta cft,
quum res ä re differt accidente infcparabili, aut proprietate ;
ut, corvusab olorc, quod hic albus fit, illc niger.
ç? Utraque
cft
,
 L o G I ' c A R. " L 1 b. I.
eft differentia accidentalis. Differentia propriifTimè di&a „?
phyrio eft eadem, quæ nobis differentia efïèntialis: veluti cum,
hoîmo, quod ratione praeditus fit , differre dicitur äbrutisani
mantibus.
2. Omnis differentia , inquit Porphyrius, alicui adje&a,
*a*e9io zviii, Ac differentiæ quidcm accidentales πειςa.
<*λXoio : cffentiales, &AAo. Hoc cft , omnes differemtu« effi
cuumt , ut res quocumque modo diverfe fimt : accidentaii;,
ut diffimiles , aliterve affeäe fint: eßentialis, ut alia fimt :
unde e}»rouo) , id eft , fpecifice , dicuntur.
V. Differentiæ effentialis mumera duo funt, genus
, dividere, fpeciem con$tituere.
1. 3. Quatenus genus dividit, vocatur differentia 2|gipi
mx*, divifiva: quatcnus fpeciem conftituit, vocatur, ovszmg»,
comffitutiva : vcl etiam ovAo^ra^pa7x), completiva, quia defi
nitionem fpeciei complet, cum gcncri conjungitur. Differen
* tia ergo divifiva & conftitutiva, non funt duæ diverfae diffe
rentiæ, fed cjufdem differentiæ diverfa munera. Summa ge
nera non habent differentiam conftitutivam , quia funt priiiìò
atque immeditatè diverfâ ; & fpecies infimæ non habent diffe
refitiam divifivam , quia individua totâ effèntiâ conveniunt.
Cæterum accidentales differentiæ pertinent ad fequentia prae
l.
#
definitur.
fola diffcrentia cffcntialis hujus loci eft, atque fic
-

VI. T)ifferentia e$i, quæ de pluribus, vel mumero,

velfpecie differentibus, effentialiter predicatur » in
queííione quâ quæritur , qualis fit res.
1. §. Differentiæ infimarum fpecierum praedicantur de
pluribus numero differentibus: ut rationale de Platone, Socra
te&c. Différentiæ fpecierum fubalternarum, dcpluribus fpecie
differentibus: ut jemfu praditum effe de homine & bcftia.
Differentia dicitur prædicari in quaftione,qua queritur, qualis
fit res, quia eft quâlitas quædam generis. Gcnus enim, cum
fua naturâ indeteiminatuim fit , determinatur , & , ut ita di
cam , qualificatur à differentia. Quaercnti enim; quale animal
ef homio * appofitè refpondetur, rationale; Différentia dicitur
[taedicari ejintialiter, quia ponitur in definitione fpcciei, de
F quc
5o - I. N s T I T U r I o N u M
queea praedicatur fynonymòs, id cft , nomine & definitione.
Hac in re diftinguitur differentia à proprio & accidente.
2. Porphyrius cap. 3. Ifag. definit differentiam his verbis:
Atapog£$118 *% zaeiövwv, ® Jg®sgårror ** eiJJ. êv ty
άτοῖον ri %31, zatmyog&p%υor. Hoceft , differentua eß, quæ
de pluribus, & fpecie differentibus,pradicatur, um qu«ftione,quá
quaritur, qualis res fit. Sed, cum hæc definitio etiam proprio
& accideníi aptari poffit, ait ipfe definitioni addendum effe ,
e/ > .\ . • p » v , d* q* M & a

37regei; tò évay ovpx&#AA*3),® eis τὸ τί δέ άaq,*, 33zrg&-

%rig i*i pzigé-. Hoc eft, quod ad effemtiam confert , &• ad
definituonem, quodque rei pars eß, aut aliquid tale.Verum nc
fic quidem kgitimâ erit définitio : quia non convenit differen
tiis infiimarum fpecierum , quæ de multis numero, non fpc
cie differentibus, prædicantur. Quare non videtur Porphyrius
infimarum fpecierum differentias agnoviffe fimplices. Scm
per enimduas differentias fubalternarum fpecicrum conjungit,
ad efficiendam unam differentiam fpeciei infimae. Sic ait, ra- .
tionale, mer*a'e , effe differentiam hominis.
VII. Differentia pofferior effgemere,& priorfpecie.
1. %. Hoc præceptum traditur lib. 6.Top.cap.6. Ejus vero
ratio eft manifefta. Differentia enim dividit, atque determi
nat genus, & fpeciem confìituit. Idcoquc a&u eft in fpecic,
& in genere potentiâ. -

VIII. 'Differentia debet effe affirmata five pofitiva.

1. $. Hic canonexftat eodem loco : qui tamen de re po
tiùs, quam de vocibus accipiendus eft. Sæpe enim fit ob vo
<abuloium penuriam, ut negata voce , differentia pofitiva,
atque affirmata exprimatur ; "veluti , cum irrationale dicitur
cffe differentia beftiae. In nonnullis tamen differentiis affig
nandis, utendum cft negatione; ut in privativis.
IX. Omnis differentia differentiæ oppofita eft ,
cum qua de gemere dicitur disjun£tim.
I. %. Hic canon exßat ibidem. fic rationale & irrationa
le funt oppofitae differentiae animalis, deque animali disjun
&tim affirmantur.Nam animal vel rationale eft,vcl irrationale.
X. Differentia mom praedicater de genere, neque
genhs de differentia,
1. 4. Hoc -
 1, o G 1 c A r. L 1 b. I. gf
1. %. Hoc praeceptum traditur ibidem : eftque intelligé
&um dé differentia in abftraéto. Non enim diciimus, animal
eft rationalitas, aut , rationalitas eft animal. Hujus rei ratio
eft, quod differentia non participet genus. lib. 4. Top. c. z.
xi. Omnis differentia infert proprium genus : i
deoque, quæ genere differunt, ea differentias diver
Jàs habere meceffe e$t.
1. £. Hæc pr£cipiuntur rap. 3. de Categ. & lib.6.Top.cap.
6. Ratio præceptibæc eft : Différentia reciprocatur cum fpé
cie : quaie , ficut eadem fpecies non poteft effe fub diverfis ge
: neribus , ita quoque neque diffcrentia. Si ergo eadem diííe
: … rentia repcriàtur in diverfis generibus, ncceffe eß, aut homo
1$ nymiam cffe in voce, aut diffcrcntiam noncflc cflentialcm.
C A P. XIII.
e De proprio & Accidente. .
'o T H E o R E M A I.
s T£; 831,3 uè d'Aô pôtà tijv έraj, uâvêá Ürdaxet,
è gyruzarnyog&taj. Hoc eft , proprium e$t, quod
non declarat quid res fit , & tamem foli ine$t, & cum
, ea reciprocatur. I.

Y- C o M M E N t A R I tJ s. ,
)• 1. 3. Proprium Porphyrio dicitur quatuor modis. Primô
', quod convenit foli alicui fpeciei , fed non omnibus illius indi
"f. viduis ; fic homini convenit, effe mufieum, Secundò, quod
* J convenit omnibus individuis alicujus fpcciei, fèd non folis ,*
convenit homini, effe bipedem. Tertiò, quod convenit foIi
, 3. alicui fpeciei, & omnibus illius individuis, féd non femper $ fic
2 convenit homini, ridere. Quartò, quod convenit foli alicui
f- {peciei, omnibufque illius individuis , & femper ; fic convenit
.. homini , rifibilem effe. . . . .
(, 2. Proprium quarto modo , ait Porphyrius x*e{*s ?*•* ,
/ id cft proprie proprium: Ariftoteles ἀτέλΖς ἐλον, hoc eft, fimpli
citer &• abfolutè proprium vocat. Nam reliqua ait effe propri*
K
ae:*; ti, aut c&ς ἐ=39* , id cft reffeâu
- Ë 2,
alterius , aut aesti, e$t
*.
•3 a
-
-
 I N s T 1 r U rI o N u M ;
êß, proprium pro tempore. Nam tres priores modi propriorum
accidentia funt, & ad quintum prædicabile fpeétant. •*

3. Definitio proprii pofita eft lib. 1. Top. cap 5. Proprium,

ait, non declarat quid res fit, hoc efl,non continetur in effentia
rei , fcdeffentiam illius fequitur. Keciprocatur cum eo, cui /oli
jne/?, hoc cft , cum primo ac proximo fubjecto, non cum iis,
quæ fub proximo fubjc&to continentur. Etenim propria alia
gencrum funt , alia fpecierum. Propria generum cum generi
bus, non cum fpeciebus; & propria fpecicrum, cum fpecie
bus, non cum individuis conferri, ac reciprocari debent. Sic,
quantum effe , rcciprocatur cum corpore naturali, non cum
cælo, clcmcnto, aut lapide. Et rifibilitas reciprocatur cum
homine, non cum Socrate aut Platone. Cùm proprium ge
neris de fpecie prædicatur, veluti cum cœ!um dicitur quan
tum, aut propriüm fpecie de individuo, vcluti cùm Plato di
citur rifibilis, prædicatio non efì quidem accidentis de fubje
&o, (ed neque proprii. Nam numcrus prædicabilium oritur
ex comparatione prædicati cum proximo fubjeéto: Quæ enim
cum remoto fubje&o comparantur, non funt hujus loci, ut
fupra diximus.
11. externa.
caufâ Propria vel mamant ab effemtia fubjeéti , vel â l

* 1. §. Propria vel immediate manant ab effentiâ fubjeéti:

fic manat rifibilitas ab animâ rationali ; quantitas ab effentiâ
corporisnaturalis : vel mediâ aliâ proprietate ; fic in loco effe
mafiat ab effentiâ corporis mediâ quantitate. At eclipfis, qüae
eft proprietaslunæ, non manat ä lünae effentiâ, fed á caufaex
terna, nenipe à terra inter folem & lunam interpofita. Hæc
non abfolutè propria funt , fed tantum ex hypothefi externæ
caufæ : quâ tamen pofitâ neceffario infunt fubjeétofuo.
III. Propria, quæ mamamt ab effemtia fubjeéti, ita
.
meceffàriòfùbjeäiö fùo infùnt, ut me cogitatione quu
'dem pffimt ab illo feparari. -

1. W. Pr9prium, inquit Ariftotcles, lib. 5. Top. cap. 4.

i£ &»*yxns 2ei úar*ex* , hoc eft, neceßario femper ineff." Haec.
. ncccffitas tantaeft , ut contradiétoria dicat, qui proprium di
cit abcfit àfubjc&iofuo.Qui cnim dicit,corpus nön effe quan
tum,
- ·^
 L o G 1 c A R. L 1 B. I.
tum, aut ignem non effe calidum, tantundem dicit, ac fi dicé
ret, corpus non effe corpus, aut ignem non effe ignem.

IV. 'Propria non poffumt communicari fùbjeâis

fpecie diverfis. \
1. §, Nemo proprium appellat , inquit Ariftoteles , lib. 1.
Top. cap. 5. τὸ cwb\zágδρον άλ? cùvzziez{•, hoc eft , id quod
poteß alii ineffe. Etenim, cum propria manent ab effentia
fubjeéti, fi propria communicarentur , etiam effentiam
communicari neceffe forte. Quare, fi equo communicaretur
rifibilitas , equus effet homo ; fi quantitas communicaretur
fpiritui, fpiritus effet corpus: fi ubique eße communicaretur
creaturæ., creatura effet Deus. •

V. /? fe habent propria, quæ ab effentia fubječti

.mamant, ad fubjeétum fuum abfolutè ; ita fe habent
propria, quæ mamant ab externa caufâ, adfubjeötum,
pofita illa caufa.
1. §. Sic quämvis luna non femper eclipfin patiatur: po
fita tamen intér lunam & folem terra, tam neceffàrium eft ,
Lunam eclipfin pati, quam neceffarium eft , corpus cffe quan
tum, aut ignem effe calidum. . > .

VI. ΣυμgeGhrös éiv ê êwd\z*3) ύτâgxetv δ τφέν άγῖ

è μλ ύτdggev. Hoc eft , accidens e$t, quod cuivis
mmi eidemque ineffepotef#, & non ineffe. -

VII. Vel fic: Accidens e$t, $yiv3) è%vyiv€3)zw

e}ς $ £ &voxeruêre 29ogá;. Hoc eft , quod ade# , &
abefffime fùbje&ii interitu. - *,
. 1. 5. Pjior definitioexftat lib. 1. Top.tap. 3. altera in Por
phyrii ifag. cap. 5. Quod adeft & abeff, id eft, quod poteft ad-.
èffe, & ábcffe, non qüidem fimul, fed diverfo tempore. Sinc
fubje&i interitu, hoç eft, fine contradiétione, Contradi&ionis ,
enim pars altera alteram deftruit. Senfus ergo traditæ defini
tionishic eft : Accidens eft, quod fine contradiéìione de fub
je&o fuo vel affirmari, vel negari potcft. . . ^

VIII. Accidens aliud eff feparabile, aliud infepa

rabile. * •* .-

- F 3 IX. Ac
54 τssr1 ru r1 o N u M -

' ' IX. e^ccidens feparabile e$t, quod revera fepara

ripot :{} à fubje&to : ut ftare, federe.
X. Infeparabile efi, quod rêvera feparari nequit á
fubjeíto : ut nigrorin corvo.
1. %. Omnia accidentia ä fubje&o feparari poffunt cogi
tatione non implicante contradiétionem: atque ha&enus funt
accidentia'; in eoque à propriis diftinguuntur, quæ ne cogi
tatione quidem feparari poffunt , citra contradi&ionem. Qui
enim cogitat corvüm non effe nigrum ; ut falfum cogitet, non
tamen cógitat,corvum non effe corvum ; aut illud, & quo fe
quatur , corvum non effe corvum. At qui concipit ignem
iìon effe calidum, illud concipit, ex quo fequitur, ignem
non cffe ignem. -

* ». Accidens ergo feparabile dicitur, quod reverá feparari*

poteft, & nonfola cogitatione ; five , fine quo fubjeétum na
turaliter exiftere poteft: infeparabile, fine quo non poteft fub- •
je&um naturaliter exiftere. Nain Deus etiam infeparabilia ac
¢identia feparare poteft ä fubje&o : quia poteft omnia effice
re , qu££ mutuo
¢ontradiétioncm. non cvcrtunt, five, quæ non implicant
- • -

c A p. xIv.
* De Toto & Parte. '
T h r o r e M A I. -

* Otum e$t, quod conffat plurium rerum amiome.

•II. Kes i$tæ quæ unitæ totum comffifuunt, di
cuntur partes. -

C o M M E N T A R r u s.
1. 6. In toto ergo partes funt, & unio partium. Quare ;
£um Deus dicitur effe tatus ubique , aut cüm anima humana
£icitur effe tota in toto, &tota in qualibet parte corporis,voca
bulum totius impropriè fumitur, &, ut vulgoloquuntur, ne
gitivè. Nam Dcum ubiquc totum cffe , nihil aliüd fignificat,
- quam,
 I, o G I c A r. L 1 B. I. 55
quam Deum non effe ubique per partes, fed modo quodáta
ibdivifibili. Similiter animam effe totam in toto , & totam
in qualibet parte corporis, nihil aliud eft , quam animam noa
eßë in corpore per partcs, fic uf partcs animae rcfpondcant
partibus corporis.
III. Totum re ipfâ mom differt á partibus fuis fimul
fumtis, & unitis. -

1. §.. Totum haud dubio differt à partibus fingulis. Nam

aliud eft homo, aliud eft corpus aut anima. Ê, etiam i
partibus omnibus fimul fumtis quidcm , fed non unitis, Nam
íubftantia corporca diverfa eft à materia & forma; ut traditur
lib. v. de Am. cap. 2, & lib. 7. Metaph. cap. 3. Et fyllaba non
eft idem, quod litterae,ex quibus conftat, ut patet ex lib.6.Me
taph. cap, 17. Qgin etiam totum dicitur generari, corrumpi ,
&c. quæ de partibus dici nequeunt , & partes dicuntur confli
tuere totum ; at totum non conftituit fe ipfum, Verum , fi
omnes partcs fimul confiderentur & unitæ, omninò idem
funt quòd totum. Nihil enim fingi poteft in toto, quod non
fit in partibus unitis, nihilquc in partibus unitis , quod non
fit in toto.
iv. 'Partes matura priores funt toto, & motiores
fimpliciter: at totum nobis notius e$t.
1. %. Quod natura prius eft , fimpliciter notius eft , hoc
eft, prius apprehenditur cognitione diftin&a ac pcifeéta. Per
fe&a enim cognitio fequitür ordinem naturae. ' Quod natura *
pofterius eft , nobis notius eft , hoc eft , prius apprehenditur
àotianc impcrfeéta atque confufa. Cognitio enim intelle&tus
noftri primum confufa eft , quia origincm ducit à fenfibus.
. Partes erga fimpliciter potiores funt toto: totùm nobis notius
cft fuis pärtibus, ut colligitur ex lib. 1. Phyf. cap. i.
v. Tótumaliude$t per fe, aliud per accidens.
vI. Tótum perfe , eff cui partes perfe infùmt.
VII. Totumper accidens , cui partes infùnt per ac-.
cidens. • '

1. §. Partes dicuntur per fé ineffe, cum aut ipfum totum

partibus cffcntialc eft, aut cum r;i; pertincnt ad statis;
- 4.
 I N s T. I T U T I O N U M
Vel fàltem ad integritatem totius: per accidens,cum contra eft.
Ex. gr. animal cft totum refpeétu hominis & beftiae,quia utri
que effentiale eß. Eft etiam totum per fe refpe&u corporis &
animae ; quia ex corpore & animâ componitur. At cum ho
mines dividuntur in liberos& fervos, homo eft totum per ac
cidens; quia fervum aut liberum effe , non convenit homini
per fe, fed per accidens, ac ratione conditionis fuæ, quam ha
bet in civitate,
, VIII. Tótum per fé, ef? quadruplex ; aliud enim
ef? totum univerfale, five Logicum; aliudformale,five
AMetaphyficum; aliud effentiale, five Phyficum; aliud
denique integrale, five Mathematicum. -

IX. Tótum umiverfale mihil aliud eff quam gemus

refpeítu fpecierum , aut fpecies refpeítu individuo
7r////z.

§. 1. Univerfale (inquit Ariftoteles lib. 1. Phyf. cap. 1.)to

tum quoddam eft ; quippe multa compleétitur, ut partes. Sic
animal, ut diximus, eft totum refpe&u hominis & beftiæ; ho
mo, refpe&u Socratis & Platonis cæterorumque hominum.
Et quia üniverfale fubje&as fí & individua non a&tu con
tinet: fed potentia, fa&um eft, ut hoc totum di&um fit totum
potentiale, cum cæteræ fpecies totius dicantur totum aäua
Ie, quia partes fuas aétu continent. Dicitur etiam totum Lo
gicum, quia Logicae munus eft, de univerfis difputare.
X. Tótum formale nihil aliud eff quam fpecies re
fpeítu generis & differentiæ, quibus definitur.
1. §. Sic homo eft totum, ejufque partes funt , amimal &
rationale. Hae partes diftinguuntur fola ratione: ideoque com
pofitio ex genere & differentia, non eft vera compofitio ; fed
compofitio rationis, hoc eft, compofitio talis, qua mens
unam rem duabus notionibus intelligit , quarum una alteram
determinat. Hoc totum folet appellari totum Metaphyficum,
quia Metaphyfica verfatur circa ea ferè , quae non tàm re ipfa,.
quam ratione diverfa funt. Unde & partes quoque illius di
cuntur partes formales , quafi dicas, quæ fola ratione, quam ,
formalitatem vocant , diftinguuntur.
. --- - - XI, T0
 L o G 1 c A R. L 1 B. I.
X I. Totum effentiale eff, quod conftat materia3
forma.
1. §. Huc pertinent, primò ac præcipuè (ubftantiæ cor.
poreæ. Deinde per fimilitudinem huc referuntur accidentia in -

concreto : ut juffum , album, &c. in quibus fubjeétum eft im

ftar materiæ, & accidens in abftra&to, inftar formæ. In hoc
numero funt opera arte faéta. Præterea hujus loci funt omnia,
in quibus diftinguitur materiale & formale, five in quibus
eft aliquid, quod materiæ, & aliud , quod formæ analógum
eft. Sic difciplinarum materia , funt præcepta; formâ, eß`me
thodus: interpretationis materia , cft vox ; forma, fignifica
tio. Hoc totum folet appellari Phyficum, quia Phyiicus fibi
vcndicat earum rerum confiderationem , quæ matefia & for
ma conftant, vulgo vocatur totum eßentiale.
XII. Tùtum integrale eff , quod habet partem ex- .
f 7^4 partem.
1. W. Partes effentiales re ipfa quidem differunt (nam aliud
eft materia , aliud forma) fed una pars non eft extra aliam.
Forma enim permeat materiam , qmnefque illius partes in
format. At pártes integrantes quia fingulæ fuá prælitæ funt '
quantitate , non folüm re ipfa differunt? fed & fitu aut (àltem
ordine diverfæ funt, ita ut nulla in alia contineatur. Hoc enim
eft habere partem extra partem. Ex. gr. partes humani corpo
ris funt caput, thorax, venter, artus, quarum nulla aliam con
tinet. Sic numeri partes diverfæ funt , & una in alia non con
tinetur. Hoc totum nuncupatur Mathematicum , quia quan
titas Mathematicæ confiderationis eft ; vulgo totum integrale,
re&tius, integratum.
XIII. Tótum integratum vel eff continuum, vel
difèretum. ' ' - .
XIv. Qtrumque dividitur in άμοιομεgάς λ άνομοιο
μεg;, hoc eft, homogeneum & heterogemeum » five
fimulare & diffimilare.
xv. Tátum homogemeum eff , quod habet partes e
jufâem nominis -ac- -maturæ.
- - - - -* F 3 ' •
—
xvI, 70
58 IN s r 1 rU r 1 o N u M -

XVI. Totum heterogeneum, quod habet partes !

diverf nominis ac matura.
1. Diftributio totius integralis in fimilare & diffimilare
exftat lib. 1. Hift.an. cap.1. lib.z. de part. an. cap.1. &• lib. r.
de gen. anim. cap. 1. Ex.gr. fubftantiæ inanimcs, ut, aqua, vi
mum, caro,item magnitudo, dotus,& tempus, funt totum ho
mogeneum continüum. Subftantiarum inanimatarum corpo
ra,funt totum heterogeneum continuum. Numeri, ut ternuo,
decas, funt totum bomogencum difcretum : exercitus, ecclefìa,
mumdus, &e. totum heterogeneum difcretum. - - (
XVII. 'Pars heterogenea, vel ei? principalis » ;
vel minùs principalis. -

XVIII. Pars principalis dicitur, qua ablatâ ta

tum interit. }
. •\ . . - - a» .

XIX. Pars minùs principalis e$f, qua ablatâ to-, . ,

tum non interit quidem , fed mutilatur. ]
1. §. Ex. gr. caput, cerebrum, cor, hepar, funt partes prin- . '
|
cipales hominis: quia, his ablatis, neceffe eft hominem interi
re$pes, mamus, auris , &c. funt partes minus principales ; ]
quia his ablatis non neceffe eß hominem interire, |

XX. 7ötum per accidens dicitur quatuor potiffimum -

modù. 1. Caufà diverforum effe&iorum. á. Effe&tum;
diverfàrum caufarum. 3. Subjeétum diverfòrum,
adjumtiorum.4.Adjunétum diverfàrum fùbjeé}orum.
1. §. Caufa diverforum effe£torum.) Sic planta dici poteft
totum, quia plantarum aliæ calefaciunt , ahae frigefaciunt,
aliae ficcant, aliæ humectant. Effeâum diverfarum caufarum)
vel efficientium, ut mures, quorum alii à fole, alii â muribus
dicuntur gigni: vel finalium ; ut fupellex, quae vel ad orna
tum velad fiçceffitatem eß : vel matérialium ; at, ftatuæ, qua
rum aliae ex marmore, aliae ex ære, &c. Caufae formales çon
ftituunt diverfàs fpccies, ac proinde pertinent ad totum perfe:
ut & caufæ efficientes aut finales accidentium propriorum fim
pliciter proximae. Subjeäum diverfarum adjumáiorum) ut ho
mines , quorum alii fervi funt, alii libcri ; alii boni, alii mali. !
44fanäum diverforwm /ubjeäorum) ut μοιbi , quoium alii '
- - - - - - -- fugt
 i p. -

- L o G 1 C A r, L 1 p, I. 59
Gunt animi, alii corporis: & norbi corporis: vel funt cerebíí,
vel oculorum, vcl pulmooum. In accidentibus propriis fubje
&um conftituit divcrfas fpccies, ficut forma in fubftaptiis,
Ü A p U t XV.
De Caufa & Caufato in genere.
', T H E o R s M A I,
1

Y
' C4ufa eff cujus
-
vires eft.
CoM M E N r A r I u s, -

1. %. A'ex', *vixéìor , guria , hoc eft. principium, elemem- .

* sum , caufa, funt voccs cognatæ fignificationis. Principium
vel latè fumitur, vel ftri&è. Principium latè fumtum dcfinitur,
" . lib. 4. Metaph. e. 1. *p*ro, ô 9s» ?, *** 32£vvrw , * »***«**w •

* * hoc sßprimam unde aliquid eft fit,aut cognofcitur. Vox prin

(- sjpiißiigius fumitur; l. i.Phyf.c.5. cum definiuntur principia,
;. & μά ίζ άλΛλλων ἐ3}, μάτ* i% &AAav, £i% öv rdy% »
$j hoc eft, quae meque ex fe invicem funt , neque ex aliis , &• ex
quibus funt omma. Hoc fenfu tria tantùm numerantur prin
„ , _ cipia , materia, forma & privatio. Elementi definitio exßat
„ lib. 4. Metapb. cap, 3. eaque ficfe habet : Στοιχάor Aíyíla
• i; ¢î cùyxeíla, op&rs érvorápxo/1©. dJ)aupère si} eiJes
, ' £t; £tspov άσ@. Hoc eft, elementum efi id, ex quo primo
3 aliquid;omponitur, cui inog, &• quod fua fpecie indivifibile
ef im aliam fpeciem.
; ». Generális caufae dcfinitio non exftat apud Ariftotelem.'
-

■' Quare retinui definitionem receptam. Caufa dicitur cujus vi

... res eß, hoc eft , quae aliquid confert ad rei exiftentiam. lta
;.- que Privatio, etfi inter principia numeretur , caufa dici noa
poteft , quia nihil confert ad rci, exiftentiam , fcd tantùm ad
- ¥mutationcm.

\- II. Caufátum eß, quod â caufis fuis conßituitur.

3.. . m, 5. Quod Graeci αὐlaris dicunt, id Scholaftici caufatum
i, appellarunt. Et quanquam caufare,caufatum, caufalitas, nos
ji {intvoccs ca fignificaiioac Latinae,quá hoc loco à Philofo£his
ß ufur
 6o. I N ST I TU T I ON UM
ufurpantur; ita tamen in caufarum do&rina neceffariae funt,
ut iis abftineri non poffit. - -

III. (aufà caufato faoprior eff maturâ & cognitione.

1. §. Natura prior ; quia caufatum pendet à caufa. Prior co
gnitione, id cft , notior, nimirum fimpliciter & quoad cogni
tionem diftinétam, quæ fequitur ordinem natürae. Nam ho
bis caufatum notius eft, quia fenfibus vicinius. A fenfibus
cnim omnem cognitionem haurire debemus.
IV. Caufà fùnt quatuor» materia,forma, efficiens,
cófimis. -

1. §. Hæc partitio exftat lib. 1. poff. cap 1 1. lib. 2. Phyf.

-

.
cap. 3. ltb. 1. Metaph. cap. 3. & lib.4.cap. 2. eaque optima
ratione nititur. Quicquid enim fit, ab alio fit : nihil enim fit â
fe ipfo. Datur ergó caufa efficiens. Nulla res finita poteft ali
quid ex nihilo producere: Ergo datur materia , cx qua res
fiunt, & forma, quæ in materiam introducitur, cum res ali
quægenerantur. Denique nihilagit temere. Ergo datur finis,
cujus gratia caufa efficiens agit. Exemplar, quod Plato quin
tam caufam vocabat, referri debet ad caufam efficientem mi
nus principalem. Eft enim aut inftrumentum caufæ principa
lis, aut caufa proëgumena five difponcns.
• V. Caufatum materiæ &formæ, dicitur compofi
J tum; efficiemtis, effeétum, finis, medium, five de$ima
tum. Atque hac non re ipfa, fed ratione différepant.
1. W. Nam cum ad caufati conftitutionem quatuor caufae
concurrant, (ut fit in rebus corporeis) non debet mirum vi- '
dcri, fi una eademque res dicatür compofitum, effe&um, &
medium, prout cum diverfis caufis comparatur.
VI. Caufè fùis muneribusfive caufàlitatibus ita di
$fiméta fùnt, ut umaalterius caufalitatem exercere,aut
defeétum fùpplere propria caufalitate non poffit.
1. W. Hoc eft, éfficiens fua efficientia non poteft præftare
munus formæ, five non poteft informare materiam eô modo.
quo forma : ctfi poffit formam efficere, quæ materiam infor
met. Non poteft etiam efficiens fua efficientia praeftare vicem
materiæ, hoc cft, non potcft rccipcrc ac fuftincrc formam.
- Et »
 IL o G I c A R. L I B. I. 6i
I.

Et , fi forte efficiens formam aliquam recipiat, ha&enus non

eft cfficiens, fcd fubjeétum, five materia. ' -

vII. In unoquoque genere ef?, qu«dam caufàrum

fubordinatio* -

I vIII. Cauf& fubordinatæ funt , quarum uma pendet

ab altera. - - -

1. $. Nimirum vel quoad exiftentiam ; fic pendet filius ä

patre, pater ab avo: vel quoad caufalitatem ; fic pendet cala
mus ä manu in fcribendo : vel quoad utramque ; fic pendent
caufae fecundæ à prima, five creaturæ à Deo creatore. -

Ix. Caufa vel effentialiter fubordinatæ funt, vel

accidentaliter. -

X. (auffâ effemtialiter fubordinata fùnt , quarum,

-
muna pemdet ab alterâ quamdo & quatenus caufât.
-

XI. Per accidens fubordinatæ fùnt, quarum una .

quidem ab altera pendet, fednon quando,aut non qua
temus caufât.
1. W. Caufa dicitur bifariam alteri per accidens fubordina
ri. Primo, cùm à fuperiore caufa pendet quidem , fed non
quando caufat ; quod fit , cum ab ea pendet quoad folam exi-.
ftentiam , & non quoad caufàlitatem. Hoc modo dicitur pa
ter fubordinari majoribus fuis in generatione filii, & quæl1
bet caufa propinqua, caufis remotioribus.Secundò, cum etiam ,
' quando cäufat , five quoad caufalitatcm à fuperiore caufa pen
det , fed non quatenus caufat , five non eo modo, quo caùfat. .
Hoc modo fubordinatur ftatuarius cælo in cfficienda flatua.
Nam quia ftatuarius virtute cocli indiget ad operandum, dici.
poteftâ cœlo pendere quoad caufàlitatem fuam. Sed quia non
pendet à coelo, quatenus facit ftatuam, fed quatenuis vivit ;
dicitur à cœlo per accidcns pendere , cique pcr accidens fub
ordinari in cfficicnda ftatua. Similiter, cum, equus ab equi
fone impulfus, laefo crure, claudicat; crus laefum eft cäufà
claudicátionis, equifoni fubordinata per accidens. Crus e
nim , five equus impellitur ab equifone ad motum, non ad
motum vitiófum. Haec duplex fubordinatio non folum in
- - - cau
62 I n s τ τ τ υ τ τ ο Ν ν τί
eaufà efficiente, fed etiam in finibus fpeétatur, ut dieemui
cap. 18. theor. 14. §. 3. In materia & formâ non item.
XII. Iu caufàrum fubordinatione non datur pro
greffùs in infinitum. .
3. Hoc praeceptum exftat lib. 1. Met. mim. cap. z. Nam
infinitudo adverfàtur ordini;quia non habet primüm,medium,
ultimum : at fubordinatio eft ordo quidam. Deinde infinita
tranfiri nequeunt, ut dicitur. lib. 1. Poft. cap. 3. Quaretolle
retur ratio & officiam caufarum , tolleretur fcientia, quæ ex
caufis eft : flc caufarum fubordinatio cffct infinita. -

XIII. ln ejufmodi fubordinatione datur una caufâ

roxima ; catera remota fùnt.
XIV. (aufà proxima ej}, quæ immediatè caafà
`tum con$tituit. -

XV. Caufàremota, quæ concurrit ad comfiituen -

dum caufatum media alia caufa fùigeneris.

1. 4. Caufà proxima duobus modis dicitur, nempe vel in
fuo genere, vel abfolutè. Caufa abfolutè proxima dicitur,
quae non folum immediatè, fed & fua exiftentia caufatuip con
fìituit; atque adeo, qua pofita, nccefîe eft âÄÄponi.
Caufam proximam in fuo genere jam definivimus eamque
diximus immediate , hoc eft , nom intervemiemte alia fui ordi
mis concurrere ad caufatum con$tituendum. Una res habere
poteft plures caufas infuo genere proximas:fed unam tantum,
quæ fit abfolutè proxima: quæ in fubftantiis eft forma;in acci
dentibus, efficiëns & finis. Sic cum homini proxima materia
fit corpus humanum; efficiens proxima, pater; finis proximus,
bene éffe; forma proxima anima rationalis: fola tamen anima
rationalis eft caufa abfolute proxima.
XVI. Denique im unoquoque gemere fùnt quadam.
caufè totales , quadam partiales.
XV1I. Caufa totalis e$t, qua folaim fua fpecie, fo
tum caufatum caufât.
XV111. Caufà partialis eff, quæ cum aliis caufis fuae
fpeciei junéia , çaufatum exparte tantum caufat.
1. $. In
 1, o G r c A r. L 1 b. 1. 6
; 'r. 3. In unoquoque genere funt plurcs caufarum fpecies?
atque eae vel fubordinatæ, ut caufa prima & fccunda , proxima
a« Tremota, principalis & inftrumentalis ; vel coordinatæ,
quarum una non pendet ab alia. Caufa totalis diciturfolas
caufatum conftituere, quia non juvatur ab aliis caufis fuae fpe
ciei. Ex. gr. fcriptio pendet à calamo & à manu , fed ab utra
•que, ut â caufa totali. Nam calamus eft totale inftrumen
tum; manus totalis caufa princi alis. Similiter cum Deus, fol.
& homo, dicuntur hominem generare,unaquaeque earum cau
farum totalis eft: Deus eft totalis cau(a prima, fol five coelum
totalis caufa univerfalis, homo totalis caufà fecunda & parti
cularis. At cum duo equi trahunt plauftrum, funt caufæ par
tiales: quia funt ejufdcmfpccici.
XIX. Omius rei non poffumt effe plures caufà tota
les ejufâem fpeciei : fed poffunt effe plures, fi fpecie
differant & fubordinatæ fint. -

1. §. Si plures caufae non fubordinatae concurrant ad idem

caufatum, neceffariò debent effe partiales. Nani caufà totalis
caufat totam rem : quare, fi fint plures caufae totales, aut cæ
teræ nihil caufant , & fic non funt caufae : vclagunt, quodjam
a&um eft. Si caufae fpecie differentcs £ubordinatæ Ä; , fieri
poteft , ut idem caufatum pendeat à pluribus caufis totalibus :
fic tota fcriptio pendet à calamo & à manu: totus homo à
Ideo, àfole, & à parentibus.

C A P. x V I.
De Materiâ & Formâ.
~T H. E o R £ M a I.

E X quatuor caufis due fùnt interme , materia&

forma ; & totidem extermæ, efficiens & finis.
11. Caaß internæ dicuntur , quæ caufäti effentiam
ingrediuntur, ut partes. • * . - -^

C o M M E N T A R 1 u s.
1, 3. Etfi forma longè nobilior fit, quam materia, & plus
cofe
 - -;
64 - I s s T i τ υ τ ι ο'N v M.* -

conferat ad confli- uendum caufatum ; non eft tamen dübitán

dum , quin etiam materia fit pars cffentiæ, & non vehiculum'
fclum, aut receptaculum. \ .* • .

' III. • %tateria , græcè ûxn, definitur τὸ δ ζ»fws

τωj τι êwv7r&gχοντ@- , hoc elt, id ex quo inexi$tente
fit aitqatd. •• . • • • •• - - - ; . - .

*.
' i. W. Haec definitio exftat lib.*. Phyf. cap.3. & lib. 4. Me.
- - - -

t aph. cap. 2. Poteftaurem materia plenius & explicatius defi

niri hoc modo : Materia efi caufa interna, ex qua aliquid fit,
aut conftat. Cur addam confiat ex Theor. 9. fatis intelligetur.
Μateria definitur etiam lib. 2. Poff. cap. 1 1. fed obf&ùtiùs,
a8 n, &, àvzwv &y&yxn v$zv eîeq. Id cft, quod quibufdam po
fiit, neceffe ef? effe ». -

. C£terum materia vulgo dividitur in materiam, ex quâ,

in quâ , & circa quam, Materia ex qua, eft materia propriè
dicta , quam jam definivimus: materia in qua, eft fubje&tum ;
materia circa quam, obje&um : de quibus fuo loco.
IV. Materiæ munera duo fumt: formas fèfèipere, eaf
que fùstimere : &,cum formâ compofitám con$tituere.
… 1. §. Cum matcria prius munus exequitur , dicitur caufa
re ipfas formas: cum altcrum munus excrcet, dicitur caufarc
<9mpofitum... . - -

v. • 7Materia vel e$t prima, vel fecumda. i

vi. A/ateria prima eff materia imformis. ~

vII. /Materia fècanda, e$t materua formata.

1. §. Etfi nulla materia exiftat fine forma ; quia tamen ma
teria non eft omnino nihil, nec idem quod forma, quid ni in
tclligi poffit per fe , non intellccta forma : Et hæc eft materia
prima, quam Ariftot. lib. 1. Phyf. cap. 9. hoc definit modo:
Aíyoj ίλω τὸ τgótov &voi eiusjov irdgº, i% 3yivswaj
ti évvragxovT©- puì *% αυμβεGhrök, cirs ¢3cig*ta/, ek
τ«το ἄρίζ) $%z%r. Hoc eft, materiam dico primum fub
fecium, ex qiio fit aliquid, eo paâo, ut non per accidens infit,&^
fi corrumpitur, im hoc ultimo refolvetur. Ncque vero putan
dum cft, materiam primam &fecundap efle duas diverfas ma
tefias: iino una eadem materia prima dicitur, & fccunda, pro
ut aliter, atque alitcr confidcratur,
 L o G 1 c A R. L 1 b. f. 6;
VIII. Praterea materia vel eff corporum natura.
lium , vel artificialium. -

1. %. Ex. gr. clementa funt materia miftorum: femen

viventium : aurum aut argentum , materia poculi, lignum
fcamni. -

IX. e^ftque utraque velcompofitionis, vel geme

rationis. -

X. • %atèria compofitionis eff,ex qua res comffat.

XI. • %Materia gemerationis, ex quafit.
1. §. Ex.gr. corpus,eft materia compofitionis in anirhali;
femen materia generationis. In rebus ab arte profe&is eadcm
ferè eft materia generationis & compofitionis; ficut & in me
tcoris. Nam fcamnum fit, & conftat ex ligno; nubes , ex
vapore ; glacies, ex aqua. Cum materia generationis & com
pofitionis diverfæ funt, illa dicitur matcria remota, haec
• proxima.
z. Dividit etiam Ariftoteles lib. 8. Met. cap. 6. materiarii
in ventjs *3 ai&wrlo, hoc eft , im intelligibulem &• fenfibilem.
Materia intelligibilis eft,cum in accidentibus aliifve rebus fim
plicibus meas diftinguit materiale & formale. Sic literæ di
cuntur materia di&ionum ; di&iones, orationis, fic praecepta
funt materia difciplinarum ; methodus, forma. Hoc pa&o
diftinguitur materiale & formale in difciplinarum fubjeétis.
Materiale eft res ipfa, quæ confideratur: formale , modus
confiderandi. Sic Phyficae fubjcétum materiale, eft corpus
maturale : formalc, quatenms maturale.
XII. Forma definitur τά τι ί άra , hoc eff , quod
explicat quidresfit: vel, λόγ@. +§-ri &ir ; hoc e$t,ra
tiá illius, que explicatur quid fit res : vel demique
x£,G. 5 £afa;, hoc ef?, ratio effentia. -

1. §. Forma Græcè μ•e48 dicitur,vel etiam ά9-, id eft,

fpecies', aut o%g2e,vg, hoc eft exemplar: interdum $tiani
ότιλίχ{α, id eft,interprete Hermolao Barbaro, perfeâibabia
Tres formæ definitiones , quas tradimus , (quarum prima $*-
ftat lib. 2. Poff. cap. 1 1. fecündalib. z. Phyf. 3. &• lib. 4; Me
taph. cap. %, tcrtiaia lib. £.
- 4. deg p. f.) fententiâ
de gem.Ganim. áp.i.) *°*.
qeniwn*
66 IN S T I TU T I o N U M
veniunt & huc redeunt, ut forma fit caufainterna, per quam
res eft id quod eft. Etenim per materiam etiam res eft , five |(

exiftit, fed per formam eft id quod eß, id eft , hujus aut illius
fpeciei. Ex. gr. quod homo exiftat, tam à materia eft, quàm
à forma: fcd quòd fit homo potius, quàm aliud quid, à fola
forma eft.
-

XIV. Formæ munera duo fumt : materiam formare,

&, cum materia compofitum conffituere. *J

1. §. Atque hæc muncra non tam re, quam ratione diverfa

funt. Nam cum materia ex fe informis & indeterminata for
mam recipit, determinatur ad certam compofiti fpeciem cum
formâ conftituendam. Utraque ergo compofitum conftituit,
materia recipiendo formam , & forma determinando five for
mando,materiam : idque interveniente unione. Sine unione
cnim formæ cum materia, compofitum non conftituitur.
xv. Forma quadrifariam dividitur. Acprimò in . |
formam materialem & immaterialem. !
xvI. Forma materialis eff, quæ producitur ex po !

tentia materiæ, five quæ pendet â materia eo ipfo mo

mento atque aétu, quo fit.
xvII. Forma ummaterialis eff, quæ mom producitur
ex* potentiâ materiæ, five, quæ eo momento atque aítu,

quo fit, non pendet â materia.

1. §. Produci ex potentia materiæ, nihil aliud eft, quäm
produci ab efficiente caufa in materiâ, atque ita quidem , ut
$materia fuá caufalitate iftama&tionem promoveat. Hoc modo .

producuntur formæ materiales: formæ immateriales ab effi

ziente caufà producuntur quidem in materia,fed materia iftam
a&ionem non promovente. Atque hoc proprie dicitur creare. |
Formæ materiales, non folum cum fiunt, fedetiam cum faétæ
funt, pendentä materiâ ; immateriales, neutro modo. Hinc
eft quod ill£ corruptibiles, hæ incorruptibiles fint. Omnes
formae rerum naturalium funt materiales , anima humana ex
ccpta, quæ fola immaterialis eft.
xvIII, Secundo dividiturforma in fùbfiamtialem, |
� 4£•
 L o G 1 c A R. L 1 b. I. 6?
& accidentalem : quarum illa fubftantiam con$tituit,
hæc accidens aliquod im concreto.
. 1. §. Ex. gr. formafubftantialis Mufici, qua eft homo, eft
anima rationalis: forma accidentalis,quá eft Muficus, eft Mu
fjca. Similiter forma fubßantialis flatuae, eft ipfa forma mar
moris aut æris: forma accidentalis, quâ cft ftatua , eft figura.
xIx. Forma fub$tantialis motæfunt quatuor. I. Non
imcurrit in fenfùs. 2. Non variaturgradibus. 3. Eff bo
mum ac perfettum quid. 4. Et principium proprieta
tum, atque operationum
1.§. Nom incurrit in fenfus,nempe per fe.Nam ut per acci
dens fcntiatur: nihil vetat. Hinc fit, ut formas fubßantiales
ferè ignoremus. Omnis enim noftra cognitio ducit originem
è fenfu.
z. Non variatur gradibus. Nam quemadmodum numerus,
inquit Ariftoteles, lib. 8. Metaph. cap. 3. non recipit magis
& minus (addita enim, aut ablata unitate , non eft amplius
idem numerus, fed diverfus) ita neque* *g*r* r) e{3©- •Joris
id eft, fubßantia que fecundum formam eß, five forma fub
ftantialis, gradibus augeri aut minui potcft.
3. Eß bonum ae perfeäum quid, ideoque appetibile : idque
non folüm refepe&u materiae, quae lib. 1. Phyf.cap.9. formam
appetere dicitur, ficuti fœmina marem, aut ut deformis pul
chritudinem : fed etiam refpe&u agentis, cui forma finiscft,
ut dicitur, lib. 1. Phyf. cap. 8. &• lib. 4. Metaph. eap. 4.
4. §. Et principium proprietatum. Etenim materia eft prin
cipium commune, & ufia eademque poteft effe diverfâruma
rerum materia. At proprietates non funt communes. Non funt
igitur à materiâ, fed ä forma. Praeterea materia eft princi
pium patiendi tantum , lib. z. de gem. &• cor. cap. 7. Ex quo
fequitür, formam effe fontem opcrationum, non materiam,
ac proinde & proprietatum.
xx. Tertio dividiturforma in maturalem , & arti
ficialem. -

xxI. Forma maturalis eft, qu« à napura, artifici*-

lis, quæ ab arte prsfefit; -*
;. §. £x.
68 I N S T I T U r 1 o N U M
1. §. Ex. gr. anima eft forma naturalis viventis. Caeterae
formæ naturales nominibus carent, & nobis ferè ignotæ funt.
Figura cft forma artificialis ftatuæ, quatenus ftatua res artifi
ciälis eft , non quatenus eft res naturalis, puta marmor, aut
acs. Formae enim artificiales funt qualitates rerum naturalium,
non caufae formales: funt tamen formales caufæ arte fa&to
rum, quatenus arte fa&a funt: quia arte fa&ia funt accidentia ,
quædam cum fubftantiis, concreta.
XXII. Quartò denique dividitur forma in princi
palem, & difpomemtem.
XXIII. Forma principalis eff, quae fpeciem per fé
conftituit. -

XXIV. Forma diffonens eff, quæ materiam apta

facit ad recipiemdamformam principalem.
Forma principalis femper eft fubftantialis forma. Forma
âifponens vel eft accidentalis, vel fubftantialis. Difpofitio
accidentalis requiritur in omnibus rebus fubftantialem for
mam habentibus ; fubftantialis, in animatis tantum. Ex. gr.
cum lignum comburitur, calefit primùm, atque ficcatur; at
que hoc modo redditur aptum ad recipiendam formam ignis.
Similiter, cùm ex trabe ftatua fit,dcbet illa fenfim difponi,ac
formari in ftatuæ figuram. At cùm ex femine generatur ani
mal, femen non qualitatibus folum , fed etiam fuá fubftantia
li formâ difponitur, aptumque cfficitur , ad recipiendam ani
imam. Quæ quidem fubftantialis forma, refpeétu feminis, eft
principalis foima; at animæ fivc animalis refpe&u, nihil aliud
eft, quam forma difponens.
2. Dividi poteft etiam forma in vowrò 13 a/&wrlè, hoc
eft in intelligibilem & fenfibulem ; Sed de hac divifione fatis
diétum eft in doétrinâ de materia.
3. Nonnulli dividunt formam fùbftantialem in genericam
& fpecificam. Sed malè. Nulla enim eft forma fubftantialis,
quæ non fit fpecifica.Nam anima fenfitiva non eß forma gene
rica hominis, fed forma fpecificabefiae. Mentis ego opus eft,
formam gencricam & fpecificam diftinguere, reipfa diverfæ.
non funt. -

4. Nihilo melior cft divifio formæ in affiflcntcm & infor

Ijlan
 L o G 1 c A r. * L 1 b. I.
mantem. Nam forma affiftens id ipfum eft rei, cujus effe for3
ma dicitur, quod nauta navi. Neque enim effentiam tribuit,
fed motum tantum. Sed nec exemplar caufa formalis eft , fèd
inftrumentum: idcoque ad caufam efficientem referendum.

C A P. XVII.
De Causâ efficiente.
T H E o R E M A I.

C Aufè exterma fùnt , quæ mom ingrediuntur effemti

am rei : ut efficiens, có- finis.
II. Caufà efficiems e$t caufâ externa, à qua res ve
ra caufàlitate proficifcitur.
C o M M E N T A R I U s.
1. §. Platoni caufà efficiens erat τὸ νφ' §, hoc eft, id à qu?
res e/?. ut autor eft Plutarchus , lib. 1. de plac. Phtlof. cap. 1 1 •
Hinc petita eft definitio vulgaris: Gaufa efficiens eff, à qua res
eff. Sed non videtur ea fàtis plena, cum etiam fini aptari pof
fit. Et fienim res propterfinem fit, nihil tamen vetat , quo mi
nusetiam à fine dici poffit. Quare addidi definitioni hæc ver
ba, caufalitate vera, quibus efficiens à fine diftinguitur. Res
enim à fine proficifcitur quidem, fed caufalitate metaphorica,
ut docet Ariftoteles,cum lib. i.de Gen &• int.cap.7. ait , finem
non effe zroin?;x31, ei μέ κατε μεττχφοοράν, hoc eft , non habcre
veram vim efficiendi, {cd tantum metaphoricam.
III. Caufa efficiens latiffîmè patet, ejufjue variæ.
funt fpecies : quas omnes conabimur o&lo divifionibus
explicare. -

IV. Primo dividitur caufâ effciens in aétivam, quae

effe£tam caufât mediante a&tione; & in eam,à qua res
immediatè emamat, ac fime ulla aífione proficifcitur.
1 §. Interdum fit, ut caufâ effe&um caufet mediante ali*
quâ aëtione;quæ illius caufalitas effe dicitur in caufando effè
άto; hujufmodi caufam, aâivam appellamus. Interdum f;:
G z
 7o I N s T r T u T Io N UM .
ut caufâ efficiens effe&um caufet fua exiflentia , fine ulla cau
falitate , quæ ab illius exiftentia diftin&a fit. Haec à quibuf
dam vocatur caufa emamativa. Quæ vox, etfi rcpugnante lin
guæ Latinæ analogia confiüta fit , ufurpanda tamen eft hac in
re, ufque dum commodior fuppetit. Ex. gr. ignis eft caufa
emanativa proprii caloris ; at eft caufa a&iva caloris in alio.
Nam calor proprius, ignis exiftentiam neceffariò, atque im
mediatè fequitur : at ignis in alio non cfficit calorem fua exi
ftentia , fed fuâ operatione. Ex quibus liquet, caufam ema
nativam, minus quidem propriè efficientem dici, quäm a&ti
vam : convenientius tamen ad caufam efficientem reducitur,
quäm ad aliud caufae genus. Ad caufam emanativam pertinet
omnis forma fubftantialis , refpc&tu proprietatum, quae illam
in eâdem re confequuntur.
V. Secundo dividitur caufâ efficiens im immanem
tem & tramfeuntem.
VI. Caufà immanens ef?,quæ producit effe&um im
fe ipsâ. -

VII. 7}anfiens, quæ producit effe£tum extra fe.

I. §. Ex. gr. cùm faber domum ædificat,aut cùm quis la
pidem projicit, uterque dicitur caufa tranfiens: at cum anima
noftra intelligit, aut appetit aliquid , dicitur caufa immanens
fuorum concéptuum, aüt effeétuum , quos intelligendo & ap
petendo format. Ariftoteles videtur folam caufam tranfeun
tem, efficientis nomine intellexiffe, cum caufam efficientem,
iib.1. Phyf.cap.3.& lib. 4. Metaph. cap. 2. definit, 3%, % àpx*
•* u*%3άλ£; % aer&m , * * Wgiu*atas, hoc eft , unde primum
zmutationis &• quietis principium ef? : aut lib.x. po/f. cap. 1 1
**ns ae*rv» cxivnov , hoc eft, quæ primum movit.
VIII. Caufè tranfeumtis conditiones duae fùnt :
I. utfit conjunçia patienti. 2. ut fit patienti diffimilis.
1. §. Prima conditio præcipitur lib. 7. Phyf. cap. 3. altera
1ib. 1. de gen. & corr. cap. 7. Caufa efficiens dicitur duobus
modis conjun&a patienti, nempe vel exiftentia, (vulgò di
cunt fuppofito) vel virtute. Ex. gr. cum ignis lignum urit ,
exiftentiâ ligno conjungitur; cum affidentes calefacit , non
exißcntia fuá, fcd yirtutc affidentibus conjun&ius cft.
 L o G I c A R. L 1 b. I. 71,
2. Agens duobus etiam modis diffimile dicitur patienti :
vel quoad fpeciem , vel quoad gradum. Priori modo calidum
frigido, pofteriori modo, quod calidius cft, minus calido,
diffimile dicitur. Quae ncutro modo diffimilia funt, eorum
unum in alterum agere, aut ab eo pati , nullo modo poteft.
1X. Tertiò dividitur caufâ efficiems in liberam, &
neceffàriam.
X. Caufà libera ef?, quæ confùltò caufât.
XI. 7\(eceffària , quæ non confulto, fed neceffitate
matura caufât. -

1. W. Libertas in genere eft facultas faciendi quod lubet.

Itaque qui abfolutè jí cft , immunis cft à fervitute, a lege
fibi ab aliislata, à coa&ione, & à neceffitate naturali. Scd
cum voluntas libera dicitur, cumque caufà libcra caufae ne
ceffariæ opponitur , libertatis nomine nihil aliud intelligitur,
quam immúnitas.à coa&tione & à nece{fitate ac deterninatio
ne naturali. Nam qui fervus eft, aut legi alterius fubditus vo
luntatis fuae libertate fruitur, cùm judicat, domini fui nutu,
aut lege vivendum effe fibi: at neceffitas naturalis & coaâio
libertátem evertunt. Cur ergo coaéta caufa hac divifione non
continetur 3 quia, qui cogitur ab alio fic impellitur, ut ad cf
festum nihilipfe conferat ; ac prpinde inter caufàs cfficicures
referri nequit.
z. Neceßitas naturalis non ea folüm nobis eft, qua res ina
nimes agunt, aut plantae , fcd etiam illa , qua bruta agunt, aüt
infantes ante ratiohis ufum. Nam a&tioncs brutorum , & in
fantium co fere modo proficifcuntur ab inftinétu naturali, &
à fenfu , quo plantarum a&iones proficifcuntur ab ipfa natura.
Hoc fenfu partes divifionis immediatc opponuntur ; câque
omnes caufarum fpecies continentur.
XII. Caufà libera poteff agere, & mom agere,
quicquid, quantum, & quamdo lubet.
XIII. (aufâ neceffaria ad unum aliquod agendum
determinata ef?, agitque quamdo,& quantum po
teff. -

1. §. Ex.gr. Ideo liberè quis di$putare,aut ßribere dicitur,

quia yoluntatc fua, aut confilio
- G 4
difputat, aut fcribit ; a$1I1p.
- *? ,
 ----=*

572, IN s r I T U T I o N U M
íúe, quia poteft difputare & non difputare, & coeptam di
fputationem, cum lubet, interrumpere, vel aliud aliquid agere
&orum, quæ dicuntur effe ίρ' ἐμῦ, id eft , im noftra pote$tate.
Ad haec enim fola fe extendit voluntatis libertas. Caufæ necef
fariæ ad unum determimata funt , hoc eft , poffunt agere , fed
' non poffunt non agere: & hoc tantum po{funt agere , quod
agufit, & non aliud ; & tantum agunt, quantum poffunt. Sic
ignis non poteft non calefacere materiam idoneam , & unam
üamque rem tapto calore afficit , ut non poffit majore.
XIV. Quartò, dividitur caufa efficiens in caufam
perfe, & caufam per accidens.
XV. Caufà perfè eft,qua quatenus talis e$t producit
effeétù confilio fuo,autpropenfioni maturali conveniens, -

XVI. Caufa per accidcns ef?, quae mom producit ef

fe&tum, qua talis eff; aut quæ effe£tumproducit præter
confilium aut maturæ fùae propenfionem.
1. §. Ut caufa efficiens fit caufâ per fe , duæ conditiones
requiruntur: prima eft, ut effe&um refpondeat illius confilio,
aut propenfioni naturali : confilio, fi fit caufa libera , propen
fioni, fi fit neceffaria, Altera conditio eft , ut efficiens effe
&tum producat , quatenus talis eft. Si alterutra harum condi
tiönum abfit, caufà dicitur per accidens. Si prior conditio ab
fit, caufa dicitur per accidens, quia eyentüs aliquis aut effe
{tum, per accidens cohæret cum eo effe&to , quod â caufa ef;
ficiente per fe producitur ; veluti, cum quis terram fodiens,
thefaurum invenit. Etenim terram fodere, eft effe&tum fo
dientis per fe: cum hoc effe&to, thefauri inventio per acci--
dens, hoc eft præter confilium fodientis, & naturam foffio
nis conjungitur. Similiter cùm animal monftrum generat, eft
caufa monttri per accidens, quia monftri generatio cum ge
ncratione naturali per accidcns, & præter naturae fcopum ,
conjungitur. Si poflerior conditio abfit, cau{a dicitur per ac
cidens, quia cffcctum non adfcribitur caufae fuae , fed ei, qaod
caufae accidit : veluti , cum Polycletus, ant Muficus, dicitur
caufa ftatuæ. Neque enim Polycletus ftatuam facit, quate
nus Polycletus eft , aut Muficus, quatenus Muficus c(t , fed
quatcnus att ftatuarius. Accidit a;tcm [la;uaiio, ut Polycle
{uQ
 IL o G I c A R. L I B. I. 73
tus fit, aut Muficus. Vtd. lib. 2. Phyf. cap. z. Caeterum cuí
prima conditio defideratur in efficiente caufa , £ per accidens
eft in efte&to ; cùm altera defideratur , eft in ipfa caufa.
XVII. Ad caufamper accidens revocatur fortuma
có- cafus.
1. §. Nimirum ad primam fpeciem,quae per accidens di
citur ratione effcéti. Fortuna (Græcè τύχαι) definitur ab Ari
fiotele, lib.z. Phyf.cap.5. his verbis: AYao, &ag. 3 m ) τυχή ai
P*
tiz £% avu3e6hjs êv τοῖς κ3 7goajgeoiv £ íyezz τά. Hoc
eft, manifèftum igitur eft , fortumam effe caufam per accidens
im ti«, qu« alicujus gratia fiumt , confult6que fufcipiumtmr. At
Themiftio \
in paraphrafi hujus loci , fortuna plenius definitur,
v / • / »/ > »^ V

ezitia *% αυμgeGhrök év τοῖς ούτε ά% àvàyrns, oῦτ'ά τὸ

v a. » - • »^ a.

zroAύ γινομζνοις, ἀλ ἐν τοῖς ίτ'άλαflov, è r&τωγε ἐν

et -^• - -

τοῖς ἐνεκα τά έ τgoaig oiy, hoc eft, caufa per accidens ea

' rum rerum, qua neque meceffariò, neque crebrâ , fed qu« rarò e
•veniunt, atque'im iu duntaxat , qu« alicujus gratiâ confultò
fufcipiuntur. -

z. Cafus, Graecè &vrjag,%v , eft caufâ per accidenseorum,

quæ rarò contingunt, idque in iis omnibus,quæ alicujus gra
tia fufcipiuntur. Cafus enim latius patet fortuna ; nam cum
utraque fit caufà per accidens , quæ aligujus finis gratia agit ,
quæque in rarò contingentibus verfatur , fortuna ßium pofita
eft in iis, quæ $; cafus etiam in iis, quæ agunt
ex naturae neceffitate : ut in infantibus, in brutis , plantis ,
ipfifque etiam in rebus inanimis, in quibus non eft locus for
tunae. Ex.gr. cùm quis fodiens, thefaurum invenit, dicimus
illud vel cafu , vel fortuitò fa&tum: at cum tegula decidens dc
te&to prætereuntem vulnerat, id cafu faétum eft , non fortu
na. Omnis ergo fortuna cafus eft, fed non viciffim, ut dicitur,
lib. cit. cap, 6. Quamquam fæpe hæ voces confunduntur. ,
XVIII. Quinto dividitur cakfa efficiens in princi
alem , & minffs primcipalem.
XIX. Caufà principalis ef}, quæ fua virtute effe
tfum producit. v -

XX. Caufà minèrprincipalis eff, quæ principali

caufâ infervit ad effêfum producendum.
- -
74 IN s T I r U T I o N U M
XXI (aafa principalis vel æqualis eft effe&io , vel
mobilior; numquam deterior : caufa minùs principalis
quatenus caufat , femper deterioreß effecto fuo.
1. $. Quando effeétum cum caufa comparamus, confide
rari debet caufa , quatenus eft caufa, hoc eft, fecundum eam
virtutem, quâ caufat. Cum virtus caufæ tanta eft , ut in eâ
contineatur, quicquid in cffeéto eft, dicitur caufa principalis,
Effeétum dicitur in causâ fuâ vel formaliter, vel emimemter
contineri. Cum effeétum ejufdem naturae eft cum caufa fua ,
dicitur univoca , eaque æqualis eft effe&to fuo; veluti cum
calor calorem efficit, aut müs murem. Cùm effe&um in cau
fa fua eminenter continetur, five, cùm caufa nobiliore qua
dam virtute effe&um producit, dicitur caufa equivóca , eo
quc præftantior eft effeéto fuo ; veluti , cum lux calorem effi
&it, aut archite&tus domum. Cum effeétum in caufà fua .
neque formaliter, neque eminenter continetur, dicitur caufa
minùs principalis : eaque non tam efficit, . quam fubfervit
principali caufæ ad effeâum producendum.
- \ - - - - - - •

xxII. Caufà minùs principalis fubdividitur , in

procataríiicam , proégumemam , & inffrumentum.
-
XXIII. Caufa procatarética e$t, quæ caufàm prin
- • *\ - -

cipalem extrinfecies incitat adagemdam.

XXIV. (aufa proêgumena, quæ caufam principa
lem iptus difponit , vel etiam proritat, ad agen
dum.
1. %. Caufa a&rg.%px%x*, five a&r&%£xov%n Latinè cau
fa incipiens aut inchoans dici poteft) vel eft objectum, vel oc
cafio, vel autor, vel meritum. Objeétum eatenus dicitur
caufa procatar&ica, quatenus excitat aut movet caufam prin
cipalem. Occafio eft temporis locique commoditas ad agen
dum , quod velis: quæ & ipfa vim aliquam movendi habet ad
agendum , quatenus agendi impedimcnta tollit. Autor dicitur
hoc loco , qui cau(àm principalcm, propofitis rationibus, ad
agendum hortatur , aut ab agendo dehortatur. Vocatur etiam
cáufa moralis. Meritum five caufa meritoria appellatur, quae
movet agentem ad talionem referendam : idque tam inbohis,
quam in malis, Atquc hæc quidcm omnia funt cxtra caufàm
 L o G I c A R. L 1 b. I.
principalem. In quo diftinguuntur à caufa proégumena, qù?
in ipfà caufa principali confiftit. Ex. gr. fi quis de nodte obam
buláns, multas res pretiofas obfervet in apertis inimici fui ædi
bus , à quo jam antea injuriam acceperar , negligenter cufio
diri , eafque alio inftigante diripiat, caufà obje&tiva hujus furti
erunt ipfæ res pretiofae furis avaritiam irritantes ; occafio, no
&is tenebræ, & patentes aedcs, quae non nihil furis propofitum
adjuvant ; au&tor five caufa moralis, qui inftigavit; caufa me
ritoria , eft accepta injuria, ob quam pronior eft furis animus
ad furandum. Caufà proégumena eft propria furis avaritia.
Caeterum autor five caufa moralis locum habeat folummodo
in caufis voluntariis: objeétum, occafio, caufa meritoria &
proégumena etiam in aliis. - Occafio fumitur interdum pro
caufa meritoria: veluti cum injuria illata dicitur occalio pu
gnae , aut belli , aut cædis. Atque hoc fenfu occafio , fi fi&a
fit, appellatur a&?2ono , a&σχλα: Latine, pretextus. Cau
• fa proégumena , vel difponit caufam principalem folummo
do ; veluti, cum temperamentum corporis dicitur caufa no
rum: vel etiam proritat ; veluti, cüm ira eft caufa vindiétæ;
aut avaritia furti.
2. Caufa procatarética & proégumena, magnum habet
ufùm in Medicina. Medici enim , omnes ferè morbos referunt
ad tres caufas,ad procataréticam proégumenam, & vzvix r » ;
five continentem. Caufa procatarética illis eft, caufa externa
& evidens ; reliquæ duæ internæ funt , & latentes ; proégu
mena eft caufa antecedens ; continens eft caufa oa%%9*®- , fi
mulque cum morbo exiftens , eique immcdiatè cohæretis.
Hæc nobis erit caufa proxima. Ex.gr. caufa procatarética fe
bris, efi frigus aut balneæ aftringentes , proégumena, adftii
&a cutis, & impedita evaporatio , caufa contincns, humor
putrefcens & accenfus.

XXV. Inffrumentum eft, quod caufâ principali

in effettione fùbfèrvit. -

, 1, §. Non omnia inflrumenta fubferviunt caufae principa

lieodem modo. Sunt enim inftrumenta quaedam caufae pi in
cipali in agendo conjunéta, funt quædam ab illa in agendo fc
Parata, lílrumcnta conjunéta funt , quibus caufa pinsit;
- 18
76 . I N s. t I - T U T I O N U M
lis in ipfà rei eff&tione utitur, Atque hæc vel aétiva funt, ut $.
calor in igne ; vel paffiva, ut culter, gladius, &c. Inftrumen
ta feparata funt , quæ agunt loco, atque vice caufæ principalis.
sic legatus cft inflrumentum principis : & femen multis vide
tur inftrumentum generantis, fed perperam. Nam inftru
.
menta feparata non habent locum in naturalibus : fed tantum
in moralibus.

XXVI. Inffrumentorum effentiapofita eff im apti

fudine ad ufum.
1. %. Inftrumentaait Ariftoteles, lib. 2. de Am. cap. 4.
officiis ufuque dißinguuntur inter fe aut conveniunt. Nam
unumquodque inftrumentum eft id, quod eft, quia & qua
tenus aptam cft ad ccrtum ufum. Sic fecuris, eatenus fecuris
eft, quátenus materiæ qualitate , & formâ, apta cft ad fecan
dum? & oculus, eatenus oculus eft, quatenus idoneus eft ad.
videndum. Nam oculus , manus, cæteræque partes organicae
hominis, aut befliae mortuae, non funt oculus aut manus,
nifi homonymös, ut docet Ariftoteles, lib.4. Meteor. c. 17.
XXVIL Sexto dividitur caufâ efficiems 1n primam
& fecumdam.
XXVIII. (aufà prima eff, quæ à nullo pemdet.
XXIX. (aufâ fecunda e#: quæ pendet à primâ.
1. §. Caufa dicitur duobusmodis prima, nempe vel abfo
latè, vel in fuo genere. Caufa abfolutè prima dicitur, à qua
omnia pendent, & cum fiunt, & cum exiftunt, & cum ope
rantur, five, ut vulgo loquuntur, in fieri, in effe, & in ope
rari. Caufa abfolutè prima tantum una eft , nempe Deus.
Omnia enim ä Deo pendent, & quatenus fiunt , & quatenus
funt, & quatenus operantur, fecundum illud Pauli 4£. 17.
In ipfo vivimus &• fumus &• movemur. Caeterum omnia di
cuntur à Deo pendere , quatenus fiunt, aut in fieri , ratione
creationis, idque vel proximè, vel remote: cum funt, ratione
confervationis: cum operantur, rationc providcntiae , vel or
dimariae, vel extraordinariae.
2. Caufa prima in fuo genere dicitur, à quâ pendent reli
quae caufa cjuflcm gcncris. Hujufmodi caufa prima non fo
lum
 ' L o G 1 c A R. L 1 b. I.
lum datur in unoquoque genere caufarum , fed etiam in una
quaque fubordinatione, Sic Adam eft prima caufa hominum
i in fua fpecie, quia à nullo alio homine genitus eft , ut cæteri,
£. fed immediate creatus à Dco. Sic etiam coelum eft caufa pri
[4 ma motus, non abfolutè, fed in genere caufarutn naturalium,
ii. ut colligitur ex lib. 1. Meteor. cap. 1. Simili modo dici poteft
anima prima caufâ operationum vitalium ; & quælibet caufà
principalis, prima dici poteft refpcélu inftrumentorum.
XXX. Septimò, dividitur caufâ efficiens in univer
falem, & particularem.
XXXI. Caufà univerfàlis eff, qua , eadem efficien
.
I$
tia, cum aliis caufis concurrit adplura effetfa.
XXXII. (aufa particularis ef?, quæ fuâ efficientiâ
N - -

mmum tantùm effèttum producit. -

I. §. Univerfales caufæ funt Deus & ccelum. Deus com

' currit cum caufis particularibus ad omnes effè&us: cælum ad
effeétus tantùm nàturales & materiales. Hoc fenfu dicitur,lib.
2. Phyf. cap. z. fol, & homo (addo Deus) hominem generare:
I. fol, ut caufâ univerfalis, (nam eadem efficientia concurrit ad
generationem omnium rerum) homo ut caufa particularis. Sic
ctiam equifo dici poteft caufa univerfalis, cum agit armen
tum equorum , quia eodem modo, cademque virtute omnes
equos impellit, integros & claudos. -

XXXIII. 'Demique očtavò dividitur caufâ efficiews

improximam & remotam.
XXXIV. (aufâ proxima quæ producit effeétum im
nmediate -

XXXv. Caufà remota eff, quæ producit effe£tum

mediâ caufâ propinquiore
.
I. 6. Caufa efficiens dicitur duobus modis proxima, nem
P£ vel generalitcr, vel fpecialiter. In genere dicitur caufa pro
xima, quæcunqne cum effe&o, vel exiftentiâ (vulgò dicunt
Juppofito) vel viítute conjungitur. Nam cum virtus ejufmodi
fit inftrumentum caufae principalis, cenfetur cùm caufa prin
cipaliunatantum caufa. Itaque cùm caufà principalis fua vir
tuts cum cft&o conjungituí, ipfà ccnfctgi cum cffecto É
- jun&ta•
 78 I N s r I T U• r 1 o N U M
jun&a. Neque refert quicquam , fitne virtus illa inftrumen
tum conjunctum an feparatum. Ex. gr. ignis dicitur proxima
caufa afiionis: parentes, fuorum libcrorum : quamvis ignis
agat nediante calore, & parentes , mediante femine. Nam
quia calor & femen, inflrumenta funt, non efficiunt fuo in
terventu, ut caufa principalis non poffit dici effe&o proxima.
Caufa ergo remota dicetur hoc fenfu, quae neque exiftentiâ,
neque virtute cum effeéto conjun&a eft 5 veluti, cum avus di
citur caufa nepotis.
2. Caufà efficiens in fpecie proxima dicitur, quæ fuâ exi
ftentiâ cum effeéto conjunéta cft, idque fine ullâ media vir-.
tute. Ejufmodi caufa proxima non datur in fubflantiis, fed
tantùm,id accidentibus; praefertim propriis. Subftantia enim.
non efficit fubftantiam fine media virtute inftrumentali. At
que hæc eft caufa, quae abfolutè proxima dicitur : eaque vel
ifiterna eft, vel externa. Interna dicitur , quae eft in fubjeéto
illius accidentis, cujus caufa eft. Sic dicitur anima, omnifque
forma fubftantialis, caufa proxima fuarum proprietatum. Huc
pertinet caufa emanativa : item caufa continens, five fyne&tica
Medicorum. Caufa externa eft, quæ non eft in fubjeéto illius
accidentis, cujus caufà eft. Sic dicitur interpofitio terræ,
caufa proxima eclipfis. Hujus caufae ufus in definitione
& demonfìratione propriorum accidentium, cft longè maxi
fmuS.

C/A p. XVIII.
De Fineu.
T. H E o R E M A I.

Inis definitur, τὸ ἀνεκα, vel τό τινος ἐrezz , hoc

'1' eft, id cujusgratia res eft.
C o M M E N T A R 1 U s.

1. $. Harum definitionum prior exftat, lib. 2. Phyf. cap. 3.

iib. 1. Metaph. cap. 3. &• lib. 1. minor. cap.z. altera iib.z. poff.
31. senfùs hic eft: Finis eft caufa, quæ fui amore caufamíí êf.
ficicntcmincitat ad agendum,& ad füi confccutionem. Quod
 L o G I c A R. L 1 B. I. 79
ut melius intelligatur, obfervandum cft, bifariam poffe cóíí
fiderari finem ; nempe vel quatenus proponitur agenti,ab eo
que intenditur, vel quatenus jam obtinetur: vulgô, in inten
tione , & in executione. Finis in intentione eft caufà, quia
movet efficientcm ad agendum : in executione eft effe&um
ipfius efficientis. Itaque finis & efficiens fibi mutuò caufæ
funt, ut traditur lib. 2. Phyf. cap. 3. &• lib. 6.Met. cap. 2. Nam
finis movet efficientem ad agendum, & ipfe viciffim hac cffi
cientis aétione producitur. Ex. gr. bona corporis habitudo
gymnaftis eft caufa finalis exercitiorum, atque ipfa vicißim
exercitiis gymnafticis acquiritur.
z. Finis dicitur movere efficientem ad agendum, quia iIIi
injicit amorem, atque appetitionem fui. Omne enim bonum
eft *'φετὸν, id eft, appetibule. Atque omnis finis bonus eft, aut
faltem bonus effe videtur, ut docet Philofophus locis proximè
citatis. Neque vero finem ea folum appetunt , quæ agunt &.
a€9αιρίστως , id eft, confulto, ut homines; fed etiam, quæ
agunt ex neceffitate naturæ, ut res inanimes. Harum rerum
appetitus , naturalis five innatus dicitur, nihilquealiud eft,
quàm naturalis propenfio ad finem fibi ab univerfali natu
fâ, hoc eft , â Deo , praefixum. Haec appetitio' efficien
tiàfine injeéta, eft caufalitas finis: quæ, ut ab cfficientiâ di
ftinguatur , motio metaphorica appellari folet : non quod
non fit motio propriè di&ta,fed quod non fit motio talis, qua
lis eft effeétio, quæ eft caufalitas efficientis. Atque ita fiíem
difcernit ab efficiente ipfe Ariftoteles, cum lib. 1. de Gem. g%.
Cor. cap.7.ait τὸ τίλ©- s&x ἐς , τοτητιχόν, ei μὴ κατε μιάφοg;,.
Hoc cft, finis non habet vim efficiendi, nifi per metaphoram,
II. Finis caufat media adfinem definata,omnefgue
aítiones caufâ efficientis circa media.
I. }. Finis agenti oblatus, primò cognofcitur,deinde ap
pctitur, atque intenditur. Harum aétionum refpe&u, fifiis
nqn eft caufà finalis, fed obje&um five caufa objeéîiva, quæ
efì fpecies caufae procatar&icae. Ubi finis intcntus cft , movet,
efficientem ad déliberandum de mediis, ad eligenda media ex
multis optima, ad media ele&a comparanda, & ad finem ho
rum mediorum adminiculo confcquendum. Hae aéìiones
per
-
8o I N sT t T U T i o NU M -

pendent â fine, non tanquam ab objeéto, fed tanquam â cauffa

finali. Atque hinc liquet, cum una eademque res caufa pro
catar&ica dicatur & caufa finalis, quomodo altera ab alterâ
diftingui debeat. Nam caufa obje&tiva five procatarética dici
tur refpectuearum operationum, quae ab illa immediatè exer
tentur ; caufa finalis refpeétualiardm operationum, quæ ab
illa funt priorum interventu. Ex. gr. fi quis eruditioném ju
dicct redi præclaram effe, eamqueTamet, optet, atque etiam
inrendat, harum omnium operationum eruditio eft caufà ob
jectiva : at fi Academiam adeat, le&iones audiat, libros evol
vat &c. harum operationum eruditio eft caufà finalis.
III. Finis ponit mediis modum ac memfùram.
1. §. Hoc axióma fumptum eft ex lib. 1. Politic. cap. 9. ubi
ait Philofophus, finem expeti in infinitum , media non in in
finitum, fed quantum fatis eft ad finem confequendum : fi
nemque terminum effe mediorum. Ex. gr. qui cibum expe
tunt ianitatis tantùm caufa, eum tantùm cibum expetunt, qui
falutaris,. & quatcnus falutaris efl: qui vero cibum expc- '
tunt folius volüptatis causâ, cum cibum expctun; tantùm, qui
fuavis eft, & quoufquc , five, quatenusfuavis eft: fanitatem âut
'voluptatem ip(am, omnes expctunt fine modo.
IV. Finis conciliat etiam mediis amorem.
1. §. Hoc cft, finis in caufà eft, ut media, quæ per fe bona
non funt, imò quæ fa pc mala funt, amentur tamen , atque
expetantur finis confequendi causâ. Ex.gr. quamvis fani Me
di&orum remedia afpernentur omnes , ut quæ ingrata guttui
funt aut ta&ui; aegri tamen plerique ea expetunt, & libenter
ufurpant, fi certafpes fit valetudinis eorum ufurecuperandae.
V. Finis trifariam dividitur. Primo, in finem cu
jus & finem cui. -

VI. Finis cujus e$t, quem efficiems expetit.

VII. Finis cui effim cujusgratiam, five cui efficiens
aliqutd, tanquamfinem, expetit. -

1. §. Hanc diflributionem tradit Philofophus .lib. z. de

anima cap. 4. Ex. gr. finis cujus Medicinæ,eß fanitas; finis
sui, æger. Finis cujus , movet efficicntcm amorc concupi
fccntiae ; finis wi amors bsnsyokntiae.
3. Finis
 , L o G I c A R. L 1 b. I. 81
2. Finis cujus, tefle Ariftotele lib. 1. Eth. cap. r.vel e( o.
peratio, vel opus aliquod prætcr operationem. Ex. gr. finis
M ficae , eft peritè eanere ; finis virtutis, ivzeg %ia , hoc eß,
reéta & proba operatio : at artium mechanicaium finis, non
tam eft operari , quàm opus aliquod, puta domus, navis, po
culum, aut tale quid. -

vIII. Secundo dividitur fimis im principalem , &

fécumdarium.
IX. 'Primcipalis
- - - r~ fimis ef?,, quem
quem agem: primo ve
agems primo vel
etiam primario intendit. -

x. Hinis fecundarius eff, quem agems imtemdit ut

.eum fimul cum primario fine obttmcat, vel ut eum fé
quatur, fiprincipalifime excidat.
1. §. Ex. gr. finis principalis vefiium eft , ut corpus no
ftrum tueantur contra cœli inclementiam : finis fecündarius
- qui cum principali illo fine conjuncius eft, ut corpus ornent.
Item finis principalis, propter quem Deus fe manifeflavit in
mundi creatione , eft , ut homines imbuantur Dei cognitione
& pietate ; finis fecundarius ac fuccedaneus, ut reddat eos
&vaxoAo%τες , id eft , inexcufabiles,, qui veritatem in inju
ftitia detinentes , in impietate pcriiftunt.
XI. Tèrtio demique diviturfimis im fabordimatum ,
& altimat, m.
XII. Finis fubordimatus ef?, qui refertur adfinem
alteriorem.
XIII. Fimis ultimus ef?, ad quem reliquifimes re
feruntur, ipfè ad ulteriorem finem non refertur.
1. §. Saepe longa finium fubordinarornm feries eft , in qua
finis fubordinatus medium efl refpeélu fipis fequentis. Ex gr.
' fodit aliquis terram , ut ferrum eruat: ferrum eruitur, ut ex
eo fiat aliquod inftrumentum , quod noßris ufibus inferviat .
puta fcalpelium : fcalpellum infervit Medico ad venæ fe&tio
nem : venae £&io ad minuendum fanguinem fuperfluum : aut
detrahendum vitiofum : fanguinis mißio facit ad confervan
dam aut recuperandam fanitátem. Sanitas pc fe quidcm o íí
Hl , viiia
82. Tx S r I T U T I o N u M
biliseft, fed eò tamen refertur , ut aétiones noßrae liberae fint
atque expeditae. Rurfus actiones aliæ ad voluntatem , aliæ ad
glóriam , aliæ ad honeftatem, aliæ aliò referuntur. In hac fi
nium fubordinatione non poteft iri in infinitum , ut fupra do
cuirhus ex Ariftotel. lib. 1. Met. mumor. cap. .. Alioqui enim
fruftra foret & inanis appetitio, quam omnibus indidit natu
ra, quemadmodum ipfe Philofophus colligit lib. 1. Eth. cap. 1.
Ergo datur finis aliquis fummus & ultimus, in quo appctitas
terminari atque quiefcere poteft.
2. Finis bifariam ultimus dicitur,hernpe vel in fuo genere,
vel abfolute. Finis in fuo generc ultimus vocatur, qui ulti
mus eft inter eos fines, qui intenduntur ab eodem agente. Sic
in illa ferie, quam retuli, multi funt fines in fuo genere ulti
mi. Nam ferrum eruere, et ultimus finis metallicorum ;
fcalpellum, fabrorum; fanitas, medicorum : at unus tantum
finis abfolutè ultimus eft; nempc felicitas.
3. Finis, qui in fuo genere fubordinatus eft, refertur ad fi
- - - - -

nem ulteriorem per fe: at qui in fao genere ultimus eft, refer
tur ad ulteriorem finem per accidens. Ex. gr. faber emollic
igne ferrum, Κ incudi, cudit, limat, acuit, donec ex
eo fcalpellum effecerit. Hæc omnia per fe ac refpe&u ejufJem
agentis, nempe fabri, fubordinata funt. Scalpcllum enim to
tius molitionis fabrilis finis cft. At vero quòd Medico fcalpek
lum inferviat ad incidendam venam, id non curat faber ideo
que omnia, quæ faber facit fcalpelli conficiendi gratia , huic
Medicorum fini per accidens fubordinata funt.
XIV. Cumfimis bonusfit, quo ulterior, eo meliorem
effe neceffe e*f, Witimus ergo finis eíi optimus,ipfùmque
fummum bonum.
1. §. Hoc theorema exftat lib. 1. Eth. cap. 6. Finem effe
bonum fupra di&um cft: aliter enim non moveret efficien
tem. Neque vero fatis cft , ut boous fit , fed debct ctiam per fe
bonus efie: cum media non fint bona , nifi quatenus fini ob
tinendo in(erviunt. Ex quo fequitur , finem meliorem cffe
mediis. Atqui finis fabordinatus eft medium refpe&u finis fe
quentis, fivc ulterioris. Ultimus ergo finis eft optimum
quid ; quia nullius rcfpeâu mcdium cit, quo poffit eße de
, tcrior,
 L o G i è A *. L t s. f. §3
teriof. Nihil autem refert , fitne finis revera bonus, an bo?
nus e{{e videatur , üt dicitur lib. 4 Metaph. cap. 2. quia fini§
non aliter movet efficicntcm, quam quátenus judicátur cffè
bonus.
XV. Quo fini po$terior eff in execatione, eo prior
ef? ah imtemtione, & vtciffim.
1. §. Hoc axioma fic effertur ab Arifloteie, lib. 3. £th.
c. y tò ig4tov év τῆ ἀvaAwre, orgórów $31 &v rj5w£«{:
hoc cft, quod ultimum eft m refoluttone primum eff un genera
tuone. Generatio enim hic effectionem five executionem ; res
folutio, intcntionem denotat. Eadem eft Ariftotclisfententia
lib. 3. Etâ, cap. 3. ubi fic inquit : Tjc pê vo#ava; digχλ τὸ
+£AG%,*δ 73#%oc, à $ vofiatas rix&#. Hoc eâ, £gita
tuonus, five intcntionis , principium eft finu ; principium aéìio
mis, eft cogitationu terminus, ubi per terminúm intellige quod
•fucrat in cogitatioiie five intentioue poftremuim.
z. Dividitur etiam finis in ihternüm, & externüm. Sed hæc
divifio non in omnibus rebus, fed in facultatibns tantùm, fivé .
in artibus ****ικαῖς locum habct: in quibus finis ihternus di
citur, quem artifex affequitur, quotics vult ; externus, quem
non femper affcquitur. | Sic finis internus artis oratoriae', ?
dicere ornatè, atque accomimodatè ad perfuadcndüm ; fini$
externus, eft perfuadere. .- . * - - -

3. Divifio finis, in finemh per fe & finerí per ac&ideris, quâ

vulgò recepta cft , non caret vitio, nifi commodè accipiatur;
Finis eniri per accidens non eft caufa finalis. Nam caufa figa
lis non eft caufâ, nifi quatenuis intenditur : ät finis pet ácci
dens non intenditur, fed evenit præter intentionem. Quare;
cum finis per accidens dicitur , éventus five effeétuni per ac
cidens intélligitur. Nam, fi quis agrum co fine fodiehs, üt
eum reddat fèrtiliotrm, thefaurum ɤ€ir€$f€íïrç
yeriat, thefauri inventio non erit finis, fed cffc&um , five e
ventus per accidcns. ,
c':
ß.
ytjfm Hí á � & É;
i0t,
 84 I N s r I TU r 1 oN u M

C A P. X IX.
De Subje&to & Adjun3to.
- T H E o R E M A I. -

'Ubjeítum eff id, cui aliquid præter effentiama ad

jungitur.
11. •^4djunétum eff, quod alicui prater effentiam.
adjungitur. -

- C o M M E N T A R I U s.
1. y. vulgò diftingui folet inter fubjeéium c%v7w;£*»• xy}
*{ατη79 ei 2 s , id cft , tah.e, omis , &%• pr«dicattonis , fìve demo
m imationis. Subje&um inh efionis nihil aliud eft , quam fub
ftantia refpeétu accid«ntium fibi inhærentium Sic nix eft fub-.
je&um alboris , qui fibi inlMeret. Subjeétum pra dicationis,
five denominatioiiis , vel latè fùmitur , vel fii&tè. Latc fu
mitur pro qualibet re fit ne fubftantia an accidens, pihil re
fert) de qua aliquid dici poteft , quacumque prædicatione ,
five efle ntiali, five acciderita!i; five interna, five cxterna ; five
abfolura, five liuitata. Atque hoc (enfu dici poteft omne fub
jeétum inhaetionis , effe fubje&um denominationis: quia o
mne accidens.dici poteft de fubje&o fuo : vcl voce denomi
nativâ ; veluti cum nix dicitur alba ab albore fibi inhærente :
vel voce aliunde funita ; veluti cum quis probus dicitur pro
pter virtutem. At non omne f bj &tun predicationis, eft fub
1ιά je&tam inhaefionis. Multa enim dicuntur de fubjeéto quæ non
funt in fubjeéto HóTETRITüTitur fubje&tum prædicationis
in do&rina de prædicabilibus , & de enunciationc.
:. Cun: fubj &tum praedicationis, five denominationis
ftriáé fumitur, opponitur fubjecto inha fionis ; idquc bifà
riam. Ve! enim ftirijitur pro co, de quo aliquid prædicatur
eflcnrialiter, pura genus, fpecies, aut differentia. Sic fum.itur
Cap. z.& 5 lb. Categ. ubi eße in fubj.&fo.& dici de fuhje&io op
pot;tr.tur. Vcl etiam funitur pro eo, de quo aliquid dicitur
£rae diratione extct ra , aut iimitata , ut, miles ef? armatus ;
.£thio; /? albus; homo iß immortalis.Ncquc cnim armatura
inhæ
 - L o G I c A R. L I B. f. 8;
inhaeret militi, cum fit fubftantia ; ncque albor inhæret toti
Æthiopi , fed deritibus tantum ; nequc immortalitas toti ho
mni , fed aniina folum. ^ -

3. Hoc loco non fùbjectum inhaefionis folum , fed etiam

omne fubjeétum prædicationis , five denominationis, de quo
aliquid prædicatur prædicatione accidentali , five externa five
, interna , fivc ab(oluta, five limitata , confiderandum eft. Et
quae iftoc modo de fubjeéto dici poffunt , adjunctorum nomi
ne intclliguntur. Quæ de aliquo prædicantur eilentialiter, huc
4$ non pertincnt , ut cx fubjeéti & adjun&i definitione intelli
gitur.
4. Nec tamen confunditur hæc do&rina cum iis, quæ de
prædicabilibus docuimus. Nam in prædicabilibus fpectanrur
# adjun£ta propria & communia , quatenus cum fubjeéto con
*-
nexa funt in prædicando, quæ Lógica connexio eft, & in ra
tionis fiétione , non in rebus ipfis pofita eft. Hoc loco confi
• Aerantur adjunéta, quatenus cum fubieéto connexa funt in
ij cxifiendo, quae eft connexio Phyiica , & in ipiis rcbus fita.
III. •^4djunóta poffùnt trifariam dividi. Ac pri
$%0 in propria , & communia.
i. §. De propriis accidentibus fatis diétum ET in praedica
. bilibus. Accidentia communia nihil aliud funt, quam acciden
tia abfolute di&a , quæ propriis opponuntur.
IV. Secundo dividuntur adjunóta in abfóluta , &
limitata. ~ - - . - -

V. •Adjunçtum abfólutum cff, quod fubjeéto fim

pliciter & abfolutè coavenit. - -

V 1. Limitatum, quodfùbje£to convenitfècundum,

quid -

1. §. secundum quid, hoc eft, fecundum certam aliquam

partem aut naturam; aut certo aliqao tcmpore, locQ , aut re
ípe&u. Ex. gr mortalitas eft abfolutum hominis adjunctum 5
immortalitâ, limitatum:
talis, fed tantum quia homo
quoad aíinani. Sicnôn efteft
albor abfadjun£tum
lutè ìnmof
li
mitatum £thiopis; quia £tbiops non ablolutè , fed tantuiu
quoad dcntcs, albus cfì, . , ' ' VII. 73r
 6 IN s r r r u t 1 oNUM
VII. Tertio dividuntur adjunéia in interma, &
externa.
VIlI. e^fafuntfa interma funt, qua fubjeëia in
hærent.
IX. £xterna, que adfùbjeéium extrinfecus ordi
nantur. . ' ' a

1. §. Subie&um recipit adjunâa interna in fé : ut nix, al

bpremi; anima, fcientiam: adjunâa externa, adfe ; ut vifus,
«colorem, miles, arma. Interna tribuunt fübjeéto denomina
tionem internam; externa, externam. Cum enim nix alba de
hominatur abalbore fuo, eâ denominatio interna ; at cum
miles dicitur armatus, aut oculus colorem yidere , eft dcno
minatio externa: vulgò dcnominatio intrinfeca & extrinfeca.
dicitur. -

2. Adjunâa interna funt accidentia, puta quantitas » qua

Jjtas, aut aliquid tale ; eorümqüe fubieâum femper ef fub-*
fiantia. Àdjun&a externa vel fünt fùbftantiæ, vel acciden
via: eaquc vel fubftantiis velacccidentibus adjunguntur. Nam
vel fubftantia fubßantiae , vel accidens accidenti, vel accidens
fubftantiae , vel fubitantia accidenti adjungi poteft ; ut ex fe
quentibus patebit, - - T. ? -

' X. e^djunäum extermum veleft objeäum, velfi

num , vel circumftantia.
T Xi. Obje£tum eff, circa quod aliqua res operan
do occupatur.
1. §. ©bje&um ab Ariftotele nunquam proprio ac pecu
!iari nomine appellatur. Cum enim de objeâo loquituf, vel
&y%xei\pov dicit , id eft, oppofitum, ut lib. 1. de ani cap. 1. vel
3%3- 34»&- ûaroxei&ov, %*®- «j& $, id eft.genus,genua fub
jeäum, gemus circa quod ; ut lib. 1. po/?. cap.7. Quatuor fùnt,
$quibus ôbjeétum tribui folet $aiæ, 8vvaai;, £i; &igyeia, id
eft,fubßaptua facultas,habitus, operatio. Sic obje&um animae,
imentis , fcientiae , & contemplationis, dicitur effe omne ens.
Qperatio requirit objeétum ratione fui , fubftantia, facultas,
& habitus, ratione fuae operationis. Nam ems non eß obje
âuin anim£, mcntis, au£fcicntiae alicujus, nifi quatcnus aíi
 L ρ G I C A R. L 1 B. I. 87
14, ma » aut mens , imbuta fkientiâ , illud contemplatur. Con
templatio enim eft animae , mentis & fcientiæ operatio.
2. Obje&um & fubjeétum in difciplinis ferè fine difcrimi
ji.
ne ufurpantur. Et certè in fcientiis propriè diélis, una eadem
que res utriufque rationem habet. Nan quatenus mens eam
;(/. comtemplatur, objeétum dicitur : eadem (ubjcctum dici po
teft, refpeétu proprietatum, quae dc illâ per caufas demon
ftrantur.Sic corpus naturale dici poteft objcctum fcientiae Phy
i; ficæ, & fubjeétum loci, temporis, motus, aliarumque affe
m/
&ionum , quæ de cqrpore naturali demonftrantur. Extra hanc
confiderationcm non eft temerè objeétum cum fubjeéto con
fundendum. Habent cnim hæ notioncs rxisvis five refpeétus
diverfiffimos.
2. In obje&is difciplinarum diflingui folet materiale & for
male. Materiale eft res ipfa , quae confideratur, formale, eft
modus confiderandi. Ex. gr. objeétum materiale Phylicæ, eft
corpus maturale; formale, quatenus naturale. Nam cum mul
tæ difciplinæ verfentur circa corpus naturale , putà Mathema
tica, Medicina, artes mechanicæ : fola Phytica confidcrat
corpus naturale , quatenus naturale.
4. In difciplinis theoreticis unum tantum objeétum requi
ritur, in cujus contemplatione, five cognitione , tota difcipli
ga confiflit: five objc&i nomine nihil aliud intelligatur, quäm
{ubje&um , de quo proprietates demonftrantur per propria
principia, quofenfu diximus corpus naturale effè obje&um
Phyficae: fivé ipfae ctiam proprietates & principia obje&i no
mine veniant. In difciplinis pra&ticis requiritur duplex obje
$tum : unum do&rina, alterum ufus five praxis. Objeétum
do&rinae dicitur, quod per definitiones & divifiones in totâ
'difciplina explicatur. Objeétum ufus five praxis vocatur,circa
quod verfàtur ipfa difciplinæ exercitatio. Sic in Ethicis obje
&tum doctrinae, funt virtutes & vitia; objeétum praxis, eft ani
ma. Hanc enim imbuit Etbica vittutibus. In difciplinis dire
άricibus, obje&um praxis ferè eft geminum ; alteium , quod
a3 ipfà difciplina dirigitur; alterum , in quo operatur id quod
dirigitur. Sic diximus Logicam, ratione ufus , verfari circa
omne thema , & circa ipfäm mentem, in thematum cognitio
A* quærenda occupatami. Objc&um
- a. H 4, quod dirigitur,
* proxi5
ipûim
•
 83 I N s T I T U T I o N U M
nuum; id, in quo operatur id quod dirigitur, remotum , do
cendi caufa, appellari porcft. In artibus mechanicis non appa
ret objeötum do&trinæ, quia fola exercitatione acquiruntur,
fine præceptis atque inftitutione. -

xII. Objeétum aliud e$}per fé, aliud per accidens.

XII. Objeéium perfe e$t, quod & rei, qua tale eff,
objicitur, & circa quod res, quatenus talis eff, ver
af/4?*•

xiv. Obječtum per accidens eff, quod aut rei mom

objicitur qua tale e$t -aut circa quod res non verfàtur
quatemus ipfa talis ejf. *
1. W. Objeétum per fe requirit duas conditiones, alteram
ratione fui, alteram ratione fubje&i , cui objicitur. Ratione
fui, ut rei objiciatur qua tale eß. Sic bonum, eft objeétum vo
luntatis per fe; malum, per accidens. Voluntas enim appetit
bonum natura fua ; malum fua natura non appetit, ima ma
Jum non appetit qua malum, fed qnatenus videtur effe bo
num. lib. 3. Eth. cap. 4. Similiter obie&um vifus per fe eft
color ; objeétum per accidens, Diaris filius lib.z.de Am. cap. 6.
IDiaris enim filius non videtur quatenus eft Diaris filius, fed
quatenus eft coloratus: accidit autem, ut id, quod coloratum
eft, fit Diaris filius Altcra conditio, quam diximus in objeéto
per fe requiri ratione fubjccti eft, ut res circa illnd verfetur,
quatenus ipfa talis e/?. Ex. gr. cum Architeétus ædificat do
mum, materia ex qua domus fit , eit Archite&ti obje&um per
fe, quia quatenus Architeétus , circa illam verfàtur: at eadem
materia erit obje&tum Mufici per accidens, fi Muficus dicatur
aedificare : quia non ædificat, qua Muficus, fed quatenus Ar
chiteétus eft. -

xv. ObjeEtum per fe, velproprium eff, vel com

*//,£//£.
-

xvI. Objeëium proprium e$t, quod umi tantum rci

objicitur.
xv: I. Commune, quod objicitur plaribus rebus.
3. §. Sic color cft proprium objc&um yifus; /onus audi
tu$ ; :
 / -

L o G I c A R. L I B.^ I.
tus : fapor, guflus &c. magnitudo, mumerum, figura, motus.
quies, funt objectum fenfuum commune : quia pluribus fen
fibus fingula eorum percipiuntur.
XVIII. Utrumque vel mediatum ej} , vel im
mediatam. -

XIX. Obje£tum mediatum eff , quod alio median

te alicui objicitur. - -

XX. Jmmediatum, quod mullo mediante alicui

objicitur. - -

1. §. Sic qualitates fenfibiles, funt immediatum obje&um

fenfuum: fubftantia hifce qualitatibus veltita , mcdiatum. Sic
de objeéto.
XXI, Sigmum e$t, quodfe ipfùm fènfibus, & id,
cujua fignum eff , intelleiiut offert.
1. §. Signum efl adjun&um,res fignata fubje£lum, Signum
hæc duo fìcit: primo feipfum fenfibus offert; dcinde méntcm
movet, ut de re fignata cogitet.
XXII. Signum variè dividitur. Acprimò imma
turale, & arbitrarium.
XX111. Signum maturale eff, quodfignificat fu*
714tt4 ra. - -

1. §. Sic aurora eft fignum orituri folis ; veftigium, pedis ;

imago in fpeculo, vultùs. Signum naturale ferè pertinet ad
doétrinam de caufis. Nam omue fignum naturale, vel cft cau
fa rei fignatæ, vel effeétum : vel utrumque cft cffe&um ejuf
dcm caufae. .•

XXIV. Sigmum arbitrarium e$t, quod ex in$ti

tutione fignificat. _ *

1. §. Vel humanâ: veluti cum fufpenfâ hedera, eft fignum

venalis vini ; vel divinâ ; veluti cum facramenta dicuntur fi
gna divinaegratiæ. /

XXV.Secundo dividitur fignum in formale & ma

teriale. .
XXVI. Sigmum firmale e$t, quodrem reprafentat.
3, §, Sic piéìura efífignum rei depiäae ; vcftigium , P**'**
- - - 5 con
 IN s r I r U r r o N U M
çonceptus, rerum. Ariftotcli άμοί•Λα, id eft , /imulachrum
dicitur cap. z. de interp. -

XXVII. Signum materiale e$t, quodrem indicat

quidem, fed non repræfentat. -

.^ 1. §. Sic iris eft fignum pluviae ; fumus, flammæ, pallida

luna, fignum ventorum; rubicunda, ferenitatis, -

XXVIII. Tertiò dividunturfigna um antecedentia,

eonfequentia, & comjumëta.
i. %. Signa antecedentia: ut » aurora, ortûs folis: coa&io
nubium, pluviæ. Confequcntia: ut , flu&uatio tabularum,
tempeftatis; pallor, morbi. Conjunéta: ut inæqualitas pul
fus,fcbris: cütis hifpida, falacitatis. Huc pertinent figna me
tcorologica, & phyfiognomonica. -
XXIX. Quartò denique dividunturfigma in mecef
fària, & contingentia; quorum ulla certum ; hæc, in
certum rei indicium faciunt. -

1. §. Ex. gr. aurora certò prænuntiat ortum folis; & inæ

qualis arteriæ pulfus, certum facit indicium febris : at pallör
èft indicium amoris ; & nubium coaétio, pluviae ; fed fallax.
Fallit autem fignum, cum non neccffario cum re cohaeret,
vel cum pluribus rebus commune eft. Signa neceffaria Graecis
:
dicuntur7xg*ea*, reliqua exgrse, hoc eft, verifimilia. Quan
quam videntur tum demium eigrw dici, cum ex iis fiunt pro
pofitiones verifimiles : ut, Cum nubes coguntur, pluet confe
Jîim : Qgi pallet, amat
XXX. Circum$tantia eff, quod circa rem ef?, eive
adjacet, aut appofitum eft. -

1. 3. Huc pertinet locus, tempus, veftitus, armatura, &

idgenus alia. Atquc hæc de affe&ionibus fimplicibus,
. C A P. XX.
De Convenientia rerum,
T H E o R E M A I.

S êquuntur convenientia,diverfitas, oppofitio, & or

40, quas diximus effe affeäiones comjunétas,
- - · Co M
-
-
 IL o G 1 c A r. L 1 b. I. 9r
C o M M E N T A R I u s.
1. §. De convenientia & diverfitate agit Ariftoteles lib. r.
Top. cap.7. &• lib. 7. cap. i. &• z. Item lib. 4. Met. cap. 6. &•
. Et lib. 6. Top. cap. 18. probat , utriufque confiderationem
inon parum adjumenti conferre ad bene definiendum & ad ar
gumentandum. Dc oppofitione , & ordine, agit um fine lib.
Categ.
1i. (onvenientia eff , qua plura, aut quafi plura
μmiuntur interfe.
111. E$que vel realis, vel rationis.
Vl. Convenientiarealis eji convenientia unius rei
cum fe ipfa. -

V. Convenientia rationis, eff comvenientiaplurium

in uno conceptu.
* 1. §. Hanc convenientiæ diftributionem innuit Philofo
phus. cum lib. 4. Metaph. cap.7. ait identitatem effe quandam
jumitatem effentia,aut plurium, (haec eß identitas rationis)aue
eorum,qua, ut plura, ufurpantur ab intellectu noftro: quæ cft
identitäs realis. Nam quæ reverâ plura funt, uniuntur ifi com
muni conceptu fui generis , Sic dicuntur homo & beftia &on
venire in cómmuni conceptu animalis. Et quod re vera unum
eft, mente diftrahitur ; & ufurpatur ut plura; veluti, cùm Pe
trus fenex, dicitur idem effe É ipfi puero: vel cum attributa
divina, dicuntur eadem effe divinæ effentiae. Illa rationis,
haec realis convenientia eft. Et quamvis Ariftoteles loquatur
de fola identitate nihil tamen caufae eft, cur ea diftributio non
po(fit generatim intelligi de qualibet çonvenientia rerum Cae
terum locus, quem citavi ; non reótè legitur in contextu: ger
mana leâio in'margine adfcripta eft , in editione Cafaubdiiia
na.Ea fic habet: Hºraóìátnc ijörns ti;%t ? Graj, h rxadwar,
à É¢y23ìta] aj; πλeioom. Hoc eft, Identitas eft umitas qu4
aam effèntià, vel plurium, vel eorum,qua ut plura afurpantur.
' Vi. 'Divuditur etiam convenientia im fimplicem
& analogicam.
VII.T(omvenientiafimplex;, e$t convenientia uni
argum alio in eodem tertio.
- 7. • .- • • VIII. Comè
 I N s T 1T U T 1 o N v M -

vIII. Comvenientia analogtca , five amalogia, e$

convenientia plurium, cum pluribus um eâdem habutu
dime.
1. §. Analogia, Latinè proportio , definitur ab Euclide,
lib. s.prop. 4. * t&* A*;»* ápx9i3t, 3 ; id eft , rationum /îmilitudo.
A3v&- ' codem authore, i*i 3*•, ut%%, 3ao)v&, % w n.
zyAuzátn3, argús &λχλα ποι• zzía;3. Hoc eit, f atio eß duarum
magnitudinum ejufdem generus mutua quadam fecundum
quantitatem habutudo. Itaque cum ratio duos terminos, &
analogia duas minimum rationes habeat, fequitur analogiam
in quátuor minimum terminis confiftere , quorum primüs ita
fe habet ad fecundum, ut tertius fe habet ad quartum : ut in
hifce numeris videre eft, 4. 8 6 1 2. Nam ut quatuor fe ha
bent ad oéto, ita fe habent fex ad duodecim
2. Etfi autem Mathematici analogiam conftituant in fola
quantitate, & in habitudine totius ad partem , aut viciffim :
nulla tamen caufa eft , cur analogia non po{fit ouynibus rebus
eneraliter attribui,qug mutua habitudine inter fe conveniunt:
É' ea habitudo fit totius ad partem, five caufæ ad caufatum.
five fubjeéti ad adjun&um, aut contra, fivc oppofiti ad oppo
fitum. Nam ut 4. & 6. funt partes analogæ , habentes ratio
mem dimidii ad 8. & i z. ita quoque fol & mus, funt cautae ef
ficientes, ut plerique judicant , analogae eorum murium, qui
ex putri materia & cx femine generantur : & os & radix, mie
dia analoga ad nutritionem animalium & plantarum, deftina
ta ; fymmetria humorum & mediocritas affcctuum, formæ
analogæ fanitatis & virtutis ; corpus & anima, analoga fub
jc&a fanitatis & virtutis, aut morborum & vitiorum : fanitas
& virtus, morbi & vitia, analoga adiunéta corporis & ani
mae , ipfaque (anitas & virtus analogicè contraria funt morbis
& vitiis. Ad analogiam rcfercndæ funt parabolæ, fabulæ, apo
logi, & id genus alia.
IX. (onvenientia fimplex vel eff effemtialis, vel ac-.
cidentalis. Convenientta effèntialis dicitur ταυτάτης
quafi dicas, identitas.
X. Identitas cit iritw;£ άeq. hoc eft, unitas ef
Jentiæ. - - -

- ? XI· Ea
 L o c I c A R. L 1 b., I. ' / 93;
XI. Eadem fùnt , ά μίω. } £r/« , hoc eft, quorum
3774 e$? effentta.
1. §. 'rior harum definitionum legitur lib. 4. Metaph. c. 9.
poßerior, ibidem cap. 1 5.
X II. Klemtttas velfubordimata ef?, vel coordinata.
XII I. /dentitas fubordinata eff, quâ conveniunt
fuperiora cum infer or/bus fibi fùbje£tis. -

1. %. Nempe genus cun fpccicbus, & fpecies cum indivi

duis übi fubjectis, & viciffim. Sic eadem funt , amma A % ho
mo, homo &• socrates, albor *e* t olor, & vice versâ. ` …

1. Haec fubordinatorum identitas, eft identitas realis, quia

fuperius eft de clientiâ inferioris: ut animal, de effentia homi
nis & beftiae ; color, de eff ntia alboris & nigroris. Itaque
mentis opus eft , inter animal , & hominem aut bcftiam ; aut
inter colore m , & alborem aut nigrorem , diftinguere. Et
quanquam quæ in eodem tertio conveniunt, inter fe quoque
conveniunt. non fequitur tamcn , fpecierum convenientiam
effe realem , quamvis ipfae fpecics re verâ eaedcm fint generf.
Nam neque genus, neque ullum univcrfale re ipfa unum eft ,
fed mentis tantùm noftra coi;ceptione. Ac proinde, quae in
aliqua communi ratione generis conveniunt, ut homo &^ be
ftia in communi ratione animalis; ea inter fe quoque uniuntur,
non re ipfa, fed mentis conceptu.
XiV. Idemtitas coordinata, vel e$t mgmerica vel
$pecifica, vel generica.
XV. Idemtutas numerica , eß idemtitas unius indi
vidui cum fé ipfo.
XVI. Eadem τύ >£ fiu$ five mumero dicumtur,&
í Üàm uix, hoc eft , quorum una e$t materta. -

1. §. Haec definitio petita eft ex lib.4. Metaph.cap. 1 $.Cae

terum matcriae nomine intelligit Philofophus colleétionem
Ptoprietatum , quae nunquàm in alio eadem efTe poteft. Sic
Petrus dicitur idem fibi ipfi, non alii. Atque hæc quoque idcn
titas realis eß : unitas enim numerica in rebus iptis cft , citra
ullam mentis operationem. - -

*• Caeterum quatuor umodi rcccnfcntur ab Arißotclc h; Κ

- o>.
94 I N g r I t U T r o N U Mr -

1 δp. cap. 7. eorum , quæ eadem numero dicuntur. 1. Voca *!!

büla fynonyma: ut ; enfis &• gladiua. 2. Definitio & defini
tum : ut, homo, & änimal rationale. 3. Subieétùm & illius
proprium* ut, homo & rijibile. 4. Subjectum & illius acci
dens commune: ut, socrates, &• us qui du£putat in Academtâ,
quando conftat Socratem foluim diipütare. His additur quin
tus nodus, lib. 4. Mér. cap. 6. cùm eadcm numero dieuntur,
quæcumque continua fùnt, aut continuitate naturali, aut arti
ficiali : ut, pertica, domum, &c.
XVII.' Identita fpecifica e/? identita, plurium im
dividuorum fub eadem fpecie. _ ' -

XVIII. Eadem fpecue famt, & άλέγ@. &. id eft,

quorum una eft ratio effentie. /el árz zrAeiw άντα, α
3. dgoga tò ôåý; $i, hoc eft, qu4 cum pl.ra fint, fpe
cie non differunt : ut Socrates & Plato , Bucephàlus
& Hirpinus ; Melampus & Phylax.
1. §. Prima harum definitionum traditur lib. 4. Metaph.
eâp. 6. pofterior, lib. 1. Top. cap. 7.
XIX. Identitas generica, eff udentitas plurium fpe
cierum, aut individuorum, fub eodem genere.
XX. Eadem gemere funt, ára & à τὸ ἀντό y£vG} $.
fi.e. qua fub eodem genere funt, tdque vel proxumo, ut,
homo & beftia, & eorum undividua, fub animali: vel
remoto ; ut, corpus & fpiritus, & eorum fpectes & in
aividua, fub fubftantiâ. -

XXI. Sub eodem fummo gemere dicuntur omnia com

venire, ôv àvrà rò %äua. xatnyoeiacs hoc elt, quorum
eadem eff figura pradicattonis.
XXII. Quacunque eadem numero famt, etiam funt
eadem fpecie ; & quæ fpecte, etiam genere : non vi
ciffim ,.
1. §. Hæc ómnia petita funt, ex lib. 4. Metaph. cap. 6. jam
faf iuae citato.
XXIIJ. Convenientia accidentali , vel e$t inter
 L o G 1 c A R. I, 1 s. f. -

j ma, vel externa : & interna, vel ej? paritas , velji.

zmilitudo.
XXIV. 'Paritas eff convemientia in quamtitate.
XXV. rà igz A£y*3) & τὸ πόσον ἐν : Hoc e(t, pa
ria dicuntur, quorum una eff quantitas.
1. %. Hæc leguntur, lib. 4, Metaph.cap. 15. Dicit, quorum
suma eß quantitas, ncmpe vel molis, vel virtutis fivc perfectio
nis. Notae paritatis funt: par , equale, «què ac , tam quam,
tanto quamto, tot quot, mom minùs quàm : ut ,
Tam fi&ii pravique temax, quam muncia veri.
INon minor eß virtus, quàm qu«rere, parta tueri.
XXVI. Similitudo eff convenientia in qualitate
aut paffione.
XXVII. o'μοι λ£3*3) τότε ταὐτῶ πεπονθάta, xgì
+æ rAeiw τάντα τετοy$ότα à £tspa, è ô à ποιότης μiæ.
Hoc eft, fimlia dicuntur, quæ idem paffà fùmt , &*
quæ plura eadem paffà fùnt quàm diverfà, & quorum
una ef? qualitas.
1. §. Ex lib. 4. Metaph. cap. 9. Dicit qua eadem paffa fuwt
(Cur non ca quoque, quæ eadem cgerunt?An quia actio, ut
eß aâio , noh eft in agente, fcd in patiente ? Quorum uma eß
qualitas) vel gradu fcilicet , vcl fpecie. Non male retuleris
huc convenientiam in fitu.Sic ovum ovo fimile eft ob colorem
& figuram. Notæ fimilitudinis fünt, infar, more, fimilis,
tanquam , quemadmodum , ut , fícut » non fecu4 , mom ali
ter , &c, Cum fimilitudo propofitionc & rcdditionc cxplica
tur , fit analogia.
XXVIII. (ùmvenientia externa, eß convenien
tia in ejufmodi caufis , effe£tis, fubjettis, aut adjun
£lis externis, quæ ad effèntiam mon pertinent.
1. §. Sic duo fratres germani conveniunt caufâ efficiente:
veftis & domus, conveniunt fine ; utraque enim efl ad arcen.
das cœli injurias. Huc etiam revocari poffunt » quæ materia
conveniunt ; ut nix & grando , ventus & terræ motus. Etfi
enim materia fit caufa iiitcrna, non facit tamcn ad efìèntiam
fpccificam, Quæ foinua conycniunt , cflcntiâ conveniunt.
- - -. . - - - - Porro
-
 — -,- - -*-*-*;
-

i56 I y. s r 1 T tJ r I o N U M
, jíorro duo artifices ἐμάτιzwot, couveniunt effeétis, virtutes &
vitia, fubje&is ; ambo enim funt in animo. Convenientia re
rum in adjunétis varia eft. Convenientia in adjunétis inter
nis, pertinet ad paritatem Sk fimilitudinem. Huc folummodo
referënda eft coìvenientia in objectis , fignis , & circumftan
tiis. Si caufà efficiens aut finalis, fubjectum aut adjunétum ,
ponatur in effentiali definitione rerum, tum, fi quæ in iis con
veniunt, convenientia non cxtcrna , fcd eflentialis ccnfcn
da cft.

C A P. XXI.
De Diverfitate, five Diftin&tione.
rerum.
T H E. o R. E M A I.
1verfitas e$t, quâ res à fé umvicem diffimguuntur.
II Effque vel realis, vel rationis, vel mpdalis.
11I. 'Diverfitas realis e$t quâ res diffinguitur ab
alia re , aut a fui negatione.
C o M M E N T A R I U s.
1. $. Diftin&tio realis dividitur in mutuam & non nutuam:-
& mutua in pofitivam & negativam. Pofitiva vocatur, qua
diftingitur res ab alia re : ut Petrus à Paulo, albor a nigróre,
materia à forma &c. Diftinéìio negativa dicitur , qua €ns di
flinguitur à non cnte tibi oppofito, five à fui ipfius iiegatione,
aut privatione : ut, vifus à cæcitate; lux ä tenebris, &c. Non
mutua diftinétio eft, qua totum diftinguitur à parte: ut homo
-a capite. . .
VI. 'Diverfitas rationis eß, quâ res diffingugmtur
fςlis comceptibus. -- ,
J. §. Quod fit, cum una eademque res non uno conceptir
intclhgitur. Diverfitatem fìve diftin&lionem rationis, divi
duut Scholaftici fuo more, hoc eft, barbare, in diftinétio
rem rationis ratiocinantis, & rationis ratiocinarae. Etenim
^êz ©- five ratiocommune nomcn cft, convcnitque & intel
- lcctui
 - t, o G 1 c A r. L i b. f. 97
ie&ui & effentiae rerum, qus definitione explicatur : quiddiô_
tem vulgo vocant. Intelle&tum vocant rationem ratiocinan
tem ; qüidditatem , rationem ratiocinatam. Itaque diftin
6tio rationis racionantis eft Scholafticis , quæ ab ipfo intel
le&u conftituitur , quod fit , cum una cademque res duobus
pluribufve , iifque fimilibus conceptibus, di inguitur. Di
ftin&io rationis ratiocinatæ dicitur , cum in unâ re reperi
tur alia atque alia quidditas , five definitio : quod fit,'cum
uiia eademque objicitur conceptibus diffimilibüs. Similes
conceptus dicuntur , qui unam eandemque reim ; eodem
prorfùs modo , repraefentant : diffimiles, qui repræfentant
tandem rcm diyeifimodè. Ex. gr. fi quis Petruim concipi
at eundem effe fibi ipfi , cum neccffe eft Petrum bis conci
pere & quidem eodem prorfus modo. At fi quis concipiat
Èetrum effe hominem , aut animal, eum etiäm neceffè eft
Petrufh bis concipere , fedalio atque alio modo. Conceptus
tnim, quo Petrus concipitur, ut Petrus, diffimilis eft illi
conceptui , quo idem Petrus concipitur ut homo, vel ut a
nimal. Nec tamen diverfæ res funt, Petrus ut Petrus, & Pe
trus ut homo , aut ut animal.
2. Diftinétio rationis ratiocinantis & rationis ratiocinatæ
hoc figno difcerni potertint. Quæ ratione ratiocinante diftin
guuntur, ea defe invicem prædicantur prædicationc identi
câ: quae diflinguuntur ratione ratiocinata, eorum unum de
altero prædicari nequit, aut fi prædicetur, Prædicatio non
eft identica. * a

V. Diverfitas modalis e#, qua res diffinguuntur

fui$ modit.
1. §. Eft aliqüid in rebus, qu6d neque tesipfà eft, neque
aliares, neque prorfus nihil; fed medium quid inter rem &
: nihil, Atque illud folet appellari modus rei. Ex. gr. £;;
§ualitaris, non eft qualitas, neque etiam omnino nihil eft ;
:deft modus qualitatis. Itaque cum qualitas intenditur aut a.
fcmittitur, nön fit alia qualitas, fed fit qualitas alius mgdi.
£tcum qualitas , aut alia aliqua res , ifta rationé mutatur ,
digitur íodaliter diftingui à féipsâ. Sic calor in primo gradu ,
£iftinguitur ä feipfoinfccundo gradu: & manùs explicata »
à fc jfà
' .
contraäa. -

1
-

…. Arfa
98 I N s T 1 T U T. 1 o N u Mi
2. Ariftoteles revocat omnem diverfitatem ad duas fpecies.',
Quæ enim diverfafunt Ariftoteli, vel τά άποκειμά* diverfa.
funt, vel τω λόγ? , id eft , vel /ubjeäo vel ratione : quo
rum, quae fubjeéto differunt, re ipfa differunt : reliqua, folâ
ratione , Modalis diftinétionis nufquam meminit. Non vide
tur tamen citra neceffitatem excogitata. Nam modalis diftin
&tio major eft diftinétione rationis, & minor diftinétione rea
li: ejufque ufus fæpe occurrit.
VI. Poteft etiam divgrfitas diffribuiim effentialem
& accidentalem. -

V1I. 'Diverfitas effentialis eff, qua res diffinguum

tur effèntia. . *
VIII. Effque vel fubordimata , vel coordimata.
lX. 'Diverfitas fubordinata eff , qua fuperiora dif
ferunt ab inferioribus fibi fubje&iis.
1. §. Nempc genus à fpeciebus, & fpecies ab individuis
fibi fubjeâis, & viciffim. Sic différt animal ab homine, homo
â Socrate, color ab albore, & vice verfa. Hæc fubordinato
rum diverfitas, cft diverfitas rationis. Quia enim (ubordina
ta re ipfa idem funt , neceffe eft, ut fola ratione diftinguantur. t.
'.
X. Diverfitas coordinata, vel eft numeruca,velfpe
eifica, vel generica. ' -
.

XI. Diverfitas mmmerica eff, qua diffinguuntur im

dividua ejafdem fpeciei : ut , Plato& Socrates. …

Xl I. 'Diverfitasfpecifica est, qua di$tinguuntur

fpecies ejufdem generis, & earum individua: ut, ho
mo & beftia, Alexander & Bucephalus.
XI i 1. 'Diverfitasgenerica eff, qua diffimguumtur
ipfa genera, tum fumma, tum fubalterma, eorumque
fpecies & individua : ut, fubftantia & quantitas, cor
pus & fpiritus, animal & planta, Socrates & hæc
pyrus. -

XIV. Summa genera totafaa effentia diverfà funt,

fubalterna, parte tantum effemti«. .
- t 1. W. Sum
 L o G . I c A R. L 1 — b. T.
3. 3. Summa genera non habent commune gemus, neqùé
differentias conflitutivas. Ex quo fequitur, uftota fua effén
tia diverfa fint. . Genera fubaltetna conveniunt in communi
enere, ac proinde non tota fua cffentia, fed parte tantum ef
É diverfa funt, nempe différentia confìitutiva.
xv. Quæ genere di$tinguuntur, etiam di$tinguun
fpecie » & quæfpecie etiam numero ; mom viciffim.
f£/?r
-xvI. 'Diverfitas accidentalis , vel imterma e$t, ve!
externa:& interna, vel eff imparitas vel diffimiktudo.
'* xvII. Imparitas ef? diverfitas in quamtitate.
,- xvIII. Imparia fùnt quorum alterum altero ma
jus eff, & minus.
1. §. Nimirum, vel quantitatemolis, vel virtutis ac per- '
feétionis. Sic argentum, aurum, & virtutes imparia cenfentur
'* hoc verfu ;
- Argentum eß auro, virtute ef? vilius aurum.
Et cap. 7. Matth. confertur corpus cum veftitu , ut majus
cum minore: & volucres coeli, liliaque convallium cum ho
mine, ut minus cum majore.

„. . XIX. Diffimilitudo eff diverfitas in qualitate , aut

- im paffione. -

i. . In qualitate: nempe vel diverfae fpeciei: ut album &

rubrum: vel faltem diverfi gradus ; ut, magis & minùs album.
r. Quæ enim gradu , non fpecie differunt, partim funt fimi
* lia, partim diffimilia. Hüc etiam , referri potefì convenientia
in fitu.

xx. Diverfitas externa e$t, quares diffinguuntur

tjufmodi caufis, effeítis , fubjeítis, adjunílis externis,
jqua nom pertinent ad effentiam rei. . -

1. §. Sic mures à fole genitiex putri materia, ut vulgo cre

- ditur, diftinguuntur caufa efficiente ab iis muribus, qui ex (e-
... mine gignuntur: fic oculus & auris diftinguuntut fine. Huc
* etiam pertinent, quaedifferunt materia; ut ftatua marmorea ;
| & ænea. Quæ forma differunt, effentia differunt. Porrö
[ aqua & ignis differunt cffcétis: virutcs Ethicæ & dianoétiíí•
h. 1 z. fub
IOO 1ns r 1tu r1o NuM • _ -

fubje&o ; illae enim funt in appetitu, hæ, in intelleau. Diver

firas rerum in adjun&is internis, pertinet ad 1mparitatem, aut
ad diffimilitudinem. Huc folum referuntur quæ differunt ob
jeais, fignis, aut circumftantiis. Si caufâ efficiens aut finalis,
fubje&um aut adjunétum 5 pertinent ad effentiam, aut defini
tionem rei, tum, fi quæ in iis diffcrunt, diverfitas non cxtcr
na, fcd cffentialis cenferi debct.

C A P. XXII. /
De Oppofitione rerum.
T H E o R E M A I.

?pofitio eff pugna rerum ..

11. 'Pugnare dicuntur res, quæ meg, de fé imvi
cem, meq, de eodem tertio fecundum idem, ad idem, eo
dem modo, atq, tempore, verè affirmari poffùnt.
|

C o M M E N T A R I U s.
• I
i. §. Quæ Ariftoteli &'xeiaiva dicuntur, ea Cicero com
£ra*i£• nos eppofita vocamus. Oppofitio alia eft in rebus, alia
in affirmatione & negatione ; illafimplicium, haec complexo
* rumi thematum affeéîio eft. De oppofitione rerum, quæ hu
jus loci eft, agit Ariftoteles cap. 16. Categ. de altera in librô de
Interp. In utraque oppofitione requiruntur quatuor conditio_
n*$, quæ traduntur cap. 5. lib. de foph. elemch. Prima conditio
eft, üt oppofitio fiat x£ xà &vr}, fecundum idem, id eft, fecun
dum, eandem partem, aut naturam. Altera eft, ut fiat are»,…»
«vrò, ad idem, id eft, eodem refpeétu. Tertia, ut fiat åaw&.
**, id cft, eodem modo. Quartâ, & εντόx£v*, id eft, eodem
femper<-;. Si hifce conditiónibus pofitis, óppöfita defeiïî
ccm Prædicentur , prædicatio erit falfâ : ut, 'Homo eft equum.
Cæcitas ef? vtfua: aut fi ambo de aliquo tertio prædicentur, al
******* *nunciatio erit falfa: ut, socrates videi, sacranl, ef? ca
**. Si oPpofita de fe invicem, aut ambo de aliquo tertio ve
1è affirmgitur, neceffe eft aliquam diétarum conditioììáô]
tidcrati. Ex.gr. dominum effe,& ßlinm Davidis, convenit ei ■
 L o G I c A R. L I b. I. iOI
dem Chrifto , fed non fecumdum idem. Nam Chriftus eft do ,
minus Davidis fecundum divinam ; filius Davidis , fecundum
humanam naturam. Similiter numerus quaternarius ef du
plum & dimidium , fed non ad idem. Eft enim duplum bi
narii, & dimidium o&onarii. Præterea utrumque verum
eft , mundum habere , &• mundum non habere, principium;
fed non eodem modo. Mundus enim habet principium dura
tionis, non magnitudinis. Denique utrumque verum eft ,
Olim erant fortes Mulefii , &, olim mom erant fortes Milefii ;
fed non eodem tempore. -

2. Cæterum etfi non poffunt oppofita de eodem praedicari,

fervatis hifce conditionibus ; nihil tamen vetat, quo minus
idem poffit prædicari de oppofitis ; ut color de albore & ni
grore: animal, de beftia & homine. -

III. Oppofita funt fimul natura.

IV. Oppofitorum eadem eff fcientia. .

1. §. Hörum axiomatum prius exftat. lib. 6. Top. cap. $.

pofterius , lib. 1. Top. cap. 14. lib. z. $. 2. lib. 6. cap.6. &•
paffim. Pofterioris axiómatis poteft effe duplex fententia;
prior, ut fignificetur urrumque oppofitorum pcrtineread ean
dem fcientiam: utque eadem fcientia, quæ , verbi gratia.,
de virtute differit, etiam differat de vitiis; & quæ de mor
bis , eadem de fànitate. Altera fententia cft, ut fignificctur
uno oppofitorum cognito, ctiam alterum cognofci.
V. Oppofita juxta fé pofita, magis eluceßant.
1. §. Hoc illud tritum eft, quod traditur , lib. 3. Rhet.
cap. 2. A'vtikcìuara ragáÀÁÂæ μάλιςa q) zivataj.
Cüjus ufum vide lib. 2. Reth. ubi affeétus & mores fenum ac
juvenum contrarii fic coriferuntur, ut ex mutua collatione
valde illuftrentur.

VI. Oppofitorum fpecies funt quimque : diffarata,

contraria, relativè oppofita , privativè oppofita, &
contradicemtia. -

1. §. Oppofitorum unum , aut pluribus opponitur , aut

'uni. Ea, quorum unum pluribus opponitur, vocantur difpa
'rata. Cum unum uni opponitur , oppofitio vel inter ens &
poncns veifatur, vcl inter cns & ens. Quæ opponunti;!;
IQ2, I N sT 1 Tu r r o N u M
ens & ens, vel funt abfoluta, vel relata: illa , dicuntur con
traria: hæc, relativè oppofita. Quae opponuntur ut cns & non
ens, vel habent idem fubje&tum, vel non habent: illa dicun
tur privativè oppofita, hæc contradicentia. Ariftoteles non
meminit difparatorum in Logicis, ubi ex profeffo fpecies op
pofitotum recenfet: meminit tamen eorum, lib. 4. Metaph.
gr.ig. ibiqus ea vogat, £ttga T)eiJ{, diverfa ffecie, nempè
iooo. cv τη εστ* êwayliæ; i'z{. Hoc eft, qua contrario modo in
ter fe affèéfa funt ratione effentia.
VII. Tiffarata funt, quorum unum pluribus op
ponitur eodem modo.
1.§. Sic homo &• equum, album &• c«ruleum, funt difpara
ta : quia homo non equo folüm, fed etiam cani, leoni, cæterif
que beftiarum fpeciebus ; & album , non folùm cærulæo, fèd
etiam rubro, viridi , cæterisque coloribus mediis, opponitur.
eodem modo , hoc eft, eodem oppofitionis genere. Album &
nigrum non funt difparata, licet album non folùm nigro , fed
etiam mediis coloribus opponatur ; aliter enim album nigro
opponitur, aliter coloribus mediis. Similiter nec liber &fer
-vus difparata funt, licet fervus non folùm libero, fed etiam do
mino opponatur, quia non cft idem oppofitionis genus utro
bique: nam dominus & fervus funt relativè oppofita ; liber &
fervus, contraria.

VIII. Contraria fùnt duo abfòluta, qua fùb eodem

gemere plurimum di$tant.
1. §. Ariftoteles, cap.6. de Categ. definit contraria ræ txg
grop àÀÁÂÃw Jag-nitá% $ êv áT£ y£y{. Hoc eft, qua plu
rimùm à fe invicem diffamt eorum, qu« pofita funt fub eodem
gemere. Sed ifta definitio videtur miriüs pléna; fiquidem & dif
paratis competit, & iis, quæ relativè funt oppofita. ' .
2. Contraria funt duo] Hac partc diftinguuntur â difparatis,
quae funt plura duobus, aut fàltem nihil impedit, quiâ plura
fint. 4bfoluta] Has parte differunt ab iis , quae opponúntur
rclativè. Additur, fub eodem genere, nempè vcl proximo, ut,
albor & migrer, fub colore : vel romoto ;'ut jujìitia &; inju
fiitia, £ub habitu. Hac Parte diftinguuntur contraria á con
tradicentibus & ab iis, quae opponuìtur privative. -
-

*A* . .
 L o G I c A R. L 1 b. I. Io3
3. Nec obftat, quod Ariftoteles, cap. 1 1. Categ. ait, bo
num & malum, quæ contraria funt, non effe fub eodem gene
re, fed effe ipfa genera. Nam Ariftoteles videtur ifta dicere
cx fententia Pythagoræorum , qui conftituebant duas rerum
vv%v%a;, alteram bonorum, alteram malorum: ut teftis eft
ipfe Ariftoteles, lib. 1. Metaph. cap. 5. Nam cum bonum &
nalum reperiantur in omnibus categoriis, ficuti ens, ut do
cetur lib. i. Eth. cap.4. non poffunt effe fumma genera. His
addo: bono in Metaphyficis, ubi confidcratur üt communis
entisaffc&tio, malum non effe contrarium , fcd opponi ei pri
vativè. In Ethicis bonum & malum contraria quidcm funt ,
fed continentur fub eodem genere, nempe vel fub habitu, vel
fub a&ione morali , quam
aegááis Ariftotelcs appellarc folct ,
Kide Ammonium &• Simplicium ad cap. 1 1. Categor. . -

t 4. Additur porro, plurimum dißant, nempe *ar. e333> vel

*rt. rj ror, hoc eft, quoad formam,vel quoad locum. Sic cnim
dif\inguit Philofophüs contrarietatcm, lib. 3. Phyf. cap. 2. &•
lib. 1. Meteor. cap. 6. ut altera fit in qualitate , quam vocat
contrarietatem fecundum formam; alter in ubi, quam appellat
contrarietatem quoad locum. Qualitate contraria funt, album
nigrum, virtus & vitium , reäum & curvum, fervus &•
liber, &c. Loco contraria dicuntur, quæ in fphæra aut circulo è
' diamctro funt oppofita: ut polus ar&icus & aQtaréticus. Huc
rcferenda eft contrarietas motuum , quæ fita eft in contraria
terminorum habitudine , ita ut terminus ad quem unius mo
tus, fit terminus à quo alterius, & vice verfa. Thomas vocat
contrarietatem acceffus & recefIus. Sic contraria funt,genera
tio &• corruptio, accretio & diminutio, calefaâio & frigefaéfio,
adfcenfus & defcenfu &c. Itaq; cum libro Categ. Philofophus
contrarietatem qualitatibus includit, & in fubftantiâ & quan
titate locum habcre negat, ad modum ftriétè contrarietatis vo
cem accipcre cenfendus cft.
IX. Contraria fe metuo de$tru2nt, alterum jue al
terius contagione remittittr. - .

1. %. Ita ftatuit Arißoteles , lib. v. de C«l. cap. 3. Ex. g.

cum aqua calefit, tantum ei frigoris decedit , quantum calo
ris aliunde imprimitur, Quod [ contrarium à sae;
 1o IN st 1 ru T 1 o N U M.
pcr'antiperiftafin interdum intenditur , id fit per accidens,
X. Contraria nonpoffuntfimul effe in eodemfingu
gulari fubjetto. - -

T XI. Verfantur tamen circa idem fùbje£tum vel

fpecie vel genere. -

1. §. Hæc theoremata traduntur. cap. 1 1. de categ. Senfus .

ptriufque fatis eft manifeftus. Ex. gr. idem non poteft fimul
e(fe juftus, & injuftus, aeger & fanus, par & impät, frigidus
& calidus : juftitia tamen & injuftitia funt in animâ hohiinis;
morbus & fanitas, iri corpore animalis ; par & impar, in nu
nero, frigus & calor, in corpore elemenfari. -

., XII. Contriirìa vel mediata fùnt, vel immediata.

XIII. (ùntraria mediata funt, inter quæ medium
utriufque particeps interječtum e$t.
XIV. Immediata, inter qu4 nihil medii interje
Étum eff utriufque particeps.
1. §. Medium quod in oppofitione fpe&atur (ut caeteras
acceptiones præteream) duplex eft, alterum formae , five par
ticipationis, alterum fubjeâi, five negationis. Medium for
mæ, five participationis dicitur, quod particeps eft utriufque
extremi. Sic tepor medium eft inter calorem & frigus; fu
brum, inter album & nigrum. Medium fubjeéti, five nega
tionis, dicitur de quo utrumque extremum negatur. Sic fpi
ritus eft medium inter calidum & frigidum , inter magnum &
parvum, Haec contrariorum divifio, de medio participationis
áccipienda eft. Quaedam enim contraria habent medium par
ticipationis; ut, album &• nigrum,calor & frigus: quaedam non
habent tale medium ; ut, par & impar, reéium &• obliquum.
Medium negationis reperitur in omni appofitione, praeter
quam in contradi&ione. Fit autem interdum, ut medium par
ticipationis propria voce carens, extremi fui negatione figni
ficetur. - -

*. Contrariorum immediatorum neceffè eft alterum inef{è

fubje3 capaci. Sic negif eft, quemlibet numerum aut pa.
icm cffeautimparem. Mediatorum neutrum neccfTe cf inçiè
-
-
.

- capaci
 - L o G 1 c A R. L I B. I. 105
capacifubjeéto, quia medium poteftfubje&tum occupare.Nóá
efí enim neceffe , ut corpus fit aut album aut nigruth : poteft
enim efie rubrum , aut viride. Si tamen alterum contrárium
mediatorum fit fubjeéto narurale ac proprium, id neceffe eft
fubje&o ineffe. Sic necefíe eft ignem effe calidum.
• _ XV. Relativè oppofita funt , quæ id ipfùm , quod
fùnt, oppofitorum effe dicuntur, vel alio quovis modo
' ad illa referuntur. - -

1. §. Relata poffunt bifariam confiderari: vel quatenus

tribuuntur diverfis ; & fic fe mutuo conftituunt ; vel quatenus
tribuuntur eidem ; & fic fe mutuo tollunt, funtque revera
oppofita, praefertim fi fint relata diverfi nominis. Sic ex.
gr.' pofito patre , poni quidem debet filius; fed qui pater eft
alicujus , is non poteft ejufdem effe filius. In relaiis ejuf
dem nominis oppöfitio non apparet, propter nominis identi
tatcm. -

}
XVI. Privativè oppofita fùnt habitus, & illius pri
vatio. -

_ 1. §. Priyatio interdum fignificat abfentiam formae, quae

poteft in fubjeétum introduci, (fic dicitur in femine privätio
animae ; in aqua frigida, privatio caloris) interdum abfentiaau
formæ, quæ debet ineffe fubje&o. llla Phyfica privatio voca
! tur, & inter principia generationis recenfetur; hæc,dicitur pri
vatio Logica , eaque hujus loci eft. Quemadmodum autcm
yaria rerum genera funt , quæ habitus nomine aoc loco intel
figi debent, iiempe potentiâ naturalis, habitus ftri&é dictus.
patibilis qualitas, forma, operatio , habitus in decimâ cate
goriâ, & , ut verbo dicam, quodlibet accidens, quod poteß ,
á fubjeéto feparari: ita quoq; varia eft privatio Logica privatio.
potentiæ naturalis; ut, cacitas: habitús ftri&tè diçti ; ut, igno
rantia : qualitatis patibilis, ut, tenebra : formæ; ut, τò &? ap
4o*, qualc fuit in Chao: opcrationis; ut, famnus quies: habitùs
in de$ima categoria ; ut , auditas. Sunt ergo oppofita pri
vativè, vifus & cacitas , fcientia & ignorantia , lux
tenebra , vigilia &• fomnus , motus &• quies, veffitum &•
nudum effe, &c. - - -

'. 2. Privatio & habitus verfàntur z$ ταυτό, η, circa idem

-
fubjc£tum. Quod fubjeâum debet
- • * • • • Í efle
5 capax habitus, hoc c!*•
tale,
Io6 I N s T I r U T I o N U M
tale, ἐν ἀπόφυμεν ύτ£gxeiv å ï%1:, è êre répuger ότdg
z{v. Id cft, im quo habitus debet imeffe matura, &• quando de
bet ineffe.Igitur privatio non pbteft tribuiculibet fubjeéto, fed
illifolùm, quod per naturam fuam, & per tempusâ natura de
finitum, aptum cft habitum oppofitum recipere. Itaque lapis
non poteft dici cæcus,quia natnra fua ineptus eft ad videndum:
nec infans recens natus, poteft dici edentulus, quia non pot
cft dentes habere à nativitate.
xvII. •^! privatione ad habitum mom datur re
gre /45•

1. $. In privatione & habitu (inquit Ariftoftcles) mutatio

inter fe viciffim fieri nequit. Nam etfi ab habitu ad privasio
nem detur mutatio ; à privatione tamen ad habitum mutatio ,
fieri non potcft. Sed hæc de privatione potentiæ natura
lis, quæ eft maxima privatio, intelligenda funt. Cæcus
cnim nequit vifum amiffum naturaliter recuperare.. A priva
tione caeterarum rerum, quas fupra recenfui, datur rcgrcffus
quàm faepiffimè.
xvIII. Contradicentia fumt ens & non ems eppofi
fâ.
1. %. Ut, homo, nom homo; album, non album; videre, non
videre. Contradicentia dicuntur oppoai ut affirmatio & nega
tio, non quod fint enunciationes, fed quod addito fubjeéto,
conftituant eaunciationcs affirmatione & negatione pugnan
tes: ut , Socrates eß homo , Socrates mom eß homo: e/? albus,
mom e/? albus. -

xix. Contradi&to caret orami medio :

m. 3. Tam negationis, quà m participationis. Nihil enim
enti & non enti cómmane eft. Huc pertinet definitio contra
diétionis, quae exftat lib. 1. Poft. cap. 5. Ayrioaoi; £av Gy
-τίθέσις, ἐὰ ἐς-ι μζύ 247 dvtL. Hoc e(t, contradiäio
*«/? oppofitio , qu« per fe medio caret.
' XX. Comtradictio, ef? oppofitionum maxima , pri
ma , & memfra reliquarum. -

1. %. Maxima, quiâ medio caret. Prima , quia nullam

aliam 9ppofitionem praefupponit.Menfura reliquarii,quia*pri
mum in unoquoque gencrc cft mcnfura rcliquorum, Ex. gr.
 L o G 1 c A r. L 1 B. I. Io7
album &• migrum, videre &• £ecum effe, ideo funt verè oppo
fita 5 quia album , cft non nigrum;T& videre » non effe &a:.
cum.
•

2. Notandum eft, cogtradiâionem aliam exprefTam, effe,

aliam implicitam. Expreffa contradi&ioef, cùm unum, CXtrc
mum finitum cft, alteium infinitum: ut, homo, non homo. lm
plicita contradiétio eft, cùm fine particula negationis, alterum
extremum ab altero evertitur. Vulgo vocatür comtraaa,,,,
adjeâo, vel oppofitum in appofito: véluti, fi quis dicaî, /acrifi
£ium, incruentum, corpus wmum im pluribus locis, aut ubique ,
-

& id genus alia. .

C A P. XXIII.
•.
De Ordine , deque eo, quod Prius vel
Pofterius aut Simul dicitur.
T. H E o R E M A I.
O 7Káo eff,fecumdum quem aliquid altero prius, aut
pofferim, vel etiam fimul cum illo dicitur. T.
1. §. De eo , quod prius aut poßerius, eorumque modis,
agit Ariftoteles cap. 1 2. de Categ. de iis quæ fimul dicuntur ,
cap. i 3. `
II. Prius & pofferius dicumturquimj, modis : tem
pore, natura, diffofitione, dignitafe, & cognitione.
III. Prias 7empore dicitur, wa$ 3 rgsä3&repo, &, .-
fovitipe ^*) ílaj , £ 7raXaiàtsgov. hoc eft, fecimdum
'quod aliqutdaltero vetuffius & antiquius dicitur.
C O M M E N T A R I u s.

I. §. né*3&*e9* , inquit Simplicius, proprie dieitur de

rebus aninatis , ac præcipüè de hominibus, sic dicimus Py
thagoram Socrate oi;so$v7ipov. At zzλαιότερον dicitur de fe
bus inanimis, & de faétis. Sic dicimus bcllum Trojanum zz
-

Aaiiargo, bsllo Punico.

 1o8 I N s r. 1 r U T I o N u M
IV. 'Prius maturâ dicitur duobu modis : exi$ten
di confecutione, & caufàlitate.
1. §. Ariftoteles ait, illud folum effe prius natura, quod
caufalitate prius eft. Sed videtur etiam illud prius natura vo
candum, qüod prius eft exiftendi confecutione.
V. 'Priuu exi$tendi confecutione dicitur, 22' 3 μà
&ytus g£%% %%% gnoA&3nas, hoc eft, â quo mon reci
procatur exiifendi confecutio.
1. §. Hoc Simplicius fic interpretatur, 9' ἀλα μ$τιθ£t,
gú ár?),dú14*5 ti%11δ έλο μάζτΓ3). hoc eî, quod awio
pofíto, ponitur ; & quo pofito , aliud mon. pgnitur. Ex. gr.
pofito numero binario, ponitur unitas; at pofita unitate, non
ponitur numerus binariüs ; & pofito homine, ponitur api
imal ; at pofito animali, non ponitur homo. Unitas ergo eft
prior numero binario, & animal homine, & omninò ge
nus fua fpecie, & fpecics individuo , quoad exiftendi con
fecutionem. -

VI. 'Prius caufàlitate e$t, $ $% G1g-geoόντων ΧΧ.

πέρ τά άra, duoA&fiuaιν, αἰτιόν ἐσιν άπασῶν Θατ£g9 ră
firaj. hoc eft, quod reciprocatur fecundum exi$tendi
confecutionem, & quomodocumque caufà eff, cur al
terum exi$tat.
1. §. Sic fol eft prior luce ; & res eft prior orationis veri
tate. Nam quamvis fol & lux, res & veritas orationis, reci
procentur feçundum exiflendi confecutionem , fefeque mutuò
ponant ac tollant ; tamen fol fuae lucis caufa eft,& res eft cau
îa veritatis in oratione. Quia enim res eß aut non eft, oratio
' vera vel falfà dicitur. Ha&enus ergo fol prior eft fua lucc ; &
yes orationis ver1tate. 2.

2. Prius caufaiitate, five natura caufante, tefte Ariflotele,

lib.z. de part. amim. cap. 1. dicitur bifariam : nempe vel natura
generante, vel natura intendente. Ordine naturæ generantis,
prius dicitur , quod fimplicius eft, ut , partes toto, principia
& clementa rebus quæ ex principiis & elementis coââituún
tur. Ordine natura: intcndentis prius dicitur, quod perfe
ôtius
 L o G 1 c A r. L 1 b. f. 1c9
&ius eft, & cujus caufa alia fiunt : ut totum partibus , 3
quod ex principiis & elementis conflatur, ipfis principiis & e
lementis, & omnino finis mcdiis.
VII. Prius diffofitione dicitur, quod minùs abeß
ab imitio.
1. §. Sic exordium in oratione prius eft propofitione: pro
pofitio, narratione; narratio , confirmatione 5 confirmatio,
íefutatione $ refutatio , cpilogo. Et in omni difciplina prius
eft, quod priore loco traditur. -

ViII. Prius dignitate eß, quodpraffantius eff.

1. §. Sic magifträtus prior eft fübditi$ ; pater, libcris: do
minus, fervis ; aurum , argento ; virtus, auro.
-
- - .\ -

IX. 'Prius cognitione e$f, quodfaciliùs cognofci

ty4r.
1. §. Hujufmodi prioritatis non meminit Ariftoteles hoc
loco ; meminit tamen illius lib. 4. Metaph. cap. 1 1. &• lib. 6.
Top. cap.4. ubi id, quod prius cognitione eft, vocat ymaeau&-
<reg*, hoc eft , quod motius e/? , aut potius, quod, ut ita dicam,
mofcibilius eff. Âliquidaltero duobüs modis dicitur yraeua 4
**eg*, nempe vel &wÀays, five fimpliciter, vel nobis, five re
fpe&u noftri. Simpliciter notius cffe dicitur, quod ry % x6yov
£gi vis 40* 2l4xe jaioi* rk^ a|*ia», hoc cft, fècundum ratio
mem,& iis quibus ratio reâè difpoßta eß, notius eft.Nobis no-*
tius effe dicitur, quod quoad fenfum,& vulgo notius eft. Igi
tur fimpliciter notiora funt, quæ natura fua priora funt; ut u
niverfaiia fingularibus, aut minus univerfalibus; partes, toto;
& Principia iis, quæ ex principiis fiunt: at nobis ea motiora
funt, quae natura pofteriora, quæque fentibus propinquiora
funt. Porro quæ fimpliciter notiora funt, quoad cognitioncm
diftin&am ac perfe&am notiorafunt. Diftin&a eniii cognitio
fequitur ordifiem naturæ, in iifquc eft, qui mente benè äifpo
fita præditi funt. At quae nobis notiora funt, notiora fùnt
quoad cognitionem confufam & imperfeétam, quæ à fenfibus.
originem ducit. - -

X. Simul totidem modis dicitur, quot Prius : fed

duo cateris ufitatiores funt, Simultempore, & fina*
maturâ, -

V. xr. Simul
IIO I N S T I. T U T I O N U M.

XI. Simul tempore dicuntur, que eodem tempore

exiftumt. -

1. §. Simul termpore dicitur duobus modis, fimpliciter, &

fecundum quid. Simpliciter fimul dicuntur, Ä, w %wtois cw
&vr$zgáve, hoc eft, qua fimul oriuntur; ut æquales. Simul fe
cundum quid dicuntur, quorum unum incipit, antequam al
terum dcfiit, ut ovyxgovoi, fivc comtemporanei. Ariftoteles e
nim & Plato dicumtur oùyxgorou , etfi Plato ante Ariftotelem
natus fuerit , & obierit. •,

XII. Simul natura dicitur duobus modis: quadam

enim fimpliciter & abfolutè ; quadam fecundum quid.
ac refpeétu alicujus tertii, dicuntur effèfimul,
XIII, Simul natura fimpliciter & abfolutè dicum- .
tur, áva dytispáø{ μ$ zz% # £ ávaj axoA&finar, un
Jau%; 5 £ttgov átígς, αίτιον τά άraj. hoc eft , quæ re
ciprocantar quidem fecundum exiffendi confecutio
nem , fedita, ut alterum non fit caufâ, cur alterum ,
exiffat.
1. §. Sic relatum & correlatum funt fimul natura, & duo
effeétus ab cadem caufa proxima pendentes: ut rifibilem effe,
& eapacem effe difciplinarum, in homine.
XIV. Simul fecundum quid, & refpeítu alicujus
tertii dicuntur , τε ἐκ τά άτὰ γένες ἀντισμgnuávez dx
Ἀλοις. hoc eft, quæ ex eodem gemere in duvufione op
ponuntur. -

1. §. Sic homo & beßia dicuntur fimul natura , non fim

pliciter & per fe , fcd refpeétu animalis. Animal enim de il
lis fimul praedicatur, & non de altero priùs, de altero po
fterius. In quo diftinguitur genus (ynonymum ab homony
mo five æquivoco: quia hoc non fimul de fuis fpeciebus præ-.
dicatur, fed de una priùs, de altera pofteriùs. Atque haec de
thematis fimplicis affc&ionibus, tum fimplicibus, tum con
jun&is. . - T - ›

C A- '
 L o G I c A R. L I B. I. 1 11 .

C A P U T XXIV.
De Interpretatione in genere ; deque
-
Nomine& Verbo.
T H E o R E M A . I.

Upereff ut dicamus de thematum fimplicium im

SQ terpret atione ac vocabulis; deque affeëiiomibus,
quas intelleétus nofter vocabulisaffingit ex modo com
ceptus fuos interpretandi.
C o M M E N T A R 1 u s. *

1. $. Etfi ufu five praxi Logices, vocabula primum ex

| pendenda fint : in do&rinâ tamen, atque in præceptis artis,fè
&us fieri debet. Nam ut intelligere prius eft, quàm interpreta
ri conceptus fuos, ita priüs explicanda funt ea quae fpeétant
ad intelligendi, quam ea, quae fpe&ant ad modum cohceptus :
interpretandi. •

11. Interpretatio ef? vox articulata, amimi con

ceptus ex imffituto fignificams, . * , -

1. W. Ariftotelcs fcripfit fingularem librum <&' ieuweiae.

hoc eft,dc interpretatione. In quo etfi generalis interpretatio-,
nis definitio non traditur , ea tamen, * quæ à nobis propofita
' eft, ex Philofophi verbis facile eruitur.Interpretatio defini- ,
tur vox. Vox eft fonus fignificativus (ut ex Ariftotelis lib.z.de.
-4m. c. i z. colligitur) animalis rcfpirantis, faétus á plagâ aëris,.
pulmonum exfpiratione ad epiglottidem allifi. Vox alia e(t.
£•ap%p@-, hoc eft, articulata; alia &va£3p3- , hoc eft in articu
lata. Vox articulata dicitur, quæ ex fyllabis, aut ex litteris,
tamquam ex articulis conflata eft, ita ut fcribi poffit; ut homo,
amimal. Vox inarticulata dicitur, quæ fyllabis, aut literis non.
tonftat,quæque fcribi Ę ut boatus,hinnitus,fietus,ri
fus. Voces articulatæ fignificant animi conceptus, primòfcili
cet,atque immediatè.Nam res etiam fignificant,fed medianri
bus conceptibus. Voces inarticulatæ fignificant animi affe
&ius. Ex inftitute, five κατά σιωθηxw , hoc cft, ex ufu arbitra
rio hominum cadem focietatc utcntium. Nam utut.homi*
ml
*,…
ir 12 I y s t I r U f τ ο R Ü M -

ni naturale fit, voces edere ; imò etiam voces articulatas: hoc

tamen naturale non eft, ut hifce potius , quam aliis vocibus
conceptus fuos interpretetur ; totum illud áb inftitutione eft.
Quæ ènim naturalia funt , %mper,& apud oinnescadem funt :
ut docetur lib. 2. Eth. cap. I. Sed voces non funt apud omnes
eædem, ut neque literæ, cap. 1. de interp. Igitur, quodbliäri
nihil omninò fignificet, quodque eanis fignificet animal la
trans apud Latinos, apud Gallos nihil 5 quod denique afimus
fignificet animal rudens potiùs, quàm quidvisahiud ,ab infti
tütione eft, atque ab ufu :
guem penes arbitrium eß & vis & norma loquendi.
f)e hac re legi poteß difputatio apud Platonem in Cratylo.
2. In fuperiori definitione vox eft materia , eaque loco ge
neris ponitur ; forma, eft fignificatio, aut vis fignificandi.
Genus poteft efie ßmbolum,àut aliquid tale. Poteft igitur in
terpretátio definiri hoc modo: Interpretatio eft fymbolum ex
articulata voce faéìum, animi conceptus ex inßituto fignifi
CanS.

III. Interpretatio debet effe perfpicua , hoc eff,

diffimèfa , propria , & ufitata. -

1. %. Peifpicuitas,inquit Ariftoteles lib. 3. Rhet. eap.z.eft

virtus fermonis. Ejufque officium eß zwej, jj, *** ag%wm*
*wzeia, , hoc eft, efficere ut difcamus celeriter. Perfpicuitati
opponitur obfcuritas: quam, ut virium interpretationis, vi
tándam effe , idem docet , lib. 1. Prior.cap. 39. lib. z. Top. cap.
4. & alibi. Ejus caufae praecipuæ funt homonymia , metapho
ra, & infolentia , ut d6cetur, lib. 6.Top. cap.z. Homonymia
rit obfcuritatem, quia, quod non fignificat unum aliquid »
hihil fignificare cenfetur lib.%.Metaph. i3.Metaphora, omnif
que adco tropus, parit obfcuritatem, quia tropus fpecies ho
monymiae eft. Ac proinde metaphorae §. rropi non minus vi
tandifunt in difputationibus, &definitionibùs, quäm homo
nymiae , lib. 1. pof?. eap. 13.
*. Ut antem aliud ali6 vel x£ x3gy notius effe diximus,
yel *" ei$wo», ita etiam aliter meriti, aliter fenfibus per
fpicua cenßtur oratio. Oratio propria, menti perfpicua'eft,
& apta ad docendum. Namque -

6)rmari
 f, o G 1 c A R. L 1 B. I. ***
brnari res ipfa negat, contenta doceri,
Oratio Metaphorica eft menti ob(cura, & ad docendum aon
ita apta ; quia obje&tis imaginibus diftrahit mentem à re pro
ofifa. At cadem eft perfpicua fénfibus , & ad animum af
Åu. movendos aptiffima, Ex quibus conficitur , fer
+monem proprium conveniré Philofophis; metaphoricum fi
ve tropicum , Oratoribus & Poëtis.
3. Tertia caufa obfcuritatis, eft infolentia. Infolens & in
ufitata vox dicitur, quæ aut veftutate obfoleta eft , aut prae
novitate nondum recepta. Qui enim vocibus utuntur ita
prifcis, ut non nobifcum, fed cum Euandri matre loqui vi
deantur, aut ita novis, quæ nondurh ufu receptæ funt, quid
aliud agunt, quàrh ut non intelligantur , cùm tamen unicus
fermonis & interpretationis finis fit , ab aliis intelligi ? A
riftoteles, lib. 6. Top. cap. . damnat Platonem novitatis ,
quod oculum appellaflet 34pv6oxio, quafi dicas ciliumbrem,
& araneam viviôwxès five putrimordacem : quid faceret, fi
fuperiorum fæculorum Sophiftas audiret, aut potiùs ipfam
bärbariem : Nec tamen iis affentior , qui in verbórumi
dele&u , ita anxie religiofi funt, ut ne in ipfis quidem dif
ciplinis & difputationibus Scholafticis, allam vocem boni
confulant, nifi quæ in curiâ aut foro Romano ante mille
& fexcentos annos nata fit. Ego fic judico, neque affeéìan
dam effe fermonis barbariem , neque admodum peccare
fapientiæ doéìores, fi * 2ue, 3e{ας ἐνεκα δνοματοποιέav. De
qua re vide epift. Pici Mirand. ad Herm. Barbarum. In
novis aut antiquatis vocabulis ufurpandis, aliquanto majot
licentia poëtarum eft: Quibus
Licuit, femperque licebit
Signatumprefemte notâ procudere momem.
Plura de perfpicuitate fermonis peteruditè fcripta funt à Clv.
Ger. Voffio, lib. 4. 1nff. orat. cap. I. -

1V. Interpretatio vel eff di£tio, vel gratio.

V. Diátio eff interpretatio fimplex.
VI. Interpretatio fimplex dicitur, j; unJèv μ£3®
%3} adueyttuìv 232&eua/zéyoy. Hoc eft , cujus malla
447*3 /107/7z - •.… , • *

pars /ignificat fèparatim Κ VIf. brae

I14 H. N S T I T U T I o N u M

VII. Oratio eff interpretatio compofita. -

V1II. Imterpretatio compofita dicttur,í άμεgό1,
&nu*yrizâv 37 2*2oexau£vov: hoc eft, cujws pars ali
qua fignificat feparatim ».
1. §. i'artcs ductionis dicuntuf nihil, partes orationis, ali
quid fignificare, feparatim : nimirum, quatenus partes funt.
Partes fiétionis, funt fyllabæ, partes orationis funt dictiones.
Jaiii fyllabæ, quatentis fyllabæ, nihil fignificant illius rei ,
quum fignificant in diétione conjun&im. At di&iones, qua
tenus dictiones funt, fignificant aliquid illius rei feparatiam , *
quam fignificant in oratione conjunctifii. Ex.gr.valebus eft di .
άio: cjus partes funt vale & bus , quæ quidcm aliquid feorfim
figoificant , (ed quatcnus funt di&iones ; non autem quatenus
fünt fyllabæ, aut partes hujus dtctionis, valebis.
z. Oratio alia eft perfc&a, alia imperfeéta. Perfeéta oratio
eft, quæ fententiam abfolvit. Eftque vel indicativi modi, ut
enunciatio, de qua poftca ; v<l imperativi, vocativi, optativi,
aut alterius modi. Oratio iinperfc&a eft, quæ fententiam non
abfolvit : idque vel defc&u veibi ; ut, animal mortale pedeßre
bipes : vel quia fententia fufpenfa eft } ut , Si cælum rueret :
£<gos ego : fed , &c.
IX. 'Di&f/o vel momen ef?, vel verbum ,.
X. ZXomen e$t ditiio , que fine tempore fignificat ,
& comjtr. &!a cum2 verbo fùb$tantivo 8S T. verum
'aatfa fùm effèrt.
' XI. /erbum eff diéiio, que tempus adfignificat, &
femper fignum c$t eorum, quæ de altero dicantur.
1.%. Npmen interdum tam latè patet, quàm diâio. ut cap.
2. Categ. lib. 1. Top. cap. i 5. & alibi. Similiter & verbum. At
boc loco, nomen & veibam, funt fpecies di&ionis. Ariftoteles
definit nomen hoc modo : G. ea* y,£y*}, ¢wv} anuaflixè {X
p. * •/ - p. r» \ »

cuj, dy4 xgêre, % pundèv μíg@. 3} anua/lizòv zs

2* 347&yov.Hoc cit, nomen eff vox fgnificans ex inftituto, fine
*pore, et jus malia pars fignificat fepararim. Et, ut appareat -

- difcriaicn
3; inter
-
- lvj nomina , & cáfus noininnm , addit:• Ka}
-\ * ^* A
~A
•* • και μ3(x
\
(&
• * - •A
•
p.

7ov £%w, h ω, η ἐς a}, dici Gan8ev{ i-{εύσε3). Hôc eß,

- … -*- c% cum
 L o G 1 c A r. L 1 p. i. ii#…
&• cum verbo Ejf, Erat, aut Erit femper vertim effert aut fal
fum. Verbum fic definitur: Píuz Jó 31 τὸ φρcarna-jvov
zgêvor, 3. μάρ®- 8Jéy σημαίν{χωeές , r«j37v deì ? παθ'
£r£ge λεγομένων σημεῖον. Hoc eft, verbum eß, quod adff
gnificat tempus , cujus mulla pars ßgnificat feparatum & ef?
femper nota eorum, que de altero dicuntur.
i. NosNomen & Verbum definivimus pef proximurh ge:
nus , quod utrique conmuiie eft , ncmpc per aiélionem : quia
voce comprehendimus omnia,qua: in Ariftotelis definitionibtts
funt pofita, & non in noftris, putà ; quod nomen & verbum fint
vox ex imftituto fgnificans, cujus nulla pars ßgnificat fepara
tim ; quiæ nos adhibuimus , paftim in definitione generáli in
terpretationis, partim in definitione interprctationis fimplicis,
fivè di&ionis.ld verò.quod in definitione generis ponituir,ma
lè repctitur in definitionc fpeciei. Qgod fitárhem definitio ge
meris non praeceffit, fæpe fiert debet perfpicuitatis caufa, ut
quædam exprimantur in dcfibitione fpeciei, quae pertinent aá
definitionem generis: quod hoc loco fa&tum eft ab Ariftotele.
3. Duo igitur reliqua funt , quibus nomen & verbum, tum
inter fe, tum etiam à füis cafibus diftinguuntut, quæ iu eorurh
definitione nos quoque expreffimus.Nam primò nomen fgmi
ficat fine tempore, verbum adfignificat tempus. Adfignificare
tempus nihil aliud eft quam præter rem fignificatam,Tdenota
re temporis differentiam, in qua res fignificata effe, -fuifle,
aut foré inrelligitur. Nomina fignificant quidem tempus, ut
annus, menfis, dies, &c. fcd nonadfignificant tehpus. At 6
mne verbum adfignificat temptis, hoc eft, fignificat rem, &
denotat præterea differentiam temporis, in qua rcs fignificata
exiftit aut exiftct. Ex. gr. difputatio eft fiomcn ; difputat eft
verbum. Utrumque idem fignificat: fed difputatio fignificac
aâionem fine tenipore ; at difputat fignificat eandeiii aâio
nem, & denotat præterea , eam a&ioncm in præfenti tem
pore celebrati. - s . i -

4. Præterea, nomien cum verbo fubftantivo eß; fempef &x**

?4J3 9<j;z cu, h.e. effert verum aut falfum. Hac parte nomeii
diftingttitur à fuis catibus. Ex.gr. haec oratio, Socrates eß, i. e.
exiftit, neceffariò vera aut falfa eft : 3t haec, secratt e/?, aut $ta
traiw eft, ntque ycra efi, ncquc falfa, nifi aliquid fubinteHig*-
- * - - - - K * . i*fj
.. ,-
 -~

I 16 IN s r 1 T u r 1 o N u M
tur. Socrates ergò nomen eft ; Socratis, Socrati, &c. funt cæ
fus nominum. TSimili modo diftinguitur verbum â fuis ca
fibus, hoc eft, à verbis modi non indicativi. Nam verbum
femper fignum cft corum , quæ de alio dicuntur , hoc eft ,
{ignum prædicati : ideoque nomini adjc&tum efficit oratio
nem veram aut falfam. Nam haec oratio Socrates difputat ,
eft neceffariò vera aut falfa. At cafus vcrborurh non effici
unt orationem veram aut falfam : haec enim oratio, Socrates
difputaret aut difputaffet , neque vera eft, neque falfa. . I
taque verba extra indicativum modurh , in Logicis non ha
bentur pro verbis, fed pro cafibus verborurh. TVidetur Ari
ftoteles etiam verba indicativi modi, præteriti aut futuri
temporis, à verbis fejungere, cum inquit: valebit, valuit;
non voco verbum , fed cafus verbi. Sed reétius ifta cum vcr
bis junguntur, cum iis verbi definitio perfeélè congruat.
5. Hoc codem difcrimine, quo diximus nomen & verbum
diffèrre à fuis cafibus, etiam inter fe difcrepant.Nam nomen fi
gnificat rem aliquam abfolutè, at verbum É
nius de alio prædicatur, & quidem curn tempore. Itaque, cùm
unum tantum munus nominis fit , fignificare rem aliquam,
verbi tria numera funt , rem aliquam fignificare ; eamque cum
alio, ut cum fubje&o, conjungere, & tempus adfignificare.
6. Sed quid de reliquis orationis partibus dicendum, quas
Grammatici recenfent? Pronomen continetur fub nomine.
Participium,ctfi per fe neque nomen fit; quia adfignificat tem
pus ; neque verbum , quia additum nomini, nofi facit oratio
hem veräm aut falfam : in enuntiatione tamen fungitur offi
cio nominis, non verbi. Caeterae partes orationis non haben
itur â Logicis pro partibus, fcd pro additamentis & vinculis
partium.
XII. Ctrumque, tum momem, tum verbum di
viditur im fimitum & imfimitum. -

xIII. Nomen aut verbum finitum eff, quod ha

bet figmficationem definitam :
XIV. Infinitam , cujus fignificationem negandi
- mota indefinitam facit.
1. §. Ex. gr. hono cft nomen finitum, quia habct fignifi
cationcm dcfiuitam. Non homo, eft nomcn infinitum, quia
•w -

habct
 L o G I c A R. L I B. I. 1i
habet fignificationem infinitam, &, ut loquitur.Ariftotelés
'cap. 2. lib. de imterp. άμοίω$ i?' άteouj Ù743xet , {g) ά
v sv - . " -

<r©-, è μά δύτ©-. hoc eft, pariter um quovis ime/? , tum

ente » tum non emte. Nam & lapis eft mon homo, & equus, &
Chimæra , & quicquid dici potcft , praeter homineni. Simi
liter di/putat , cft verbum finitum mon- difputat , infinitum.
' Qgomodo verbum infinitum in enunciatiöiic diftingui dcbcat
à vcrbo negantc, cap. 3o. doccbimus. .
. C A P. X X V.
De Etymologiâ & Conjugatis.
*T H E o R E M a I.
- IX, diífionibus fpeëianda e$t primum etymologia
& conjugatio » deinde ffnomymia, homonymia gj
acceptio vocabulorum , five, ut Schola$fici loquun
tur, fuppofitio.
II. Etymologia eff ratio vocis in fignificando, ex
origine declarata.
C o M M E N T A R r U s.
1. $. Etymologia ex i'rvag» & A3»@- compofita , verilo
quium, aut veriverbium vertitur: fed videtur potiùs veram ra
iionem fignificare, ut docet Scaliger. lib. 3. Poet. eap. 5$.
Etymologia enim rcddit rationemT vocis , aut potiüs fi
giificationis, quæ voci impofita eft. Atque haäenus mul
tüm juvat -mentem noftram in quærendâ rerum cognitio
nc. Dum enim vides ( ut verbis utar Ifidori ) unde örtum
eß verbum , citius vim intelligis ejus rei, quam cupis intre
* fpicere. Excompli gratia, fi quis cum Scaligero lib. 4. Poet.
çap. 16. putet, hóminem diâum efie ab íuís , id eft , -
mùl, ftatim ampleâetur illud, quod ab Ariftotele dicitur
lib. 1. Polit, cap. 2. hominem naturâ fuâ effe animal zw^***®*»
hoc eft , gaudens focietate civili. Similitcr, fiquis cum Plat9
-ne derivet 222%, ab άχω, id eft, duco, ftatió probabit defi
nitionem veterum quæ eft apud Ajfiotelem lib. i. Eth. cap. I •
'A;^* is § awrtw i?itrw , h.É ipse eß, quod omnia %.
 118 . H N S r I r U T I o N U M. * • *
tu»t. Et illam Senecæ, Bonum eff quod ad fe impetum animi
ècundum maturam movet. Epift. I 18.
III. Etymologiæ decantur ex caafis,effèétis, proprie
tatibus, objeëtus, aliifque adjun&ius; horumque intelli
gentiam efficiunt.
" 1. §. Sic vgævæ fœ, id eft, litera, dicitur ä yga/?æ feribo:
quia littefæ fcriptione efficiuntur. Et homo Hebræis Adam ,
dicitur à verbo adam, id eft, rubere , unde & adamah, id eft ,
terra rufa, quali folet effe colore terra culta: nimirum quia
homo creatus fuit ex terra. Similiter conful à confulendo &
ángelus ab ἐχχάλω, id cft, nuncio, appellatus eft ; quia illius
finis effe&tum e(t , Reipublicæ confùlere ; hujus, Dei man
data hominibus nunciare. Sic aw£gozujn , inquit Ariftoteles
iib. 6. Eth. cap. 5, dicitur quafi gw3sorz zlw£gynany, id eft ,
fervans pru4entiam: Eft cnim proprietas tcmperantiae,animum
ip voluntate & dolore ita moderari, ne judicium de rcbus pra
Ä dcpravetur. Sic Arithmetica di&a eft änumcro, quia cir
ga numcros verfàtur. Et fic in cæteris. -

* 2. Grammatici docent, etiam cx oppofitis etymologias de

duci, quas vocant rg' αυτίφ&ασιν. Scd ejufmodi ctymologias
mctitò rejicit Clarif. Gcr. Voffius Inft. Orat. cap. 1 3. lib. 4.
Iv, (onjugata (Græcè σῶςοιga) funt, que vocis &*
fignificationis affinitate funéta,terminatione differunt.
* * 1. y. Ut, jußitia, faßus, juífèjuffè agere. Quæ non diffé
runt terminatioae , ut Grammatica ars & Grammatica faemi
na, non (unt eonjugata, fed homonyma. Atque hæc funt con
jugata perfecta, Sunt & alia conjugara, quæ voce quidem con
veniunt, fcd non fignificatione : ut, ebrius, ebriofus: fomnus,
fomnolentus, Non enim ebriofus eft omnis, qui ebrius eft; neque
fcrmper ebrius, qui ebriofus eft. Haec Grammaticis conjugata
funt; Logici ea rejiciunt. Alia denique funt, quae fignificatione,
non voce convcniunt: ut, virtus*, & probus: ¥ymi , & arg
•jai® ; quæ, etfi propriè conjungata non funt, in Logica ta
men habent vim conjúgatorum.
_ v. (onjugatio eonfat voceprimitiva , paronjmà
6. e denominatâ, & cajt.
- -
 * f, o G 1 c A R. L 1 B. I. ττ9
vI. Vox primitiva, ef? vox ab$tratia, quæ ab alta
voce non eff demomimata. -

1 5. In difcernenda voce primitiva à derivata, non debet

fpeétari fyllabarum paucitas aut multitudo. quod faciunt
Grammatici, fed natura rcrum. Ex. gr. jufiitia Grammaticis
derivatur à juffus : quia illud tctrafyllabum, hoc diffyllabum
eft. At Logicis dicitur jußus à jußitia, quia illud concrctum,
hoc abftraétum ac proinde fimplicius e(t.
vII. Kox paronyma , effè vox comcreta, quæ à voce
primitivafic derivata e$t, ut ab ea fola terminatione
diffèrat, - -

1. 6. Huc pertinent omnes concretae, non mado quæ ab

accidentibus derivantur:ut quamtus à quantitate, bonus à bo
mitate, candidus à candore, / militudine , &c. fcd etiam qui :
derivatæ funt à fubftantiis: ut , veßitus à veffe , armatus ab
armis, capitatus a capite, &c. Atque hæc, inquit Arißote!es
eap. 5. Categ. prædicantur de fubjeéto paronyáös, hoc e(t ,
xz% τάνομz μίνον, {g) u) 22δ ά λόγον, ¢uoad nomen
folum, non quoad definitionem. Quæ quoad nomen & quoad
definitionem de fubje&o prædicantur, ca dicuntur Ariftotkii
eo ipfo loco fynonymös praedicari.
5. Ariftot. cap. 1. de Categ. definit rwg&wvag, hoc modo:
IIzgóvvpzz A£»•3)» £2>¤' τυς). Jgzépoy©. tí *y{.
*% τέομz 7rgoanyoeay §z4. Hoc eft, paronyma, five de
nominata dicuntur, qu« ab aliquo, fic ut cafu differant, nomi
mis appellationem habent. Quę definitio à noftra aliquantum
differt: quia Ariftoteles res ipfàs, quibus voces paronymae rri
buuntur, nos ipfas voces paronymas definimus..
vIII. (ùfùs funt adverbia â nomine aut verbo fúe
conjagationis dedu&#a.
1. §. Ut, bene à bonus, fapienter à fàpio; jufte à jkffitia ,
&c. Sic accipit Ariftoteles cafus vocabulum, cum de conjuga
tis fermo eft. vid.lib. i. Top. cap. 1 5, l.b:v. cap 9. lib.6. cap. 1 o.
Alius cafus Ariftoteli eft diçtionum quælibet terminario, ab
origine fua diverfa : ut in definitione paronymorum modo
allata, & cap. v. & 3. lib. de interp. -

- - K 4 C A P.
12o I N s r I r U r I o N U M.
C A P. XXV I.
De fynonymis, homonymis, & vocabu
1orum variis acceptionibus.
T H E o R E M A . I. . -

V Oce* ffmonymæfùnt,que fignificant ret, quibus ratio

effèntiæ communi momini accommodata eff eadem.
11. Homonyma,qu« fignificant res, quibus ratio ef
fentiæ communi nomini accommodata e$t diverfà.*
C o M M E N T A R I U s. -

τ. {. Synonyma (Latinè umvoca) Grainnmaticis funt voces

ejufäem fignificationis : ut, enfis & gladius. Eodem fenfu
fcientiæ ffnonymx dicuntur lib. i.poft. cap.i.quæ idem nomen
habent, üt Mufica Mathematica,atque ea quæ fpe&at adaudi
tum. A Logicis fynonyma vel ftricte fumuntur, vel latc. Syn
onyma flriéte fumpta dicuntur cap. 6. de categ, quæ eadem ra
tione de pluribus dicuntur effentialiter, five, quoad nomen &
quoad definitionem: veluti, cum animal dicitur de homine &
beftia Latior acceptio eft, cum ea omnia $; dicuntur ,
quæ non funt homonyma. Prior fignificatió ita ftri&ta eft,ut et
;
iam excludat paronyma: utpote quæ prædicantur tantum acci
deataliter, five quoad nomen,& non quoad definitionem:figni
nificatio pofterior etiam paronyma comple&itur,fi carpantho
j.
monymia.Nam album de nive & la&e dicitur eadem ratio
.
ne, ideoque cft vox fynonyma, etfi fit ab albore denominata,
2. Synonyma hac pofteriori fignificatione , quae hujus loci
eft,ve!fumuntur pro ipfisvocabulis, vel pro rebus, quibus fyn
onyma vocabula tribuuntur: quorum illa vulgo vocantur uni
voca univocamtia;hæc univoca univocata. Similiter & homo
nyma,quæ Latinis equivoca dicuntur;in «quivoca «quivocan
tia, & «quivoca eguivocata dividuntur : & per æquivoca æ
quivocantia , vocabula homonyma five ambigua ; per æqui
voca æquivocata, res ambiguis vocabulis nominatæ, intel
ligendae funt.
3. Arit;*. i.l.de Categ. ubi ex profeffo defynonymis & ho
monymis loquitur, res iofas definit , five uniyoca & æquivoca
aequivocata : nos vocabula, five univoca& æquivoca æquivo
Can
 .- , L o G 1 c. A R. LI B. I. 12t
cantia. Et tamen Ariftotelis verba retinuimus, levi mutatione
ad vocabulorum definitiones detorta. Synonyma fic definit
- - r~ - -

Philofophus:
<r\
Σωωνυμα
»m 4$
/
λέß3) ά τά H.τά άγορά
» / -- [\
*
μοινά,, {gjö
- -

*% t&voazXóy@- $ $aiæς ό έντός. Hoc eft, ßynonyma di

cuntur, quorum nomen commune eß,&• definitio communi mo
nmini accommodata eadem. Homonyma fic definiantur: O'-
. / r» •

pa&vvaz A£»£3), ό τὸ δνομοι μένον μοινόν, ἀδ λόγ@- $ &-

aia; *% τάνομα ίτερ@. h.e. homonyma dicuntur, quorum
momen folum commune e/? , &• rat 1o effemti« communi momini
accommodata, diverfa. Nomen folum commune dicitur ho
monymis, non ut excludantur accidentia nominum, puta, ge
nus, declinatio, conjugatio, fpiritus, quantitas, accentus, & id
É alia, (nam fi hæc eadem non fint, non eritidcm nomen)
èd tantum ut excludatur A%y®- * gaias, h. e. id, quod defini
tione explicatur, Neque vero fatis eft, ut ratio effentiae diyerfà
fit homónymis,fed hóc quoque requiritur,ut fit diverfà x; r&-
*•/& h.e. quoad nomem commune,five quatenus communi no
mine conveniunt. Ex.gr. animal eft nomen commune homini
&beftiae, nec tamen eit homonymum.Etfi cnim alia fit homi- '
nis, alia beftiae definitio, quatenus nominibus difcrepant : in
una tamen definitione conveniunt, quæ communi nominiani
malis refpondet. At fi animal referatur ad vivum & piétum ,
homonymum eft, quia nulla definitio vivo animali & piάα
communis eft, communi nomini animalis accommodata.
III, Homonymia vel à cafu e$t, vel â confilio.
IV. Homomjmia à cafu dicitur, cum vox eadem di
verfis rebus fine ratione eff impofita : -

v. e^/confilio, cum vox eadem adhibetur addiver

ßs res fignificanda, certa ratione. -

vI. Ratio homonymiae vel in rebus e$t, vel im mobÅ..

vII. In rebus eff tropuu, vel inæqualis attributio.
vIII. Ratione tropi dicuntur homonyma, quæ à pro
pria fignificatione interdum defle£tuntur ad alienam ,
ob mutuàm rerum ad fé invicem habitudinem 5 vel
Jimplicem vel analogicam. Atq, haec tam latepaten*» i

qλ4λ , tropgg.
p/us
-
-
**
*
.
- -

IX. Ob
122 - r N s -r ■ r u r 1 o N u M
IX. Ob inæqualem attributionem dicuntur homo
nyma,quæcumquefignificant communem naturam,que
fubjeétis fpeciebus amaequaliter communicatur.
X. In nobis eff ratio homonymia, cum momem liberis
no$tris tribuimus, aut propinque nobis charaeve per
fomae,ad confervandam memoriam, vel perfona illuftra,
ob fpemfimilitudinis, aut ad exemplum.
XI. Ex his omnium longiffime àffmonymis abfùnt
homonyma à cafu, quæque caufàm homonymiae habent
immobis: propriùs adfjnonymorum naturam accedunt
tropica,ac imprimis analogica : at omnium proxime,
que ambigua funt ob inæqualem attribuiionem,
1. §. Caufà homonymiae in genere, eft infinita rerum mul
titudo, & paucitas vocabulorum. Quia enim multo pauciora
vocabula É quum res, neceffe eft unum vocabulü pluribus,
rebus fignificandis adbfi*eri. Caufa, cur hæc aut illa vocabula
homonyma funt, vel nulla eft, ut in homonymis à cafu: vel, fi
quæ caufa fit, quae movere poffit fàpientem, ut idem vocabu
hum diverfis rebus fignificandis adhibeat,ca eft aut defiexio vo
cabuliâ fignificatione propria ad alienam, ut in tropicis; aut
inæqualis attributio, ut in iis, quæ inferioribus ex æquo non^
conveniunt ; aut memoria alicujus confervanda, fpefve fimili
litudinis, aut exemplum. Ex.gr. cum jus appeHatur, quod for
beri poteft, & id quod injuriæ opponitur, homonymia â cafu.
cft. Nulla enim ratio eft, cur nomen hoc rcbus impofitum fit,
nullam affinitatem inter fe habentibus. ' .

>. Quid fit tropus, & quotuplex, ex Rhetorica petendum -

eft. Facit autemi tropus homonymiam, quia fentefitia tropi
cis vocabulis prolata, poteft effe ámbigua, & fallax; veluti ,
cùfm vulpes ponitur pro homine vafro; paftor pro ecclliae mi
niftro ; anima pro homine ; autor pro opere, &c. Incertum
enim sff* goreft, num quis iftis vocâbuli§ in propria, an in
tranflata fignificatione ütatur. Homonymiae ob inæqualem
attributiouem funt, ex. gr. ems refpe&u fubftantiæ & acciden
tis, ßliogifmus rcfpc&u fyilogifmii ßri&e nunçupati , & ςae
 - L o G r c A R. L 1 B. I. 123
“terarum argumentationum , quae & ipfae fyllogifmi folent ap
Tpellari.Item
3. Atquefanum,tributum animali,mcdiginæ,& urinæ.&c.
hæc quidem omnia caufatn habent ambiguitatis
fuá in rebus: funt & alia quæ caufam habcnt ambiguitatis in
nobis & in arbitrio noftro fitam: veluti , cum nomcn paren
tis noflri filio damus ad illius memoriam confervandam ; aut
pii eruditive veri, fperantes, noflrum ejus exemplo excitatum
iri, eique fimilem fore. Illa vocat Ammonius uh comm. in lib.
categ.12 *% μνόμ'ιω: haec @ gat ἰλτida. -

4. Arifîoteles lib.7. Phyf.cap.7. tradit homonymorum fpe

cies hoc modo : Töv öuorvuô » inquit, aj μ£v eiai 7roXè
» r * a/ « / x/ * *. » -^ s/ in r

drizeoaq, ojJé1iya iuoi6tw% ίχκτα}. ajjèyßς , άγόet,

¥ avdXoyig. Id eft, homonymi« quadam multum diffamt,
quadam habent quamdam fimilitudinem , quadam propin
qua funt vel gemere vel amalogia. Quae hoc loco dicuntur
multum diftare, ea lib. 1. Eth. cap. 4. dicuntur »*. rjys,
2 eafu effe : quæ enim cafu homonyma funt, nullam ha
bent rerum convenientiam. Cæteræ funt homonyma pro
pinqua, five homonyma à confilio, eorumque tres cònftitüun
tur fpecies. Quaedam enim funt propinquæ fimilitudine fim
É, quaedam analogiâ, quædam gensre. Quæ hic appel
antur propinqua genere , ea dicuntur lib. 6. de gem. & carr.
cap. 6. %atog, %*%wrfyav *3 a&ripam, id eft, quorum alterae
ab aliis atque prioribus funt: lib. 1. Eth. c. 4. & 2®' ?,\c, hoc
eft,quæ ab uno funt;& lib.3. Metaph.cap. I % ze}, ?, rj uiaw
-naturam referuntur. Quanquam nonnihil difcriminis intercé
dere videtur inter τε ἀφ' i,)s, & % ze}ς δ, quod accurare ex
plicatur ab Ammonio citato loco. Homonymia á cafu, &*x&; .
homonyma dicuntur: cætera, quia propriùs accedunt ad natu
ram fynonymorum, fæpe ab homonymis diftinguuntur, ac in
Primis ea,quæ homonyma funt ratione inæqualis attributionis.
9uando enim cum fortuitis conferuntur, `non videntur eße
homonyma. Confulantur loca paullo ante citata. • .

5. Hac tripartita divifione homonymorum â confilio, non

omnia vocabula tropica continentur,fed tantum ea,quae meta
Phoram habent ; cùm tamen in cæteris tröpis nofi minùs fit
homoymie locus, quàm in metapho,a. Quare duas caufàs :
Polùiillius homonymiæ, quæ à confilio cft, insque gig:
`' — ' - ut1o
 ------

£24 1ss r1 ru r 1 oNu* .

butionem generis, & tropum ; quo nominc comprehend9*
non folùm metaphorica, quae homonyma funt proprer fimili
tudinem, aut fimplicem, aut analogicam, fcd omnia, quæ à fi
gnificatione propria ad alienatm deHe&tuntur.
6. Scholaftici omnia analoga vocant, quæ à confilio homo
nyma funt, eorumque faciunt duas fpecies, analoga attri
bâtionis , (fic appeliant ea , quæ homonyma funt ratione ge
neris, five ob iìáqualem generis attributionen) & amalo
ga proportionis : fiè vocant omnia , quæ ob fimilitudinem ho
monyima funt. verum enim verò , praeterquàm, quod hac di
vifiohe non contineatur fynecdoche, metonymia, & ironia ,
quas diximus non minus effe fedes homonymiae, quam eft
metaphora , etiam analogiæ vox admodum ineptè ufurpatur.
Nam in iis quæ inæqualiter attribuuntur , nulla eft propor
tio, ut neque in iis, quae fimilitudine fimplici inter fe con
veniunt. Ut jam τε τω τε μένω , και τε κατε iAzriha o
mittam, de quibus Ammonius ad Categ. 4riftot. ut ante
dixi. -

7. Atque hæc dc homonymis. Ut autem vocabulorum

homonymia inter difputandum deprehendi poffit , (quod im
primis fieceffarium cft) notanda funt aliquot xe47%eza,five ca
hones,quos tradit Aüftoteles lib. i.Top.cap. 1 5.Ex quibus prae
cipuos hic rcccnfebimus.Omnia ea vocabula homónyma funt:
I. Quibus multa funt contraria : ut grave , cui contrarium
eft leve & acutum. 2. Quæ interdum contrarium habent, in
terdum non : ut φιλεῖν , amare, cui interdum contrarium eft
pur&, five odiffe, interdum nihil contrarium cft , cum fcilicet
fignificat confuefcere.3. Qgae interdum njedium habent,inter
dùm medium non habent;fic candidum & fufcum funt homo
nyma: quia, cum de colorefcrmo eft , pallor, aliique colores ;
niedii, inter candidum & fufcum interjeéìi funt: át cum vox
candida aut fufca dicitur,nihil interje&um eft. 4 Quibus ali
quid oppofitum cft,quod ambiguum e(t: fic acútum eft homo
nymum, quia obtufum eft homonymum.Nam& fecuris obtu
fa dicitur, &.vgx,& ingenium. Similiter grex eß ambiguum,
ergo & paßor. Etfic in caeteris oppofitorüm generibu§, exce
ptis difparatis. 5. Quorum çonjugata funt homonyma: fic,
guiafgaam homonymusm eft, (nã & animal dicitùr fanum ,
& mcdiciua,&vtin*) süvafììitas homonyma ca. 3. §g;
 -------
-

- L o G i c A r. L 1 b. 1. 12;
fignificant res diverforum generum : fic bonum et homoy.
rmum, quja cft in omnibns categoriis: & $,G>, quia, afinum
fignificat , & lapidem moralem.T7. Quæ tribuuntur iis, quae
non funt ava£λατε κατέ τὸ λέπω, ἐμφias, hoc eft,talia, ut
comparari queant , utque alterum altero magis tale dici poffit,
aut ßmiliter tale. Itaque candidum eft homonymum, quia &
voci & vefti tribuitur, cum tamen vox neque candidior vefte
dici poffit, neque æquè candida. 8.Quae figiiificant differentias
generum non fubalternatorum : ut acutum,quod eft differen- .
tia vocis & nmagnitudinis. 9. Quae diverfas differentias habent :
ut jus. Aliæ enim funt differentiæ juris, â quo Jürifconfulti di
cuntur, aliæ juris forbilis. 1 o. Quæ nunc fpccicm, nunc diffe
rentiam fignificant : ut candor qui cft fpecics coloris, & diffe
rcntia vocis. -

XII. Diverfâ vocabulorum acceptiones, quas Scho

laffici barbarè fuppofitiones vocant, non efficiunt ho
monymiam». -

X1II. Vocabula vel accipiumtar materialiter, vel

formaliter. - ::
XIV. • %{aterialiter dicuntur accipi, cum accipi
antur pro fe ipfis. • • -

XV. Formaliter, cum accipiumtur pro rebus figni

ficatis. -. –;
1. %. Ex.gr. cum dico, animal eft friffyllabum, neutriusge
meris, tertia declinatibnis; homo eß diffyllabum, communis ge
meris,vocabula homo & animal,fumuntur materialiter,hoc eft,
per (e ac pro fe ipfis, haud fecus, ac fi nihil omninò fignifica
rent. At cum dico homo eß animal, vocabula homo & animal
fumuntur formaliter, hoc cft, pro rebus , quas fignificant cx ,
inftituto. -*

XVI. Acceptio fórmalis in vocabulis fingularibus

anius tantum mìodi e$t: in vocabulis univerfàlibgs,vel
* fimplex velconcreta.
XVII. Acceptio fimplex eff, cum vocabmium uti:
: - - \ <v£rfàle :
*126 J N s T 1 r U T I o N U M.
verfàle fumitur pro matura communi ab inferioribus
abffraéfa. - -

XV 111. Acceptio concreta eff cùm vocabulum uni

verfàle fumitur pro matura communi in inferioribut.
1. §. Ex.g. cùm dico, animal eff genus hominis , vocabu
1um amimal fumitur fimpliciter pro naturâ animalis in abftra
&to confideratâ, prout animi notione praecifa eft ab inferiori
bus. Ät cùm dico, homo eß animal , vocabulum animal acci
pitur in concreto,quatenus exiftit in hutnani fpecie. Concreta
acceptio Scholaflicis dicitur perfomalis,qui admodú prolixè di
fputaot de vocabulorum aeccptionibus,five, ut illi Joquuntur,
de fuppofitionibus. Ex quibus haec pauca felegimus : quae ob
praeciirum ufum, quem habent in difputatioiiibus, nofi potc
rant fine damno præteriri : cætera magis ad pompam fáciunt;
& ad ingenii oftcntationem. Atque hæc de themate fimplici,
dcquc illius categoriis, affeéìionibus, atquc intcrprctationc,
, C A P. XXVI I. •,

τ.
--
.-

De enunciatione in genere ; deque Enun

-*, * ciatione fimplici& compofita in fpecie.
'-•-• T H E 6 R E M A I.
. .
"* .Equitur - -
· · ·
munc thema complexum, ejtfjue z//fe?**

v) pretatio, quæ emunciatio dicitur. -

C o M M E N T A R I U s. , --*

1. §. In do&rina de themare
' vocabulcrrim fimplici, diftin&è rerum §;
confideravimus. Id hoc loco non'ef
affe&iones
hs crflärium. Nihil enim in themate complexo confiderandum
-eft, quod non enunciationi quoque convênit: nihii etiam “
cruntiatiore, quod non themati complexo congruit, . ,
* z. Enunciatio dicitur Græcè »%p&yoi;, ä vërbo»%*?*****
id eft,&fiendo;exhibeo. Dicitur etiam a&is, id eft , propef
t?. Quanquam videtur propofitio ab enunciafione fi non re •
faltt m ratione, & ufu difçrepare. Nam ag%ai, dicitnr, quæ in
{yl'egj'pio e9t«icjoni prätenditur five præmittitur , ày£*-
5o «§• 1« , hoc «f pr«iindo, pratexo : açciatio confide
- - ratu f ]
 L.o. G. I. c. A. R. L I B. , í. r27
ratur per fe, & fine refpeétu ad fyllogifmum. Deinde prepofi
tio videtur etiam in mente effe; at edunciatio eft in verbis tan
tum,& in oratione prolatà. A Cicerope & Varrone vocatur
pronunciatum,pronumcuatio, effatum,profatum : Stoicis, axis
2ma, ab aάιόω,hoc eft poßulo. Ariftoteli axioma eft cnunciatio.
omnium judicio vera, quafi dedùêtum fit ab &£*®-, id eft, de
gnus: quia omnc axioma eft &άπτ£ον, id cft , dignum cui fi
aes habeatur. Vid. lib. i. Po/?. cap. . .
11. Emunciatio e$t oratio , in qua aliquid de a
lio verè velfalfo promumciatur.
1. §. Veritas alià eft fimplicis thematis, alia complexi. De
veritate fimplicis thematis loquitur Ariftoteles lib. i. Metaph.
zminor cap. i.cüm ait, "Exagroy &; άχ{£ £vaj, gto 2, § dx*-
6e/z;. hoc eft , tamtum habet unaquaque res veritatis , quam
tum exiffentia. Veritas thematis complexi, non eft, in rebus,
{ed in judicio mentis,aut in oratione. Judicium memtis dicitur
verum , cum componit, quæ re verâ conjunéta funt ; aut di
vidit, que re verâ diverfa funt. Oratio vera dicitur , & quan
do cum rcbus convenit, & quando convenit cum mentis judi
cio , etiamfi à rebus difcrepet. Convenientia orationis cum
rebus, vocatur veritas Logica , convenientia cum mentis ju
dicio , veritas Ethica. . -

I1I. In enuncuatione fpeëìamde fùnt ff ecies & af

,
.
fe&iones.
1V. Species emunciatiomis primo fìmt , fimplex &
compofita : deinde, pura & modulis. *
V. Emunciatio fimplex ej? , quæ non poteff im plu
7res emunciationes refolvi. -

VI. Emunciatio compofita eff, qua con$tat explu

* ribus enunciationibus inter fe copulatis,
1. §. Sitne enunciatio (implex an compofita ex copulaver
Abali optimè deprehendi poteft. Quae cnim unam tantùm habet
copulam verbalem, fimplex cft : ut, homo eß amiw al : Socrates
fedet. Quæ duas, plurcfvc copulas habent, vcl cxprcffas vel in
telle&as, funt cojpofitæ : ut, Et prodeffè volunt, & deleâare
: Poet«
di&um: Vna
cffct,Eurufâ, Notufí,
Eurìì ruir, ruuni.ruit.
& Notus Qgod tantundcm
Ncquc e(t,cfiacad
vcro fatis fi
- - * - _ . - 60tl*.
128 I N .§ f t t u r I o N Ü M
conßituendam enunciationem compofitam, ut plures copulas
verbales habear; fed hoc quoque requiritur, ut enunciationcs
fimplices, ex quibus compofita conflata eft , copulentur inter
fe: vel conjunétione Grammaticâ, ut, St Deus eff; /nom e/? For
runa ; Aut dies eff, aut mox: vel partium relatione; ut, Done:
eris felix, multos numerabis amicbs.
VII. Emunciatiofimplex comffat fubje&io &pradi
c4f0•

VIII. Subjeélum eft, cui aliquid tribuitur in enun

ciatione fimplici.
l X. 'Prædicatum , quod alicui in enunciatione
fimplici tribuitur.
X. Prædicatum con$tat copula & re copulatâ.
1. §. Ex. gr. in hac enunciatione,homo eß animal,homo eft
fubjeâum ; ejî animal, prædicatum, eft, copula veibalis. Co- '
pula interdum diverfa eft ä re copulatâ, ut in exemplo prola
to : & tum dicitur enunciatio trinaria : interdum cum re co
pulatâ in uno eodemque verbo includitur: ut, Socrates difpu
tat } & tum dicitur enunciatio binaria. Cùm verbum fubftan
tivum e/?, conftituit enunciationem binariam, ut Homerus mon
eß, id cft , non exiftit, dicitur fecundi adjeäi : at cum confli
tuit enunciationem trinariam, ut, Homerus eß pater faptemti«,
appellatur tertii adjeéii. `Eft fecundi adje&ti fungitur omnibus
veibi officiis : fignificat enim exiflentiam, adiighificat tempus,
& notat vim , qua fubjeétum nomen fibi devincit. Eft tertii
adjeéti admittit figpificationem fuam, & copulat alterius vocis
fignificatum cum fubje&to. Cùm enim dico, Chimara eff fig
mentum,copula eff,non denotat exiftentiam,fed copulat noiio
nem fignenti cum Chimæra. Ac proinde eß tertii adjc&i non
cft vcrbum, fed verbalis copula, & vox fyncategorematica. -

I 3. Hinc non efficitur, ut eß tertii adje&i nön fit pars enun

* tiationis: imò hinc efficitur, ut 6t pars, & forma adeo, atque
* anima prædicati. Etenim fi verbüm eff, cùm in alio ver
-bo includitur , fit pars prædicati, cur non erit pais praedica
ti,cùm fcorfim ponitur ? Cùm dico, Deus miferetur peccatorum
fœmitemtiam agemtutum, hæ yoccs, m/eretur peccaiorum, &c.
• funt
-
 - : •*
i ,* L o G i c A r. L i •. i. f29
fùnt prædicatum, Quare cum dicQ, Deus efi miferieers erga}:.
eatores, * ef mifericors, erit praedicatum, quod tcfpoodet Ver
bo miferetur, ac proinde eff, prædicati pars ccnfcriâcbet. Præ
terea, quod in converfione loco fubjeéti conftituitur, id eß

Ëprædicatum; atqui non

in locum fubje&i fola rcs copulata,
transfereada fed ipfà etiam
eft in converfione. copu
Ergo co
- pula etiam eft pars praedicati. Ex. gr. haec cnunciatio, ömmis
J£ne* fuit puer, fic convertitur : Aliquis, qui fuit puer, et
fenex, - - '. -

xi. Subjeítum & prædicatum wom ex fitu, fed eae

fenfu enunciationis dißernenda fumt.
I. §. Sæpe enim non liquet, utrum duorum, fubje&um
fit, aut prædicatum: praefertim in enunciatione trinaria. Non
enim {emper ponitur fubjc&um priore ; praedicatum, pofte
riore loco. Vt in hac enunciatiohe, Nobilitas fola .fi atque
amica virtus, nobilitas eft prædicatum, virtus, fübjeéîum: íá.
que non aiiande, quàm exfenfu, & natura rerum colligitur.
XI. Frunciatio compofita eß quintuplex, copulati
?a»hypothetica,disjunöiiva, adverfàtiva, &r£lativa,
XIII. Emanciatio copulativa eß, cujus partes com
peifumpur particula copalativa. .
I. §. Cujufmodifunt, &, que, 4*24*, ac, atque, etiam ,
#ec, meque, & fimiles: ut, -

%6 £#ra/que Noiufque ruunt, creberque prote/li, 4fricus.

Credidit Abraham Deo,& imputatumfuit illi adjaffitiam.
XiV. Eaunoiatio bypothetica eff, cujus partes com
neétantur camjuné}ione conditionali.
1. $. Cujufmodi eft particula ß: ut, s; non •/,prudentia in
rege, mem eß in populo. Enunciationis hypotheticè pars prior,
vocatur antecedens: pofterior, confequcns. In horum fiexu.
confiftit veritas; nofi in veritate ipfiu$ antecedentis aut confé
qgentis. £x-g*; quamvis non fit vërum, afinum volare, ãç,
afinum alas habere ; tamen hoc verum cft, s; afinusvolat ,
' habet alas.

XV. Si conditio fit impoffibilis, emunciatio bypo

- P. ' theticae
 \ .
13o I N S T I TU T I o N U M
thetica æquipollet categorica fimpliciter & fine condi
tione neganti.
1. §.TCum enim Deus Abrahamo dicit, ß numerari poteft
pulvis terra , mumerabitur femen tuum , tantundem eft, ac fi
áiceret, tam numerofam fore pofteritatem Abrahami, ut nu
merari non poffit. Et JConfulti docent, hanc formulam pro
, mittendi, dabo tibi filiam, fi calum tetigeris, non obligări, .
quia neganti fimilis cft.
XVI. Enunciatio disjumttiva eff, cujus partes
comme&tumtur conjunétiome disjunétiva. -
1. §. Cujufmodi funt, aut , vel, five , feu , ve, & fi
miles: ut , 4ut fide fuffificamur, aut operibus: Aut dies
eß, aut nox.
XVII. Partes enunciationis disjun£liva debent ef
fe immediatè oppofite. -

1. §. Si cnim oppofitæ non funt, fed fubordinatae,efficitur

enunciatio nugatoria: ut • 4ut homo eff, aut amimal. Si non
fint immediatè oppofitae, enunciatio erit falfa : ut, Aut pax
eff, aut bellum ; póffünt enim effe induciae. Interdum enuncia
tio mediata fuá naturâ, vim habet immediatæ ratione pa&i
alicujus, aut propofiti præcedentis : vcluti cum Leandcr apud
Ovidiun ait ;
.Aut mthi continget felix audacia falvo.
Aut mors follicitu fimis amoris erit.
Poterat quidem Leander neque amore frui, nequemori ;
\
fed alterutrum fieri debebat, quia jam decretum erat.
XVIII. Eaunciatio adverfativa eff, cujus par
tes commeélamtur conjunétionibus adverfàtivis.
1. $. Cujufmodi funt , quamvis , tamen : mom hoc, fed
illud 5 quidem, fed ; & fimiles. Ut, quamvis Deus fit o
amnipotens , mom poteß tamem mentiri,
' Nam formofus erat ; fed erat facundus vlyffis.
Difficile e/?, fateor , fed tendit in ardua ìrtus. `
XIX. Enunciatio relativa ef?, cujus partes comme
&tu/itur relatione.
1. §. Partium relatio nominibus;pronominibus,adverbiis,
aliißus Partibus orationis comparaííonem delię. » in
dicatur:
 L o G 1 c A R. L 1 m.T. 13r
dicatur: ut, Qualis Magißratus, tales fubditi : 2uod moa
eft compofitum , £ff immortale: vbi cadavera, ubi congre.
gantur aquile : Dum fpiro, fpero.
C A P U T XXVIII.
De Enunciatione pura & modali.
TH E o R E M A I. -

E. Numciatio pura e$t, im qua exprimitur, quo

L modo partes cohæreant:
II. AModalis, in qua exprimitur, quomodo par
tes cohæreamt. -

C o M M E N T A R 1 U S.
1. §. Ex. gr. haec enunciatio, Homo eß animal, Homo mens
eff lapis, eft pura ; quia folummodo enunciat praedicatum ani
malcum hominc convenire; lapidem pugnare, non exprimens .
; modum hujus convenientiæ aut pugnæ.Ab Ariftotele lib. I.
Poff. cap. 2. appellatur cnunciatio g'ιάτερχάς, hoc eft, figni
-
ficams ineße. At hæc enunciatio, Neceffe eß hominem eße ani
mal, Impoffibile eft hominem eße lapidem, eft modalis, quia
non folùm enunciat prædicatum cum fubje&o convenire ,
aut pugnare ; fed etiam exprimit, quo modo conveniat cum
fubje&o, aut quomodo cum illo pugnet. - • .. .

; III. • %todi fumt quatuor, neceffe, impoffibile »

poffibile, contingems. -

r. §. Modi alii materiales funt, alii formales. Modi ma

terialcs afficiunt enunciationis materiam , fubjc&um aut
prædicatum. Ex. gr. in hac enunciatione , Paßor bo
mus pomit amimam fuam pro ovibus, vocabulum bonus ,
eft modus fubje&i. In hac , Rhetor dicut ornatè &• ce
piosè, adverbia ornatè &• copiosè, (ant modi prædicati.
Modi formales afficiunt formam, five difpofitionem enun
ciationis. - Hos diximus effe quatuor. ' Græcè dicuntur
&vayxaiov, àJjycztoy, JJyztów , & évd\χόμενον• His
quidam adjiciunt, veram & falfum ; fed admodum imperit*
Nam vcrum & falfum non afficiunt
- I. z.
affirmationcm aut -
*g.
£19•
132. I N S T I T U T I O N U M. -'

tiónem. Nam qui dicit, Verum eß , hominem eße animal ,

Falfum eß, hominem effè lapidem , nihilo plus dicit , quàm
Homo eß animal, Homo mon eft lapis.
IV. 8nunciatio modalis conftat diífo & modo. Di
&tum eff quafi fubjeétum, modus quafi prædicatum.
1. §. Énunciatio modalis vel advérbialiter effertur; ut,
Homo neceffario eß animal: vel nominalitcr 5 ut, Neceffe eß
hominem effe animal. Cum effertur adverbialiter , non dif
fert fpecie ab enunciatione pura, Cum effertur nominaliter,
conßituit, novam fpecicm aut formulam enunciationis, in
qua di&um eft pro fubje&o, & modus pro prædicato. Di&um
eft oratio conftans cafu nominis , & verbo infinitivi modi :
ut in hac enunciationc , Neceffe eft, Deum eße bonum, di
&tum eft, Deum effe bonum, modus; neceße. Quod modus.
prædicatum fit in enunciatione madali, aut quafi prædica
tum ex copula colligitur, Copula enim pars prædicati eft •
ideoque illud prædicatum. cft, cui copula cohæret. Atqui
copula cohæret, cum modo. Modus crgo habct rationem
rædicati. Idem liquet ex mutationc enunciationis moda
is purae. Hæc enim cnunciatio , Neceffe eß ignem eße cali
dum , in puram enunciationcm convertitur , hoc modo :
Igni calor ef} neceßarius.
V. e^{d enumciationes modales revocanda fùnt e
munciationes exclufiva , & reßriätive.
1. §. Enunciario exclufiva dicitur, in qua particula exclu
fiva, tantùm, fòlum, dumtaxat, aut fimilis, additur fub
jeéto, aut prædicato : ut, Soli eleäi fervantur : Diaboli tam
tùm aguni male. Enunciatio exceptiva cft, in qua ponitur
particula exceptiva, pr«ter, praterquam , miß, aut fimilis :
ut • Qmnes homines diluvia abfumti funt , prater Noachum*
£am famuliâ, Reftri&iva eß , in qua ponitur particulare
ftringens ac limitans qui, quatemus, quoad, aut fimilis: ut,
Homo /entit » quatenus eß amimal ; Chrißus eß ubique fè
**duge divinam naturam. Hujufmodi cnunciatiónes in
{yllogifmo mutandae funt, & expofiendæ clariore aliqua ora.
tionis formula. Hinc vocantur à'scholaßicis expomubiles. At
que hæc dc fpccibus cnunciationum, - - -
 IL o G 1 c A r. L 1 B. I. 133
C A P. XXIX.
HDe Enunciatione univerfali, particulari,
in definita, ac fingulari. -

. ” - T H E o R £ M a I.
{ A Hfe£tiones emunciationum vel abfóluta fùmt, vel
- 4. A relatae. . + -

II. affe£tiones abfolutefìmt quamtitas, & qualitat.

III. Ratione quantitatis dividitur emunciatio im
vniverfalem,.particularem , indefinitam, &fingu
1arem. -, :
-

IV. Enumciatio mmiverfàlis e$t, in qua fùbje&iam

univerfale,accipitur univerfàliter : quodfit,cum uni
• verfali fubjecto additur nota univerfàlitátis, omnis,
. nullus, &c. -

- V. Enunciatio particularis e$, in qua fùbje&um

* univerfàleaccipitur in parte: quodfit cám univerfäl;
fubječto additur mota incertæ partis, five particulari
tatis, aliquis, quidam, &c.
v

VI. Emunciatio indefinita e$t, cujus fùbjeäum ami

verfàle mullâ quamtitatis motâ definitur. '
VÌI. Enunciatio fingularis e$t, cujus fùbjeâum eft
fingulare. , ' ' \ - -

- £C o M M £ x r A. R τ υ ε.
». §. Ariftoteles cap. 7. de interp. probarbaric quadrimem
*brem divifionem , hoc modo; Enùnéiationis praedicatum, vel
'enuntiatur de fùbjeéto univerfali, vel defubje&o fingulari. Si
* prædicaturn de fubje&o univerfàli enuncietur univérfaliter,
hoc eft, cum nota, qua definiatur prædicatum omni aut nulla
ex parte fubjeéto convenire , enuficiatio eft zz%A« five timt- ,
verfalis;ut, Qmnis homo eft animal: Nullus homo eff lapis. Si
rædicatutm de fubje&o univerfàli enuncietur particulariter •
boc eft, cura nota,qua definiaturLprædicatum ex partc ajT;
- - 3 - ub•
 $34 I n s r 1 r u T, 1 o N u M
füöje&o convenire, enunciatio cft c* Acipes hoc eft, particularis:
ut, aliquis homo effjuftus : Nom omnis homo efi juftus. Si præ
* dicaturì de fubje&o univerfali neutro modo enuncietur, nulla
que nota quantitatis dcfiniatur, num prædicatum fubje&o to
ti, an ex parte conveniat ; enunciatio eft adse**©- , five,
indefinita? ut,Iuftitia eft virtus pulcherrima. Si prædicatum de
{ubje&o fingulari cnuncietur, enunciatio dicitur xa6' ἐν α***,
fingularis :"ut, Socrates eft Philofophus.
3. In enunciatione poteft duplex quantitas confiderari: una
fubje&i , quæ eft quantitas numeri; altera prædicati, quæ eft
quantitas loci, temporis, aut modi. Quantitas numeri his r.•-
tis indicatur: omnia, cumäi, univerfi,quilibet, quivis, quicum
que, quotquot, mullus, nemo; item, aliquis, quidam, plerique,
pauci, nonnulli, non omnis,&c. quorum illae univerfalem; hae
particularem cnunciationem efficiunt. Quantitas loci hifce
hotis cognofcitur,ubique,ubicumque nufquam,nullibt,alicubi,
&c. Quantitas temporis has habet notas, quandoquidem, /em
Ë nunquam, aliquamdo, plerumque, &c. Quantitas modi
as,quomodo,quomodocumque, &c. Etfi quantitas prædicati in -
{yllogifmis eodem faepe loco fit, quo eft quantitas numeri; hic
tamcn ea non confideratur. Nam hæc quadrimembris divifio
' ex quantitate fubje&i fumta efi; non ex quantitate prædicati.
' . 3. Syncategoremata, ommis , univerfi, cun&i , & fimilia ,
vel collectivè fumuntur, vel diftributivè. Colle&ive dicuntur
fumi , cum praedicatum neque de fpeciebas; neque dc indivi
duis fubje&ifui feorfim praedicari poteft : ut in hac enuncia
tionc:omnes planeta funtfeptem:Ommes partes funtidem quod
¥otum. Diftributivè dicuntur fumi, cum praedicatum etiamiis
attribui poteft quae fubje&o continentur: &,fi poffit illius tan
tùm fpccicbus attribui, dicuntur fumi diftfibutivè in genera
fingulorü: ut, Omnia animaliafuerunt in arca Noachi; Chri
ftu3 famavit omnem morbum : id eft, omnia genera, aut potiüs
fpccies, animalium & morborum. Si praedicatum poffit etiam
attribui fingulis fubjeâi individuis, dicuntur fuini áiftributivè
in fingulâ generum: ut, omnis homo eß animal. Cum fynca
t*gorcmafa fumuntur diftributivè in fingula generum, &nun
ciatio cit fimpliciter univerfalis : cùin fuííuníür dißributivè in
gcncra fingulgrum » eft univerfalis fecundùm quid : cum fu
iiuatur collectivè, videntur enunciationein indefinitam eíí.
Ccrc :
 IL o G I c A r. L I B. I. 135
cere: Huius rei hac eft ratio: cùm vox omnis fumitur dißí
butivè, nihil aliud eft, quàm fyncategorcma : at cum fumitur
colle&ive, eft pars fubjeéti.
VIII. Nota univerfàlitatis nom e$t addenda pra
dicato.
1. §. Ita docet Ariftoteles cap. 3. de interp. Ratio eft , quia
denotat quantitatem numeri, quæ eft quantitas fubje&i,
ut diximus, non praedicati. Itaque verè dicitur, omnem
hominem effe animal, fed non potcft verè dici, hominem
effe omne animal. Si tamen vox omnis non immediatè cohae
reat ipfi prædicato, fed voci alicui praedicatum circumfcri
benti, ac determinanti, non erit enunciatio falfa; ut, Deus vult
omnes homines falvosfieri: Chrißus curavit omnem morbum.
In his enim enunciationibus prædicatum non cft , homines,
morbi ; fed, vult, curavit.
IX. Quamtitas enumciationis modalis precipuè
affimatur ex diéto; ex modo, tantum fecundariò.
1. §. Quantitas di&i eadem eft cum quantitate puræ enun
ciationis. Sive enim dicas, Neceffe eff omnem hominem effe
ammal, five* Omnis homo eß amimal, utraque eft univerfàlis
Quantitas modi, eft quantitas loci & temporis. Modus enim
meceffe includit advcrbiafemper; & ubique; impoßibule includit
adverbia munquam » mu/quam ; quorum illa vim habent uni
verfaliter affirmandi ; haec, univerfàliter negandi. Poffîbile &•
contingems includunt adverbia , aliquando, raro , plerumque,
quae vim habent particularitcr affirmandi. Atquc hæc dc quan
titatc cnunClatnOn1S.

C A P U T XXX.
De Enunciatione affirmata, negata,
finita, & infinita. - -

T H E o R E M a I.
R. Atione qualitatis dividitur emunciatio ». primo
in affìrmantem negantem : deinde in veram &
àlfàm,
falfàm, L 4 II, Enan
 136 INs rr ru r1 oNuM
'*ii. Emunci
ciatio affirmans e$t, quæ partes conjungit.
III. Negans, quæ partes dividit.
- C o M M E N T A R 1 U s.
*. §. Ex. gr. enunciationes affirmatæ funt ; bmme vívems …
alitur; Si Deus eß, mundus regitur providentia : Neceße ignem»
effe calidum: quarum negationes hae funt, Non omne vivens
alitur : Non ß De»s efi, mundus regitur providentia : Non me
ceffe eff ignam effe calidum.
IV. Vtraque enunciatio dividitur infinitam, & im
.
finitam.
* V. Enumciatio finita e$t, qu« con$tat fùbjeéto &
prædicato finitis. . -

VI. Infinita, qua con$tat fùbje&io , awt prædicato,

aut etiam utroque, infinito.
' 1. §. Enunciationes finitæ funt : omne corpus eß in loco ;
mullum corpuspoteß in duobus locis fimul effe. Enunciationes
infinitæ : Non ens excluditur à sategoriis: Aliquis homo ef?
pon indoâus ; Quidam non adeo divites, funt minime fordidi,
VII. Si in enuntiatione fimplici nota negandi poma
tur proximè amte motam, quamtitatir, aut fiim mota
quantitatù contineatur,vel etiam, fi ponaturante co
pulam , aut ante verbum , quod vim habet copulae !
znumciatio erit negata ; mifi qwod da4 negationes cen
famtur affimare.
VIII. At fi ponatur alibi, puta immediatè antefùb
je&ium aut illims partem , vel poff copulam aut ver
bum, emunciatio erit infinita.
' f. §. Eaunciationes negátæ funt: Non omnis homo eff doâus: |
INulla planta fentit: Quidam homines mon funt ele£ii: Lapides
non vivunt. At.haec,Nullus homo gon vivit, cenfetur affirma
ta propter duas negationes. Enunciationes infinitæ : Quidam
mom locuples poteß eße dives; omne animal non ra*ionalē eā be
ftia: Vlyffes erat mom formofus: Æneas potuit non vincere Tu*-
aum.Eodem modo cognofcitur difcrimen inter enunciationem
finitam & infinitam in modalibus; Ex. gr. Hominem effè do
a------------- •

L O G I c A R. L I B. I. 13?
tum non eß neceße , eft enunciatio negans : Hominem eße äö
Äum non eft neceffe , eft infinita : quia in illa ponitur négatio
ante copalam ; io hac, poft copuläm.
2. Etfi enunciatio infinita affirmans , & finita negans, in
multis idem fignificet: ut, Vlyffes erat non formofua, vìffe, non
\ erat formofus: Deua eft nom injußus, Deus non eß injuffu,;(baec
enim eodem redeunt) in multis tamen magnum difcrimen eft :
| ut, Adam potuit non peccare, Adam mom potuit peccare: Ænea,
potui? non vincere Turnum, Aemeau non potuit vincere Turnum.

i
IX. Emunciatio compofita cenfetur negata , cum
i. negatio cohæret
fimplices cum vinculo , quo duæ enunciationes
comme&fumtur. * •

i. §. Sumamus excmplum enunciationis affirmantis ex u

fiaquaque fpecie: Socrates &• fapiens fuit, & probus; fi fpondes,
debes: Aut bellum eff, aut pax: Qualis pater, talus filius. Hae
enunciationcs fic negantur: $ocrates mom fuit fapiens& probum;'
N on , fi fpondes , debes, hoc eft , etiamfi fpondeas, non tamen
debes: Non aut bellum eß aut pax: Nom qualus pater, talia fi
lius, hoc eft, non eft talis filius , qualis pater. Enunciatio ad
verfativa non accipit affirmationem aut negationem ratione
vinculi, fed tantuiii ratione fingularum partium : ut , Non eß
doâus , fed probum. Haec enim cnunciatio fic negatur : E/? do
àtus, fed non probus.
i X. Emumciationes exclufiva, & reftri&fiva cenfèn
tur megatæ, cùm mota negandi ponitur ante particula.
exclufivas, aut refèrtëtivas.
i. §. vt,Non fòlus homo eß animal; Cicero non folum fuie
orator chriftus nón quoadhumanam maturam eft ubique,hoc
eft, Chriftus efl quidcm ubiquc , non fccundum naturam hu
] - puanam.
XI. Affirmarioprior eff negatione & notior.
1. §. Hâc aßertio colle&á eft €x cap. 23. lib. 1. Poft. &•
eap. 3. tA. ,. ae ral». Caeterum affirmatio dicitur prior nega
tjone, quia $er
enunciätio priusaffirmatam
eft effe, quam non eßè:
innotefcit. Noyinotior,
££ig;quia negata
.hominona

aon efíiiíácti, quia novi, cum aliudsiie ai*fide.

L $. CA P
138 INsT 1Tu T1 o NuM
C A P. X X XI.
De Enunciatione vera & falfa, neceffaria
& contingente, & earum gradibus.'
T H E o R E M A I.
E. 7{unciatio vera eff , que conjungit ea, que con
L junéta fùnt, aut dividit, quæ divifà fùnt :
II. Falfà eff , quæ conjungit ea s quæ divifà fùnt,
aut dividit, quæ conjunëta funt.
C o M M E N T A R I U s.
1. §. Intelligitur hoc loco veritas & falfitas Logica; quam
diximus cffe convenientiam orationis cum rebus fignificatis,
aut difcrepantiam ab iis, in affirmando & negando. TEnuncia
tio vera conjungit quae conjunéta funt, hoc eft , enuntiat effe
quod cft: ut, Homo eß animal; vel dividit quæ divifà funt, hoc
cft , enunciat non effe quod non eft : ut Homo non e$t beßia:
Enunciatio falfà conjungit quæ divifa funt , hoc eft, enunciat
effe quod non eft : ut, Homo eß lapis : vel dividit quae cop
jun&a funt, hoc eft, enunciat non cffe quod eft : ut Planta
707, vt vtt.

III. Enunciatio vera , vel eß neceffària, vel con

tingens. -

Iv. Emunciatio'neceffària eff, quæ non poteß effe

falfa. -

v. Contingems , quæ poteß effefalfà.

1. §. Neceffarium in genere dicitur, quod non poteft non
effe, aut aliter fe habere? contingens ; qüod poteft non effe,
ìùí äliter fehabere.Neceflàrium äicitús íüobis modis, nem
pe vel abfolutè, vel fecundum quid, Abfolutè neceffàrium eft,
quod finc contradictionc non póteft ftatui non effe, aut aliter
fe habere : neceffarium fecundum quid, quod quidem pofita
aliqua conditione aut aliquo refpe&u , neceffarium cft; fed ea
conditione ablata, aut refpeétü mutato, fine contradi&tione
fatui poffet , non cffe , aut aliter fc habere. Utraque ncccf
fitas fimul & contingentia, ycl in cxiftcntia fpc&atur, vel in
-
--
- - '' ' ^ * caufis ,
 L 6 G 1 c A R. L 1 B. I. 13
caufis, vel in cnunciatione. Atque haec fola eft hujus ldci. Nç.
ceffitas enunciationis nihil aliud eft, quam indifTolubilis par
tium nexus: contingentia eft diffolubilis & mutabilis nexus
partium. Ex. É; haec enunciatio , Homo e/? animal , eft ne
ceffaria, quia fierinon poteft, ut homo non fit animal. Atque
haec neceffitas abfoluta eft, Item haec enunciatio, Corvus eß
niger, eft ncceffaria, non abfolutè, fed fecundum quid: quia
naturaliter quidem fieri non poteft , ut corvus non fit niger;
poteft tamcn illud fieri fupernaturali virtute Dei. At hæc e
nunciatio. graffus eft dives, eft contingens, quia fieri po
teft, ut Craffus non fit dives.
VI. 7\(eceffitas enunciationis tribus gradibus di
$tinguitur : primum gradus neceffitatù eft ¥%7arrâ;,
de ómni: alter za6' aùtô, per fe : tertius ra%λg rgá
<roy, univerfaliter primum. - -

VII. Emunciatio de omni eff, in qua prædicatum

omni fubje£to , & femper convenit.
1. §. Degradibus neceffitatis in enunciatione agit Arifto
teles lib. 1. Poff. cap. 4. indcquc petita eft haec, & fequcntes
definitiones. Cæterum enunciatio κατε τωτός, requiíir duas
conditiones, ut praedicatum infit omni fpbjeéîo & fèmper. Ex.
gr. hæc enunciatio, Homo eßjußus , non eft de omni; quiaju
ftum effe, non convenit omni homini: ut ncque haec, vivens
crefcit, quia non femper crefcit: fcd hæc , Corvus eß miger.
Cmnis enim corvus niger eft, & fempcr.
VIII. Emunciatio per fe eß, cujus fubjeéîum &
prædicatum effentiali nexu cohærent.
IX. Effque velprimi, vel fecundi modi.
X. Enunciatio per fe primi modi eff, cùm prædi
catum continetur in definitionefùbje&it.
XI. Secundi modi, cùm fabjeäum continetur in
definitione prædicati.
XII. Enunciationi per fe, opponitur emunciatio
xatd cvu3e6hrös, five per accidens.
XIII. Enunciatio per accidens dicitmr, in quâ me
- - quae
 140 H N s r 1 r v r 1 o N U'M -

que prædicatum continetur in definitione fubjeíti, ne

que fubjeétum in definitioneprædicati.
1. §. Ariftoteles citatoloco hos duos modos per fe,defcribit
hifce verbis : Ka6' ivt&5^£yo, áræ órágχά άν τῆ τί&i,
èåæot;* évvrzgzâîav èv roîç àvrà év τγλόγφ évvrsig
yaQ, rq, rf 337 JMAërt. Hoc eft, Perfe : appello , queim
funt fubjeéîu in attributione declarante quid fint: (haec funt
primi modi) & qu« attributis fuis infunt in oratione decla
ramte quid fint. Haecfunt fecundi modi. -

2. Ad primum modum pertinent quinque genera enuncia

tionum. i. Cum genus próximum prædicatur de fpecie: ut ,
Homo eß animal. Tz. Cùm prædicatur genus remotum : ut,
Homo eft fubftantia. 3. Cùm prædicatur proxima différen
tia : ut, Homo eß rationalis. 4. Cum prædicatur differentia re
mota: ut, Homo habet facultatem fentiendi.5.Denique cum de
finitio prædicatur de definito: ut, Homo eff 4mimal rationale.
Ad fecundum modam pertinent eæ enunciationes, in quibos
proprietates dicuntur defubje&o fuo: idque vel fingulæ £or
fim; ut, Homo eß *ifibilis: vel quæ disjun&im; ut, Numerus
•vel eft par, velimpar. At hæc cnunciatio, Corvus eß miger,
quamvis neceffaria fit, per accidens tamen dicitur, quia ne
•que corvus nigritæ, neque nigritia corvi mentione definitur.
3. His addit Arißoteles tertium & quartum modum rê
*** «ww* , five ejus quod per fè eâ : fed qui hoc non pertinet.
Nam tertius modus, eft modas exiftendi, nihilque aliud docer,
quàm fubftantiam exiftere per,fe ; accidens non exiftere per fe,
fed per accidens, five per fubftantiam. Et quartus modüs, eft
modus caufandi, explicans difcrimem inter caufas perfe & cau
£as per accidens,de quo egimus cap. 16. Qgod fi ex caafis aut
£fféctis per fe, farrientùr enunciätones, facile revocari pof
funt ad duos mgdos jam explicatos. Si enim caufa perfe prae
dicetur de effção, ut, Etlpfis fit ob interpofitionem ierra,ehun
ciati9 erit pjimi modi: fi éffè&um prædicetur de causâ per fe,
„at , Interpofitio efficit eclipfim, erit fécundi modi. -

' xiv. Engeiatio univerfàliter prima eff, in qu4

prædicatumßljrtio ¢onvenit jaùrè, hoc e$t, quate
“nus ipfum eff id qnod e#.
vvr
 . t. o. G. I c A r. L 1 b. I. 141.
XV. Itaque conftat terminus reciprocis. -

I. §. Ariftoteles fic ait : Ka63A«5 A£yw 3 &y wa% 7ray

πάς τε ύτágxn, è xa6' aùtô, *}%av%'. Hoc cft, univerfale
atce , quod & omni, uneß, & per fé, & quatenus ipfum.
Sed fatis erat £ a*tv. Nam quicquid eft * av tw , etiäm eft
**® aewtis & *9' agri. Prädicátum dicitur convcnirc fub
jeäo *'«way , cum fubje&o conveoit fecundum eam ipfàm
rationcm , pcr quam cß id, quod «ft. Ad ean) rem requiri
tur , ut praedicatum fit κα%as , & fubje&tum ar£&ro». Quod
cutm fit , prædicatum reciprocatur cum (ubie&o, eique con

venit 7 avri;. Ejus rei figium eft , quod fubie&um fiimi pot
eft cum duplicatione , fivc rcduplicativè. Ex. gr. hæc cùin
ciatio, Homo eff rifibilis, hinc cognofcitur effe univerfàliter
prima , quia dici poteft, Homo qua homo , eß rißbilis , ad
coque omnis & foltis homo eft rifibilis. -

XVI. Horum graduum fecumdus primum , &

tertius fècundum includit , non viciffim.
1. §. Hoc cft , omnis enunciatio per fe,eft ctiam dc omni;
& omnis enunciatio univerfàliter prima, cft ctiam per fc: fed
non vice verfâ, Atquc hoc intelligendum eft de enunciationi
bus fubjeétum univerfalc , ac capix fignorum quantitatis, ha
bentibus. Nam fi fubjc&um fit fingúlari, pcisfi enunciatio
cffe pcr fe , quae tamen non fit de omni. Nam hæc enuntia
tio , Socrates eß animal, cft per fc, non cft tamcn dc omni,
quia fubje£tum non eft uaiverfale.
z. Neceßitas primi gradus minima eft , & proximè ad con
tingentiam accedit ; qüia non eft neceffitas abfoluta, Necef
fitas fecundi & tertii gradus, abfoluta quidcm eft, fed inae
qualis tamen. Nam quia neceffitas tertii gradus eft mutua,
neceffitas fecundi gradus non mutua, enunciatio univerfali
ter prima magis necefîària eft , quàm enunciatio per fe , quæ
non eft univerfaliter prima. Ex. gr. magis neceffaria cenfetur
hæc enunciatio, Homo eff rifibilis, quam haec » Homo eft ani
mal : quia licet homo non poffit non effe animal, animal ta
men poteft non eße homo. At homo non poteß non effe rifi
bilis ; & quodrifibile eft , non potcft non efie homo. . ,
XVII. Ennnciationum contingentiam' quedam.
142 I N S T I T U T I O N U M

plerumque verae fùnt , quædam rarò, quædam amci

piti maturâ munc veræ funt, nunc falß.
1. W. Hæc exftant cap.9.de Interp.& lib. 2. Top. cap.6. Ex.
gr. plerumque verum eft , ut parentcs ament liberos fuos: rarò
Verüm, ut homo nafcatur biceps: ancipiti naturâ eft, & modo
verum, modo falfum , alea ludentem vincere. Horum , quae
plerümque eveniunt, dicuntur τε άπί τὸ πλε quae raro aw iar'
3 A&lo»: quæ utrolibet modo, 7. 6zrjrap'ivxs.
XVIII. Enunciatiofalfà , vel eff poffibi/is , vel im
poffibilis.
XIX. Enumciatio poffibilis eff quæ, cum falfâ fit ,
poteft effe vera: |

XX. Impoffibilis » qu4 , cum falfa fit, non poteß

effè vera. -

1. y. Impoffibile dicitur duobus modis, nempe abfolute,

vel fecundum quid. Abfolute impoffibile eft, quod implicat
contradi&ionem: ut, hominem effe lapidem. lmpoffibile fe
cundum quid eft, quod, cum non implicet contradi&ionem,
à Deo quidem fieri poteft ,. fed non à caufis naturalibus : ut,
folem ftare : ignem non urere : virginem parere. Similiter &
poffibile duobus modis dicitur. Aliud enim Deo foli, aliud
etiam caufis naturalibus poffibile eft. Atque hoc revera non
differt ab eo ; quod contingenseft, fed (ola tantum ratione.
Nam poffibile dicitur, quòd non eft, fed poteft effe : con
tingens , quod cft, fed poteft non cffe. Haec de affe&ioni
bus abfolutis.

C A P. XXXII.

De Converfione, Æquipollentiâ,& Sub

alternatione enunciationum.
T H E o R E M A I.
.£fe£tiones relatæ dicuntur, qua comveniunt e
Anunciationibus inter fe comparatis.
TT. 4^-
 L o G I c A R. L I B. I. I 43
II. •^4tque hæ funt quatuor : converfio, equipol
lentia, fubaltermatio, & oppofitio.
III.Converfio eff tranfpofitio prædicati in locum fùb
jeíti , &fubjetti in locum prædicati, fàlvâ veritate.
C o M M E N T A R I u s.
1. W. Converfio dicitur Ariftoteli 2,%*e9φ{. De ea agit
' • lib. I. Prior. cap. ... In converfigne dcbct fcrvari veritas, quia
converfio debct ex convcrtenda fequi.
lV. Converfio dividitur in fimplicem , in eam qua
eff per accidems,& in eam quæ eff per contrapofitionê.
V. Com verfio fimplex eft , in quâ fervatur quanti
tas & qualitas emunciationis. .

V1. Habetque locum in univerfàli negante, &

particulari affirmante. -

1. 3. Ut, Nullus homo eß beßia ; Ergo mulla beßia cf! ho

mo : Aliquis homo eß albus ; Ergo aliquod album eff homo.
VII. Converfio per accidems e/?, im quâ férvata
ualitate, diminuttur quantitas:
VIII. Habetque locum in aniverfali affirmante.
1. $. Diminuitur quamtitas , hoc eft , univerfalis muta
tur in particularem : ut , Omnis planta vivu? : Ergo aliquod
vivems eft planta.
-1X. Converfio per contrapofitionem eff, im qua lo
co fubjetfi & prædicati ponitur utriufjue contradi£tio:
X. Habetque locum in univerfàli affirmante.
- 1. W. Ut , omme mortale efi genitum; Erge quod mo» eff ge
mitum; non eß mortale. Ariftoteles omittit hanc fpeciem con
verfionis in Analyticis. ejus tamen meminit lib.z.Top. c. f. u
bi eam vocat τω άνατ&λιν άπολάδna; éx tûv &%iodia*»y»
id eft, confectutioaem reciprocäm ex contradicentibus.
XI. Particularis megans non convertitur.
1.§. Non enim fequitur: Aliquod animal mom eß homo, £r£?
aliquis homo mom ef? animal. Si tamen particularis negans ali
quando convcrtitur : ut, 4liquis homo nom eß albtts 5 Érsefi;
 i44 I N s T t T Ü T I o N u M * • _ •• *3

qùod album non eff homo : id fortuitum eft, &rmateriae irii

putandum : ut & illud, quod univerfalis affirmans interdum
converti poffit fervatâ quantitatc, nimirum cum conftat ter
minis reciprocis : ut, Omnis homo eß ammal rationale ;
Ergo omna anumal rationale eff homo.
X, I. In converfione enumciationum debet totum,
prædicatum cum toto fùbje&io fedem commutare,
1. §. Hoc eß , quicquid ad prædicatum pcrtinet, debet
uransferri in locum fubje&i ; & quicquid fpcétat ad fubjeétum,
in locum prædicati. Ex. gr. hæc enunciatio, Aliquod tem
plum efi tn urbe, non debet converti in hanc , aliqua urbs eß
im templo ; fed in haac , Aliquid, quod eß in urbe, eft templums
quia prædicatum enunciationis convertendae non cft urbs , fed
' effe um urbe. Similiter prædicatum hujus enunciationis, omni&
fenex fuit puer, noneft puer; fed fuit puer. Itaque non eft con
vcrtcnda in hanc enunciationem, Aliquis puerfuit fenex ; fed
in hanc, Aliquis, qui fuit puer, eß femex.
2. Convcrfio modalium fit ratione diéti, modo manente.
Enunciationes neceffitatis convertuntur ut puræ : univerfales
pegantes, & particulares affirmantes, fimpliciter ; univerfà
ks affirmantes, per accidens, aut per contrapofitionem , ut ,
INeceffe eff omnem hominem effe amimal, Ergo neceffe eß ali
4uod amimal effe hominem ; vel, neceffe eß, quod mom eft a
nimal, mam eße hominem.
4. Unum hic obfervandum eß ; ut enunciationeshabentes
modum neceffitatis, fint necefîàriae xa9' αὐas, perfe. Sie
nim hanc neceffitatem non habent , converfio eft fallax : ut ,
INeceße efi omnem femem fuffe puerum , Ergo neceße eß ali
quem , qui fuit puer , effe femem ; Neceffe ef? omnem do&um
didiciße. Ergo neceße eß aliquem, qui didicit , effe doäum ,
é*c. Ejufmodi converfiones non`cohærent , quia femem
fuiße puerum ; aut doâum didiciße, non eft neceffàrium
. x«9' aùrè, fed tantun zalæ zwtws.'Converfio enunciationum
pedalium in cæteris modis, nullis certis regulis præcipi pot
<$: Nam quæ Ariftoteles tradit 1. Prior. càp. 2. `plus habent
difficultatis, quäm utilitatis.
Xlll. •4 quipollentia eft emunciationum verbis
difçrepantium convenientia in fènfù.
 IL o G I c A R. L 1 B. I. f4$
1. 6. Aequipollentia Græcè dicitur iao}vvauia. Quae de â–
quipollentia præcipi folent, praefertim à Scholafticis, magnam
partem inutilia funt iis, qui artis Graminaticae periti fuijt. si
quæ difficultas eft , ea fita cft in cogno(cenda æquipollentia
enunciationum , fitu paticulæ negativæ difcripantium, fen
tentia convenientium ; aut enunciationum modalium , diver
fos modos habentium. Illarum æquipollentia continetur hifcg
quatuor verfibus
INon omnis, quidam eft: eft omni, non, quafi nullus.
Non nullus, quidam : fed nullus mom : valet omnis.
INon altquis, nullus : mom quidam mom, valet omnis.
• Non alter, neuter: meuter mom, præftat uterque.
2. De modalium æquipollentia, notentur hæ quatuor re
gulæ. 1. Contingens & poffibile æquipollent, fi eodem modo
affirmentur aut negentur: ut, Contingit eße, aut non J3e; &c.
Poffibile eft effe,aut non effe. .Neceffè & impo(fibile æquipol
lent, fi diétum in altero affimetur, in altero fiegetur : ut, Ne
ceffe eß effe ; &, Impoffibile eß non effe : aut, impoffibile eß eße,
&, Neceffe eß non eße. 3. Neceffe & poffibile æquipollent,fi in
altero modus & diétum affirmentur, in altero negentur: ut
INeceffe eß effe ; &, Non poffibtle eß mom effe : aut , Poffibile eí:
effe ; &, Non neceße eß non effe. 4. Poffibile & impoffibile æ
quipollent , fi in altero negetur modus, in altero affirmctur:
ut, Poffibile eft effe ; &, Non impoffibile eíi effe : aut, Impoffibile
eft effe : &, Non poffibile eß eße.
XIV. Subaltermatio e$, quâ emunciationcs parti
culares & fingulares univerfàlibus fubordinantur, e£
^• - - - - - - - -

iifque neceffärio fèquuntur, non viciffim.

1. §. Ex.gr. Si ommus homo eß mortalis,etiam aliquis homo,
& huc aut ille, eß mortalis: & , $i mullus homo ef? quadrupes»
, etiam aliquis homo; &• hic aut ille, non eß quadrupes.
... In modalibusfubalternatio non folum ratione diéti, fed
etiam ratione modi confideratur. Subalternatio di&ti eadem
cft in modalibus, quæ in puris , Modi poffbile & contingeas •
fubalternantur módis mei effe &impoffibile.Neccffe cnimios';'"
ditadyerbium femper, & i ,
- -

spon; -

mum quamp; q
, quæ voce* de^
nqtáti$
 '146 τ κ s -r 1 T U r τ ο Ν τ M
nótant tiniverfalitatem temporis. Contingens & pofïïbile in
cludunt aliquando ; quæ cft nota particularitatis in tempore.
- C A P. XXX III.
De Oppofitione enunciationum.
T H E o R E M A I.

O Tpofitio cnmmciationum vel eß rat' x%etar, fe

cündum veritatem, vel Κλ λ%p p.6yoy quoad
vocem tantum.lib. 2. Prior. cap. 15.
II, Oppofitio vera, e$t pugna emunciatiomum in af }
firmando & ncgando.
III. Pugnare dicuntur emunciationes, im quibus í
' dem, de codem, fècumdem idem, ad idem, eodem modo,
& codem tempore, affirmatur& negatur.
C o M M E N T A R I U s.
- ! n.%. Diftin&io oppofitionis traditur lib. 2. Prior cap. 1 5.
Oppofitio vera vel cft materialis, vel formalis. Oppofitio ma
terialis eft , cùm difparata, contraria , relata , aut privantia,
eidem fubje&o tribuuntur, fecundum idem, ad idem, eodem,
modo, & eodem tempore. Hæc, quia eft oppofitio enuncia
tionum ratione prædicati,pertinet ad themata fimplicia,deque
ea aútum eft cap. . . Ubi etiari explicatæ funt conditiones
legitimæ oppofitionis. Oppofitio formalis eft pugna in affir
niatione & negatione: de quâ agit Ariftotcies cap.7. de Interp.
iv. Oppofitio vera, vel e$t contrarietas, vel con
tradiííto.

v. (êntrarietas c** oppofitio inter duas univerfaler.

- vi; IHartem? erra qaee mgm pote$t/ima ul effè vera , fcd
. potcff ffmul effe falfà.
-
Ἐ
• .. 1 omoo eß i.
haec enunciatio, o mn;; homo eßjußur,
- - - .' - T
INuilus homo ejîjjìus,falfo cft. Scd ncquc hæ, neque uliae aliæ
- -

- - - -
-
con
°- -, -
-,
 L o G I c A R. L I B. II. 147
contrariae poffunt fimul cffc verae.Quæ cnim fimul veræfúí,
' non funt vere oppofitæ.
vII. Contradi£tio eff oppofitio imterum; verfàlem, &•
particularem ; vel imter duasfingulares.
-

vIII. Harum alteratrafemper vera eff, & alterâ

femper falfa.
1. %. Ut, ommis homo eßjuffus, Nom ommis homo e/ juffus:
Nullus homo e$f juffus , 4liquus homo eß fußus : Affides eß
juffus, Ariftides non eßjußus. Harum enunciationum altera
vera efty alterafalfa: & in cæteris eadem ratio eß. In enun
ciationibus fingularibus de futuris contingentibus, non liquet
quidem homini , utra duarum vera fit, utra falfa : fed hoê ta
nmen liquet, non poffè utramque fimul veram, aut utramque
falfam eff. Ex. gr. alterum verum eft, ut , qui alea ludit, vin
cat, aut ut non vincat : fed utrum vincat, fiec ne, non poteft
ab homine definiri ; quod tamen coram Deo definiturn éft.
XI. Oppofitio %x%v five apparens, veleff fubcom
trarietas, vel oppofitio imdefinita. *.

X. Subcomtrarietas eß inter duasparticulares : op

ofitio imdefinita inter duas indefinitas.
XI. Vtraque poffunt fimal effè vera , fed non po/-.
funtfimul effe falß. -

I. $. Subcontrariae funt, Aliquis homo eßjußus, Aliquis ho

mo mon eff juffus. Harum utraque vera eft. Nam Ariftides fuit
juftus , Verres non fuit juftus: fed non poteft utraque fimul
effe falfa. Si enim fubcontrariæ fimul effent falfæ, contrariæ
fimul efíent veræ , quia contrariae fubcontrariis , addita aut
demtâ negatione, contradicunt. Indefinitè oppofitæ funt ,
Homo eßjußus, Homo non eßjußus. In terminis effentialibus,
aut repugnantibus, accenfentur indefinitè oppofitæ contradi
centibus; ut, Homo eß amimal, Homo mom eß anima}; Homo eß
lapis, Homo non eß lapis. Altera enim femper vera eft , al
tera falfa. Sed hoc non fit ob formám oppofitionis , fcd ob
peculiarem conditionem materiæ. •

2. Subcontrariæ dicuntur x£ A£%** opponi & non x**

άλ#3a«», tum quia poffhnt fimul1 efle
- 2, veræ, tum quia ne';
- cr1
 148 IN g t I r U T I o N U M
bênt idem fubje&um. Cum enim dico, aliquis homo eß Ju
fus. Atquis homo mom efi juffus , non eundem homincm u
trobique inteiligo ; aut fi cundem hominem intelligo, jam e
rit contradi&tio fingularium. Eadem eft ratio indefinitc op
pofi:orum. - -

X11. (òntradiílio modalium confiffit in affirmatio

me & negattone modi in eodem dicto.
1. §. `Ut , Neceße eß hominem effe animal, Nom meceffe
eft hominem effe animal. Sic opponuntur, impoffibule, mom
impoffibife : contingit , non contugit.
X11I. Contrarietas modauum confijfit partim in
di&to, partim um modo.
XIV. karuom e di£fi contraria fùnt duæ emuncia
tiones habentes modum neceffe, aut duæ habentes mo
dum impoffibile, fi um alterâ dictum affirmetur, in
alterâ negetur.
1. §. Ut, Neceße eß hominem effe animal, Neceße eß
· homunem mom eße animal : Impoffìbule eß hominem eße lapi
' dem, impoffibile efi hominem non eße lapidem.
XV. Ratione modi contrarua funt, emunciatio ha
bens modum neceffè , & altera habems modum impof
fibile, fi dictum utriufquefit effufaem qualitatis.
1. W. Ut , Neceffe eß hominem eße animal, Impoffibile
eß hominem eße ammal.
XVI. Subcontrariæ funt duæ enunciationes ha
bentes modum poffibile, aut modum contingit, fi in
altera diëium affirmetur, in altera negetur.
I. §. Ut , Poffibile e/? , aut contingit , aleâ ludentem vim
cere ; Poffibule eft aut contingit, aleâ ludentem mom vincere.
'XV1I. Enunciationes exclufivæ & reflri£tivae,
accipiunt contradiétionem â negatione addita parti
cults exclafivis aut reffri&tivis.
1. W. Ut » Sola fides juffificat, Non fola fides jußificat :
Homo % mortalis quoad animam, Homo eft mortalis, fed
mom quoad ahumam.
XVII
 IL o G r c A R. I, r B. I. 149
XVIII. Contradttio emunciatiomum compofitâ.
rum pofita ef? in megatione, quæ pertinet ad nexum
confequentis cum antecedente. -

2. §. Itaque haec enunciatio, Si non mi/er ef? , vanus

ef? &• mendax , tali contradi£tione evertitur apud Virg. lib.
2. AEneid. Non fi me miferum fortum a Simonem Funxit , va
mum étiam mendacemque improba finget: quæ fic refolvas:
INom , ß Sinom mfer eft , vanus etiam , &• mendax efi, hoc
eft , etfi mfer fit, non ideo tamen mendax eft. Huic enun
ciationi, Qui uxorem ducit, aut pulchram aut deformem ,
tali modo cóntradicitur , Non aut pulchram aut deformem
ducet. Simili modo & hæc contradictoria funt: Maria fuit
&• mater Chrifti , &• expers peccatorum ; Maria non fuit &•
mater Dei. &• expers peccatorum , hoc cft , illa duo in Ma
ria conjunéta non funt. Item hæc: Qualis rex ; talis grex :
Non qualis rex, talis grex, &c.
Cæterum quia difficile eft , in enunciationibus modalibus
omnes hafce affe&iones intelligere, ut difcentibus fubvenire
mus , diagramma fubjecimus , in quo enunciationum moda
lium æquipollentia, fubalternatio & oppofitio, uno intuitu
fpeétandæ proponuntur.
v.

M 3 D IA
 - - - - -
MA.I.'
AD
G
R
effe.
eft
Poffibile
A-
efle.
Contingit M
A-
; I.
effe.
Contingig*o §.DnE
N-
subcontrari«.

II.
%§
effe.
non
eß
Pofllbile
E-
effe.
non
eft
impòfìbile
Non
U-
§
effe.
eftb-1
impoffibile
Non t
§.
efle.
non
Noneft
necefle M su. effe.
Noneft
neceííe
1.L
R -
- -
} ù

§
§*
*<

c»
%.
•S.
.§ •

$* '®
<;
§' A*
42.
%.,
CN
vo
Ss
effe.'
non
eft
poffibile
Nonr-Up
efle.
non
contingit
NonU-P
! Iv.
effe.··
cQntingit
Non
§':*
contrari.
efle.
Noneft
poffibile
1-
§
efTe.
-

III.
-

';
Impoßbileeft
A.,
§
********
§ effe.
non
ImpoffibileX.eft
Ê-
efle.
eft
Neceffe effe,
non
eft
Neceffe
E.c
£§
 L o G I c A R. L I B. I. 151.

Explicatio Diagrtmm.ttis.
In hoc Diagrammate cernuntur quatuor claffes
enunciationum modalium , & in unaquaque clafle
quatuor enunciationes, fecundum quatuor modos.
I. Enunciationes ejufdem claffis funt æquipo!!en
tes. 2. Enunciationes primæ claffis , fubordinan
tur enunciationibus quartæ claffis ; & enunciatio
nes fecundæ claffis , enunciationibus tertiae claffis.
3. Enunciationes priniæ & tertiae , itera fecundæ &
quartæ claffis, funt contradicentes. 4. Enunciatio
nes tertiæ & quärtæ claffis funt contrariae , vel ra
tione dióti, vel ratione modi. 5. Enunciationes pri
mæ & fecundæ claffis, funt fubcontrariae. 6. Voca
les vocum, quæ fingulis claffibus præfixæ funt ,
denotant qualitatem dicti & modi. -

A. diétum & modum affirmatum.

dictum negatum & modum affir
- E t deno- InatllIn. -

I ( tat $ diétum affirmatum & modum ne

- gatum.
V. dictum & modum negatum.
Atque hæc de Thematica five primâ parte Io
gices , quæ veluti materia eft , circa quatn inftru
' menta Logica verfantur , & ex quâ conficiutti*,
Nam etfi hujus partis paaecepta mentem nonnihi
juvent in rerum cognitione computanda ; praecipuè
tamen faciunt ad inftrumentoruin effeétioncm •
quæ fecunda parte tradcrnus.
F 1 NI s L I B R I P R 1 M r.
'° INSTITUTION UM .
L O G I C A R U M
L IB E R S E C J^ N D J^ $. '
C A P U T I. . :
De Definitione
v
in genere , deque Defi
nitione nominali.

T H E o R E M A I.
Offquam im prima parte aétum e$t de the
1 matibus, quæ in$trumentis Logices traëtan
í da fùnt ; deque affeëtionibus eorum , atque
" motionibus fecundis, ex quibus umffrumenta
Logica conficiuntur: fùperef, ut in fecunda parte a
gamus de ipfis in$trumentis , deque modo tnffrumen
ta conficiendi, quam inde Organicam initio appella
�///////5.

' 1;. lnffrumenta Logica fumt quatuor; definitio,di

viffo, fjllogifmus & methodus : quorum definitio &
diviffo inferviunt traëtandis thematubus fimplicibus ;
fjllogifmus, complexis; methodus, utrifque ;
C O M M E N T A R I U s.
… 1. W. Mens noftra quadruplici defeétu laborat,cum occu
pata eft in inveftigandi rerum cognitione. Vel enim non affe
Ἀuitur propolitae fei eflentiam,fed circa illius accidentia folum
.
Ea rer, ac fet,fibiles notas: vel eflentiam rei confusè tantum
concipit , & ratione minimè diftinéta : vel in dubiis non re
perit quid flatuat, aut etiam flatuit quod falfum eft : vel de
nique non fervat ordinem in conimentando, qui cum natura
rerum confentit. Hifce quatuor malis opponit Logica totidcm
remedia , quæ funt quatuor illa inftrumenta, quâ jam recen
fuimus, Definitio exhibet menti effentiam rerum : divifio
cfficit cognitioncm diftinétam : fyllogifmus tollit animi in
-_- - CCItliu
 - L o G I c A R. L I B. I. 15
titudinem & errorem circa themata complexa: methodüs,
&%£iaw five confufionem. -

III. Definitto eff λόγ@- % ti37, aut plenius x£.

»©. 3 tì ti ìv évay qnuaiwoy, hoc eft, oratio declarams,
quidfit id quod queritur.
1. §. Harum definiti9num prior exftat lib. v. Po/?. cap.io.
ibiquè definitio dicitur δε9-, id eft, terminus : altera traditur
lib. 1. Top. cap. 5. quo loco nuncupatur 6eazuç , fumta Me
taphora ä re ruftica. Ut enim termini ac limites, quos §;s;
Graeci dicunt, agrum 6e/3aai , id cft , limitant , &à vicinis
agris diftinguunt: ita etiam definitio naturam rei circumfcri
bit , & ab âliis rebus , differentiis interpofitis, difcernit.
2. Definitio dicitur λόγ@- , nempe vel internus, qui men
tè formatur tantum, vel externus, qui etiam ore pronuncia
tur: præcipuè tamen internus: quia definitio formari poteft
fine oratione, quæ eft λόγ@~ externus , fivc weogoewxà;: fine
cogitatione , qjae eft λ*»®- internus five &2]&%r®-,forma
ri iion poteft. A6y©- conftat duabus minimum vocibus. Ita
„ que explicatio nominis per aliud nomen notius (veluti fi quis
machæram dicat cffe gladium) non poteft propriè definitio
dici : dcbet tamen refèrri ad definitionem : ut pöftea liquebit.
; Caufa cur definitio debeat effe oratio , hæc eft. Ea ef imentis
noftræ imbecillitas, ut uno conceptu non poffit rei effentiam
diftin&è apprehendere. Huic imbecillitati ut occurrat defini
tio, diftrahit rem in partes , eamque tradit menti pluribus
conceptibus intelligendam , fingulafque partes fuis appellat
nominibus. - -

3. Adhubetur autem in definitione (inquit Ariftoteles lib. r.

Top. cap. 5.) aut oratio pro momine , aut oratio pro oratioae ,
hoc eft , definitum interdum una voce proponitur; veluti cum
definitur , homo , eclipfis , tonitru , aut talc quid : interdum
pluribus , five oratione ; veluti cum dcfinitur , quid fit mi- '
muere majeßatem , incertus poffeffor, condiäio tmdebiti, /ylva
cadua , & c. -

Iv. 'Definitio alia eft nominis , alia rei.

v. Definitio mominus ef?, quæ declarat, τί τὸ λεγά
p.£vov %31, qutd fit illud quod6*/?.
v »/ - -
dicitur ; vel ti qnuaiv£
-- ·s -

πόάομα, quidJignificetnom. AI -• •-* 1/1-

354 1nsr1Tv r1oN vM
Vf. Idque vel etymo'ogia , vel voce conjugata ;
vel voce ff//onyma.
1. §. Harum dcfinitionum prior habetur lib. 1. Poff. cap.v.
altera lib.:. cap. 1 o. Cæterum Ariftoteles diftribuit definitio
nem in 3. •;&*&* nominalem , & 8a 83); effentialem.Sed non
videntur omnes fpecies dcfinitionum hifce duobus membris
contineri. Sunt enim dcfinitiones quædam, quæ neque no
men rei declarant , tc quc eiicntiani exprimunt: nempc defi
nitiones accidcntales.
*. Definitio nominalis eft triplex. Prima eft definitio g1'
izvg oxo;, aw, quæ nominis fignificationcm declarat,ex fuá ori
gine; ut, Tri• gtium eff,qùod habet tres angulos; Philofophia
eß cuxia τῆς οὐ φfa;, id cft ; amor & ftudium, fapientia.Inter
dum accidit , ut ex genere & nominis etymologiâ contexatur
ipfà definitio ici: ut drithmetica effcientia mumerorum. Se
cunda eft dcfinitio X£' ov%vyizw , quæ nomen dcclaratavoce
conjugata:ut, ßualitas eft,à qua quales aliqui dicuntur; Vir
bonus eft, qui virtute prxditus eff. Tcrtia eft definitio ¥' A%r,
cum vox obfcura declaratur una , aut pluribus vocibus notio
ribus : ut , KaX6v i* argízoy. Sic Gellius apludam,vocem pri
fcam, interpretatur frument furfurem: & vocem flocces apud
cæcilium , vimi fecem ex vimaceis expreffam ficuti fraceâ, ex
oleis. Et vox bovinator, quæ cft apud Lucilium, exponitur
tergiverfator. Quanquam , cum una voce fynonyma éxplica
tur, fatis improprie definitio dicitur , cum ejufmodi explica
tio non fit λό»3-: debet tamen ad dcfinitionem revocari, ut
autor cft Ariftoteles lib. 1. Top. cap. 5. -

C A P. II.
De Definitione perfe&â.
T H E o R E M A I.

D Efaitio r;i eß, quae explicat , qnid res ipß fit.

i I. Hjque vel perficia, vel imperfe£ta.
111. 'Definitio perfecía eff, qu£ rei effeatiam at
triā;;:; Jc/ii/aliis explicat purßcie. •r• r -
 L o G 1 c A r. L 1 B. II. . I

IV. Imperfeëia e$#, quæ rem mom explicat attÃ

butis effentialibus , aut faltem non explicat perfeâa.
C o M M E N T A R I U s.
I. y. Plerique confundunt definitionem perfeétam,cum ef.
fentiali ; & imperfc£tam,cum accidentali, fcd impcritè. Nam
ctfi omnis perfe&ta definitio cfleutialis fit, &.omìnis definitio
accidentalis 1mperfeéta;non tamcn omnis imperfe&a definitio
accidentalis eft. Nam dcfinitio, quæ effentiàm proprii acci
dcntis explicat genere & fubje&to, fine mentioné cáufae pro
ximæ; veluti,cùm eclipiis definitur, defeëius luminis in Lümá,
ab Ariftotele lib. 2. Poß cap. 1o. pro imperfc&tâ definitione
habetur: nec tamen accidentalis cft.

V. Leges perfeífe definitiomis precipue fúnt f3x.'

'Prima lex ; Definitiones debent effè breves.
I. §. Haec lex praecipitur lib. 2. Poff. cap. 13, & lib. 6. Top
cap. 3. Caeterum breves dicuntur definitiones, in quibus nc
qüe minùs dicitur , quam neceffe cft , neque quicquam otio
fum eft. Utautem aliquid in dcfinitione otiofumfit, tribus
potiffimum modis contingit. Primò, cum tautologia com
mittitur. Tautologia non folùm committitur cum idem aliâ
voce fynonymâ repetitur ; veluti , fi homo definiatur ; ami
mal rationale, & intelligendi poteftate praditum : fed etiam,
cum in fpeciei definitione exprimitur ; quod ponendum erat
in definitione generis : veluti , fi carcitas dcfiniatur, priva
tio vifus qui maturaliter debebat ineße. Nam illud, qtti ma
turaliter debebat ineffè , redundat, & privationis appellatione
per fe continetur. Secundo otiofum cft in definitione , quod
definitum non diftinguit ab ulla alia re, ut tranfcendentia :
veluti, fi virtus definiretur: res propter quam homeffus ali
quis dicatur. Hoc tamen modo definienda funt fumma ge
nera. Tertio, otiofum cenfetur in definitionc, quo abíãtò
definitio reliqua nihilominus propria eft, reique effentiam
explicat: veluti , fi homo defioiatur , amimal rationale , ca
pax difciplinarum, Nam ctiaanâ illud , capax difciplimarum,
detrahatür , rcliqua tamen dcfinitio homini Propria cft , cjuf
quc cfléntiam cxplicat,
-
.156 Txs r 1 rUt Io Nu M
vt, Secunda, 'Definitiones debent effe perfpicuæ.
1. §. Perfpicuitas definitionum, tefte Ariftotele lib. 6. Top.
cap. z. unde hæc lex defumta eft , debet effe tanta , ut ftatim
appareat » quid fit illud, qu9d definitur : imo ut ex ea contra
riæ rei definitio poffit colligi. Omnia ergo vitanda funt in
definitione, quæ in verbis obfcuritatem pariunt, ut infolen
tia, homonymia, metaphora. . Si tamen vox propria non fup
petit, aut fi vox aliqua uitatior eft in metaphorica quäm in
propria fignificatione, nihil vetat vocem metaphoricam in
áefinitione adhiberi. Itaque cum Logica à multis definitur,
ars bene dißerendi , perperam rejicitur ifta definitio ob meta
horam ; cum multo rariùs dtßerendi vox propriè ufurpetur,
uäm in hac fignificatione metaphorica. Sed aliud cft forte,
quod in illa definitione merito reprehendi poffit. .
vII. Tertia, 'Definitiones debent cum definito re
ciprocari.
1. §. Hoc eft, quicquid in definito continetnr , debet con
tineri in definitione; & quicquid continetur in definitione, de
bet contineri in definito. Quare, cum J. Confultijus naturale
definiunt, quod matura ommia amimantia docuit , definitio ni
mis laxa eft: Iusenim inter folos homines confiftit, brutis non
competit. Contra, cùm Logica definitur ars differendi, five
argumentandi, definitio nimis angufta eft. Logica enim non
differendi folum, fed definiendi etiam, dividendii, & ordinan
diarseft : quæ omnia differendi notione non fatis aptè conti
nentur. -

v 1 1 I. Quarta, Tefinitiones debent effe affir

?}}4f42.

1.§. Hic canon traditur lib. 6. Top. cap.6. ifque nititur hac
ratione, quod definitiones negatæ non tam explicent quid res
fit, quam quid non fit. Quare cum Ariftoteles duas acciden
tis definitiones propofuifíet, lib. i. Top. cap. 5. pofteriorem
priori Præfert, quod illa negatione generis , fpeciei, proprii ,
& accidentis, effet conceptâ. Sæpe tamen cogimur , vel ob
vocabulorum inopiam;vel ob mentis noftræ imbecilleitatem,
ve! ob rerum imperfectionem, adhibere definitiones negatas:
vcluti cum dcfinimns angelum, fubßantiam fimitam: córpori,
—– - expertem;
 L o G 1 c A r. L r B. II. 13*
pertem; beftiam, animal irrationale ; cæcitatem, privati
onem vifur. Et tum funt dcfinitiones imperfeâae.
IX. Quinta , Definitiones debemt fime copulatio
me aut disjunétione partuum propomi. -

1. §. Definitio enim eft explicatio unius £ffentiæ:ideoque

debet effe una & fimplex oratio. At particulæ copulativæ,&
gisjunctiuæ , plura connectunt. Ex. gr. homo non debêtê
finiri animal terreßre & bipes,fed amìal tetr.fi/, bipes:ut col
ligitur ex cap. 5; de Interp. & ex cap. 4. lib. x. Po/?.' Simiiíí,
numerus nondebct definiri, multitudo par velimpar(hæc éî,
numeri divifio eft) fed unitatum colleâio. Hujufmodi taliâ,
definitionesfgpe ferendæ funt, non quia perfeëtæ funt, fed
quia non dantur perfeétiores : veluti cum lib.z.Phyf. natura
definitur principiùm & caufa motus & quietis , &άμή
£p. 4. lib. de Interp. oratio verum àut falfum pro„.
ciams.

X. Sexta , 'Definitiones debemt con$are ex ami,;.

tis prioribus , & notioribusfimpliciter, atque adeo
ex imdemonffrabilibus. -

£. %. Hunc canonem pluribus explicat & confirmat phil.,_

fophus lib. 6. Top. cap. 4. in hanc fere (ententiam. Déíïí,
cognofcendi caufâ trâditur: at non ex quibufvis cognofcimus,
fed ex prioribus, & notioribus. Cum âutem definíio confta
r£ pdfit » yel cx iis, quae nobis notiora funt, vel ex notis_
ribus fimpliciter, conafidum eft, ut ex prioribus & notiôiô.
fimpliciter, pofteriora declarentur potiùs, quäm contra; quia
hic definiendi modus ad fcientiam maximè accommodatus
cft. Attamen apud eos 'qui ejufmodi definitiones non capi
unt , neceffe eft forte definitiones conficere ex iis » quae illis .
nota funt potiùs, quàm ex notioribus fimpliciter. Sed ejufmo
di definitioncs noö declarant rei effentiami, ideoque imperfe
&tæ funt ,. nifi idem nobis notius fit , & notius fimpliciter.
Quæ cum ita fint,facile intelligitur; neque idem definiri poffe
Pcr feipfum, neque oppofitum per oppöfitum, nifi fola rêlara.
Neque vero ex notioribus folum , fed €tiam ex indémonßabi
libus conftare debet definitio perfe&a. Definitio enim eft
Principium dcmonfìrationis, ut dicitur lib, 1. deanima cap. 3
 \.

358 I N s T r τ υ τ τ οΝ U M
Et lib. 1. Pof?. cap. 1. docetur principia demonftrationis eße
immediata ; quod certe fieri non pofíet , fi partes definitionis
per priores caufas poffent demonftrari. -

XI. Definitio perfeéta con$tat gemere proximo, &

differentiâ fpecifica.
1. §. Hic canon præcipitur lib.6. Top. cap. I. Si tamen pro
ximum genus nominc caret, ejus loco adhibetur genus remo
tum cuin differentia, quæ genus remotum limitat, & ex eo
genus proximum efficit. Sic, cum animal definitur, fubßantiæ
corporea vivems femttems , loco generis proximi, ponitur fub
§7amtia corporea vivems ; differentia fpecifica, eft fentiens.
XII. Differentia fìibsfamtiarum fùmitur àforma ;
autfiformam non habent, eave ignota ßt, proprietas
adhibcri fòlet loco formæ.
\

1. §. Sic cum homo definitur animal ratio male , differen

tia petita eft ab hominis formâ, quæ eft anima rationalis.Sed
quiâ fubftantiæ incorporeæ non habent formas, & fubftantia
rum corporcarum formæ fpecificæ nos latent, quia per fe non
incurrrunt in fenfus noftros, loco formarum fumenda eft ali
qua proprietas : ut, Angelus eft fubßantia incorporea: Canis
eß beßia latrams.
XIII. Diffàrentiae accidentium mom fùmuntur ab
eorum forma aut offentia,fed à refpeëta ad fubjeétum,
objeëium, caufam efficientem aut finalem, aut aliquid
tale, quod in eorum effentia non continetur.
1.§. Haec eft caufà , cur Ariftoteles lib.6. Metaph. cap. 3.
dixerit, fubftantias a;*A&; rgj rg*azas , id eft, fimpliciter ac
primo dcfiniri; accidentia &r'n, izzgzâvas, hoc eft, feeum
dum quid ac fecumdario : & accidentium definitiones effe a6
285 cx v&3iveas, hoc eft , orationes ex additione : quia quæ
eorum generi in defifiitionibus adduntur, extra citentiam
funt, & fere alterius categoriæ. -

XiV. Proprietates definiumtur gemere , fùbjeíío.

& ca?fè proximaa ; ea que vel efficiente, vel finali,
vcl ztra quc
 L o c r c A R. L r B. II. I59
$.§. Causa efficiente: ut, Eclipfis eß defeâus lumini: im Lu
ma, obterram imter Solem * Lunam è dιametro interpofitam ;
Tomitru eft fomus fratt. nubis, ob igne m oppreffum. Finali: ut ,
Senfus eft facultas maturalis in animali, ad judicandum de
fimgularibus ; Appetitus .eff facultas maturalis in animali , ad
confequendum, quod fibi bomum, vel vitam dum , quod malum
videtur. Velutraque: ut , Refpiratio eft attraéfio & expulffo
aëris reciproca, à pulmonibus fa£}a, ad cordis refrigerium. Sub
je&um in definitione proprium interdum reticetur, quia vel in
' genere, vel in cauffa continetur. Vt , Memoria eß fen/us im
termus , confervans imagines rerum cognitarum. Hic non ex
primitur memoriæ fubje&tum , nempe amimal, quia in voce
fènfus continetur, in ejufque d<finitione exprimebatur. Item.
Rifibilitas eft facultas maturalis ridemdt, orta ab amima ratio
mali. Non dixi in homine: quia fatis inteiligitur rifibilitatem
effe facultatem hominis, cum dicitur orta ab anima ratiomali.

XV. Accidentia mom propria, præter gemus im defi

nitione, loco diffèrentiæ affimtint, fubjeétum, vel ob
jeélum, vel caufìm efficientcae autfimalem, vel aliqua
ex his combinata.
I. §. Modus definiendi accidentia non propria , vix poteß:
i certis regulis contineri. Quædam definiuntur genere & fub
jeéto: ut, Simitas eß curvoßtas naff. Quaedam genere & ob
jeéto:ut, Phyfica eff fcientia corporis maturalis. Hoc modo de
finiuritur fcientiæ theoreticae. Quædam genere & fine : ut.
6rammatica eß ars bene loquendi : vel etiam genere, fine , &
objeéto : ut, Logica eff ars conficiens injlrumenta, iifqtte di
rigens intelle£ium im cognitione rerum ; Liberalitas eff virtus
* fervans mediocritatem im daxdæ & accipiendâ pecumia. Hoc
modo definiuntur artcs & habitus morales. Quaedam denique
definiuntur genere & causâ efficiente: ut, Albor eß color orium
' dus ex pradomimio perfpicui : Sonus eff qualitas patibilis, orta
ex plaga aëris inter duo corpora colliff. Hoc modo definiuntur
qualitates patibiles,fi non fint propriae.Dc ccteris accidentium
generibus vix dari poffunt certa præcepta: fingula , quomodo
definienda fint , ufù difcendt:m eft , & exemplis pròbatorum
autorum, quæ Logicæ ftudiofus in cum fincn colliget.
- \ XVI.' par
16o I N s T I T tJ T I o N tJ M.
XVI. ?artes definitionis ita collocando funt, ut ge
mus diffèrentiam præcedat, & vox quæquefequemspra
cedentem lumitet.
1. §. Ita docet Ariftoteles lib. 2. Po/f. cap. 1 3. Ex. gr. ani
mal non dcbet definiri, fentiens ammatum corpus, fed, corpus
animatum fenttens.
C A P. III.
De Definitione imperfe&tâ.
T H E o R E M A I.
D Efinitio imperfe£ta, que &yoyg22), hoc eft, de
fcriptio proprio vocabulo vocatur, vel e$t necef
fària, vel arbitraria. -
II. Definitto imperfe£ta meceffària ef?, cum defimi
tum non eft capax perfeëtae definitionis , vel cùm ob
memtis ìmbecillitatem, rei definiendae effentuam nom
poffumus affequi, vel demiqne cum defùnt vocabula
idonea, quæ in accurata definitione requiruntur.
III. 'Perfe£tam definitionem refpuumt : 1. Res infi
mitae. 2. Quæ mon habent veram effentiam : 3. Quæ mom
habent effentiam pe fetiam: 4. Quæ non haben^effen
tiam per fe unam : 5. Denique quæ non collocantur
immediatè fùb aliquo genere.
- C o M M E N T A R 1 u s.
1. §. Res infinita:] ut Dcus. Qu« non habent veram eßen
tiam :] ut, entia rationis, rcs fiétæ, fimulachra rerum, priva
tiones!<u« non haben? effentiam perfeëtam : ] ut, partes, prin
cipia rerum, res in fieri, five res imperfeétæ. 3ua non habent
effèntiam per fe unam :] ut, concreta, aggregata, complexa.
<uae mom funt fub aliquo genere:] ut,tráfifcéìdentia& fùmma
gencra: aut faltem non immediate:] ut individua. Hæc enim
continentur immediate fub fpccic ; caquc mcdiante, fub ge
nere. -
 1L o G I c A R. L r B. II. 16r
IV. Ob imbecillitatem mentis noffra perfe£tè defi
miri mequeunt fubftantiæ imcorporeæ, &pleræque cor
porearum fubftantiarum fpecialiffima fpecies.
1. §. Nam fpecies & genera fubalterna, utcumque defini
ri poffunt: ut, Animal eff corpus vivens fentiems. In definitio
ne corporearum fubftantiarum infimæ fpcciei loco differentiæ
effentialis adhibetur proprietas, ut paulo ante diximus. In
corporearum fubftantiarum proprietates nobis etiam ignotæ
funt. Homo tamen etfi fit fpecies infima, fafis re&è defini
tur amimal ratiomale.

V. Cum idonea vox defideratur , ejus loco adhi

bentur duæ plurefve voces conjunétione Grammati
câ colligatæ. -

I. §. Hujufmodi definitiones peccant in quintam de

$ui legem, theor. 9. cap. fuperioris propofitarii, quod
¥1de.

VI. Definitio imperfe&a arbitraria e$t, cum reje

tia definitione perfe£ta,rem propofitam craßè delinea
mus, vel dele&tationis ergo, vel ut ad aliorum captum
definitionem moßram attemperemus.
VII. Imperfe£ta definitionis variæ funt fpeciet ,
quarum alia aliis tantò propius adperfetiam defini
tionem accedunt, quantò magis conveniunt cum le
gibus defimiendi, paulo amte traditis. *\

VIII. Præcipua fpecies hæ funt. Prima e$t, cùm

accidens proprium definitur caufà dumtaxat externa.
1. Ut, Eclipfis eft interpofitio terra inter $olem & Lunam;
AMors eß exftimäto calidi vitalis. Hæc vocatur definitio & ?.*-
**, five caufalis, lib. 2. Po$t. cap. io.- -

IX. Secumda, cum accidens proprium definitur

genere & fùbjeéto , fine memtione caufâ.
I. §. Ut, Eclipfis e$t defèâus lumimis im Luna. Mors eft in
teritus vive;atis. Ëx hac définitione conjünéta cum definitione '
caufali, conftituitur proprii accidentis perfeéìa definiti9 : 9;:
| Eclipfis eff defèâus lúmihis im Luna, ob terram inter 39!e? £
 x6z ' Insrτ ruT1oNUM ,. .
„, 4 a;ametro interpofitam : Mors eft iuteritus vivensis ob
exfiinâum calorem vitalem. - -

X. Tertia , quæ conffat ex genere & proprietate

g#n4 , 4%t pluribus. · · ·
i. §.. Ut, canis effúeffia latrams : Homo eß anima! riff
bile : Magnes eß lapis trahens ferrum._ Hoc modo definiun
' Ejrfubftãtiæ, quárum effentiales differcntiae nos latcnt , ut
ante diétum cft. - -

XI. Quarta, quæ conftat enumeratione partium

aut fpecierum,
1. $. Ut Logica eft ars dafiniendi, dividendi, argumentan
d; & ordinandi: jus civile Romamum eft id, quod legibus , fe
aatufconfulto , rebus judicatis, jurifperitorum autoritate,
amore denique, & aqualitate conßat, ut Cicero ait in Topi
C1S.

XII.
1. Quinta,
§. Tale eft illudquæ conftat remotione
Horatii. oppofiti.
v.

virtus eß vitium fugere, & fapientia prima ,

Stultitiâ caruiffe.
' XllI. Sexta, cum relatum definitur per correla
fum,fine memtione generis acfundamenti.
1. §. Ut, Dominus e/? , qui habet fervum : pater , qui li
beros ; pr«ceptor, qmi difcipulos.
XIV. Septima, quæ conffat coacervatione cir
cumßantiarum , & adjunétorum omnium.
». Atque hæc propriè eft defcriptio: licetjam ufus obti
neat, utómnis imperfeéta definitio, defcriptio vocetur, Ex.
* gr. Homo eß animal bipes,implume, ere£io vultu, manibufque
preditum. Hæc definiendi formula ufitata eft Hiftoricis &
Poëtis , in defcribendis perfonis, fa&is, locis, & fimilibus
robus fingularibus.
1. Boëthius alias addit definitionis imperfe&ae fpecies. Ut
eft, I. Definitio x£ μάφοe&: vcluti, cum adoléfcentia de
finitur, flos statis; fene&tutis, hyems vita, fomnus,imago mor
ti§. z. K**'*aut**: quo fpe&ant élogia, quæ rebus laúdis aut
vitupcrii caufa tribuuntur: veluti, cum Hiftoria à Cicerone
l>. de orat, dcfcribitur teßis temporum, lux veritatis, vita me
-
moria ;
 L o G r c A, R. L I B. II. 16%
moria, magißra vita, muncia vetußatis: cum defcribitur ÉÉ
, lofophia â Platone , έμ9iaai; r£ ©tä ävv, bvvatjs ay9g«/ww, id
í
eft , fimilitudo cum Deo,quamta eße im homine poteß: aut con
tra, cum voluptas dicitur efca malorum ; ita , furor brevis aut
} •voluntaria infamia; vxuás ävap, &v9ga/w©-. 3. Κα% ¢&έφeg.
! om» : ut , Homerus ef? Trojani belli fcriptor. 4. Køτε 2|g@epê» :
ut, odium eß, quod ira diuturnius eff. 5. 'ας cw rjar* : ut, a
nimal eff, veluti homo, equus. 6, Kal' cwbeiav wAypvs &13
av7g yivas: ut, deumx eft, cui deeft unica, ut fit affis. Sed haec
, omnia talia funt , ut vix, ac ne vix quidcm , nomen dcfinitio
nis mcreantur. -

: C a P. IV.
^. •
. De modo inveftigandæ definitionisj
T H E o R E M A I.
, •
• . D &tione
Efinitiones vel divifione inveßigantur,vel indu
, vel demonftratione , valetymologia, vel
derivatione, veldenique ex comtrarii definitione col
liguntur.
C o M'M E N T A R I U s.
1. %. Divifione inveftigatur definitio, cum fa&a divifionê
p. fummi generis, & fubordinatarum fpecierum, fub çuibus de
finitum continetur,ufque ad ipfum definitum, colligúntur om
nia dcfiniti attributa cffentialia , ex quibus definitióformanda
eft.Quæratur hac methodo definitió hominis. Homo eft fub
. ' ftantia: verum quia etiam angelus fubftantia eft ; ut liqueat,
'* quomodo homo ab angelo differat, dividi debet fubftafitia in
corporcam & incorpoream. Homo corpus eft, angelus, in- .
-
corporeus. Scd & lapis corpus cft : ut ergo homo à lapide fe-.
paretur,dividenda cft fubftantia corporca,in animatam & ina
mimem, Homo eft fubftantia corporea animata,lapis inanimis. ,
', Sed plantæ quoque animatæ funt. Dividatur etgo fubftantia
, corporea animata, in fentientem & fenfus expertem. Homo
. fentit, planta non item. Sed equus quoque fentit, aliae
» que beftiae. Dividatur ergo fentiens in rationale & irratio
nale. Hic jam fubfiftendum eft , cùm conftet, omnem , 8c
folum homincm rationalcm cffe. Ex hac divifionum ferie
- *T-;- - - ° N A. ' * - --- col*
164 I N s T I T U T I O N U M
coliigitur hæc hominis definitio; Homo eít fubftantia corpo
rea , vivens, fentiems, rationalis ; aut , ne in dcfinitione fpe
ciei ponatur definitio generis: animalrationale. Hanc me
thodum tradit Ariftot. lib. z. Po$t. cap. 1 3. ibique monet ,
[in hac divitionum ferie, nullam differentiam eflentialem
prætereundam; addo cgo, & nullam accidentalem adhi
bendam cffe.
z., Pcr indu$tionem inveftigatur definitio, cùm collatis
attributis effentialibus eorum, qüae continentur fub definito ,
& rejeétis iis, quæ fingulis funfpropria, definitio conficitur
ex reliquis, quæ omnibus communia funt. Quæratur defini
tio animalis. Sub animali continetur,homo, equus, leo, &c.
hominis, equi, leonis cffentialia attributa funt,fubftantia cor
porea, vivens, fentiens. Haec omnibus commünia fnnt. Ho
minis proprium eft, eße rationalem , irrationalem eße, equo &
leoni commune eft ; proprium equo, hinnire : lconi, rugire.
Ut ergo invenias animalis definitioneim, rejicienda funt ratio
male,urrationale, hinnire, rugire, ut angufta nimis. Ex reliquis
colligitur ejufmodi definitio : Ammal e$t fub$tantia corpore«
vivens, fentiens. Hanc methodum tradit Ariftoteles loco jam
proximè citato. .

Demonßratio λόm folä terminorum 9iod differt à perfe&a

definitione accidentis demonftrandi, ut dicitur lib. i. Poft.
cap. 8. Itaque quamvis demonftratio non fit. £ ti ist, fit ta
mcn τω τί τι per demonftrationem manifeftum, ut autoreft
Philofophus lib. 2. Po/f. cap. 8. Nihil enim faciliuseft, quàm
demonftrationem hám , cònvertere in definitionem affeétio
*
nis demonftrandae. Quod, quâ ratione fieri debeat, dicetur
cap. 23. hujus libri, theorem. 14.
4. Etymologia fæpe differentiam rei fuppeditat, quæ cum
genere conftituat definitionem. Sic,quia Arithmetica diéta eft
>* & *v£a£, id eft, à mumero, colligitur, Arithmeticam effe
fcientiam numerorum: & quia Phyfica di&ta eft »ai * φύστως,
id eft, + matura, colligitur, Phyficam cffe fcientiam re
rum maturalium. -

5. Derivatione colligitur definitio, cum ex definitione

unius conjugati, colligitur definitio alterius, noxaixus & ἐ{s,
inquit Ariftotelex, 2, ae43yttu »ai * úzvox ep%a», id eß , fapè
innotefcit habitus ex/iibjeéia materia: fæpè etiam vice φάrâ.
- - Sic 1
 -

L o g I c A r. L r B. II. '
••. • 165 v
Sic colligit lib. 6. Eth. cap 1 o. definitionem prudentiæ ex de.
finitione prudentis. -

6. Ex definitione unius contrarii, colligitur definitio con

trarii alterius. Contrariorum enim eft eadéin fcientia. Itaque
cum Ariftoteles Lib. 3. Eth. cap. i. definivißet 4.g.,.,, quod
per vim aut per ignorantiam fit ; cumque per vim fieri dixiße,
£*j** principium externum e/?, atque ejufmodi, ut m,h,l aa;j.
Hug conferat , qui agit, aut patitur , inde colligit, ix%omo»
effe» cujus principium eß um eô qui agit , faélique circumßaa
tuas mom ignorat.

*. - C A p U t v.
De Divifione,legibus.
ejufque fpeciebus
2C

TH E oR E Ma I.
D*jj; eff momimis , alia rei.
!I. Divifio momimis eff emumeratio figmifica
tionum homonymi vocabuli, aut féntemtia?iim am
biguæ orationis. - -

C o M M E N T A R r U s. -

1. $. Ut » fi quis recenfeat fignificationes juris, carmis ,

mali , &c. aut fi quis diftinguât hanc oratiónem, Ajo te
Æacida Romamos vincere poffe. Divifio, fed enumerátio;
& frequentius dißinäio appellatur, quàm divifio. -

III. Divifio nominis, five dffim&tio, im princi

pio diffutationis adhibenda eff.
1. §. Idque κατ' ἀυτὸ τῶ τgäyuz, £λιὰ τgδε τόνομα,
hoc eft , adverfus rem , & non adverfus nomem, inftituatur
difputatio. Accit enim, ut non eodem cogitationem dirigat,
qui refpondet, & qui interrogat , cum aliquid in oratióne
ambiguum eft, ut ait Ariftotéles lib. 1. Tep. cap. 8.
IV. Divifio rei, quæ eff propriè diëta divifio , ef?
explicatio totius perpartes. - -

y. Effque vel per fé, vel per accidens.

166 IN sT r r u r r oNu M
vr. Divifio per fe eß, quâ dividitur totum in par
tes, quæ ipfi per fe infunt, -

vii: Divifio per accidens eff, qua dividitur totam

impartes ; que ipfi per accidens infunt,
i. §. Ex. gr. cum animal divfditur in hominem & beftiam,
aut in animam & corpus, eft divifio per fe : quia homo& be
£ia per fe fub animali continentur,& animal ex corpore &ani
ma per fe componitur. At cum homines dividuntur in fervos
&liberos, in bonos& malos divifioeft peraccidens, quia non
ipfi homines per fe dividuntur , fed ftatus ac conditió homi
num, aliave accidentia , quæ hominibus conveniunt.
vIII. Divifio per fe eff quadruplex : e^lia eff di
vifio totius univerfàlis, five generis in fpecies ; alia
totius formalis, five definitium partes definuentes, quae
fùnt genus & différentia : alia totius effentialis , ßve
compofiti in partes componentes, que fumt materia
& forma: alia denique totius integrati im partes
integrantes. •^tque hac peculiari nomine parti
tio nominatar, -

1. §, Ex gr. cum animal dividitur in hominem & beftiam ;

aut elementum, in ignem , aërem, aquam, & terram ; aut
virtus moralis,in juftitiam , fortitudinem,temperantiam , &c.
divifio eft totius univerfalis , five generis in fpecies. Cum de
finitio hominis in partes refolvituf, five cum animal & ratio
male, dicuntur effe partes hominis , five definitionis humanae
effeniiae , dicitur divifio totius definiti, five formalis. Cum
' homo dividitur in corpus & animam rationalem,eft divifio to
tius compofiti, five effentialis. Huc referri debet omnis diftin
&io rerum in materiale & formale ; veluti cum vocabuli ma
teriale dicitur effe vox; formale, fignificatio. Tandem cum
homo five corpus humanüm , dividitur in tres ventres, & ar
tus 5. annus , in duodecim menfes ; regnum, in fuas pro
vincias , numerus major, im.plures minores ; Logica, in the
maticam & organicam , cft divifio totius intcgrati, five par
t1t10. -
 ' L o G r c A R. L I B. I. 167
- XI. Divifio per accidens eff quadruplex , mimi
rum vel caufâ per effetta, vel effeéti per cauffàm effi
cientema » materialem , aut finalem , vel fubje&i; per
adjunëta , veladjuncti perfabjeíta.
1. $. Caufa per effeéta: ut, plantæ aliae calefaciunt, aliæ fri
gefaciunt, aliae exficcant, aliæ humeétant: fyllogiffimus alius
fidcm efficit, alius opinionem,alius fcientiam. Effeäi per cau
fam efficientem : ut, tcftimonia alia divinafunt , alia humana.
£er cauffam materialem : ut ftatuæ aliae funt ex ære, aliæ ex
marmorc , &c. yiventia alia ex femine gignuntur, alia ex pu
tri materia. Per cauffam finalem: ut homines alii, funt, Xr,-
aavsixoi, id eft , voluptarii ; alii xgn&nxò, id eft, pecu
mi« ftudioß, alii %saennxoi, id eft, Jpeculationibus dediti, alii
«xgaxºnxei , id eft , propemfi ad res gerendas. Divifio effeéti
per cauffam formalem , eft divifio per fe: forma enim, fi
diverfa fit , diverfas fpecies conftituit. Eft etiam divifio pcr
fe, cum accidens proprium dividitur pcr caufam cfficien
tem aut finalem proximam. Sic morbi fpecie differunt , qui
diverfam habent caufam proxirham five awix?.xl»: ut , fe
bris & pleuritis, &c. Subjeäi per adjunâa: ut, homines alii
funt liberi, alii fervi ; alii doéti, alii indo&i : fonus alius eft
gravis, alius acutus : numerus alius eft par, alius impar: ca
fitas alia eft erga Deum , alia ergo proximum : flores alii funt
verni, alii aeftivi: animalia vel fünt terreftria vel aquatilia, vcl
amphibia. Djvifio fubje&i per adjuméta,non saro cft divifio per
fe : ut, fenfüs externus vel circa colorem verfàtur, vel circa
fonum, vel circa odorem , vel circa fàporem, vel circa qua
litates ta&iles. Adjunâi per fubječta : ut, vitia^alii animi
funt,alia corporis: virtutes aliæ funt in intelleéîu, aliæ in ap- '
pctitu. -

X. Leges bona divifionis præcipue funt feptem. Pri

ma lex : “Partes debent im toto confentire.
1. §. Itaque vitiofà eft divifio hominum in vivos & mor
tuos, veros & pi&os: quia homines mortui aut piéti , non
funt homines, nifi aequivocè, Similiter vitiofà eft divifio ani
malium in mortalia & immortalia ; quia nullum animalim
mortale eft. -
 168 IN s T I r U T I o N U M
XI. Secunda, partes debent inter fe opponi,
1. §. Toi; %$ awnzespóyois, inquit Ariftoteles lib. 1. de part.
animäl. cap. 3. 23* 3|gigé», id eft, oppofitis dividendum e/?.
vitiofa ergo divitio eít, cum aut parté$ non differunt, veluti
cum voluptas dividitur in deleétationem & gaudium: aut cum
pars alterâ in alterâ continetur ; ut, fi animal divideretur in
Îmortale & rationale. Optima quidem ea divifio eft, quæ con
ftat partibus affirmatis: fæpe tamen ob mentis noftræ imbe
cillitatem, aut vocabulorum inopiam, **g*o* av&yxw a|gt
eeì», hoc eft, pr vatione oportet dividere: veluti cum corpus
dividitur in animatum & inanime.
XII. Tertia, In divifione fumende funt partes pro
ximæ & immediatæ.
1. §. Ex. gr. non debet vivens ftatim dividi in plantam,
hominem , & beftiam , fed prius in animal & plantam , &
animal deinde in hominem & beftiam , & fic porro. Vide lib.
2. Poß cap. 1 3.
XI I I. Quarta, Singule partes debent minus
contimere, quam totum. ,
1. §. Totum enim majus eft fua parte. Si una pars toti
aequalis fit, altera erit fuperflua, ac proinde,vel non differet ab
altera , vel cum toto non confentiet.

XIV. Qginta , Partes univerfâ mec plus nec mi

mus continere debent , quam totum.
1. §. Si plus contineant, erit aliquid in divifione fuper
' fluum , & totidiffentaneum : fi minus, divifio etit mutila: ut,
fi ritus dividas in pios & impios. Omittuntur enim hac divi
fionc ritus mediæ naturæ, ut campanæ pulfu populum ad fá
cras conciones convocare &c. -

XV. Sexta, 'Divifio debet comffare partibus,

$ quantum natura rei patitur, pauciffimis ; & , fi fie
?i commo le pºffit duabus.
? 1. §. Quanto enim partes pauciores funt, tanto magis,
& manifeftius opponuntur , meliufque memoriæ mandafitur,
Non tamcn (cmper affcctanda eft άχοτομίz, /ve bimembri;
• ' . . divi
 L o G r c A R. L I B. II. 1
divifio.- Saepe enim totius diuidendi natura dichotomiam ré
fpuit. Divifio tqtius definiti & compofiti femper dcbet effe
{ bimembris. Divifio generis, membrorum paucitate com
! mendatur, fed non femper poteft effe bimembris. In divi
fione totius integralis, aut in divifione per accidens, dicho
]
1
l*
tomiam femper quærere , accuratæ cujufdam vanitatis eft. '
XVI. Septima, modus dividendiadhibendus eff,
me fùbdi vifionum mumerus mimium crefcat.
,*
I. §. Idem enim vitus habet ( inquit Seneca Epift. 89. )
} mimia quod mulla divifio; fimile enim confufo eff , quod in
1 pulverem ufque feäum eff. Atque hæc de dcfinitione & divi
. fione: fcquitur fyllogifmus.
.

· C A P. VI.
De Syllogifmi Definitione & Partibus,

|
|I.
1
-
T H E o R E M A I.
τλογιςμάς %3i x£y©, ἐν ἀτιθάγίων τινόν, ἐτεgê*
τι ἀμetuévov i% àvàyxnc quu€aivd tt) ta%%?j).
Hoc eft, Syllogifmus e$t oratio , in qua quibufàam
- pofitis, diverfum quid àpofitis, propter ea, quepo
fìta fùnt, neceffarto fequitur.
i C o M M E N T A R I U S.
i. mus1. dicitur
§. Haecà avxo){&&a
definitio exßat lib. in1. Prior.
, quod eap. Arithmetica
difciplina 1. $yllogi£
eft colligere, five plurimum nümerorum fummam conficere.
Hinc apta tranflatione tradu&tum cft , ad declarandum ar§°*
, mentationis modum. Logicis enim qvxxo,{&&a eft conclu
dere, hpc efi , ex propofitionibus quibufdam , fummam
probationis efficere. i •

Genus Syllogifmi eft λόγ@- , nempe vel internus, fiue .

mentis, vél externus, fiue oris, magis tamcn intcrnu* 99*
fine externa oratione confiftere poteft fyllogifmus in "°P° •
fine interna non poteft. Additur T%iw, quod interpretatur
Alex. Aphrodienfis in comment. in c. 1. lib. 1. Pri?”. %3*;!;
%rram , Gcllius, lib. 15. cap. 3 pmfenfi, , & conceffis ääle
176 Ix s rfyllogifmo
τ τ υ τ 1cgnvsnitcx
o N u Mconceffis con - -

ÑAie. Non omni enim

cludere, fed tantum topico. í)emonftratio conceffionem non
requirit.T9irse, ergo cjpeffi; hoc eft, propofitis , fivc
gredi- conclufioni, Quibufdam , ncmpe propofitioni
UlS.
3. Per diverfam quid à pofitis , intelligitur conclufio, Nam
quämvis nihil fit in &onclufióne,quod non fuit in praemiffis,eft
άmen conclufio propofitio à præmißis diverfâ : quia cum al
terutra earum unum tantum términum communem habct, al
ÉÉÉÉÉimo ab utraque differt. Hac parte excluduntur à fyl
logifmi definitione , çonverfio, æquipollentia, & fubalterna
tio enunciationum,quas confecutiones fententiarum vulgò ap
pellant: quia enunçiatio converfa non eft diverfà à convcr
tenda, neque fubaltcrnata à fubalternante, neque æquipol
iens ab æqüipollcntc. Conftant enim omncs cx iifdcm termi
nis. -

4. Cum conclufio dicitur neceffario fequi ex praemiffis, non

intelligitur ncccffitas ipfius conclufionis, quæ fequiur, quæ
„effiias confequentis âppellatur , féd nec€ffitas (equclae, five
ànâquentia. Neceßitäs enim conclufignis confcquentis , in
folidèmonftratione locum habet: neceffitas confequentiae in
omni fyllogifmo beneformatQ. Hæc enim neceffitas eft ani
mi íógiái. Eâ enim fublatâ, fyllogifmus non crit fyllogif
mus, fed paralogifmus. -

ςTAídem *additur, 1*1a5& £ia , quod lib. 3. Tep.

cap. 1. exponitur, 2|g* xegira, » hoc eft • vi& efficientia
pramißarüm : ita ut agfequelæ neceffitatem, nihil extra fyllo
gifmúmquærendum fit. £x. gr. fi verum fi;, bonum £guic
juid fecundum maturam eft:&, omnem voluptatem effe fecun
Äm?,aturam: neceffàrio efficitur omnem voluptatem effe be
mam : idque vi iftorum terminorum, qui in duabus praemif
fis continéntur, fine ullo aliorum terminorum auxilio,
II. Syllogifmus velabfolute confideratur, vel cum
refpc£tu ad áverfâ effe£ta, quæ producit ob conditio
aum materiafu& diverfitatem,
1. §. Ariftoteles agit de fyllogifmo abfolutè ac fine rela
tione ad conditiones materiè, duobus libris Analyticorum
 - L o G I c A R. L I B. II. 171
poft. cap. 3. & 1 1. In libris pofter. Analyticorum » inTopi
<is, & in libro de elenchis Sophifticis confideratur fyllogif
mus cum relatione ad diverfàs imateriæ conditiones, atque cf
fcéta: quæ funt opinio, fcientia, error, ut poftea patebit.
III. 'Prior traëtatus conffabit tribus membris :
primum erit de gemefi five de ratione ftruendi ffllagiß
Ἀmum : alterum de ivrogig five de ratione inveniendi
medium terminum: tertium de divifione ffllogifmi ac
variis ff>eciebus argumentationum.
IV. Genefis intelligitur explicatione materiæ, tum
remota, tum proxima; & formæ.
V. LMateria remota fùnt tres termini : duo extre
mi, major fcilicet, qui eff pradicatum , & minor;
qui e$t fubjettum quæ$tionis : & unus medius» qui eß
argumentum, quod ad probamdam quæ$tionem ex
trinfecus affumitur. -

1. §. Terminum ( Græcè $eo») definit Ariftoteles £3*

3Agxvvrw á ae%ovs, hoc eft, im quem 4iffolvitur propofitio.
Pãtes quæfiionis
mini extremi dicuntur viveg
: & argumentum , id eft,
τύ ■ia?', hocextrema; ''"°;$-
cft medium, five
terminus medius: idjue non propier fitum (mami)!•!* figura
prima argumentum fitu medium eft) (ed propter officium. Ut
3ïäïíôïésaubiæ voluntatis çonciliandos, arbiteradhi
betar; ita etiam adhibetur argumentum ad prædicatum s"°
fubje&o conjungendum, aut ab eo fejugendum. -

3. Prædicátuì quaeftionis vocatur ab Ariftotele lib.i. Prior.

cap.4.7ω μάζον ἀκά•, id eft, majus extremur? *,*** **"**
&xpo», ideß, primum extremum & lò atåì» abfolute, Lib. x
poft. cap. , 4. etiam &xgov abfolutc nominatur. Subjeâum ap
pcllatur τέλ&lro, &vgov, id eft, minm; extremum,& τὸ ἐσχεδ*
Σκper, ideß,ultimum extremum &1b saxeas, ab[9lut;ut pa
tet ex duâo cap. 4. lib. 1, prior. Dicitur etiam Τά τςίτυν, hoc $:
tertium abfolùte. Hujus áppellationis ratio e(t,. quod prægi
- - fa
catum fubje&o fuo , aut majus femperea,' hoc
c - - eft , univ$****
'Ύμάm minus,
v. 172 . IN sr 1 ru r 1 on UM •• •
aút angufiius : quodque in fyllogifmo prioriloco cum medio
combifietur. Prædicatum enim quæftionis dcbet in prima pro
pofitione cum medio difponi, fubje&um , in fecunda. . T . *.

3. Medium, five argumentum, tantum unum effe debet.

Quod enim unit, idipfum debet cffe unicum. Si duo media
aííiiberentur in uno fyllogifmo, tertio medio opus effet, ad
explorandum duorum illorum mediorum convcnientiam aut
pugnam: ficuti , cum duarum # æqualitas aut
iníqualitas exploratur duabus diverfis menfùris, tertia men
fura opus eft , ad explorandam æqualitatem aut inæqualita
tem ipfarum menfurarum.
VI. • %£ateria proxima ffllogifmi fumt tres propo
fitiones , quæ ex tribus terminis combinatis effici
'£??f?4^. • . . •

VII. &x iis duæ amtecedunt, & inferunt ; tertia

fequitur, & infertur. -

VIII. Prima vocatur arg3raaic, Latinè Propofi

tio » vel major propofitio : fecunda, affumtio, vel
nminor propofitio : tertia quuríga Cyzz, Latinè colle
&tio, conclufio , complexio.
1. %. Prima propofitio vocatur a&rwone, %i rg aegrini»,
quod fignificat pretendere , quia cæteris propofitionibus in
fyllogifmo prætenditur, hoc eft, præponitür. Éadem vocatur
major prôpofitio, quia ex majore éxtrémo & medio componi
tur; ficuti fecunda vocatur minor, quia componitur ex mino
rc & medio. Tertia vocatur conclujîo, quia partes quæftionis
in præmiffis feparatas, colligit ad conjùgit.
2. Ex hac duplici materiafyllogifmus éfficitur, hoc mo
do. Primum quàeftigaliquà fe offît, veibi gratia, An Logi
ea fit ars ? Hæc quaeftio duas partes habet, fübjeéîum, quôd
eft Logica , & prædicatum quod eft, arg. Ad probandum ,
£egieam eße artem, fumatur argumentum (ive niedium,idque
fit habitus effeäivus: . Hoc argumentum conjungatur primüm
cum Prædicato quæftionis, & efficietur majór, ömnii habitu.
effeäivus eß ars. Deinde cum fubje&o, & efficietur minor •

£?3ica eß habitus effeäivus. Hinc jam fcquctur conclufio,

Logica eß ars. -
 L o G 1 c A R. L 1 B. II. 173
3. Conclufio reverâ non differt à quæftione. Nam quod an
te faétum fyllogifmum quæftio, five problema dicebatur,
id in fyllogifmo dicitur conclufio. Unde obiter colligitur com
clufionem non effe effe&um , fed partem fyllogifìi. Nam
cum fyllogifmus fit oratio, inquâ conclufio fequitur ex præ

- miffis, omninò fequitur , conclufionem effe&um quidem effe

: præmiffàrum, fed partem fyllogifmi.
IX. Forma ffllogifmi effapta trium propofitionum
diffofitio ad conclufionem ex præmiffis heceffàrio colli
gendam.
X. Haec aptitudo pofita eff im figura & modo.
XI. Figura eff diffofitio legitima medii cum parti
bus quæ$tionis.
I. §. Quemadmodum fe habet punélum ad lineam , & li
nea ad figuram in Geomgtria ; ita fe habet terminus ad propo
fitionem , & propofitio ad figuram fyllogifmi in Logica. Et
quemadmodum ad conftituendam figuram reétilineam, puta
tiiangulum, tribus minimum reétis Iineis opuseft,& totidem
punéîis, in quibus re&tae lineæ coëuntes, angulos efficiunt; ita
in fyllogifmottibus propofitionibus opus cft, & totidcm tcr
.Imlnls. .

XII. . %{odus eff legitima propofitionum fecun

dum quantitatcm & qualitatem determinatio.
1. §. Conclufio enim non fequitnr ex quibuslibet Prae
* miffis, aut faltem, non fequitur neceffàriò , fed tantum €x
præmißis certa quantitate affc&tis, certaque lege ac modo a£
firmatis & negatis. . ' '
XIII. AModi ffllogifmorum alii direčti famt , aliâ
inverfi. -

XIV. AModi dire&ti fùmt , in quibus concluditgr

majus extremum de minore:
Ut, Ommis homo eß animal :
Socrates eft homo : -

Ergo Socrates eft animal. XV. AModi

 4 I N s 'r I r U r I o N U M
XV. Modi inverfifunt, in quibus concluditur mi
mus extremum de majore.
Ut, Omnis homo eff animal ;
Nullus lapis eß homo :
Aliquod ergo amimal nom eß lapis.
IHorum modorum nullus , aut admodum exiguus eft ufùs.
XVI. • %edi direétu vel univerfàlesfùnt, velfin
gulares. -

* XVII. Modi univerfales famt in quibas utraque.

vei altera præmiffàrum, univerfalis e$t.
Ut, Omne animal vtvit : ' , '
omnis homo eß amimal: .

Ergo omnis homo vivit

Vel, Omnis homo eß amimal rationales
socrates eft homo:
Ergo Socrates eff animal ratiomale : -

XVIII. Modi fingulares, in quibus utraque pre

amiffàrum fingularis e$t, -

Ut,3udas fuit improbum ;

3udas fuit Apoßolus : -

4liquis igitur Apoßolus fuit imprbas.

Ejufmodi argumentationes non dignatus eft Ariftoteles ap
appelatione fyllogifmi, fed eas vocat cw3ives , expofitiones,
fiveexhibitiones: quia neceffitatem fcquclae in tertiæ figurae
fyllogifmis exponunt, & fenfibus exhibent. A Peripateticis ap
pellantur fyllogifmiexpo
ab aliis, fyllogifmi fitoriis à Ramo, fyllogifmi proprii:
fingulares. w

C A p. VII.
De tribus fyllögifmorum figuris, &c
eorum modis.
TH E o R E M a f.
F Igura ffllogimornm famt tres. Tjt emim modis dif
ponipote$t argumentum cum partibus quaffionis.
- - - - - - II. Prí
 L o G 1 c A R. L I B. II. 175
11. Prima figura eff, in quâ argumentum majori
'extremo fubjicitur, & de minore prædicatur.
C o M M E N T A R I u s.
I. §. In primâ figurâ tres termini, inquit Ariftoteles lib. 1.
IPrior.cap. 1. ita affe&ti funt , ut extremus fit in toto medio,
& mediüs fit in toto primo, vel non fit. Medium ergo
- •A w » v » * •,
»/
in pri
• »^ /
- ma figurâ fuerit, ô Rgj aütö év αλλφ è ἀλο ἐν τέτω 3iv.
; Hoc eft , quod & ipfum in alio eß , cum aliud in ipfo fit. Ac
, proinde medium hic non folum officio , fed & $ivè hoc cft.
fitu, medium eft, Ex. gr. in hoc fyllogifmo.
Omne animal femtit :

| -
Omne homo e/? amimal :
Ergo ommis homo femtit ;
terminus extremus five fubjeétum eft homo ; primus terminus
five prædicatum , fentit : medius amimal: atqui homo fub
. . animali continetur, & animal fub eo quod âî Sit aliusfyl
logifmus: -

Nullum animal eß lapis ;

Omnis homo e/? amimal :
. Ergo nullus homo e/? lapis.
Hic minor terminus five fubje&um homo, continetur quidem
in medio termino , qui eft animal, at medius terminus an
mal non continetur in praedicato, quod eft lapis.
III, Secumdafigura eff , in quâ argumentum de t,-
* troque extremopradicatur.
1. §. Argumenta enim in fecunda figura ponitur êáò
prêv τὰ ἀκgων, τgδόν σέ τí$íα{, id eft, extra extrema,
- & primum fitu. Nam mcdium ambobus cxtrcmis attribuitur,
& majus extremum fitum eft prope medium, minus cx
j rremum longius abeft à medio, ut docetur lib. 1. Prior. cap,
. 5. Ex. gr.
- Omne animalfentit :
INulla plamta femtit :
| Igitur mulla planta eft animal. -

• Hic medius terminüs fentit, primo fummoque loco collo

catur, prædicatum animal fecundo, fubje&tum plaata ter
„ . tio.Nam fentire de animali dicitur,& animal de Planta Agit
176 I N s -r I r U -r I o N u M -

hoc eft, quod dicitur, minus cxtremum longius abeffe à me

dio, quam majus extremum. 1

IV. Tertia figura ef?, in quâ argumentum utrique

extremo fubjicitur. -

1. W. Argnmentum in hac figura ponitur 3%» μ$ £v :-

£g0y » άαχ31oy δ τῆ$íw{ , extra extrema atque ultimum po
fitione. Nam medium utrique extremo fubjicitur,& majus ex
ęremum longius abeft à medio, minus extremum ad illud pro
piùs accedit, ut docct Arift. cap. 6. ejufdem lib. Ex. gr. *.
omne animal femtit :
Omne amimal vivit :
guoddam ergo vivens fentit :
Inhocfyllogifmo medium animal utrique extremo fubje*
&um, ultimum locum obtinet ; minus extremum vivit, fe
cundum; május extremum femtit, primum ac fupremum : ex
quo patet, majus extremum longius abcffe à medio , quam
pmlnus extremum. * , -

2. Non defunt quibus videtur medium quarto modo cum

partibus quæftionis difponi poffe, ac proindê dari quartam fi
guram, in qua argumentum de majori extremo prædicetur »
& minorifubjiciatur. Ex. gr. -

Omnis homo eß amimal :

Omme amimalfemtit :
<uoddam igitur fentiens eft homo :
sedejufmodifyllogifmi indireéte concludunt in prima figu
ra. Nam ex duobus terminis extremis, is cenferi debet major,
qui dc medio prædicatur , & is minor, qui medio fubjicitur.
si uterque terminus fubjiciatur medio, üt fit in fecunda figu
ra , aut fi uterque prædicetur de medio, ut fit in tertia, tum
is major terminus cenferi debet , qui prius, & minor, qui de
inde cum mcdio conjungitur. Ex pfopofitionibus ea major
cft , in qua major terminus, & minor', in qua minor termi
nus cum medio combinatur. Conclufio ita inferenda eft ex
præmiffis, ut major terminns fit praedicatum, & minor, fub
je&um conclufionis. Si aliter fit, conclufio infertur indire
- è. Ex. gr. in fyllogifm9 quartæ figuræ, quem fupra pofui,
amimal eft tcrminus mcdius: fentit crgo cft major terminus,
 f, o G 1 c A R. f. 1 B. II. ; 1%
quia prædicatur de animali, & homo cft minor, quia fùbjici
tur animali. Ex quo fequitur, hanc propofitionem, Omne
ammal fentit , cffe propofitionem majorcm , quia in eâ ma
jor terminus cum médio ponitur : & hanc , omnis homo eß
amimal , effc minorem, quia in ÉÉÉ mcdium cum
minore termino. Ac proinde hanc effe conclufionem , Er
go ommus homo fentit, non hanc » Quoddam fentuens eß bo
2 o. Cum enim minor terminus de niajore colligitur, fyllo
gifmus eft indireâus. .1 ' -

3. Si fyllogifinus quartæ figuræ habeat majorem nega

tam, tranfpofitis præmißis, erit fyllogifmus primæ figuræ ,
concludens ìndicétè in fapefmo, aütfrifefmo : ác quibüs mo
dis agimus fub fincm hujus capitis. Ex. gr. fit fyllogifmus
quartæ figuræ.
N ullus lapis eß homo: - • • •
a
*

v
Omnis homo eß animal: . "<
Ergo quoddam animal mom eß lapis : ' ' .
ex eo formatür fyllogifmus primæ figuræ in fapefmo ; hoe
modo. -

Omnis homo e/? animal :

INullus lapis eß homo. …
Ergo aliquod amimal mom eß lapis.
V. Modi umiverfales certò & direótè eomcladema
tes,funt quatuordecim : quatuor imprimâfigura, bara
bara, celarent, darii, ferio : quatuor in fecundâ, cefa
re, cameftres, feftino, baroco: fex im tertiâ, daraptis
felapton, difamis, datifi, bocardo, ferifon. : :
1. y. Qui omnes hifce verficulis memoriae causâ rofiti5
ncntur : - - -

Earbara, celarent, primæ, darii, ferioque.

Cefare , cameftres, feftimo , baroco fecundae.
Tertia, darapti fibi vendicat , atque félapton ;'
Adjungens difamis, datiß , bocardo , frifom. '
VI. Harùm vocum fingula ffllaba£;jT.
tionibus præfiguntur, earumque quantitatem, & quæ*
litatem fua vocali imdicant. ' • * • -*

VII., Koc4lt; nodorumßtquatuor, A. E. %%

178 I. N s r I T tJ T • I o- N U M '
Quarum A denotat univerfalem affirmantem, E u
niverfalem negantem , 1 particularem affirmantem ,
O particularem negantem.
1. §. Atque id hoc difticho exprimitur ;
Aßerit A , negat E , verum generaliter amba.
.Afferit I, negat O , fed partuculariter amba.
VIII. Propofitiones imdefinita habentur hoc loco
pro particularibus; at &fingulares , fi propofitioni u
niverfali, aut particulari in eodem ffllogifmo adjun
guntur. 7\am fifingulares fole fint , con$tituunt ffl
logifmos fingulares, five expofitorios,
Ix. •^{odi fingulares ffllogifmorum expofitorio
rum in unâquaque figura duo funt ; quorum qui im
primâ & fecundâ figurâ fiunt, minus naturalesfùnt ,
quia fingulare de mullo maturaliter affirmatur. -.

1. §. Exempla modorum univerfalium certò & dircéìè

concludentium in primâ figura.
Bar- Omne amimal/entit :
ba- Omnis homo eß animal :
ra. Omnis ergo homo femtut.
Ce- Nullum amimal eß lapis :
la- • Ommus homo eß amimal :
rent. Igitur mullus homo eß lapis.
Da- Qmmis color eft vtfibilis :
ri-
1. ${ua am ergo
%uaddam tas e/?
qualiquali tascolor:
eff vifibilis. t

Fe- Nulla virtus ej? extremum :

ri- Quidam habitus eft virtus :
o. „ Quudam igitur habitus mom eß extremum.
2. Modorum fingularium in primâ figurâ alter affirmat,
|
altcr negat. Ex. gr. -

Meffias debuit crucifigi :

3e/us Chrißus efi M. ffas :
Ergo fefu Chriftus debuitcrucifigi,
-

E, o G 1 c A r. L 1 b. II, 179.
4* /foteles monfuit Athenienfis :
praceptor alexandrifuit Arißoteles':
Igitur preceptor Alexandri mom fuit Athenienßs.
3. Exempla modorum univcrfalium certò & dirc&è con&
cludentium in fecundâ figurâ.
Ceß Nullus dives eft egenus :
a- Omnis avarus eff egenum : ,^
re. Ergo mullus avarus eß dives.
Cam- Omne amimal eß mortale :
cs- Nullus angelus eß mortalis :
• • tres. Nullus igitur angelus eß animal.
- Fef- Nullum animal eff planta :
-ti- ' Quoddam vivens efi plamta :
no. . Quoddam ergo vivens non eß amimat.
Ea- Ommis homo eß animal :
ro- Quedam fubßantia rationalis mom ef? amimat:
co. Qu«dam igitur fubßantia rationalis mom eíí homo.
4. Modi fingulares in fccunda figura ambo concluduut
negative. Ex. gr. -

Plato non fuit Stagirita : '•

4rißoteles fuit Stagirita: • 3. j
Ergo Arißoteles mom fuit Plato. -

4r//?otelesfuit Stagirita :
Plato non fuit Stagirita:
Ergo Plato mom fuit Arißoteles.
5. Exempla modorum univerfalium certò & dire£tè con
cludentium in tertiâ figurâ : -

s. Da- Omnis virtus e/? ardua :

ra- Omnis virtus eß homeßa : -

pti. Quoddam ergo honefium eß arduum.

fe- Nullus lapis vivit : -
lap- Ommis lapis movetur maturaliter ad fuum locum i
- ton. aliquod igitur,quod maturaliter ad fuum locum m*
'vetur, mom vivit. -

Dif- Aliquis homo furit :

am- O mms homo eft animal rationale :
is, Igitur aliquodammal rgensi,furit,
 v$o I N s T I r U r I o N U m.
f T.
Da- Ommis avarus eget ;
tif- Quidam avarus eß locuples :
i. Quidam ergo locuples eget.
Bo. Äliquod corpus non eft corruptibile :
car- om me corpus conßat materia &• forma:
do. Aliquid ergo , quod materia & forma conßat , non
ef corruptibule.
Fe- Nulla virtus adfert miferiam:
ris- Quadam virtus eft molefta :
on. Qùoddam igitur moleftum non adfert miferiam.
6. Modorum fingularium in tertia figura, alter affirmat »
alter negat. Ex. gr.
3udas fuit impius.
3udas fuit Apoftolus:
Ergo quidam Apoftolus fuit impius.
Socrates non fuit improbus :
Socrates fuit Ethmicus :
-*
<uidam ergo Ethnicus non fuit improbur.
-•
7. Atque hi funt modi direéti, quorum ufus in difputa
tionibus eft multo maximus. His addidit Ariftoteles libro 1.
Prior. cap. 7. modos quofdam inverfos, qui ex majore af
firmata, five univerfàli five particulari, & ex minore nega
ta , concludunt negationem particularem termini minoris de
majore. Tales modi duo funt in prima & tertia figura: in
prima, fapefmo, frifefmo : in tertia fapemo , frifemo :
quorum hæc funto exempla.
-
' Fap- omnis homo eß amimal:
efm- Nullus equus eß homo :
c. 4liquod igitur animal mom eß equus.
Frif- 4liquod animal eff homo :
cfm. Nulla planta eß amimal:
9. 4liquis igitur homo non eß planta.
• Fap- Omnis ars eß habitus :
em- Nulla ars eß fcientia:
9. .. %uidam igitur habitus non eß fcientia.
Frif- Quidam improbus eß dives: -

em- Nullus improbus eß beatus :

o. Kuidam ergo dives mom eff beatus.
* O
 L o G 1 c A R. L I B. II. i8i
8. Omnes hi modi concludunt inverfo ordine. At fi præ
miffae tranfponantur, & debito modo convertantur, fiuht ex
jis fyllogifmi primæ figuræ, concludentes majus extremum
de minore, idque inferio. Quomodo autem ad modos dire
&os reduci debeant, ex confonantibus F. S. M. P. cognofci
poteft, quarum idem ufus eft hoc loco, qui in modis direétis
fecundæ & tertiæ figuræ ad primam reducendis. de qua re di
cemus cap. 8. - -

9. Sunt, qui alios etiam modos inverfos in primâ figurâ

collocant, quos baraliptom, celamtes, dabitis , "vocant.TSed
non oportebat hos modos diftinguere à tribus modis prioribus
primæ figuræ. Nam baraliptom nihil aliud eft quam barbara ,
conclufióne per accidens conyersâ: & ctlamtes, nihil aliud e&
quàm celareht : & dabitis, nihil aliud quám darii, conclufio
iie conversâ fimpliciter. Atqui fola conclufionis mutatio, non
mutat modos ; ' fed mutatio qualitatis aut quantatis in prae
miffis. Ad hunc modum licet etiam riodos utiiverfales fecun
dæ & modos affirmantes tertiæ figuræ geminare. Ariftoteles
certè hos modós non recenfuit lib.1.prior. ubi agit de modis
fyllogifmorum, fedlib.z.cap. 1.ubi agit de poteftate plura con
cludendi ex iifdem præmiffis, · · · *_*

1 o. Idem judiciüm efto de farefmo,& firefmo, quos indi

re&os fyllogifmos in fecundâ figura quidam cffe volunt, eof
que formiant hoc modo : '
Fa- omne animal fentit :
refum- Nulla planta fentit : ••'• •
o, Ergo quoddam animal non eß plantae; * '
Fi- Aliquod vivens eß animal, ** , ' ;
refm- Nulla planta e/? amimal , . .* • • _ • •
o. Ergo aliquodvivens mom effplantae. - -»

Nam in firefmo concludendum erat direétè, 4liqua planta

mom vivit ; ex quo per converfionem fimpliceni fequitur , a
liquod vivens non eße plantam. In farefmo concludendum
erat. Nulla planta eß animal, ex quo per fimplicem con
verfionem colligitur, mullum amimal effe plantam. Ita ut et
iam hi modi pötius ad poteftates plura coficludendi , de qui
bus & nos agemus in fihe fequentis capitis, quäm ad modos .
indire&os rcfcrri dcbcant, -
¥83; - I N s T 1 r U r I o N U M. * *
" C A P. VIII.
De regulis, legibus, & proprietatibus
fyllogifmorum.
T H E o R E M A I.
&ceffitas confecutiomis, quam amimamfjllogifmà
i effe diximus, mititur quibufdam fundamentis fi
ve regulis ita certis, & notis, ut â mulo negare poffint.
11. Syllogifmi umiverfales affimamtes; 7iituntur di
£to five regulâ de Omni, qua ita fé habet : Quicquid
de aliquo univerfali dicitur univerfaliter, id etiam
dicitur de omnibus, quae fub ifto univerfali conti
ΣΩ£ntur • - -

C o M M E N T A R I u s.
Ex. gr. vivere dicitur univerfàliter de animali: ut, Omne
anima! vivit. Homo continetur fub animali: omnis homo ef?
apimal, . Ergo vivere poteft etiam de homine affirmari : uí,
omnis homo vivit. Âtque hic ef} fyllogifmus affirmansin
prima figura. * -

1!I. Syllogifmi aniverfàles negamtes mitumtur di

£to five regulà de Nullo, qua ita fé habet : Quicquid
dealiquo univerfali negatur univerfaliter, id etiam
negatur de omnibus iis, quæ fubifto univerfali con
tinentur. - - -

' 9. £x. gr. lapis negatur de animali: ut, Nullum animal

£f lapis. Homo continetuí fub animali: ut,Omnis homo eß ami
?al. Ergo lapu potcrit etiam de homine negari: ut, Nullum
homo eff lapi, Hic eß fyllogifmus negan$ in prima figura,
Quam igitur neceffàriumíeá íeidami, Belgio effe , cum con
ftct Hollandiam effe in Belgio , & Leidam effe in Hollandia ,
?9*J-eidam noQ efle in Anjiia, cum coìé, Belgium non effe
ig Anglia , Leidam eße in Belgio : tam necefîâîium eíïíôï.
glufigb. m fequi ex praemiffi, legitimè difpofitis. Quod facilius
intclligetur, ii dictüm de omni3. £Nî, paraphrafticè pro
 c A R.
G Iaccomm
L 9.fmis , L I B. 11. . . _ 183
ponatur , & fyllogi odetur, hoc modo: &uod
£umque preducatum umiverfaliter affirmatur aut megatur ie a
liquo medio, id etiam de fubjeäo affirmatur aut negatur, quod
fùb illo medio continetur. ubi trcs funt diftinétæ partes, qua
rum prima repraefentat majorcm, fccunda coâclufioném,
tertia minorcm. -

1V. Syllogifmi fimgulares utumtur hoc axiomate ;

Quæcunque uni tertio fingulari conveniunt , ea
quoque inter fe conveniunt: & , quorum unum ali
cui tertio fingulariconvenit» alterum non convenit,
ea quoque1nter fe non conveniunt. -,

1. §. Quemadmódum , fi duæ trabes fint æquales eidem

menfurae , reâè colligitur trabes inter fe quoqueæquales effe:.
ita quoque, fi Davidi conveniat fuiffe Prophctam fimul & ho
micidam, fequitur aliquem Prophetam £iiflc homicidam, id
que tali fyllogifmo: ` `
David fuit homicida : '
Idavid fuit Propheta:
Ergo aliquis Propheta fuit homicida.
Contra quemadmodum, fi duarum trabium altera fit æqua
lis alicui menfurae, altera non item ; fequitur eas inter fé in
æquales effe : ita quoque, fi Judæ convenit fuiffe Apoftolum,
& non fuiffe domino fuo fidelem, fequitur, aliquem Apo
ftolum non fuiffe domino fuo fidclcm , idqué tali fyilo
<2ifmo.
so 3udas non fuit dominofuo fidelis :
3udas fuit Apoßolus :
Ergo quidam Apoftolus mom fuit domino/uo fidelis.
Si duo fint, quorum neutrum alicui tertio convenit, incer
tum eft, an inter fe conveniafit, nec ne.
V. Qui cum hifee regulis conveniumt , funt veri
fjllogifmi : qui ab iis diffentiumt » fùnt paralogifmi,
five ffllogifmi vitiofi.
VI. Quo faciliùs ffllogifmi áparalogifmis difcerni
poffint, obfervandae funt aliquot leges : quarum alie
communes funt omnibus figuris , aliæ fingulis figuris
peculiares.
- O 4 VII. Leges
… -
 184 fN s T 1 rU r 1 o N uM
VII. Leges communes funtfeptem. Prima. Jm ffl
logifmo non debent effe plures termini nec pauciores
tribus.
1. §. Hæc lex praecipitur lib. 1. prior. cap. 2 §. eaque fid
probatur. Quaeftio duos terminoshabct , majorem & mino
íem, five prædicatum & fubjeétum : rmedium, five argumen
' tum forinfecus affumitur, idquc dcbct cffe unicum, ut oftcn
dimus cap. 6. hujus libri. -

2. Saepe contingit, ut in fyllogifino quatuor termini fint ,

cum tres tantum éffè videaníur, idque fit tribus potiffimum
de caufis. Primò, quia vox aliqua, aut oratio in fyllogilmo
ambigua eft : ut in hoc fyllogifmo ;
£uod caret principio & fine, e£ aternum :
• Mundu* caret principio & fine : -

Ergo mundus eft «ternus.

Hic funt quatuor termini: quiä principium & finis in majore
dc duratione intelliguntur ;, in minore, de magnitudine.
3. Secundó, quia abftracta, cùm concrctis , aut concreta ,
cùm abftra&is cqnfunduntur; ut in hoc fyllogifmq;' -

, Alhor eß qaalitas s · · · · · · · · - -

Nix eß, alba.: * -i.-i. -

-.. £rgo nixotff£ualitas..'.'. 3. ' v . : t* . **:

4. Tertiò quia cafus mutantur in nominibus, aut tempora .

jn yerbis : ut in his exemplis :* · · · · · ·
O mnes fervi funt Domini fui :
- Davüs eß fervus : -. - - - -

- Ergò B rvus eß dominus fùi.''

Nu//us puer diu vixit:* 7. ',.
s Nefforfafpiier. - . . * * · · · · · ·.
- * £rgg Neffor non diu vixit. , . " '. •••* • .

s, in præmißis
5. Si tamen thutatio cafuum , aut temporiquartu
facta, etiam fiat in conclufione, non effiçit m termi
aum, ut patet ex his excmplis : -

omnes fervi funt domimi fui: -

.. Davus e/?/ervus : , , ' . . . '* v Y

£rgo Davus eß domini fui, ^

. / ; ' ) * Nul
 L o G 1 c A r, L 1 B. II. . 185
Nullus puer diu vixit: -

' Neftorfuit puer.

Ergo Neftor, quam diu fuit puer, mom diu vixit.
vIII. Secunda lex. 7\(on debet effe plus aut minus
im conclufione, quam fuit in pramiffi. • ;
I 1. W. Ideft, extrcma, quæ cum medio fuerant in præmif
fis difpofita, ita debent poni in conclufione, ut erant pofita in
præmiffis, fine ulla additione aut detra&tione. Si enim aliquid
cxtremisaddatur, aut detrahatur, fiunt quatuor tcrmini, ut
liquet ex fubje&is exemplis: -

Qui placent Deo, funt beati :

- Omnesfideles placent Deo: - - -

omnes igitur fideles funt beati, mullifque calamitatibu4,

affliguntur. - • .
*

Omnes peccatores refipifcentes recipiuntur in gratiam.

%uidam homines non recipiuntur in gratiam ;
iuidam igitur homines non funt peccatores. .
Uterque enim fyllogifmus vitidfüs eft: prior, quia plus; pofte
rior, quia minus in conclufione eft, quàm fuerat in præfiniffis.
IX. Tértia. Medium mom debet ingredi comclu-*
fionem ». • - •**•• ' • ' -

1. W. Medium enim non eft , quod concluditur, neque

id, de quo aliquid concluditur. viíiofi ergo funt fyllogifìi.
cum aüt medium integrum, aut illius pars in conclufiore po
nitur , Ex. gr. · · · · - * - - - -

- ' Omnis equus differt ab homine :

Socrates mom differt ab homine :
' Ergo Socrates non differt ab equo. .. '
Hic fyllogifmiüs vitiofus eft, qüia diffrreft pars mcdii. Infe- !
rcndum enim erat, Ergo socrates mom eff equum. -

X. Quarta. Extrema ita collocanda fùm,

clufione, ut erant fita in præmiffis. • . " -

1. §. Hoc efl, quod de miedio prædicatur in præmiffis,*

ber in conclufione'praedicari, & quod medio fubjicitur • de- ,
bet in conclufione fubjici: aut, fi utrumque cxtremgm medio
fubjiciätur, vel fi utrumque de medio prædicetur ; illud £;.
in conclufione prædicári, quod in majorc propofitio'j;
386, IN sT 1 ru r 1 o Nu M
medio conjungitur;&illud debet fubjici, qu9d in affumtioné
cum mcdio collocatur. Erit ergo hic fyllogifmus vitiofus :
omne animal vivit :
-
ommus homo eß animal;
Ergo omne vivens eff homo.
Dcbebat enim inferri, Ergo ommus homo vivit ». Cum alius
eft fitus extremorum in præmiffis, alius in conclufione, fyl
logifmus vel nihil omnino concludit, vel concludit indi
re&è. -

XI. Qujnta. Ex duabus megamtibus mihil com

cluditur.
1. §. Hæc lex praefcripta eft lib. 1. cap. 24. Prior. hacque
ratione nititur quod diétüm de Omni, utramque propofitio
nem, diáum de Nullo, alteram requirat affirmatam. Eft cr
go hic fyllogifmus vitiofus ; *
Nllus lapis eft animal:
• ,• Nullus homo eß lapis:
- Nullus igitur homo eß animal.
**. Si tamen ncgatio fit pars medii, bonus fyllogifmus e* *
duabus negantibus conficitur. Hic enim fyllogifmus
Quod non fentit , mom eß animal:
Alamta mom fentit: -

Ergo planta mom eß animal.

$eâè concludit, quia particula mom junéta cum fentit in majo
re, non faciebat hegationem, fed É. reddebat me
dium infinitum, eándémque vim debet in affumtione exerce
re, ac proinde , licet minor in fpeciem fit negans, habetur ta
men pro affirmante prædicati infiniti. Poteft etiam dici, con
cludere fyllogifmum hunc vi difpofitionis fecundæ figuræ,
majoremque per £££££ converfàm pofitam effe .
pro convertendâ, Nam fi1 pro, quod non fentit, non eß ami
mal, dicatur, omne animaifantit;erit fyllogifmus fecundæ fi
guræ , in cameffres. -

XII. Sexta. éx duabus particularibu nihil com

cluditur. - -

1. $. Haec lex ibilem proponitur, eademque ratione niti

tur , ncmpc quod diéìum dc Omni & dc Nullo , vcl utrana
- - que,
 IL o G 1 c A R. L 1 b. Il. 187
que , vel alteram faltem propofitioncm requirat univerfàlem.
Hic ergo fyllogifmus vitiofus eft ; -

ßuoddam animal eft homo :

ßuoddam ammal eß beßia ;
guadam igitur beftia eß homo.
2. Quòd ex duabus fingularibus aliquid re&è concludatur,
& non ex duabus particularibus, haec eft caufa ; Individua va
ga, quæ particulares propolitiones conftituunt, funt homony
ma. Ideoque in fyllogifmo ex puris particularibus, funt qua
tuor termini. Individua determinata , quæ propofitioncs fin
ulares conftituunt, homonymiæ non funt obooxia. -

XlII. Septima. Conclufio fequitur partem debi

Iiorem, five deteriorem ,. - -

1.§. Quare, cum propofitio negans deterior fit affirmante, '

& particularis univerfali : fi alterã præmißarum negans fit ,
conclufio cjuoque debet effe negans ; & fi altera fit particula- : .
ris, concluiio quoque debet effe particularis. Propofitiones e
nim praemiffae, funt caufa conclufionis: ar caufâ non pote(l sß
fe deterior effe&o. Quare,fi quae debilitas h cret in præmiffis,
ea tranfit ad conclufionem, ficut morbi h e reditarii ad pofte
ros. Haec regula fe extendit etiam ad conditiones materiæ, ita
ut, fi altera præmiffarum fit necefîària,altera contingens, con
clufio debeat effe contingens, ut docetur lib. 1. Prior. cap. 14.
Atque hæ legesgenerales funt.
XIV, Leges fpeciales fumt tres : 'Prima. • %£a-*
jor prima figuræ debet effe univerfàlis, & minor af
firmams. •.•

1. §. Hæc lex colligitur ex Cap. 4. lib. 1. Prior. Itaque hi

fyllogifmi vitiofi funt:
Aliquod animal eß beßia:
Ommis homo eß animal: s. * •* ... -

Ommu igitur vel aliqui, homo eß beftia. `

- Omnis homo eß animal. • - .
Nullu4 equu4 eft homo : ----
Ergo mullus equus eß animal. - -

Si tamen negatio fit pars mcdii, fyllogifmus non eft vitiofus •'
ut fupra diximus, -

xv. se- _e_

 188. ' fN s T 1 r u r 1 on u M •
xv. Secunda. AMajor fecunde figuræ debet effe uni
verfalis, & altera præmiffarum negans.
1. %. Hæc lex exftat ibid. cap. 5. Itaquc hi fyllogifmi vi
tiofi funt; . .. · · - -

' ' Aliquod animal eß homo,

INullus equus eß homo : '
-Aliquis igitur equus mon eß animal.
omnis homo eß animal: '
omnis equus eft animat ;
omnis igitur equus eß homo. - -

xvI. Tertia. Minor tertiæ figura debet effè affir

mans, & conclufio particularis. -

. 1. §. Haec lexcontinetur tap.6. ejufâ, lib. Itaque hifyllo

gifini funt vitiofi. ' - -

omne animat vivit :

INullum animal eft planta?
Ergo aliqua planta no* vivit. .
omnis homo eft animal: ; : '
' Omnis homo vivit : ** ' -

- - _ _ - - - - - ,, ,i ' r . .
Omne vivens igitur eß animat. ' ' '
xvII. 'Proprietates que ffllogifmi fecundum ha*.
regula formatis conveniunt, duefant. Prima, Qaod
ex veris nihilfequatur mjfi verum.... . . . -s.T
1. W. Dehac proprietate agit Ariftoteles lib. z. prior.cap.*.*,
itaque, fi ex veris præùiffisféquatur falfà conclufio, figium
eft, vitiofam effe fyllogifmi formam, & peccatum effe ifi ali
guam ex legibus fupradictis.: Itaque hic fyllogifmus,
Omnis homo eß animal: _ v .
Omnis equus eß animal : * •• .
- Omnis equus igitur ef ho»o : ... .s .'
patalogifmus eft , quia conclufio falfa colligitur ex veris prae
miffis : idque, quia utraque præmiffàrum äffirmata eß ih fe
$2da figuta: Si forma $yllogifmi bona fit, nihil vetat ex
falfis Præmiffis veram conçlufìnem colligi, ' Sic in hoc fyl
logifmo,
 IL o • G -1 • c A r. L 1 B. II. 189
omnis lapis eß animal ;
Omnis homo eß lapis:
Ommis igitur homo eß animal :
“formabona eft, & ütraque præmiffarum apertè fàlfà, & ta
men conclufio cft vera : fed hoc cafu contingit. At ex veris
ræmiffis legitimè difpofitis nunquam fequitur falfum.
XVIII. eAltera proprietas ef?, quod ex uno ffl
logifmo reíteformato, plures conclufiones colligi pof
fint, idque vel per converfionem conclufionis, vel
per fubalternationem.
1. %. Haec proprietas traditur cap. 1. ejuf. lib Etenim qui
probavit, omnem hominem effe animal,aut, mullum hominem,
effe lapidem , aut aliquas plamtas effe noxias : is iifdcm præ
fìiffis probabit, aliquod animal effe hominem, nullum lapi
dem eße hominem & aliquod moxium effe plantam; quia con
clufiones illæ , in has convertipoflünt, vel per accidens, vel
.. fimpliciter. Hos modos appellant Scholaftici baraliptom, ce
lantes, dabitis, ut fupra diximus.
I. Subalternatio, five fubfuntio, vel fub fubjeéto contin
git, vel fub medio, vel fub prædicato. Sub fubje&o, cum quis
<x conclufione univerfali,infert propofitionem particularem,
quæ in illa continetur. Veiuti fi qüis probaffét omnem fen
fùm fieri receptione objeéti, indeque colligeret , vifum quo
- que fieri receptione objeéti. Sub medio fit fubalternatio,
cum ex majore uuivcrfali primæ aut tertiæ figuræ , infertur
-
ɤ· quæ fub illa continctur : ut, fi quis cx hoc fyl
ogifmo ,
Omne animal nutritur:
Ommus homo eß amimal:
Ergo omnis homo mutritur :
inferret chamæleontem nutriri. Sub prædicato contingit fub
fumptio, cum ex majore univerfalifecundæ figuræ, infertur
particularis, quæ fub illa continetur ; vcluti fiquis cx hoc fyl
logifmo , . -

Nullum corpus inanime nutritur ;

Omnis plamta mutritur ?
Nulla planta igitur eß inanimis : -•

Infcrrct, lapidcs fion nutiiri, cum fint inanimcs.

19o 1 N s t I r U T I o N u Mi

C A P. VII.
De declaratione fecundæ ac tertiæ figuræ,
per redu&ionem ad primam, & per expo
fitionem,

T H E o R E M A I. |

Q. 1 logifmi prima figura caterisperfe£liores fùnt. Id {

]
\D que duplici de caufa : primo, quia in eâ concludi
|
poffunt omnia genera problematum, affirmamtia, me ]

gantia, univerfalia, particularia: cum in fecundâ |

figura tantùm concludi poffint problemata negantia ;

in tertia, tantum particularia.
C o M M E N T A R r U s.
I. §. Ob hanc caufam dicit Ariftoteles lib. 1. Prior.cap.14.
primam figuram effe &Ausw izn*Magnuxlo ; id cft, aptiffìmam
ad gignendam fetemtuam.
ii. Secunda caufà, ob quam primafigura cateris
perfe£lior habetur, hæc e$t; quod in eâ appareat ne
ceffitas fequelæ ffilogi$tica, ac diítum de Omni & de
mullo : quæ in cateris figuris non ita liquido confpi
ciuntur, quin declaratione indigeant.
1. $. Medium enim in prima figúra, fitu medium , & inter
extrema pofitum eft; ita ut prædicatum obtineat primum ac
fupremüm locum, medium fecundum , fubje&um tertium.
In reliquis figuris medium officio tantum medium eft , fitu
extremum. Nam in fecunda figura, ponitur medium primo
ac fupremo loco, praedicatum fecundo, & fubje&um teft9 ac
infimo : In tertia, ponitur prædicatum primo loco, fubjeétum |
fecundo, & mediuim tertio. Hoc voluit Àrift. cum lib. i.Prior.
cap. 5. & 6. dixit, majus extremum in (ecunda figura eße, |
•rò 7rgòς τύ μάσα xe/p%vov, id eft, quod fitum eß prope me - |
dium ; minus cxtremùm , τὸ 7ro}ότεgoy ~g μέσα , h. €•
quod longius abeff à medio : In tertiâ figura contra majus ex
trcmum cii& vi rjj: reg* & μive, quod Jongius ab / à medio:
 L o G 1 c A R. L 1 b. II. 19r
) minus extremum, τὸ ἐγγύττe9*, hoc eft, quod propius accedis
ad medium.
1. Ob hanc caufam eft , quod fyllogifmus primae figuræ ad
amuffim di&ti de Omni & de Nullo conftru&us,conclutionem
non folum neceffariò inferat, fed etiam tàm evidcnter, ut cui
vis ea fequela pateat: fecus quäm fit in fyllogifmis fecundæ ac
tertiæ figuræ,qui ad amuffim diéti de Omni & Nullo non funt
conftru&ti. Atque hoc nomine dicuntur fyllogifmi primæ fi
guræ perfe&i ; & fyllogifmi fecundae ac tertiæ figuræ,illorum
fefpectu, imperfeéti : âppellatione multum divcrfa ab ea, qua
poftea fyllogifmum dividemus in perfeétum & imperfeétum.
Perfe&us enim fyllogifmus hoc loco dicitur,dcfiniente Arifto
tele , lib. i. Prior. cap. 1. δ μnJayòc diÅAe 7rgoo Je£usv©.
a$ td exnau£ra , 733: τὸ φωÄra, τά άνω αὐor.
Hoc eft , qui prater ea qu« accepta fumt, nulla alia re indi
get, ut appareat neceffitas confecutiomw. Imperfeétus vocatur,
â aegoaJefiusy@ , h iyùs ) raeuâror, d & pò àvayxxjz
4j$ έγύτοιe uírov ágov, οὐ μ$ eíAn3) % 7rgo%agaz.
h. e. qui una re pluribusve indiget, qua quidem per fuppofitos
termimos funt meceffaria, non tamem fumt« fumt perpropo/itio
mes, ut appareat fcilicet neceffitas comfecutionis. Quae res illæ
fint, quibus fyllogifmus imperfeétus indiget, jam dicemus.
111. AJeceffitas comfecuttonis im fyllogifmisfécunde
ac tertiæ figuræ, declaratur duobus modis, redactione
adprimam figuram, & expofitione.
1V. Syllogifmi fecunde ac tertiæ figuræ vel Jetzti
xάς, hocelt, o£fenfive ad primam reducmmtar , five
43. 3 dJwdita, per impoffibile. /

V. Redu£lio offenfiva eff, quæ fit propofitionibus

converfis, vel etiam tramfpofitis.
VI. Redu&tio per impoffibile e$t, quæ fit altera prae
miffarum mamente, & contradicente conclufionis, loco
alterius pofitâ.
VII. /7rique redučtioni inferviunt comfonantes,
quæ in momimubus modorum/ continentar• vIII. (%n-
- • • . -
-
 192 . :: s T I rU r I o NÜ M
VIIJ. Comfomamtes imitiales indicamt modum , -
quemlibet fecundæ ac tertiæ figura , adeum modum,
prima figuræ reducendum effe, qui eamdem habet con
Jomantem imitialem; caefare,cameftres,adcelarent;fe
fìino,felapton, ferifon, ad ferio;darapti,difanis,dati
fi, ad darii; baroco, bocardo, ad barbara. .
IX. Ex confonamtibus mediis motande fùnt hæ qua
tuor, S. P. A4. ( Qaarum S, demotat propofitionem
eam, cui præfigitur, fimpliciter convertendam effe ; P,
convertendam per accidens : Æ4, premiffàs effe tram/^
omendas , alteram alterius loco : ( ffllogifmum re
|ducendum effe per impoffibile.
1. §. Atque hoc exprimitur difticho vulgato;
S, vult fimpliciter verti ; P, vero per accid.
AM, vult tranfpomi; C, per impoffibile duci.
IEx. gr. fit fyllogifmus in cefare :
Cef. Nullus dives eß egenus :
a- Omnis avarum eß egenus :
re. Ergo mullus avarus eß dives :
literaS in prima fyllaba majori præfixa, indicàt earn conver
tendam effe fimpliciter, in hanc, Nullus egemus eß dives. Hac
converfione faéta , & minore & conclufione (érvata, erit
fyllogifmus in celarent. Eodem modo reduciturfefiimo, &
ferifom ad ferio ; datifi ad darii, nifi quod in ferjon & datiß
minor fimpliciter convertenda fit, quia S, minori præfixum
eß.
2. Sit etiam Syllogifmus in darapti,
Da- Omnis virtus e/? ardua :
rap- Omnis virtus eß honeßa :
ti. Aliquod igitur homeßum ef? arduum :
in quo fi pro , ommis virtus eß honeßa, dicatur , Quod
dam honeftum eß virtus, quæ eß converfio minoris per ac
cidens , cui præfigitur P, manente majore & conclufione, e
rit fyllogifmusin darii. Eodcm modo reducitur, felapton
Ad ferio.
3. Sit dcniqucfyllogifmus in cameßret.
 L o G I c A R. L r B. II, 29*
Cam- omne animal ei? mortale,
es- Nullus angelum eß mortali, ;
t£s. Nullus igitur angelus eß animal. -

bi litera M, denotat majorem loco?minofis , & minorem loco

majoris collocandam effe.' Deinde littera S, praefixa minori,
& conclufigni, denotat utramque converteriiam <£ fimpli;
citer. Quibus pera&is, erit taliâ fyllogifmus in celarent ;*'*
Nullus mortalis eß angelù ,
Omne animal eß mortale ;
Nullum igitur amimaleß angelur,
Eodem modo reducitür difamu ad aariífi quod hic non mis
nor,fedmajor, cui S praefixum eft, convertenja fit fimpliciter.
X. Omnes modifecunde ac tertiafiguræ, monfòlum
offemfive, fed etiam per impoffibile áuc; poffumt ad
primam , præter baroco &bocardo, qui hoc tamtum
modo, & non etiam offenfive reducipoffunt, ut indicae
litera C. -

XI. In ßcumdafigurafervatgr major, contradi.

άione conclufionis, in locum mihori;fìffè£ta.
XII· In tertia fervatur mimor, contradi&ione con»
clafionis fuffeäa in locum majoris.
1. §. Atque hoc indicantvulgares verficuli;
Servat majorem, variatque fecunda minorem.
Tertia majorem variat, fervatque minorem. ' J
Ex.gr:* fitOmmus
Ba. fyllogifmus in amimal:
homo eß baroco, *
-

v.

ro- 4liquod vivens non eß amima! :

co. Ergo aliquodvuvems mom eft hömo :
fiforte quis, conceffis præmiffis, neget hujus fyllogifmi cen
£cutionem, quia in cohon videt diâüm de Omini ait deNul
lo, demonftfada erit ncceffitas confècutionis, reliétaque ma
jots , & contradi&ionc conclufionis loco minoris pofita , ab
füida conclufio colligenda in barbara, hoc modô 5 3.
Ommis homo eß amimal ; -

Omme vivens eß homo : A. -

Ergo omme vivems ef? amimal. • •

P vcl coip(ojudice, *££

Hujusfyllogifhi conclufio câ falfa, i. prio
3.94 'INsT 1 TU rI oNÜ M
priore fyllogifmo neceffitatem confecutionis rcquirebat. A
qui hæc conclufio cx præmiffisapertè fequitur : quia infertur
ad normam dicti de Omni. Itaque cum èx veris præmißisin
fyllogifmo bene formato, non fèquatur falfum, néceffe eft al.
teram praemiflarum efle falfàm. At major non poteft judicari
falfa ab eo, quicum nobis res eft: quia fuit in priore fyllogif
mo ab illo conceflà. Relinquitür eigo, ut minor falfà fit, ejuf.
que contradiçtio vera : quia quæ contradicentcs non poffunt
fimul efle falfae. Atqui conclufio prioris fyllogifmi contradicit
minori falfae. Ergo conclutioprioris fyllogifmi eft vera quod
«debebat demonftrari.
3. Si5llogifmus in barococonftct minori fingulari,rcduci
ebct ad darii. Sit fyllogifmus.
Omnis homo eß r/îbilù :
Eucephalus non ef rifibilu :
-
Ergo Bucephalus mon eß homo,
- - - - - • . -
ponaturque conclufionis contradi&io, loco minoris, manen
te majore, & erit ejufmodi fyllogifmusin darii;
- Omnis homo effri/ bilis :
IBacephalus eß homo: -

- £rgo Bucephalum eff rifibilis.

3 Sit etiamfyllogifìus in Bocardo :
4liquod animál non eß homo :
Omne awimal vivit:
- £rgo aliquod vivens non efi homo.
fi fervatâ minöre; cóntrad iάio conclufionis ponatur loco ma- ;
iotisj stitejufmodi fyllogifmusinę.
Omne vivens eff homo ;
4tqui omne animal vivit ;
- Ergo omne animal efi homo.
Hæc conclufio eft falfa;ergo alterutra quoque praemiffârum.
Non minor, §uia in prior§ fyllogifmo concefîà fuit. Si ergo
major falfae
contradicit.
0. Prioris fyllogifmi conclufio eft vera, quæ illi
s. Hoc modo reduci poffunt omnes modi fecundæ & tertiæ
figuræ ad primam:f*!*ptem cum baroco & bocardo,ad barbara:
f!ipe, derepti, & á fimis, ad L. cameffres & ferifom, I
ad •lari ; sefar*,& *%, adferio. Scdrcduâio ofiéífiá eíí
- - - faci
*M L o G r c A R. L r b. II. 16
sit: facilior. Demus tamen cxcmplum unum. aut• alterum: fit 51.
logifmus in cameßres ;
:::;:
i:;;;;
Omme animal eß mortale :
r, : Nullus angelus eß mortalis ;
:;:: Ergo mullus angelus eß amimal ,
:;■:' Ex quo, majore manente, & c9ntradiâione conclufionis Ioco
minòris pofita , fiet ejufmodi fyllogifmus in dari, , -i

Omme animal e/? mortale ;

Aliquis angelus ef? animal :
Aliquis igitur angelus eß mortalis, -

- Sit etiam fyllogifmus in darapti : - A

Omnis virtus ef? ardua : i

Ommis virtus eß honeßa : -

4liquid igitur homeffum ef? arduum s -

fi , minore manent£: contradi&ig conclufionis ponatur Ia.,

majoris, erit fyllogifmus ejufmodi in celarent ; -

Nullum honeftum ef? arduum ;

***, Omnis virtus eß honeßa :
Ergo nulla virtus eft ardua.
XIII. Etfi ffllogifmi primafgere ceteris meliore,
/ìut evidentia çonfecutionis, conditio tamem „Ä
fepe ratiocinantem trahit. ad fecumdam au, ,.,,;„
- figuram , ita ut eadem conclufio mom poffit, eodem me
dio fervatos in prima figura colligi, fime converffame,
' aat faltem non poffit colligi ex premiffis finitâ, g- 4
que maturalibus. - -- - -• • -• &

I. §. Quod propterea moneo, ne quis putet, fecundam &

tertiam figuram pröpterea inutilem effe, quia omnia pröble
matum gencra in pritna figura concludi poffùnt, & quidem
neceffitate , fi non majore, faltem manifeftiore. Sæpe enim
conclufio in prima figura non admittit fyllogifmum, nifiç
Propofitionibus infinitis. Nam fi quis piobiis velit, „iiquid
vivens non effe hominem, per medium animal, ftrucndiis cft
fyllogifmus ejufmodi in baroco. , ••• ••• J •

omnis homo eß animal: • • '-

4liquod vivens mom eft animal: , ,
: ... ' . 4liquod igitur vivens,PnonA eft homo. ' Atj*
. 196 VI N s t I r U T I O N U M
Aut ejufmodi in bocardo ; ,
- aliquod animal non eß homo :
O fame amimal vivit :
Aliquod igitur vivens mom ef? homo. .
Si quis eandemi concIufionem colligere velit in prima figura ,
„fervato eodem medio,eum ncccffeerit mutare praemiffàs fini
tas in infinitas, hoc modo ; e.

guod non eß animal, non eß homo :

Aliquod vivens mom eß animal:
Aliquod igitur vivens non eß homo.
Atqui propofitiones finitae, fimpliciores haud dubièfunt & na
turaliores, quàm infinitæ.
z. Sit etiam fyllogifmus in difami ;
Aliquis homo eft albus :
Omnis homo eß animal:
ζ ^. <uoddam igitur animaleß album
5ic formari qüidem poterit in darii, hoc modo; *
omnis homo eß amimal:
Aliquod album eft homo:
Aliquod igitur album eß animal:
fed quis non videt minorem hujus fyllogifmi, & conclufio
nem, minus naturales effe , quam funt propofitiones fyllogif
mi prioris? Atque hæc de redu&ione.
XIV. Expofitione declaratur neceffitas confecutio
mis in tertiâ figura, cum loco medii univerfàlis, fumi
tur medium fingulare, quodfub illo univerfàli contime
tur, ad colligendam eamdem conclufionem.
* I. §. Ex. gr. fit fyllogifmus in datiß,'
• . . Omnis homo poteß errare : . .
Aliquis homo eß Philofophus :
Aliquis agutur Philofophus poteß errare :
fi quis de hujus illationis neceffitate dubitet, fumatur medium
fingulare, puta 4riftoteles loco hominis, & erit ejufmodi fyl
* Jogifmus expofitorius.
4riftoteles potuit errare ;
4rffoteles fuit homo:
Èrgo quidam homo potuit erraro.
* .. Hacc
 -- ------

- L o G r c A R. L I B. II. I

Haesillatiosyidentior eft, quia habet medium fenfibile, qíá

conformis eft huic cvidentiffimo axiomati;. Qu«cumquā.j.
dem fingulari congruumt, ea inter fe quoqne congruumt.
23 Syllogifmi fecundæ figuræ noii déclarantür expofitio
ne, quia medium in fecunda figura debet prædicari: at íingula..
re naturaliter non prædicatur, fedtantum fubjicitur. Atque
haec de gencfi ,five de ratiqne ftruendi fyllogifmos.

C A P. X.
De inventione medii accommodatâ ad
figuras & modos.
- TH E o R E Ma I.
&quitur ivroeta , five ratio inveniendi medium i
doneum, ad conclufionem in qualibet figwra &mo
nmodo colligendam.
- C o M M E N t A R 1 u s.
1. $. De ivzeewa, fivc de ratione inveniendi medii termini
agitur hoc loco, non quatenus ea ad veritatem & falfitatem ,
aut ad ncceffitatem & contingentiam conclufionum pertinet
(fic enim de illa agemus in fpeciali confideratione fyllogifmi)
fed qüatenns fpe&atad formam fyllogifticam, & ad figurarum
ac modorum diverfitatem. Hoc modo difputat Ariftoteles de
medii inventione lib. 1. Prior. cap. z6. ufque ad cap. 32.
II. Inventio idonei medii confiffit im pracogintione
comclufionis , & in collatione medii cum partibus
quaftionis.
III. In conclufioue fpeétanda ef? quantitas & qua
litas : idque ut appareat, in quibua figuris, ac modis
illaprobari ac refutaripoffit. - -

1.$, Quod in pluribus figuris & modis probari poteft, illud

eft probatu facilitis, quam id quod in paucioribus probari p9
teft. Itaque univerfalis affirmáns probatu difficillima eß,quia
poteft tantum probari in barbara. Proxima eft univcrfalis n$*
gans, quæ probari Potcft in tribus mgdis, in celerant cef££
 398 - ' I N s r 1 T u T 1 o N u M .
' cÄmeftres. Tertia particularis affirmans, quae poteft probari
in quatuor modis , in darii,darapti, difamis, &• datji. Om
nium probatu facillima eft particularis negans, utpote quae
robari poteftin ferio, feftimo, baroco, felapton, bocardo, feri
ám. Similiter, cujus oppofitum in pluribus figuris & mo
dis concludi poteft, illud eft refutatu facilius, quam id , quod
in paucioribus concluditur. Itaque univerfalis affirmans
refütatu eft facillima. Refutatur enim probatione univerfalis
aut particularis negantis,quod fit in novem modis,in celarent,
cefäre, cameffres, ferio, feftimo, baroco, felaptom, bocardo, feri
fom. Proxima eft univerfalis negans, quae rcfutatur in quinquc
imodis affirmantibus ;in barbara,darii,darapti,difamis, datiß,
Particularis affirmans fequitur, quæ refutatur in tribus tan
tum modis, in celaremt, cefare cameßres. Particularis negans
difficillimè refutatur, idquc in üno tantum modo, nempe
δarbara.
IV. • %edium cum utroque extremorum com
parari pote$#, ut antccedens, at confequens , & me
repugnans.
V. Afedium dicitur antecedens, cum in enuncia
tione affirmata fubjicitur ; confequens, cum in enun
tiatione affirmata prædicatur; repugnans , cum fub
ficitur aut prædicatur in enunciatione negata.
1.§. Hinc facile eft colligere,cujufmodi medium figura que
que ac modus poftulet. In barbara &• darii,medium eft ante
cedens praedicati, & confequens fubjeéti: in celaremt, ferio,ce
fare.f.ffimo,repugnans prædicati& confequens fubjc&i:in ca
peffres & baroco,confequens prædicati & repugnans fubjeéìi:
in darapti,difamis,& datiß, antecedens utriufque extremi:in
flapton,bocardo,& ferifom,repugnans prædicati & antecedens
fubjeéti. Si medium fit confèqùens praedicati & antecedens
fubie&ti, erit fyllogifmus indireétus in primâ (vulgo in quartä),
figura : fi fit repugnans utriufque extremi, erit Éaralogifmus
£x duabus negantibus : fiantecedens prædicati , & repúgnans
fubje&ti, erit paralogifmus cx minorenegante in prima,aut in
tertia figura: fi denique fit confequens utriufque extremi,erit
Paralogifmus ex duabus affirmantibus in fecünda figura.
*.ilæc doctrina pawciffimis vocibus doccturâ Scholafticis,
{ia-* •*-'
 L o G I c A R. L I p. II. . *
ficut figurarum modi; fed quarum ufum difficulter intelligas.
Earum vocum ratio facilior eft, quæ hoc difticho contineúr.
• Per NAPCAS, NIPCIS, vel NIPIS , REPCESE,
CEPRES
Et ROPCOS, COPROS, NOSROP medium in
e. venis omne. - - -

In quibus vocibus confiderandæ primum funt vocales A, E, I,

O, quæ qualitatem & quantitatem conclufionis confueto va
lore denotant:deinde cónfonantes N,c,R,S,P: quarum N, de
notat antecedens , C, confequcns : R, repugnäns ; S, fubje
&tumj P, prædicatum. Itaque, fi probandaTit conclufio uni
verfàlis affirmans, NAPCÄS indicabit fuis confonantibus
N, P,C,S, medium requiri, quod fit antecedens prædicati, &
confequens fubje&i : fi particularis affirmans, `NIPCIS in
dicabit medio opus effe,quod fit antccedens prædicati & con
fequens fubje&i ; NIPIS , qüod fit antecedens utriufque
extemi. Si univerfalis negans, ex voce REPCESE depre
henditur medium debere effe repugnans prædicati & cohfe
quens fubje&i , & fit de cæteris.
' 3. Pro exemplo, fit vulgatum problema,. Am voluptas
fit boma ? Quæré primum confequentia ptaedicati, eligemdam,
conducibile ; deinde antecedentia, felicitas , /amitas , &c.
Denique repugnantia, fugiendum, turpe, &c. Quære etiam
confequentia fubjecti, tranquillum , fecundum maturam :
deinde antecedentia : voluptas ex Mufica ; denique repu
gnantia, moleßum, labor, &c.Fiat nunc conclufio univerfalis,
Ommis voluptas eß boma.Ea reperitur in NAPCAS duntaxat.
quæ vox indicat medium debere cffe antecedens prædicati &
confequens fubje&i.Sumatur verbi caufa fecundum naturam,
& erit fyllogifmus in barbara : Quicquid effecundum natu
ram eft bonum : Omnis voluptas eß fecundum maturam: Ergo
omnis voluptas eß bona. Si concludi debeat , aliquam
voluptatem effè bomam ; ex voce NIPIS, fumi debet antece
* dens utriufque, puta voluptas , mufica eritque fyllogifmus
in darapti , difämis aut datiß : ut, Omnis voluptas mufí
£a eft bona : Omnis voluptas mufica eß voluptas : ergo qu«-
4am volupta, eff bona. - * ..
. Addarìus diagramma, in quo haec doârina apertè confpi* •*
Clatur. -

' r- - *. - P 4, %T) IÆ
----

£35 •J ' I N s T I r U T I o N u Mi

Atque haec de ratione ftruendi fyllogifmum , & modo me

dium tcrminum inveniendi.
 L o G i c a x. L 1 •. II. 231
C A P. XI.
De Indu&tione, Enthymemate,
- & Exemplo.
T H E o R s M a I.
S ciebus.
vpereff, ut agamus de ffllogifmi divifione &ffe
lI. Syllogifmus quimque potiffimum modis divid;
poteff: Primò in ffllogifmum ßriftè & propriè di£ium,
& in ffllogifmum i% irayayii;, id eff, ex induétione:
Secundò in ffllogifmum perfeëtum, & imperfe£tum:
Tertiò infimplicem & compofitum : Quartò in pu
rum & modalem : Quintò denique in dire£tum , &
indire&tum.
C o M M E N T A R r U s.
1. §. Syllogifmus eft cx rwv a&s ô, five ex eorum nume
ro, quæ fuis fpeciebus inæqualiter communicantur. Itaque.
quae ha&enus de ę di&a funt,ea de fyllogifmo ftriétè
& propriè di&to, perfe&o, fimplici, puro, & direéto, præci
puè intelligenda funt: de induétione, fyllogifmo imperfe&o,
compofito, modali, atque, indire&o, fecundariò tantum,
ac quatenus ad primariae fpeciei naturam accedunt.
. 11I. Syllogifmus ßriété & propriè diétus eff, in quo
extremum de extremo per medium colligitur.
i IV. Ezray&% {g\ 3 i3 i7ray&y% QvAAoyuo uã: &iv, .
êv § 43. τά άτíge Sátsgov dxgor τψ μάτω (vWoyi&3).
Hoc eft, Indu&tio, & fyllogifmus ex induétione e$, im
qua alterum extremum per alterum de medio conclu
ditur. Induëtio definitur etiam , »â jj' va%μας-«
á té zz$%Aε ἐφοσΘ, id eft, progreffio àfingulari
bu4 ad univerfalia. -

1. §. Indu&io di&ta eß, quia ab iis, quæ certo funt *' '*^-
ris animum inducit ad crcdcndum,
- -
quod inccrtuna cit ' '*
To e _i - v.
--s

£o6*J1 N s T 1 r u r 1 o N u M
ύε

|
!
Atque haec de ratione ftruendi fyllogifmum, & modo me
di um tcrminum invcnicndi.
 L o G i c a x. L 1 s. II. 2si
C A P. XI.
De Indu&tione, Enthymemate,
& Exemplo.
T H E o R s M a I.
S ciebus.
vperef?, ut agamus de ffllogifmi divifione &ffe
II. Syllogifmus quimque potiffimum modis divid;
poteff: Primò in ffllogifmum ßri{fe cô- propriè di&ium,
& in ffllogifmum i% irayoy$is, id eff, ex indu&ione:
Secundò in ffllogifmum perfeétum, & imperfe£tum:
Tertiò in fimplicem & compofitum : Quartò im pu
rum & modalem : Quintò denique in diretium , &
indire&tum.
C o M M E N T A R r U s.
1. §. Syllogifmus eft c* r J, a&s ô, five ex eorum nume
ro, quæ fuis fpeciebus inæqualiter communicantur. Itaque.
quae haâenus de ę di&a funt,ea de fyllogifmo ftriétè
& propriè diéto, perfe&o, fimplici, puro, & dire&o, praeci
puè intelligenda funt: de induétione, fyllogifmo imperfe&o,
compofito, modali, atque, indire&o, fecundariò tantum,
ac quatenus ad primariæ fpeciei naturam accedunt.
III. Syllogifmus ßriété & propriè di&tus eff, in quo
extremum de extremo per medium colligitur.
IV. Ezraywy} xgà 3 i3 i7raywyíis CvÃAoyuo uã<?3iv, .
èv § 43 rê ítíge 9&rsgov dxgor τψ μάτω (V\Aoyi&3).
Hoc eft, Induëtio, & fyllogifmus ex induétione e£*, im
qua alterum extremum per alterum de medio conclu
ditur. Induëtio definitur etiam , #»aì jj' va%p*g-«
á té zz$%A« £poJ©-, id eft, progreffio à fingulari
bu4 ad univerfalia. .
1. §. Indu&io di&ta eß, quia ab iis, quæ certo funt *' ''^-
ris animum inducit ad crcdcndum, quòd inccrtuna cit. ' ' *
- To .- . •
 2O2 IN s T I T U T I o N U M ;
&tio (inquit Ariftoteles lib. z. Prior. cap. 23.) colligit extre
mum , nempc majus hoc eft, prædicatum, de medio, per alte
rum extremum, nempe minus, five per fubjeétum, eaque om
' nia, quæ fubjeéto funt fimilia. Itaque induétio quodammodo
fyllogifmo oppofita eft. Nam in fyllogifmo colligitur extre
mum de extremo, hoc eft praedicatum de fubje&o,per medium,
Non tamen hinc fequitur, medium in conclufione poni, cum
induétioformatur. Medium enim dicitur in definitione indu
άionis, non quod conclufionem arguit, fed quod fuá naturâ
medium eft, quodque in fyllogifmo ftriáé diéto , argumen
tum cffe debuiffèt. Sumamus tres terminos,Ex. gr.longevum
effe : vacare bile: homo,equus, afinus. Si quis naturae du&um
fequeretur,probaret,hominem, equum, & c.longevos effe, quia
vacamt bile : ifque effet fyllogifmus propriè & ftri&é diétüs,in
quo prædicatum,longavum effe, probatur de fubje&o homine,
equo , afino, &c. per medium, vacare bule. At in induétione
probatur animalia qu« bile vacant, eße longæva ; quia homo».
* equu4 , affmus , &c. fùnt longævi. Atque hoc cft Ariftoteli,
extremum de extremo per medium colligi.
2. Cum induétio lib. r. Top. cap. 1 I. definitur progreffio à
/ìngularibus ad univerfalia,definitionis verba non funt nimis
ftrictè accipienda. Nam quae funt fpecies induétionis, ut re&è
obfevat Rud. Agricola lib. z: cap. i8. de Inv. Dial. una, quâ
ex fpeciebus colligittir genus, aut ex fingularibus, univerfale:
altera, qua ex partibus Concluditur totum. Vtriufque exem
pla paffim funt obvia apud bonos Scriptores. Sic probat Ari
ftotehes,lib.8. Eth. c. 1. amicitiam omnibus hominibus necef
fàriam effe : quia divitibus eâ opus eft ad exercendam benefi
centiam, & ad confervandam profperam fortunam ; pauperi-*
bus ad perfugium, & ad fublevandam egeftatem ; fenibus, ut
colantur, utque quibus rebus gerendis ipfi intereffe non pof
funt propter infirmitatcm , eæ tranfigantur ab amicis; adole
! fcentibus , ne peccent ; iis , qui in vigore ætatis funt, ad res
praeclarè gerendas. Hæc eft induétio prioris generis, eaque
propriè citprogreffio à fingularibus ad univerfàle,aut faltem à ,
minus univerfalibus, ad univerfalius. Exemplum pofterioris
indu£tionis fuerit, fi quis probet , totam fcfipturàm facram
effe %w&svr,quin Lcx,Prophctae, Evangelia & fcripta Apo- *
fto
-
 IL o G 1 c A r. L r B. II. 2o3 ,
{tolorum 5 funt divinitus infpirata. Haec indu&ionis fpeciés
impropriè dicitur progreffio à fingularibus ad univerfale_.
V. Qt induífiofirma fit, enumerari debent omnia
fingularia: ut ex tis univerfale ; aut omnes partes,
ut ex iis concludatur totum .,
VI. Vel, fi illud nimi fit mole$tum, po$t plurium
fingularium, aut partium emumerationem, fubjicien
adum e$f, cæterorum effe eandem rationem , aut fi
mile quid. •,

. 1. §. Sic Horatius, probare volens, nullos homines fuá for

te contentos effe , poftquam dixiffet ; nequc mcrcatores, ne
que milites, neque agricolas ; neque jurifconfultos fua forte,
contentos effe, indu&ionem claudit, hoc modo,
Catera de genere hoc (adeo funt multa) loquacem
, Idelaffare valent Fabium.
VII. Induétio evertitur, cum diffimile caeteris ex
emplum exhiberi pote$t: idque ἐνς σοις , hoc eft, in
ftantia dicitur. - -

1. §. Ex. gr. fi quis colligat , quamlibet corporis partem

amputandam effe, fi ita malè affeétâ fit, ut de illius falute ne
mo fperare poffit , & periculum fit , ne totum corpus fua lue
inficiat 5 quia pes, manus, auris, in ejufmodi eventu amputan
da eft : refponderi poteft, in cæteris partibus , quæ prætereun
tur, diffimilem effe rationem. Nam ridiculum foret', etiam
caput amputare, reliqui corporis fervandi caufa. Et, fi capitis
quoque mentio fuiffet faéta in indu&ione ; nemo concefsiffet,
iilaiii partem, etfi male affeétam, amputandam cffe. Atque
hæc dc prima fyllogifmi divifione.
VIII. Secundò, dividitur ffllogifmus im perfe£tum
& imperfe£tum. Syllogifmus perfeëtus eft, in quo nul
la pars defideratur. . .
IX. Imperfe&iua, in quo defideratur aliqua pro
pofitio , ut enthymema ; vel pars argumenti, ut ex
emplum. . -

i.§. Ariftoteles paffim recenfet quatuor argumentationum

fpccics, fyllogifmiim, induâioncfì, cnthyíicma , & É.
 2o4 IN s T 1 r U r 1 o N v M
pluim.Enthymema ait effe imperfe&um fyllogifmum;& exem
plum, imperfeétam indu&ionem.Tum diale&icum uti fyllo
gifmo & induâione; Rhctorem, five Oratorem, enthyme
Ìiìate & exemplo. Etfi enim orator fyllogifmo etiam utatur
& induétione ; magis tamen gaudet enthymematibus & exem
plis, tum ut celet artificium ; tum ne videatur auditorum in
genio diffidere, quafi neceffe fit cum iis agi, veluti cum igna
fis rerum vulgatiffimarum.
• X. Enthymema eff ffllogifmus alterâ propofitione
tr£4/1C4t//$.

XI. Itaque conffat duabupropofitionibusquarum,

prior vocatur amtecedens,pofferior confequens.
XII. Si fubječtum confèquentis poniturim antece-.
dente,fuppreffa eff major:fi prædicatâ, minor. Otrum
vis accedat, enthymema poterit reduci ad ffllogif
mum categoricum, additâpropofitione, quæ omiffa eß.
XIII. Si nequefubje£tum neque prædicatum confe
quentis in antecedente eß, major fuppreffa eft : eaque
addita , reducitur enthymema ad ffilogifmum hypo
theticum.
1. §. Enthymema dicitur «% ab c*%vuioua/, ideft, cogito,
quia altera propofitio voce exprimitur, altera cogitanda relin
quitur. fn hoc enthymemate, Avarum eget;Ergo ávárus non eß
dives: ponitur fubje&um confequentisin antecedente ; ex quo
colligitur dccffe majorem : qnâ additâ, erit plenus fyllogif
mus, hoc modo, Nullu4 dives eget : Omnts avarus eget : Ergo
mullum avarus eft dives Aliud:Qui mon peccat,non eß autor pec
cati ; Ergo Deu4 non e/? autorpeccati: hic praedicatum confe
quentis in antecedente expreffum eft , ergo deeft minor :
quâ additâ, erit talis fyllogifmus , Qui non peccat , non
ef? autor peccati : Deus mos peccat : Ergo Deus mom ef?
sutor peccati. _Addamus tertium , yirtus efficit felices ;
£rgo, vitium efficit miferos ; hic neque fubjeéîum , neque
Prædicatum confequentis exprimitur in ahtecedente : 'ex
guo fçquitur maiorcm dceffe, quâ additâ, erit fyllogifmus
hypotheticus, ad hunc modumi : si virtus felices ìfficit.
* vitium efficit miferos , sed virtus efficit felices 5 Ergo vicium,
• : ^--^
 L o G I c A r. L 1 b. II. 2o5
2. Ariftotelcs l. I.Prior.c.27. definit enthymemahoc modò:
Éw$$umud $i ov\oyiauò, grajcià eìvìtar £ qnaeiar.
h. e. Efihymema eß ßllogifmum imperfeäum ex virifimilibus
&• fignis. Haec definitio non convcnit enthymematiper fe ac
ratióne formae, fcd tantum ratione materiæ : ideoq; non omni
enthymemati convenit, fed tantum enthymemati Rhetorico.
Quiä enim Diale&tici frequentius utuntur fyllogifmis, quäm
enthymematibus. Rhetorcs contra frequentius ütunturefithy
mematibus , quàm fyllogifmis: faétum eft , ut Ariftoteles iila
folum enthymemata fua definitione complexus fit, quæ Rhe
toribus in ufu funt : qualia funt ea , quæ argumentum petunt
ex loco verifimilium, & fignorum.
3. Quintilianus lib. 5. cap. I o. vertit enthymema, com
mentum , five commentationem : idquc dicit triplicem
habere intelleäum : unum , quo omnia mente concepta
fìgnificat: alterum , quo fententiam cum ratione: tertiùm,
quo certam quamdam argumenti conclußonem , vel ex repu
gmamtibus. Ciceroni in Topicis ad Treb. enthymema eft qu«-
libet fentemtia , fed imprimis ea, qua ex contrariis confi
citur, quia videtur acutiffima : ut , Eam quam mihilac
r.
cu/as , damnas : bene quam meritam eße auiumas, dicis
male mereri.
XI V. II*g*e*yug &i, '&tay tj uiC» τὸ diago»
£7r&gxov Jetz$% % τά όμοίε τύ αείτα. Hoc ett.
Exemplum eff, quando extremum medio ineffè offen
ditur , perfimile tertio. !
1. §. Hoc eft,quando majus extremum, five praedicatum,
colligitur ineffe medio Per exemplum aliquod,quod fit fimi
lc tertio, hoc cft, fubje&o. Conftat enim cxcmplum quatuor,
terminis, ex quibus fiunt quae ratiocinationcs; una pcrfe&a,
in qua ex majore univerfali, colligitur aliquod particularc:al,
. terâ imperfe&a,in qua ex particuIari, quod finiile eft fubje&d
conclufionis illatæ, colligirur univerfa propofitio » quae con+
tinet fimilitudinem utriufque rei particularis, quaeqüe fuerat
major primæ ratiocinatiohis. Ex. gr. fit majus extremum ,
perniciofì effe; medium, inferre bellumfinitimis: minus extre
. mum five fubje&um, Athenienfes imferre bellum Thebamis; fi
milc
•.
minori cxtrcmo, five fubjc&o , Thebamos inferre u!;*
- P/»a-
i
…
2o6 IN sT r ru r 1 o Nu M , . .
Phosenfibus Ex his fiat exemplaris argumcntatiotalis ; Finiti
mis infèrre bellum eß permiciofum : Atqui f 4thenienfes infe
runt bellum Thebant, finitimis bellum imferunt; ErgoßAtheni
enfes inferunt bellum Thebanis , eíí perniciofum. Addatur
hüic rátiocinationi exemplum , eoque confirmetur pro
pofitio major : Permiciofum fuit Thebami, inferre bellum
Phocenfibus : Atqui illud erat inferre bellum fimtimis : Ergo
bellum inferrefinitimus eft perniciofum. Hic jam concluditur
prædicatüm de medio, per aliquid fimile fubjeétopræcedentis
fyllogifmi. - - - -

2. Exemplum non concludit necefTario,ideoque non effi

cit certam notitiam, quia progreditur à particulari ad univer
fale: perfuadct tamen & generat opinionem,idque ex hoc fun
damento, Similibus fimilia convenire confemtameum ef?. Sed
tum demum perfuadet, fi exploratum fit , medium conve
dirc fubjecto, nempe, Athenienfes inferre bellum Thebamu,
effe bellum inferrefinitimis, & prædica,um convenire ei,quod ,
eft fimile fubjeéto, permiciofum fuiffe Thebanis inferre bellum
Phocemfibus. -

3. Exemplum habet rationem partis ad partem , quia ex

uno particulari notiori, alterum colligitur, quod ignotius eft,
Neque vero hoc pugnat cum tradita definitione,in qua dicitur
ymajus extremum de medio probari,ac proinde inferri conclu
fioncm univcrfalem ex particulari : quia non monftratur in
exemplo univerfa propofitio propter fe, fed ut ex ea alterum
particularc fimile colligatur. -

4. Exemplum definitur à Quintiliano, lib. 5. cap. 1 r. rei

gefta, aut ut geffe, utilis ad perfuadendum id, quod intemde
ris, commemoratio. Unde duo funt exemplorum genera, refte
`Ariftotele, lib. z, Kh. cap.zo. unum,cum res præteritas com
memoramus ; alterum, cum ipfi fingimus aliquid ut geftum.
Hoc genus iterum in fabulam & parabolam dividitur. Atque
* hoc modo fumitur exemplum â Rhetoribus , & quidem pro
£priè Logicis exemplum cít omne id, quo rem fingularcm a
Ilia fimili re probamus. -

.
· · CA P.
 * L o G 1 c A r. L 1 p. II. 2oy
C A P. XII.
.. De fyllogifmo hypothetico disjun
ivo & relativo.
T H E. o R E M a I.
^T^Ertio , divtditur fflogifmu, im, fimplicem &
compofitum. Syllogifmuì /ímplex ef?, qui meque
É
conftat propofitionibus compofiiis, neque implures ffl
logifmos refolvi poteff. -

II. (ompofitù , qui ex altera velatraque præmi£

farum compofita, vel etiam expluribus fflogifmis con
flatus eß. -

III. $yllogifmus ex altera vel utraque præmiffà

rum compofita conflatus, veleff hypotheticus, vel dis
junétivus, velrelativus.
IV. Syllogifmus hypotheticum eff, cujus major, aut
minor, aut utraquepropofitio ef? hypothetica.
V. Si ßlamajorfit hypotheticâ, concluff, ef? cate
gorica: at fiminorhypotheticafit, neceffe ejî co%clufio.
nem quoque hypotheticam effè. `;

C o M M E N T A R r u s.
1. $. Quemadmodum omnis enunciatio compofita vulgò
hypothetica nuncupatur; ita etiam appellatur omnis fyllogif- '
mus hypotheticus, qui ex altera, yel utraque propofitione
compofitâ, conflatus eft. Arißotele fyllogifmus iá êzo9iasas
£ft fyllogifmus indireétus, cujus fpeçiesîa fyllogifmus 3, 2
£v**ls , id eft per impoffibile, üt viâere cft lib. 1. Prior. cap.2 3.
' de quo nos agimus çap. 14. Adjiciamus exempla ; -

I. % Deus eft » mundus regiturprovidimtia;

4tqui Deus eß :
' Ergo mundus regitur providemtiá. -

<2• £<uicquid nutritur, habet partes heterogemeas :

4tqm / lapis vivit, mutritur. -

Ergo ß lapis vivit, habet partes hurgentat, Sí

2c8 I N- S t I T U T I O N U M.
3. si homo fentit, etiam vivit :
Atqui fi homo eß animal, fentit :
Ergo ß homo eft animal, etiam vivit.
VI. Syllogifmihypothetici habentisfolam majorem
hypotheticam, duofùnt modi bene concludentes : prior,
apofitione antecedentis adpofitionem confequentis ; al
tér, à remotione confequentis ad remotionem antece
dentà. * -

VII. Titidem funt modifallaces prior, à remotione

antecedentis, adremotionem confequentis $alter à po
fitione confequentis, ad pofituonem antecedemtis.
1.§. Ponere antecedens aut confcquens, eft illud affumere
fervatâ qualitate : hoc eft, affirmatum affirmare, aut negatum
negare. Removere antecedens aut confequens, eft illius con
tràdi&ionem affumere, hoc eft, affirmatum ncgare;aut nega
tum affirmare contradiétoriè ; Ex. gr.
1. Si homo fentit, eff animal,
4tqui homofemtit :
Ergo homo eß animal,
2. % lapides vivumt, mutriumtur :
4tqui lapides mon nutriumtur :
Ergo lapide; mom vivunt.
Horum fyllogifmorum pfior procedit äpofitione antecedentis
ad pofitioncm confequentis,'hoc eft, aflumitantecedens ma
joris hypotheticæ, indeque infert illius confequens: pofterior
roceditàremotione confequentis ad remotionem anteceden
tis , hoc eft , affumit contradiétionem confequentis, indeque
ipfcrt contradi&ionem antecedentis. In difpütationibus fu
demus compcndio , & cùm volumus ex antecedente inferre
confequens, propofita majore, dicimus. Atqui verum eß ante -

cedens, ergo & confequens: vel, Atqui verum eßprius , ergo

etiam pofferius. Si volumus ex confequente colligere ante
cedens , dicimus, Atqui falfam confequiens , ergo &• antece
dems : vel, 4tqui falfum poßerius, ergò etiam prium.
2. Addamus exemplafyllogifmorüm vitioforum,
1. Si planta eß amimal, vivit --
4tqui planta non eß animal: • •
Ergoplanta mom vivit. . _ *- 4. S;
 - L 6 g 1 c A R. L 1 B. ft. ácj
• 2. Si planta e/? animal, vivit ;
4tqui planta vivit;
3. Ergo planta eff ammal. . . - , , :
Horum fyllogifimorum prior vitiofus eft, quia procedit ä re
motione antcccdcntis ; poftcrior, quia proccdit à pofitioné
êonfequentis.
3. Scd & hic vitiofus eft ; . . -

& omne animal eß rationale, omnis ętiam be/lia eß ratio

malis :
Atqui mulla beftia eß ratiomalis :
Erga nullum animal eß rationale. · · · ·· ·· ·

aufa peccati eft, quod minor contraria fit cohfejuenti, &

çonclufio contraria fit antecedenti, non contradiéîoria. De
bebat enim inferri, Ergo aliquod animal nom efi ratuomale.
Hoc enim cft removerc antecedens, ut diximus. . . .
VIII. Si idemfit fubjeítum antecedentis & bomfè
quemtis in majore hypothetucâ , fjllogifmus hypotheti
-
- -
- -. -
-
- :

cus fieri poterit categoricus & fimplex, adjeéto , cum

conditione S 1, communi antecedemtis & confequen
tis fubjetto. - • • -• • • _ , *

1X. Et ffllogifmus à pofitione antecedentis, erit in

prima s â remotione confequentis, in fecunda figura.
1. §. Sint exempli locofyllogifmii illi duo , quos dixi fu
prabene concludere : horum prior , erit in primâ ; alter ; in
íccunda figura. ficum particüla S 1, fubjeäum conclufionis
dctrahatur, hoc modo, -

1. Omme fentiems eff ahimal:

Omnis homo femtut :
Ergo omnis homo eft afiimal.
2. Omme vivems wutritur:
INullilapides mutriuntur:
, , Ergo mulli lapides vivunt... .:.: ., . ' ;-.-

. 2. Atque hinc liquet, cæteros modosfyllogifmorum hypo

theticorum vitiofos effe. Si enim fyllogifmus à remotione an
tecedentis, fiat categoricus, erit paralogifmus ex minore ne
gata in figura primâ: Si fyllogifmus â Fofitione cgnfequeftis.
fiat categoriciis, crit paralogifmus ex duabus affirmántibus
- -
.-^.:-:-:-:~* .'
**
. .
ia £caliá figura. Sini cxcmpli igco duo fyllogi(aiivij?
 2IO I N s T I T U -r m o N v M -

quos fupra propofui ; ex iis fient categorici, hoc modo : •

1. Omme amum al vivit:
“Ut qui planta mom eft animal:
Ergo planta mom vivut.
2. Omne amimal vivit :
Atqui omnis planta vivit :
Ergo omnis plamta eß animal. -
• X. Si aliud fit fùbjeëtum amtecedentis, aliud com
fequentis in majore , & prædicatum idem, fjllogifmus
hypotheticus, poterit quidem fieri sategoricus » fed
non poterit fieri ffllogifmus fimplex.
XI. Si etiam prædicatum diverfum fit , me cate
goricus quidem fieripoterit ex iifdem terminis.
, 1. §. Hic enim fyllogifmus,
' Si Abraham jußificatus eft ex fide, mos quoque ex fide ju
ffifieabimur.
.4tqui Abraham jußificatus eft ex fide :
Ergo nos quoque juftificabimur ex fide :
poterit quidem ficri categoricus, fed qui habcat majorem par
tium relatione compofitam: ut ,
£<uomodo juftificatus eß 4braham , eo modo mos quoque
jufficabimur : -

-Atqui Abraham juffificatus eff ex fide :

Ergo nos quoque ex fide juftificabimur.
At hic fyllogifmus. -

$i ex lege eßjußitia, Chrißusfru£fra mortuus eff:

4tqui Chriftus monfrußra mortuus eß:
Ergo ex lege mom eff juffitia.
nullo pa&o poteft fieri categoricus : quia medium quod affu
mitur ad probandam concluûonem, non eft fimplex, fed inte
gra haec enunciatio , Chriftus fru£fra mortuus ait, ac proinde
{unt in eo quaruor termini, juítitua, effe ex lege, Chriftus, fru
- #ra mortuum eße. At in fyllogifmo categorico non poffunt
<lie quatuor terimini fimplices. iii quo difféita fyllogifimo hy
- •pothctico , qui poteft cx quatuor terminis fimplicibus com
_ * Poai , fcd ita tamen, ut duo corum coalcfcant in chunciatio
- - - - i - nefm .
-
 L o G 1 c A R. ; L I b. II. 2 II ;
nem , quæ eft terminus complexus, & tota fumitur, ut me_
dium, eodemque munere fungitur in fyllogifmo hypotheti
co, quo terminus fimplex in fyllegifmo fimplici. -

z. Ex quibus liquet fyllogifmos hypotheticos non effe

rejiciendos, imo faepe effe neceffarios. Interim præftat in
ter difputandum , fi fieri poteft , adhiberi categoricos, quia,
fi forte confequentia fyllogifmi hypothetici à refpondente
negetur , ejus probatio difficilis eft , & multis verbórumam.
bagibus involuta.
XII. Syllogifmus disjuniiivus e$t, cujus major eß
propofitio disjunétiva. s*

XVII. Quae, fi conßet duobas membris immediatè

oppofitis, procedi poteff a pofitione alterutrius mem
bri, adeverfionem alterius : aut ab everfione alteru
trius , adpofitionem alterium.
1. $. Ex. gr. ex hac pofitione, Aut dies eff, aut mox, inferri
poteft, $ed eß dies , ergo non eß mox: vel, Sedeff mox, ergo non
eft dies : vel, $ed nom eß dies, ergo eß mox, vcl, $ed non eß mox,
ergo eß dies.
XIv. Si major habeat plura membra duobus , cae
teris fùblatà , quod reliquum eff, concluditur.
' 1. §. Ut, Aut hyems eft,aut a£tas,aut ver, aut autumnur,
-Atqui hyems non e$t, neque autumnus , neque «ßas :.
Ergo ver e£f.
Si membra propofitionis disjun&ae non fint oppofita, aut
non plenè enumerata, fyllogifmus eft vitiofus: ut in hoc fyl
logifmo, -

4ut 3urifconfultis eß, aut Medicua, aut Philofophus ,

Sed mom ef? furufconfultus , meque Medicus :
Ergo e/? Philofophus. •
Ubi illatio vitiofà eft , quia Jurifconfultum, Medicum, Phi
lofophum effe , non funt oppofita. Idem enim & Jurifcon
fultüs effe poteft & Medicus, & Philofophus. Tum membra
non funt plene enumerata. Poteft enim aliquis nihil iftorum
omnium effe ; qui aut doéìus non fit, aut ctiam Thcologus
fit , aut Philologus.
Q_2 XV. Cam.
212T I. N $ *r I T U r I o N Ü Ít
XV. Cum remotis ambobus vel omnibus, memì
bris, removetur totum, e# ffllogifmus ab enume
ratione partuum.
1. §. Ex. gr. Qui injuriam facit , is facit aut furto ,
aut adulterio, aut contumelia, aut tali aliquo modo:
- Sed memo fua furatur » aut feipfum adulteratur, me
que afficut contumelia :
Ergo nemo fibi facut injuriam.
XVl. Syllogifmus disjunélivus, fit hypotheticus •

cum major disjunéta , fit hypothetica.

1. %. Ex. gr. hæc propofitio, aut dies eß aut mox , mu
tari poteft in hypotheticam , hoc modo $i dies e#, non eß
mox ; Si mox mom eff, eff dies.
XVII. Syllogifmus relativus eff, cujus major par
tium relatione compofita e$t. -

Ut, “Ubi eß Chriftus, ibi etiam eruntfideles :

Atqui Chriítus e$t in cælo :
Ergo fideles quoque erunt in cælo.
PIuc pertinent fyllogifmi proportionales: Ex. gr.
“Ut fe habent duo ad quatuor,ita /e habent tria ad fex:
Sed duo fe habent ad quatuor, ut dimtdium ad totum:
Ergo tria fe habemt ad fex, ut dimidium ad totum :
Hujufmodi fyllogifmi non multum differunt figurâ à fimpli
cibus.Caetcrum quàm pcrpcram fyllogifmi hypothctici & dif
junétivi coufundantur cum iis, quos Ariftoteles vocat {yllo
gifmos &' privar/t , & rclativi cum iis, quos appellât «£
*&*ληψι•, poftea dicemus. Hæc dc fyllogifmo, qui conftat
ex propofitionibus compofitis.
C A P U T XIII.
Profyllogifmo, &
De Dilemmate,Sorite. •
-

- T H E o R E M a I.
Tilogifmus ex pluribus ffllogifmis compofitus, ef di
AD!emma, vel proffllogifmus, vel forites.
11. Dilemma eji argumentatio duorum membro
7r*m ,
 -

JL o G 1 c A r. L 1 B. II. 213
zum, quorum utrumj, adjunétum habet incommoduw.
- C o M M E N T A R I U. s.
1. §. Aiana,& dicitur quafi bis Aaa 3*a*, hoc eft, fyl
logifmus anceps, & utrimque capiens , five confringéns
advcrfarium. - Sit pro exemplo illud Biantis apud Gelliüm,
lib. 3. c. 1 1. Si ducenda eff uxor , aut pulchra ducenda e/?,
aut deformis: fi pulchram ducis. habebis communem ; ß de
.formem, feres pænam.
III. 'Dilemma confi4tffllogifmo disjun&iivo, qua
à partium remotione concluditur remotio totius ,'&
duobus ffllogifmis categoricis , quibus partium remo
- tio confirmatur. _

1. %. Dilemma jam allatum fic refolvi poteft ;

Si ducenda eß uxor » aut formofa ducenda e/? , aut
deformis :
Atqui mom eß ducenda formofa, neque deformis:
AErgo uxor mom eß ducenda.
'Uxor communis non eß ducenda :
£££££;momcommunis erit :
eß ducenda.
Ergo formo/a
£u« ducenti futura eff pæna, non eß ducenda:
Atqui deformu ducentifutura efi pœna:.
Ergo deformis non eff ducenda.
IV. Dilemma inefficax eff: primò, cum membra
non funt immediatè oppofita : fecundò, cum non fatis
gravi incommodo urgemtur, tertuò cum pari efficaciâ
retorqueri potef? in autorem.
1. §, Düplici ergo nomine infirmum eft dilemma Biantis
. de re uxoriâ: primo, quia nembra non funt immediatè op
pofita , datur enim media forma 5 inquit Gellius qu« à nimia.
pulchritudinis periculo, & à fummæ deformitatu odio vacat ,
quæ ab Emmioperquam eleganti vocabulo , ftata dicitur : à Fa
vorino, uxoria. Deinde non fequitur neceffario, ut aut for
mofa communis fit futura ; aut deformis, odio. Exemplum re
fionis apud Gellium etiam exftat eod. lib. I o. nimis quàm fci
tum. Euathlus eloquentiae difcendæ, caufarumque orandi cu
pidus, fcfe dedit in adipis g;essis, auuuange*:;
2 I4 I N s T I r U T I O N U M .
cedis jam tunc dedit ftatim, priufquam difceret, pepegitque ut
reliquum dimidium daret, quo primo die cau(ami apud judiccs
oraffet, & viciffet. Pofleà, cùm longum tempus tranfcurreret,
Protagoras litem cum Euathlo conteftatur, & in hunc modum «
difputat: Sive contra te promumciatum erit , five pro te, reddas
oportet, quod peto. Nam fi contra te lis data erit,merces muht ex.
femtemtiâ debebitur, quia vicero: fim vero contra me judicatum
erit, merces mihi ex paéio debebitur, quia tu viceris. Euathlus.
primum ait, ifti captioni potuiffe obviam iri, fi verba non ipfc
faceret, fed patrono uteretur. Deinde retorquet dilemma hunc
in miodum : Sive contra me pronunciatum erit , five pro me,
non reddam,quod petis. mam fijudices pro meâ causâ fenferunt,
^ihtl tibi ex femtemtta debebitur, quia ego vicero. Sin contra me
pronunciaverint, muhiltibi ex paâo debeo, quia mom vucero.
v. Proffllogifmus eff, cùm duo ffllogifmi quinque
propofitionibus ita contimentur, ut prioris conclufio fit
major vel minor fequentis.
1. §. Ex. gr. omne vivens nutritur: Omnis planta vivit:
AErgo omnis :planta nutritur: Atqui mulli lapides nutriuntur :
Irgo uulli lapides funt planta. Vel fic: Omne ammalfentat :
Omnis homo eft animal: Ergo omnis homo femtut : Quicquid
autem fentit, eß mortale : Ergo omnis homo eß mortalis. Ho
rum fyllogifmorum pofterior utrobique eft principalis ; prior,
cft auxiliaris, & accerfitus ad probationem ; vel majoris, ut in
primo, vcl mioris, ut in fecundo exemplo.
vi. Sorites e$t argumentatio conftans multis pro
pofitionibus ita collocatis, utpradicatum propofitionis
præcedentis,fiat fùbjeétam fequentus,indeqme prædica
tum ultimum concludatur de fubjecto primo.
1. §. Σapeitns dicitur ä («ej;, hoc eft, acervus: quia eft
quædam propofitionum veluti coacervatio. Exempli loco fit
illud Apoftoli ad Rom. c. 8. Quos Deus precognovit, prsdefti
navit, quos pradiífimavit, vocavit: quos vocat , ju £fficavit s.
quos justificavit, glorificavit. Hinc colligc , Ergo quos praecog
novut, glorificavit.
vII, Sorites continettotffllogifmos,qnot termini in • •-.
 L o G 1 c A R. L 1 B. II. 2 τ5
ter prime propofitionis fùbjeétum, & ultimæ prædica-'
I. tum interpofiti funt. -

1. §. Itaque forites Pauli continebit tres fyllogifmios, qui

-

g . hoc modo formari poflunt. 1. Quos Deus pradeftinavit,eos vo

cavit: Atqui qùos precognovit, pradeftimavit: Ergo quos praeco-,
1. gnovit, vocavit, . %uos Deus vocavit, fufficavit : Atqui quos
„ prade;tinavit, vocavit : Ergo quos pradeftinavit , juffificavit.'
-j 3.Q4os Deus jufficavit glorificavit: atqui quos vocavit, ju
/ffiāvut : Ergo quos vocavit, glorificavit.
C A P. XIV.
De Syllogifmo modali & indire&to.
. T H E o R E M A I. >

s' parto dividebatur ffllogifmus im purum & mo

; dalem. Syllogifmus purus eff, qui conftat utra
que propofitione pura:
- Ii. Modalis, qui conffat utraque vel alterâ propo
' fitione modali.
C o M M E N T A R I U S.
1. $. De fyllogifmo modali agit Ariftoteles, capite 8. & /e-
quentibus ufquè ad caput 1 3. lib. I. lib. Prior. Anal. Syllogif
mi modalis quinquc funt ordines: primus ordo eft corum ,
qui conftant utraque propofitione modi neceffe: ut ,
- Neceße eß omne animal fentire : - , -

Atqui neceffe eß omnem homimem eße animal: ' . .

. w Ergo neceße eß omnem hominem fentire. …
' Secundus ordo eft eorum , qui conftant alterâ propofitione
modi meceffe, altera pura: ut,
, Neceffe eft omne animal fentire :
4tqui omnis homo eß animal:
Ergo neceße eß omnem hominem fentire. -

Tertius ordo eft eorum, qui conftant ex utraque propofitione

modi comtingit : ut,
Contingit omnem hominem ambulare:
Atqui çontingit aliquem hominem effe album :
Ërgo cømfimgit •ii-g<!-- ambulare. Qgartu*
216 I NsT 1 r■ r 1 o N u M
Quârtus ordo conftat cxaltera propofitione pura , & alterae
modi contingit: ut, -

" * '*', Contingit omne animal currere :

Atqui omnis homo eft animal :
Ergo contingit omnem hominem curvere.
Qgintus ordo conftat ex altcra propofitione modi neceffè, &
altera modi contingit : ut , - -

"**' ' ' " Contingit omne animal dormire : '

. Atque neceße eß omnem hominem effe animal:
Ergo contingit omnem hominem dormire. -

Propofitiones modi impoffìbule , annumerantur propofitioni

bus modi neceße: & propofitiones modi poffìbule , iis, quæ funt
modi contingit. . In fyllogifmis modalibus obfervandæ funt
multæ regulae , & caufiones, quas Ariftoteles citato loco di
ligenter tradit : verum quia fyllogifmorum modalium non
cíì ita magnus ufus , & hæ regulæ admodum difficiles funt,
non duxi operæ pretium eas follicite inculcare. Si quis tamen
eas cognoícere dcfideret , legat doétiffimam paiaphratim
Joh. Monlori in lib. 1. Prior Analyt. - -

*** 111. Quimto denique dividebatur fjllogifmus in di

ve&tum & undire&tum. Syllogifmus dire&tus e$, qui ex
fumtts pronumcuatus tpfam quaftionem colligit.
i 1 V. Syllogifmus indireétus eff, qui mom ipfàm qu4
$tionem colligit, fedaliud quid: ex quo tamem proba
tuo quaííionis quadam comvemtione fequitur.
' 1. §. 'Arift. lib. 1. Prior. cap. » 3. appellat fyllogifmum
dire&tum, fyllogifmum huxnxêr: & indire&tum, ÄÈÉ
iá êzo%res, hoc eft, ex conventione aut conftituto ,& re&e.
Syllogifmus enim indire&us non ipfam quaeftionem probat ,
fed aliud quid: idque eo paéto, ac conditione, ut eo proba
to, ipfa quoque quæftio probata habeatur, . ..- .

V. Syllogifmus indireíias, vel e$ ffllogifmus ἀ ἀ

gwáré, hoc eft, deducens ad incommodùm, vel fi 5
guoAoyia;, hoc eft, concludens , ex conceffione. ` '
'' VI. Syllogifmus ducens ad umcommodum, e$,cum
£* contradituone qmafionis, quam volamns
---' ' • " proba
re, &:
 L o G 1 c A. r. L 1 B. II. 167
re, & aliâ
liquid, quodpropofitione manifeífe ».verâ,
e$t manife$tèfalfùm ' colligimus a. -. • •

1. §. Syllogifmus, quo tjfyllogifmus

«'Jvvavv, five falfum atque in
commodum concluditur, e[t direétus : at propofi
ta quæftio, ex falfa conclufione indireétè, & per ambages
colligitur. Ea collectio nititur duobus fundamentis, in qüi
bus utrinque confentitur : Prius eft, Ex verù pramiffis non fa
quitur fulfa conclufio: alterum, Duo contradicentia mom pof
jumt fimul effe falfa. Declarcmus rem exemplo , fitque quae
ftio, Aa lapides vivant ? Tu negas lapides vivere : advérfa
rius, ex Cardani fententia, ait vivere. Sume ergo fententiam
Cardani, quæ tuæ contradicit, Lapides vivunt : eique adjun
e hoc pronunciatum, vel ipfius adverfarii judicio verum ;
É vuvit, mutritur, ï partes organicas , indequc
fic argumentare : - ::
' Quicquid vivit, nutritur, habetque partes organicas ;
atqui lapides vivunt : - - -

Ergo lapides nutriuntur, habentque partes organicau.

Hæc certè conclufio eft falfa, vel ipfa cxperientia tefle. Qua
re, cùm ex veris non fequatur falfum , neccffe eft alteram pró
pofitionem falfam effe. Jam verò, majorem concedit adver
fìrius. Si ergo minor falfa fit, quod certè neceffe eft, fequi.
tur ejus contradi&ionem , Lapides non vivunt, veram cile.
quod erat probandum. - .
VII I. Syllogifmus Ji άμολογia;, hoc eft , conclu
dens ex conceffione , eff, cum quaeffio propofita an a
liam transfertur , hac conventione faéta, ut illa pro
bata, quaeffio propo/ita probata fit.
1. %. Quæftio propofita probatur indire&e , fed illa, in
. quam propofita quæftio transfertur , probatur dire&e. Sig.
probat Ariftotcles, lib. z. de Calo cap. 1 i. Omnia affra eff&
rotanda. Qgia autem difficile eft una ratiocinationc id dc
omnibus afìris fimul concludere , transfert quaeftionem ad.
Lunam, probatque , Lumam rotapdam eße , indeque colli
git ; Omnia aftra effe rotunda , præfupponens omnium a
frorum candem eße rationem. Lumam effe rotundam , pro
bat ex eo, quod ejus iumen portionibus fphæricis crefcat, at
r - - •

qu« miaua;ur. o « * 2. Ari:

2u8 I N s T I T U T I o N U M
1. Ariftoteles lib. i. Prior. c. 44. appellat fyllogifmos e
jufmodi, fyllogifmos A[$ av%<ws ea9λ•yw£jws, hóc eft , ex
conventione conceffos. Et cap. 25. fyllogifmos z€9s re Ae* rw
Aag. 3*»3,8yov, hoc eft , qui concludunt tranffumptum : item
cap. v 9 fyllogifmos x£ μετέλαφι», ex tranffumtione, hoc cft,
ex commutatione quaeftionis propofitae. Huc debet rcvocari
fyllogifinus r&rt. zviâ m%, quem vocat Ariftoteles, quo fcili
cet probatur, quod minus probabile eft , eâ conditione, ut
probatum fit, quod magis probabile eft. Atque hæc dc fyllo
gifmo abfolutè, & ratiónc formæ, confidcrato.
CA P UT XV.
De Syllogifmo Diale&tico.
- ' T H E o R E M A I.
Equitur ffllogifmus ratione materia,five in certâ
materiæ comditionibus confiderandum, & in ordine
ad diverfos effeétus, qui diverfàs materiæ conditio
mes fequuntur. -

II. Atque hac confideratione dividitur ffllogifmus

in verum & fallacem : & verus in dialeétucum & a
podiëticum ».
C o M M E N T A R I U s.
- 1. §. Duplex eft notitia thcmatis complexi, five enuncia
tionis: una, qua partes enunciationis feorfim apprehenduntur;
altera, quâ judicatur enunciationem effe veram aut falfam.
Illa vocatur vulgo notitia apprehenfiva ; antecedit fyllogif
mum. Non poteft enim thema complexum fyllogifmo pro
bari aut refelli, nifi partes cognitæ fint, & mente præconceptae.
Affenfus, fi opus fit, efficitur fyllogifmo: ita üt exiftimátio
generale fit effe&tum fyllogifmi. Aff:nfus vel verus eft vclfal
fus: unde & fyllogifmus, alius ad errorem deducit,alius ad ve
ritatem. Si deducit ad errorem, vocatur fyllogifmus 2aeutan
*33 , five fallax, lib. i. Poft. cap. 16. & fi deçeptor viéìoriam
tantum fpe&tet, & gloriam, dicitur ieasvrjs, h. e. contentiofus
£ ctiamlucrum rcfpiciat, ap?-£urjs, id cft, fophi#iww. cap.^. 1— l.1.
- - - - -
 L O G I c A R. L I B. II. 219
foph. elem. Sophifta enim eft, qui lucrum captat ex eâ, quæ ví
detur efle fapientia, & non eft. Ibid. c. 1. Si fyllogifmus ad ve
ritatem ducit, vel generat fcientiam , vel opinionem aliumve
affenfum,aut exiftimationem,quae non eft fcientia.Si fcientiam
generat, dicitur λάiberás, hoc eft, demonßratio, ut, lib. 1. Poß.
cap. 2. Cap. 2. Soph. elemch. vocatur fyllogifinus demonftrati
vus, & fyllogifmus didafcalicus: & lib.8. Top. cap. 1 1. philofo
phema. Si gencrat opinionem, aut aliam aliquam affenfionem,
dicitur fyllogifmus dialeéticus : & fi aliquid concludit ex iis,
quæ adverfario videntur probabilia , rog*u«js, h. e. tentati
vus, ut videre eft, cap. 1 1. Elen. fophiff. ubi dicitur, roggixla,
cffe Alg^sxax', mma, id eft, partem aliquam dialeäices.
III. Syllogifmus diale&ticus, e$tfjllogifmus gene
rans opinionem, aut alium quemlibet affenfùm præter
fcientiam ». * -

I. §. Ariftoteles lib. 1. Top. cap. i. definit fyllogifmum dia

le&icum, Cy»Ao347A)» ìá cúåãåaw av»•χζράμον ; hoc eft, ffllo
gifmum , qui ex probabilibus colligitur : & Diale&icam cujus
inflrumentum eft fyllogifmus diale&icus, methodum 2®' *is
i!■
duvna $u<0æ συλογίζεὸς έ} ravtòg rgoT£6όrr©- 7rgo
£λλμ41©. i% évJ\%oy, & aütoi λόγον ύπάχοντες μnJèv
igáue, ô repayTioy, hoc eft, qui poterimus de quolibet propo
fito problemate argumentari, & ipfi difputationem fùffimen
tes, mihil dicemus repugnans.Duae igitur funt partes dialeétici,
pro utravis parte adferre,quicquid facit ad probandam fenten
tiam fuam, & diluere, quicquid ab aliis contra affertur; aut
vero afferri poteft. Hifce partibus cenfetur diale&icus bene
defungi,cum nihilprætermittit eorum quæ ad hofcc fincs con
fcquendos conducünt eod. lib. cap. 3. -

2. Methodus , five ars dialectica ad tria ptiffimum utilis

eft: z&s yvwrwdiz»,hoc eft,ad exercitationes &holafticas,ing*-
nii acuendi &judicii confirmandi caufa inftituendas; vés cw
*<%3e %, hoc eft ad conventus & colloquia, quæ in quotidiana
converfatione,cum quibuflibct hóminibus inftituenda funt: &c
¢ês 7ws «»& φ/λοσοφία, izv%aas , hoc eft componendas
fatentias Philofophicas. Atque, hoc quidem duplici ratione:
Primo, quia in qua ftione perplexa , èxpenfis & É:
utrinquc rationibus, facilius cft ftatucre , quid verum ά
22o. I N sT 1 r U t I o Nu M
veftis eft Ariftoteles, lib. ». Metaph. cap. z. Secundo, quiaad
{cientiarum principia confirmanda, fi forte in dubium vocen
tur, Diale&ica plurimum adfert auxilii. Nam cum principia
propriis rationibus in fua fcientia non poßint confirmari, u
numiì fupcrcft, ut confirmentur rationibus communibus , fivc
dialcëticis. -

. Atque hoc modo trádit Ariftoteles artis Diale&icae , &

fylIogi(mi giale£tici naturam , & definitionem: quàm reâè,
jàm iion difputabo. Hoc tantùm dicam, in aperto errore ver
fàri eos, qui fyllogifmi dialeétici nomine eas folum argumen
tationes intelligunt, quæ ex probabilibus præmiffis gcnerant
opinionem; & tamen fyllogifmum verum partiuntur in diale
&icum & apodi&ticum. Multa enim funt loca, quæ argumen
ta fuppeditant, non apodi&ica quidem , fed tamen neceffa
ria: quæ, etfi non genérent fcientiam ftriétè di$tam , efficiuut
tameh affenfum firmum & indubitatum : quem, qui opinio
nem vocat : nimis auda&er opinionis vocabulo abütitur. Ut
igitur omnes argumentatioiies non apodi£ticas, fyllogifmi
diale&ici appellatione concluderemus, definitionem propo
fuimus laxiorem, eamque ä fine petitam. Ut enim demon
ftratio eft fyllogifmus fcientiam pariens, ita fyllogifmus diâ:
Je&ticus diéitur, non is folum, qui opinionem gênerat, (cd
quicumque generat affenfüm, qui non eft fcicntia.
IV. In ffllogifmo diale&fico confideranda fumt pro
blemata, propofitiones, & inventio argumentorum.
V. Quæstio dialeífica, five problema debet effe ta
.le , ut meque pietati aut bonis morubus, meque fenfùi
commumi adverfètur. -

• 1. §. Nihil refert, fitne problema, quod (yllogifmo diale

£tico probandum eft, ncccffarium an coiitingéns,probabi c an
paradoxum , yerum an falfum : modo non ádverfetur Pi£t*';
bonis moribus,aut fénfui communi. Non enim oportct (inquit
Ariftoteles lib. i. Top. cap. 1 1.) omne problema in quaeftio
nem vocare, fed illud folum, de quo dubitare po{fit quifpiam,
£%A%»« J\ouévw , xg\ u) noAdaaoc à ai&#agas , h. °
eorum , adverfus quos rationibus agendum efl, non pæna, aut
femfuum teífimomto. . Si quis edim in dubium vocat, $it ^*
 L o G 1 c A R. f. r b. II. 22 I
f)eum colendus,parentes honorandi, magiftratui parendum, &c.
fupplicio potius, quan rationibus diale&ticis coërcendus eft.
' Similiter, fi quis dubitct , 4m mix fit alba , non alia ratione,
quam fenfuum teftimonio confutandus cft , quod qui fpernit,
quid tandcm conccdct ?
VI. T)e fubfeíto problematum diale&iicorum mos
eft laborandum: attributa dialeêtica vel fìmt prima
rum, vel fecundarum motionum : quorum ulla con$ti
tuunt problemata realia ; hæc motionalia. . . -

VI I. 'Problemata notiomalia tam latè patent,

quam ipfè affeétiones , five notiones Logicæ, primo li
bro traditæ. .
1. §. Ex. gr. Cum quæritur , An locum fit fuperficies ? eft
problema primae notionis, five realc ; quia attributum eft vera
res: at cum quæritur, Am fuperficies fit locigemua ? eft proble
ma notionale ; quia attributum non eft vera aliqua res, fed'
notio tantum logica, fivc fccunda, quæ nihil aliud cft , quam
aliquid ratione confiélum. Ariftoteles lib. 1. Top. cap.4. facit
quatuor claffes attributorum diale&icorum , ad quas vult o
mnia problemata revocari. Hae claffes funt genus, definitio,
proprium , & accidcns. Differentiam gencii adjungit, fi fit
latior fpecie: definitioni, fi cum fpecie reciprocetur.TSpccies,
fi forte attribuatur in problemata, rcvocatür ad genus. Pro
blcmata de eodem & diverfo, ait ad definitionem pertinere.
z. Problemata generis, definitionis, & proprii, funt pro
blemata fecundaruin notionum five notiorialia. Problefiata'
realia revocantur ad problemata accidentis; fed ex problema
tibus notionalibus cã, in quibus quæritur , an aliquid fit ali
cujus accidens. Non enim id folum Ariftoteli problema acci
dcntis eft, cum quaeritur, veibi gratia , An nigro fit accidens
corvi ? fed etiam cum quæritur, An corvum fit niger; an croci
tet ; am fit avus ? &c. •

3. Haec attributorum diale&icorum divifio forte apta eft 38

fcopum con(equendum, quem Ariftoteles fibi habet in Topi
cis propofitum. At noftro inftituto accommodatus cft, no
£ionaliâ attributa ad iftum modum dividere & difponere, quo
libro primo, fimplicium thcmarum affcâioncs divifiat;
i •
222 I N s T I T U. T I o N U * M.
ac difpofuimus. Nulla enim Logica affe&io eft, de quâ
non poffit problema proponi. Sic quæritur in Theologia,
..An Anttchrißus fit futurus unum certum individuum; An fi
des fit caufa eleäionis: Am fides fit caufa inftrumentalis ju- •
ftificationis: An charitas fit forma fidei, &c. Quæ proble
imata difficùlter poffunt revocari ad illas claffes attributorum,
uas Ariftoteles propofuit.
VIII. Problemata realia vel fùnt abfoluta, vel
comparata.
IX. 'Problemata abfòluta funt, cum quæritur,
an attributumfubjeéto conveniat , nec me.
X. Problema comparatum eff, cumpropofitis duo
bus pluribufve fubjeítis, quaritur utri magis, vel
cui maxime conveniat, attributum: vel cum, propo
fitis duobus pluribufve attributis, quæritur utrum
- - - v

fubjeëto magis, vel quodnam ex omnibus maximè

eonveniat..
1. $. Ex.gr. cum quaeritur, An gloria fit im bonis numeram
da , eft problema abfolutum: at cum quæritur, Sitne virtus,
am gloria magis expetenda ; Fueritne Alexander fortior , am
temperantior, eft problema comparatum.
XI. Problemata diale£tica cujufeumque fint gene
ris,1. §.
petiDiale&ica
poffunt exenim
omnibus difciplinis.
eft ars univerfalis, quae omnibus
difciplinis infervit. Ariftotcles lib. 1. Top. cap. 1 1. & 14.
tria tantum problematum diale&icorum genera enumerat:
Ethica; ut ,' An voluptas fit bonum : Phyfica ; ut, Am mun
dus fit «ternus : & Logica ; ut, An detur quarta figura[31
logifmorum. Sed videtur Ariftoteles fpe&afle divifionem; Phi
16föphiae in naturalem, moralem, & rationalem fivc Legi
cam, tum temporis receptam. De qua vide Diog. Laërtium
in vita Zcnonis Cittenfis. -

XII. Propofitiones diale&ica debemt effè certa, aut

Zaltem probabiles, non paradoxae.
XIlI. Probabile eff, quod, cum certum non fit »
magis tamem videtur verum effè , quamfalfum.
XIV. Prw«
 L o G 1 c A R. L 1 b. II. 223
XIV. Probabilitatis gradus funt quimque. Proba
bile enim dicitur & quod omnibus videtur, & quod
plerifque & quod fapientibus ; iifque vel ommbus,vel
plerifque, vel mobiliffmis ac celeberrimis.
XV. Paradoxum dicitur, quod verum eff prater
opinionem vulgi.
XVI. Itaque quodpaucis, iifque celeberrimis fá
pientum videtur , tum demum probabile e/? , cum i
dem non tj?paradoxam.
1. 3. Propofitio diale&ica definitur ab Ariftotele , lib. r.
Top. cap. io. 'patnans '»*»£G>, hoc eft, interrogatio probabilis,
igatnais φ άγιφέasas , hòc eft , interrogatio comtradiátioms 5
item , λόφις & φανοράν κ} &δέν , hoc eft , fumtio ejus quod
apparet effe verum : quodque probabile eft. Etenim diale&i-
cus olim interrogandò eliciebat affenfum ejus , cum quo di
fputaret, & quoä conceffum effet , affumebat ad ratiocinan
dum , ut refpondentem ex conceffis redarguerct, Quæ difpu
tandi ratio apparet in dialogis Platonis, camque docet Ari
ftoteles lib. §.Topicorum. Igitur propofitio diale&tica dicitus
interrogatio, quoad eum , qui percontatur; & fumtio, quoad
cum, qui ratiocinatur, Cum ăutem interrogatio fit multi
plex (nam quaeri poteft , an res fit, quid fit , quanta , qualis»
quotuplex, aut ufide fit) ea fola interrogatio dialectica dici
tur, ad quam refponderi poteft, ita vel mom. -

2. Probabile definivi 'quod cum certum non fit, magis

tamen videtur effe verum,quam falfum. Nam Ariftoteles non
tam difinivit probabile , qüám illius gradus ac modos regen
fuit. Propofitio dialeâica'debet efíe íjo£G>, non •%gb»3®-,
hoc eft, contraria opinioni vulgi , aut refpondcntis. Quomo
do enim concedet réfpondens,`quod judicat cffe falfum? Pro
pofitiones dialeëticæ , vel certæ furit , ac nece{fariæ (nam &
hae probabiles funt) vel contingentes, hoc eft tales , ut in
terdum falfae fint. Haec enim propofitio, Matres diligunt li
beros fuos, omnibus hominibus videtur vcra: ctfi icpertae
fint mattcs, quæ libcros fuos oderunt;
C A P.
224 i s s r^T ü T i o N Ü M.
C A P. X V I.
De Inventione argumentorum diale&tico
rum ; five de locis & regulis topicis.
T H E d R E M A I. t.

A? imvemtiomem argumentorum diale£iitorum fpe {

&fat locus & regula. •

11. Locus e$t fedes , & nota quædam commumà s

cujus admonitu argumentum invenitur.
III. Regula five camon, eft propofituo comtimems ra
tionem, confequentia ffllogifmi dialeflict.
C o M M E N T A R I U s. v.

1. §. Nömen loci, ait Cicerò in Topicus ad Trebatium, ab

Arißotele acceptum effe,profede five domtcilio argumenti,vel
ętiam pro mota, umde ommis in utramque trahitur oratio. Ad
dit etiäm in oratore lib. 2. aptam hujus acceptionis caufàm.
“Ut enim, inquit, ß cui aurum , quod effet multifariäm defof
fum, common$trare vellem, fatis effe deberet, fi figna & nota*
offenderem locorum, quibus cognitu ille fibi foderet, &• id,quod
vellet, parvulo labore, mullo errore inveniret. Sit has argumen
torum movi motäs,qu« illa mihi quarenti demonférant, ubi fint:
*eliqua , cura & cogitatione eruumtür. Boëthius lib. I. Com
ment. in Topica Ciceronis , ait ipfos canones, quos maximas
vocat, ab Ariftotele locos appellari in Topicis, quia reliquas
propofitiones, eo modo, quo loci corpora, compleétuntur.
ipfé ait, locum effe fedem argumenti: quâ definitione vult
partim intelligi propofitionem maximam , five regulam, par
tim maximiæ própofitionis differentiam, vid. lib. 3. de diff.
Top. cap. 2. Quicquid fit de fententiâ Ariftotclis, aliquanto
rhagis videtur rationi confentaneum , propofitiones univerfa
liffirnas & notiffimas, appellare canones five regulas. Ex iis
enim veluti ex quibufdarh axiomatibus diale&ici$ , omnis ra
tiocinatio fiuit. Ex. gr. cum probatur, Logicam eße artem ,
4uia eft habitus eum reäa ratione effeâivus, argumentum
fumtam eft à definitione, nititurque hoc canone, Cui com
4ienit definitio, ei convenit etiam definitum. Hujus argumen |
ti locus , fedes, ac nota, eft definitio: canon , quo hæc ratio
ciaa;io nititur » cft maxima fivc axioma dialc&icum. Locus
 L o G I c A R. L 1 B. II. 225.
f:c:t ad inventionem argumentorum : canon ad judicium,
five ad difcernenda agumienta firma ab infirmis.
IV. e^frgumenta dividuntur im ἐντεχνα , ßve ar
tificialia , & άτεχνæ, inartificialia.
V. Argumenta artificialia fùnt , quæ ex confide
ratione partium problematis ,nom fine arte eliciuntur,
VI. Inartificialia, quorum inventio artem mom re
quirit. Suntque mihil aliud, quâm teftimonia.
1. %. Argumenta artificialia appellantur á Cicerone im Part,
orat: infita ; inartificialia, affumta: quia illa in ipfis rebus in
fixa funt ; haec vero, foris afíumuntur. Et quanquam finc ar<
te inveniuntur , non tamen fine arte traétantur.
VII. e^rgumenta imartificialia eodem modo ad
r
hibemtur ad confirmanda aut refellenda problemata
$ zationalia & realia : argumenta artificialia , nom
*' item. • "

j. VIII. Argumemta artificialia, quæ adhibentur ad

£ confirmanda aut refellendaproblemata notiomalia,fa
*,
i;. muntur ex natura aut proprietate ullius affeëiionis $
*. five motionis, de qua improblemate quæritur. .
I. §. Hoc eft , fumitur definitio illius affe&tionis, five nos.
tionis, quæ controverfa eft , vel capon aliquis, ad cam perti
nens, (quales in doétrina thematûm fimplicium nonnullos
collegimus) ifque ponitur loco majoris, & ex co , faéta af
fumtione, concluditur, affe&ionem controverfam irieffe fub
{• - jeéto. Hoc modo concluditur , >Aërem mom effe genus venti,
f0 quia eß illius fubjeâum five materia: Immortalitatem non eße
• genus vite aterha,quia eft illius affeâio. Eaque argumentatio.
•.
- hoc canone nititur: Quod eß fubjeäum aut proprietas rei, mom
$. poteß eße illius gemus; quem nospofuimus c. 1 1.l.1.theor. i 3.
$ic probant Theologi, Bona opera mom effe cauffam noftra ju
» ffificationis; quia omnis caufà prior eß effeétu fuo: atqui bona ,
m. $. fumtipofteriora
thcor.3.c. jußificatione. Haecvòcantur
5.1.1.Hujufmodifyllogifmi argumentatio nititur.
ab Ariftctele
;- .
1* . lib. z. Poft. cap. 8. fyllogifmi Logici,hoc eft,notionalgs , e?-
)• rumque ufus maximús cft in omnibus difciplinis. EtArift9$*.
yidc
1;
226 I N SΤ I Τ U T I o N u M
videtur præcepta fuaTopica præcipuè ad illius fabricandi ra
tionem & ufum accommodaffe , nifi quod libro fecundo &
tertio quædam tradit, qu$ fpeétant ad inventionem argumen
ti realis. Quare nobis fuit aliquantulum recedendum ab Ari
ftotelis methodo in tradenda doctrina de argumentorum dia
Jeéticorum inventione ; quia non idem Ariftoteli confilium
fuit, quod nobis effe debuit.
IX. •Argumenta artificialia, quæ adhibemtur ad
probamda aut refellenda problemata realia, fumuntur
ax affeëtionibus ad maturam fùbjeéti aut prædicati
pertinentibus, tanquam ex locisfuis.
X. Quorum tamen ea præ$tantiora fìmt , quæ fu
mumtur ex natura prædicati : quia non quæritur, an
fit fubjeítum , fed am fit prædicatum, five anpradica
-

,
tum infit fubje&io.
1. %. Ex. gr. fi quis probet, Commodatum non effe mutu
am , quia mon fit de meo tuum , argumentum funtum eft
à notatione prædicati: at fi quis probet, Logicam effe artem ,
que dirigit rationem, quia dicitur »ai g λέγε , argumentum
quétum eft â notatione fubjeéti. -

XI. 4rgumenta artificialia velfunt abfòluta, vel

comparata.
XII. Argumenta abfoluta vel funt confentanea ,
•vel diffentanea.
XIII. &4rgumenta confentanea.dicuntur , quæ
cum aliqua parte quæ$tionis conféntiunt.
XIV. Eaque vel â momine ducuntur, vel â me ipfa.
XV. Argumentorum, quæ a nomine ducumtur» '
'duo funt loci, motatio, & confugata.
*. XVI. e^rgumentorum comfentaneorum, quæ du
cumtur â re, funt movem loci, definitio, gemus,
fpecies : totum , pars, caufà, caufátum, fùbjeétum:
adjunétum.
i. §. Ad definitionem referenda eft differentia fpecifica,
quæ cum fpccic rcciprocatur;diffcrcntia gsncrisaicwócatur ad
 L o G r c A R. L 1 B. If. '. 227,
genus ; ut & fpecies collata cum fuis individuis. Individua fe
habent ad fpecies , ut fpecics fe habent ad genera : Ideoquc
induétio individuorun) pertinet ad locum fpeciei. Locus io
tius & partis ; admodum anguftus eft. Nam totum integrale
folum, ejufque partes comple&titur. Totum potentiale, e
jufque partes , pertinent ad locum generis & fpccici: totum
formalè cum fuis partibus , ad locum definitionis & generis:
totum effentiale cum fuis partibus, ad locum caufae & caufati.
Proprietates , objcéta , figna, five antecedentia ea fint, five
confequentia , five conjunéta, itcm circumftantiæ, pertinent
ad locum adjunétorum.
XVII. Argumenta diffentanea fumuntur ab op
pofitis. Horum quinquefùnt loci , diffarata , C0/7*
traria , relata , privantia, & contradicentia.
XV II I. e^rgumentorum comparatorum loc#
fùmt quinque, majora, minora , paria , fimilia 3*
& diffimlia. - t

XIX. Teftimonia vel divinafùnt, vel humama•

XX. Ex omnibus hifce locis mom fumtfumenda ar
gumenta ad quodlibet problema probamdum,aut refu
tandum : fed in tanta copia, reječtis levioribus , gra- .
viora , & propofito problemati convenientiora, mune
ex his, nunc ex illis locis feligendafunt, -

C A P. XVII. .•

De canonibus ad locos confentaneos

pertinentibus.
T h E o R E M A I. n

S Inguli loci fuos habent canones five regulat, eafque

J vel abfolutas vel comparatas : quarum illas prius ,
has deinde recenfebimur,
CoM M ENT AR i us -' .,
1.§. Canones ad unumquemque locum pertinentes,prgtfif
cuè proponcmus, fipgulofq; fingi; excnplis uiuisit;
228 * I N s t 1 r U r 1 o N u M^
tum etiam, qui neceffàrii fint, ac certi, qui vero probabiles, &
quae exceptiónes in fingulis obfcrvandæ fint, fubjiciemus.
II. Locus â notatione habet duos camemes, “Primus
£4/10/? , (ui convenit etymologia mominis, ei convenit

& nomen : &, Cui &ymologia nominis mon convenit,

ei neque momen convenit. - -

1. $. Sic concludas , fervari fidem , quia fit quod diéium

efi : Fides enim, tefte Cicerone, fic appcllata videtur, quia
fit quod diäum eft. Item, mon effe mutuum , quia fit de meo
tuum. '
III. Secundus , (ui convenit momen, ei etiam con
.
venit etymologia mominis , non comtra. -

1. §. Ut , eß a34 gaw ; ergo (ἀζ τω Φgávwaw , hoc eft, non

patitur judicium fuum de rcbus praéiicis voluptate aut dolore
depravari. Ambo hi canones incerti funt; minüs tamen fallunt
in nominibus generum, aut fpecicrum, quâm in nominibus
individuorum.
IV. Locus â conjugatis habet tres canones. Pri
fmus, Cui convemtt-umum comjugatorum , ci comvenit
& alterum ; &, Cui unum non convenit, ei neqwe al
terp/m, convenit. • r .
`i. §. Huc pertinet illud Mitionis apud Terentium, Homo
fum, humami nihil à me alienum puto. Sic in jocis in Caefa
rem di&is apud Suetonium, concluditur, Bibulum mon fuiffe
confulem, quia nom confuluit Reip. Vcrba funt,
Nom Bibulo qwtcquam muper, fed C«fare faäum ef? :
Nam Bubulo fieri confule mil memini.
In hoc canone hæc cautio adhibenda eft,ne conjugata folâ vo
cis, & non etiam naturæ affinitate junéta fint. Nam in iis,
quorum unum fignificat potentiam naturalem , aut habitum,
alterum aéfioneiii, admodum fallax eft illatio. Non enim fe
quitur: Habet vifum : ergo videt : Eß ebrium ; ergo eft ebriofum:
IFacit juffa ; ergo e/? juffus : & fic in aliis.
V. Secundus, Conjugatorum fìmt conjugata con
fequentia.
_•
*% 99fiita argumcntciis, Legitus ea facit qua arti reguk
1 - - ^ar
|
 -
L o G 1 c A R. L 1 a. ` II. £29
vagu»tur; ergo Logica e/? ars. Hic cavendum eft, ueex concrζ.
tis, quæ per accidens praedicantur defe invicem, colligatur,
etiam abftra&a dé fe invicem prædicari. Nam etfi aliquod
dulce fit, quod album eft, verbi gratia , lac, non fequitur ta
men, aliquem dulcedinem e£Te aJborem. -

VI. Tertius, Conjugata contrariorum interfé con

traria fùnt. -

1. $. Ut , $i fanitas &• agritudo fimt contraria , etiam (A.

mum effe, & agrum effe, erunt contraria. Canones à conjuga
tis, fi hoc modo limjtetur, rarò fallunt.
VII. Locus â definitione habet duos canones. T^r;-
mus, Cui convenit definitio, ei convenit & defini
tum : &, Cui definitio non convenut , ei neque defini
tam convenit. -

I. 4. Ut, fi probes, Logicam effe artem , quia eß habitu

cum reétâ ratione effe£livum : aat, non effe fcientiam, quia non
eß certa rei meceffarie cognitio per proximam caufam.
VIII. Secundus, Quqd convenit definitiom, etiam
convenit definito : &, Qgoddefinitioni mon convenit,
meque definito convenit. ' -

1. $. Ut, ßui mediocritatem cenfuevit fervare in omnibus

rebus, u efflix: Vir bonus confuevit mediocritatem fervare in
omnibus rebus, improbus mom item: Ergo vir bonus eß felix, im
probus mom eß felix. Hic cavendum eft, ne quod de definitione
«dicitur, ut eft3efinitio, de definito concludatur ; ut fit in hoc
fyllogiftmo : Animal rationale funt du« vores : Homo eß ami
mal rationale: Ergo homo funt du« voces. In cæteris, canones
â definitione funt certiffimi, modo fumantur,definitioncs rc- .
ciprocae. .
IX. Locus à genere habet duos canones. Primas ,
Quod universè degenere affirmatur,id etiam affirma
turdefpeciebus; &, Quod universe negatur de gene
re, id negatur etiam de fpeci ebas.
1. §.si& probes, v.fum errare poffe,quia omnis fenfus errare
poteß:&,1uiiit;ã non effè à matura,quia nulla virttts à ra*****
èß. In hoc canonc cayendum eß, ne quod gen;ris* acj?
-
23o I N s -r ' r r U r I o N U M
tribuitur , & nonfecundum effentiam, id alia rcceptione , de
fpecie concludatur: veluti, fi quis ita argumentetur: Animal
ejt gemus, aut trißyllabum : Homo e/?7animal: Ergo homo
£ff genus , aut trißyllabum.
' X. Secandas, Sublato genere tollitur fpecies : /í-
ve, Cui adimitur genus, ei &fpecies adimitur,
1. $. Ut fi probes, Senfum mon effe fcientiam : quia mox
e/? habitus. Solet hic canon. fic proferri , A genere adfpeciem,
valet illatio negata ; non etiam affirmata. Quia cnim genus
latiùs patet fpecie, non neceffe eft , ut pofito genere, etiam
fpecies ponatur. Canones à genere funt certiffimi.
XI. Locus à fpecie habet tres canones, 'Primus
Pofita fpecie, poniturgemus : five , Cui tribuitur fpe
cies, ei etiam tribuitur genus.
1. 6. Sic concludi poteft, Logicam effe habitum , quia ef?
ars. Hic canon fic quoque proponitur, A fpecie adgemus valet
illatio affirmata ; Non etiam negata. Non enim ncceffe eft , fi
$pecies alicui adimatur , ut ei etiam adimatur genus: neque
enim fequitur: Non eß homo ; ergo non eff animal.
X11. Secundas, Sublatis omnibus fpeciebus, tol
litur gemus : five, Cui adimumtur omnes fpecies » eâ
' & gemus adimitar. '. £
.
f. §. Ut , Amicitia non eß fortitudo, mon temperantiæ. i
mom jußitia, non prudemtia ; ergo mom eft virtus. Hujufmodi
argumcntatio , eft fyllogifmus ab enumeratione partium.
XIlI. Tertius, Quod comvenit omnibus fpecie
bus , idconvenit etiamgeneri : & , quod mulli fpeci
ei comvenit , id neque generi convenit.
1. §. Hic canon eft fùndamentum indu&tionis , tum af-.
firmarae , tum negatae ; de qua egimus fuo loco: inde ex
cmpla petantur, Cæterum ömnes canones hujus loci funt fi
deliffimi.
' XIV. Locas a toto habet duos camomer. Primus,
• Pofito toto » pomumtar omnespartes primcipales.
I. W. Sive, cui tribuitur toturh, ei etiám tribuuntur omnes
- - - *.• • • - -

fartcs Principaics: ut, Jetopronio legata funt alimenta ; ergo

_•_ •• _ _
 L o G 1 c A R. L 1 B. II. 231,
eô veßes & viéius & habitatio. Dixi partes Principales.Näm
… pofito toto, ut etiam ponatur quælibet minutiffimarum par
tium , quæ ad integritatcm quidem rei, non ad effèntiam
pertinet, `non eft neccfle. -

XV. Secundus, Qaod convenit toti fimilari ,

convenit etiam fingulis partibus : & , Qgodtoti fi
milari nom comvenit , nulla partium* convenit..
1. §. Ut, Aqua fuá maturâ eff humida ; ergo qualibet a
que gutta eft humida : Cælum non eft corruptibile; ergo ne
que ftelle. Hic caveatur, ne , quod toti tribuitur, qua totum
eft , de parte concludatur. Non enim, quia aqua ubique ter
rarum eft , etiam unaquæque gutta cffc debet. Canoncs hujus
loci funt certi.
XVI. Locus à partibus habet quatuor canones.
Primus, Pofitis omnibuspartibus atque unitis , po
mutur totum.
1. §. Ut, Cefar Belgium occupavit, Aquitamiam «%• Cel
ticam;ergo totam Galliam occupavit. Dixi unitus: nam pofitis
omnibus partibus domus, iifque non unitis, domus non eft.
xvII. Secundus , Sublata parte principali, tolli
f/47^ t0t£2772., -

i, 1. %. Ut, Infantes deítituuntur cognitione Chrifti;ergo et

… iam deftituunturfide. Dixi principali : quia fublatâ manu non
interit homo , fed tantum efficitur, ut mutilus fit : at capitc ,
aliâve parte neceffaria fublata, neceße eß ut intereat.
XVIII. Tertius , Quod convenit omnibus parti
bas, etiam toti convenit : &, Quoa nulli parti conve
mit , id etiam toti mom comvemtt.
1. %. Ut, Lex , Propheta, Evangelia, fcripta Apoßolorum ,
funt %6*v«(/sz , divimitus infpirata; ergo tota fcriptura eft di
vinitiae infpirata : Parietes, columna, tigna, trabes , teéfum ,
'pre fe non ferunt antiquitatem ; ergo non videtur adficium
amttquu m..
XIX. Quartus, Qgod convenit partifimilari, e
tiam convenit toti : &, Qu9d partifimilari mum cor*-
-^ .

venit, id neque toti convenit. v. §. Us,

 332, INsT 1 rU r I o N u M
1. %. Ut, Unaqu?que aqua gutta eft humida; ergo aqua eß
humida: Stelle mom funt corruptibiles ; ergo neque celum. Hoc
in canone cavendum eft , ne, quod parti fimilari convenit ob
externam caufam, & non ob propriæ naturæ conditionem, id
de toto fimiliari concludatur. Nön enim fequitur, quia aque
gAtta qualibet eß rotunda, totum elementum aqua effe rotum
dum. Nam præterquam, quod nullum elementum fit determi
113tae figuræ , præter terram, etiam guttarum rotunditas non

eft à naturâaquae , fed ä paucitate mäteriæ, quâ fit, ut aqua

diffluere non poffit. In cæteris, canones hujus loci funt certi.
XX. Locus â caafis in genere, habet unum cano
mem. 'Pofitâ causâ in aítu, neceffe eífponi caufatum ,
có- viciffim. - -

1. $. Caufà in a&u dicitur, quae caufat, five quae munus

'atque caufalitatem fuam exercet. Atqui implicat contradi
«tionem, fi quis dicat, caufam caufare , & caufatum non cau
fari ; fabros ædificare , & domum non ædificari ; aut domum
aedificari, & non effe qui ædificet. -

XXI. Locus â materia habet duos canones. 'Pri

amus, Sablata materia tollitur compofitum, &forma
724terialis. -

1. %. Ut, fi probes,'Ubi non funt ligna, illic mom effe naves;

aut, quia lapides non habemt corpus organicum , mec animam
habere. Dixi forma materialis; forma enim immaterialis, qua
lis cft anima humana, fublatâ materia non tollitur.
XXII. Seeundus, Qualis materia, tale compofitum.
I. $. Üt, $tatua e£i cariofo ligno: ergo ipfa eß cario/w. Hic
ea non obtinet tantum in rebus ad arte faétis : in naturalibus
eft fallax. -

XX11I. Locus à forma habet umum canonem :

Pofitafûrma, ponitur compofitum ; eaque fublata, tol
littur. -

1. §. Ut, Pygm&i habent animam rationalem;ergo fùnt homi

z es: Ste1'« n6a habent animam,ergo non vivunt. Hic canon eft
firmi{fimu*; trodo primi pars intelligatur de formâ materiafi:
$um poiita anima rationali, homincm poni ; non eft nece{fe.
- - THnc
 - L o G I c A r. L 1 b. II, 233*
¥oc tamen ncccfle cft , ut homo fit, quicumque ánimam í?
tionalem habet. -

XXIV. Locus ab efficiente habet duos canones.Pri

mus , qualis caufà, talis effeétus.
I. %. Ut , Deus eß bonus,ergo ejus opera funt bona. Hic ca:
* non fallax eft, nifi cautè limitétur. Primo enim fallit in caufis
Per accidcns. Ncque enim fequitur,filium effe bonum aut ma
lum , quia pater talis fuit. Filius enim non producitur á pa
tte, quatenus bonus,aut malus eft,fed quatenus homo eft. Huc
Pcrtinet argutia Martialis Epigrammate 3. lib. 7. -

£uo poffit fieri modo, Severe ,

“Ut vir peffumus omnium Charinus,
- 'Unam rem bene fecerit , requiris.
•.. Dicaro , fed citò: Quid Nerone pejus ?
£Qgid Thermis melius Neronianis ?
Charinus enim balneas , & Nero thermas, exftruxerant, non
quatenus crant homines impuri & improbi , fcd quatenus ufi
fuerant opera peritiffimoruim artificum. Deinde fallit in cau
fis æquivocis. Non enim fequitur ; folum animatum effe,
quamvis fimum animet : aut * cotem effe acuram , quamvis
ferrum acuat. Denique fallit in caufis voluntariis, cum dedi
ta opera aliquid efficiunt, quod fuae peritiæ non refpondct ;
veluti cum piétor minus eleganter pingit, quam pro arte
fua. - -

XXV. Secundus, Qupd eff caufà caufœ, etiam ef?

caufà caufàti. . .*

1. y. Ut, virtus partim à matura eß , partim ab inftitutio

me, partim à confuetudine: Virtus eß caufa félicitatis civilis,
Ergo félicitas civilis partim à matura eß, partim ab imffitu
tione, partim à comfùetudine. Hic canon folüm locum habet
in caufis per fe fubordinatis. Nam in caufis fubordinatis per
accidens , ut plurimùm fallit. Non enim fequitur ; Deus eß
caufâ voluntatis moftra ; Voluntas eft caufa peccatorum : Er
go Deus e£ caufa peccatorum. - - -

2. Ad locuí cáufae efficientis etiam hi Canones referri (3*

lent: Pofita,aut fublata caufa proxima,ponitur aut tollitur ef;
- fR e effeftum.Yeru
festii:&,sublatâ caufa remotâ,tollitur m íá;:
ccviu- .
234 I n sτ I ru r r o N v M
Jöärinam de demonftratione rcferendos judicavimus, quia
pariunt fcientiam. -

XXVI. Locus à fine habet unum canonem » Pofito

fine, ponuntur media ad finem.
1. §. Sic concludit Ovidius, Hominem condendum fuiffe
ere£io vultu , quia debuit contemplari cælefia , qui cft finisc
xc&ae figurae. Verba, Poëtæ funt:
Ommia cum fpe&ent animalia catera terram,
Os homimi fublime dedit, caelumque tueri
3uffit , &• ereéios ad cælum tollere vultua.
Mediafaepe exprimuntur negatione earum rerum , quae finem
impediunt: ut, Pupilla debet admittere omnes colores ; ergo de
bet eße fine colore: Ele£ti debent fervari ; ergo non debent pecea
re ad mortem. Interdum fit, ut finis fit caufafimpliciter pro
xima ; & tum fcientiam efficit, & ad demonftrationem perti
net.Sublato fine media tolli, non eft neceffe.Non fequitur e
gim, ut libris & præceptoribus deftitutusfuerit, quicumque
non eft eruditus

*XXVII. Locus â caufàto, habet quatuor canones.

“Primus , 'Pofito compofito , ponitur materia & for
ma; eoque fùblato tollitur forma materialis.'
1. %. Ut. Planta fumt res viventes;ergo habent corpus &•
animam: Lapides mon funt res viventes ; ergo non habent a
mimam. Dixi, fublato compofito , tolli folúmmodo formam
materialem: nam , ut fublato compofito materia tollatur.
aut forma immaterialis, non eft neceffe. Non enim fequitur ,
ut ferrum non fit, fi non fit gladius ;aut, ut non fit anima ho
suinis, fi homo interierit. -

XXVIII. Secundus, Pofito effe&io , ponitur,cau

fàm efficientem effe, aut futffe.
I. %. Ut,Eß«dificium;ergo eß aut fuit archite&ius:Hic funt
veftigia; ergo hac tramfferunt homines.Hoc loco recenferi folet
etiam hic canon: Sublato effe£to , tollitur caufa proxima. Sed
præßat eum ad do£trinam de demonßratione referre. Quin &
eum quem cxpreffimus, eodcm retuliffemus, fi de fola caufa
proxima intelligi potuifTet. Jam vcro, quoniam de qualibet
- caufa
 L o o 1 c A r. L i b. II. 235
caufa aecipi debet, quæ ad rciaffc&ioncm ncceffaria eft, boc
loco præteriri non potuit. -

XXIX. Tertius, Qualis effe£tus , talis caufâ.

1. §. Ut, Piäura eft elegams ; ergo à perito artifice depiâa
eß. Huic canoni cædem limitationes addendae funt, quas ad
didimus primo canoni loci â caufa efficiente.
XXX. Quartus, fublatis mediis, tolliturfimis.
1. §. Ut, Lapides mom mutriuntur; ergo mom vivumt: Multis
hominibus mom ammunciatur euangelium ; ergo mom omnes ho
umines fervabuntur.
xxxI. Locus à fùbje&to habet humc camomem ; Po
fito fabje&io,pomitur proprietas: eoque fublato, tollitur.
1. §. . Ut, Chrißus eß Deus; ergo habet poteftatem remittemdi
peccata.Scripta patrum non funt verbum Dei; Ergomon funt di
.?winæ autoritatis.Hi canones fine limitatione certi & firmi funt.
xxxII. Locus adjunétorum latè patet, fub eoque
contimentur proprietates, objeéta, figna, & circum
Jfantiæ. " . -

xxxIII. Locus âproprietate, habet duos canones.

Primu, Cuiproprietas tribuitur, ei fubjeítum tribui
tur: &, Cai non tribuitur proprietas , ci nequefubje
&tum tribui poteff.
1. §. Ut, Chriftum eß omnifciua; ergo eß Deu: Angeli nom
implent locum , ergo non funt corpora.
XXXIV. Secundus, Quod dicitur de proprio , id
ducitur etiam de fùbjeéto ; &, Quoddeproprio dici ne
quit , idetiam de fùbjeéto dici mequit.
I. §. Talis eft illa illatio: Percontatorem fugio, quia gar
rulus idem eß: Hoc eft, Garrulus eß fugiemdua; ergo &• percon
tator. Tale eft illud Senecæ Hyppolito: Res eft forma fugax :
qui fapiens bono confidat fragili ? Hoc eft, fapièns non debes
confidere rei fragili ac fugaci ; ergo nec forme.
xxxy. Locus ab obje&io habet humccamonem : Cuâ
tribuitur objeEtum, ei tribuitur etiam fùbjeítum :
&, Cui objeëtum non tribuitur ,. ei neque fubje*
, tribui poteft. ' - ^ 1. $. üt,
236 I N s -r r T U -r ' r o N U M
1. §. Ut, Doârima de fallacit, sophifficis dirigit memtem in
cognitione rerum ; ergo eß pars Logice : Logica nom agit de rebus
mëceffariis ; ergo non eß fcientia. Argumenta hujusloci adrho
dum firma funt , fi duóta fint ab obje&is propriis: in caeteris
tantum funt probabilia ; veluti, fi quis ita colligat ; Loquitur
de re militari, ergo eß miles : de re literaria, ergo eß ßudiofu4*
INon deleâatur mundo muliebri, fed armis, ergo non eß puella.
xxxvI. Locus â fignis habet humc camonem : Po
fito figno antecedente, confequente, aut conjunéto, po
mitur res fignata ; eoque fublato tollitur.
1.§. Ut, Aurora apparet ; ergo fol orietur. Cogunturmubes; er
go pluet.Mulier laborat pica ; ergo concepit. Fugit ; ergo confeius
eß deteâa conjurationis. Pulfus eß in aqualis ; ergo febricitat.
Eß hiffidus; ergo falax. Non confcribitur miles ; ergo non erit
bellum. Nom fuit Sempromii imimicus ; ergo mon occidit. Nom
agit pænitentiam ; ergo non peccavit invitus : Non pallet; ergo
brevi mom «grotavit. Non eß plenilumium ; ergo mom eß eclipfi*.
INon amat puerum ; ergo non eft illius mater. Argumenta i
fignis firma funt cum figna funt ncceffaria & propria rebus fi
natis: in cæteris, próôábilia , & aptiora ad generandam fu
picionetm, quàm certam rei cognitionem. Oratoribus argu
menta ejufmodi familiariffima fùnt,in quæfiionibus præfertim
fa&i: philofophi iis utuntur parcius.
xxxvII. Locus à circumffantiis hunc habet ca
monem : Pofitâ circum$tantiâ rei,ponitur res ipfâ ; &•
fùblata, tollitur.
1.3. Ut, Furatus eß aliquidex loco facro ; ergo eft facrilegus.
Vervenit ; ergo flores inventumtur. Incedit cucullatus, ergo eß
nmomachus. Chrißus debuit mafci ftante politia Mofaica, idque
JBethlehemi : Atqui politia Mofaica deleta e/?, unà cum Bet
blehemi : Ergo Chrißus aom eß mafciturus, fed jam matus Nom
eß pullatus ; ergo mom luget. Argumenta hujus loci partim
neceffaria funt,ac firma, partim probabilia tantum, atque in
firma : Idcoquc non cx canonc,fcdcx ufu difccrncnda fùnt.

C A -
- - - - - - - -
****

IL o G 1 c A r. L 1 b. II. 237
CAP U T X V I II.
De canonibus ad locos diffentaneos, com
paratos, & teftimonia, pertinentibus.
T H E o R E M A I.

Ocu ab oppofitä im genere, habet duos camones,

“Primus , De quo affirmatur unum oppofitorum,
de ee negatur alterum ». / -

C o M M E N T A R I U s. .

1. W. Ut , Eff equum ; ergo mom eß homo: ager, ergo mom fa

mus, &c. Hic fervandæ funt leges oppofitionis, quas recen
fuimus lib. 1. cap. 22. .
II. Secundus, Oppofitorum prædicata fùnt oppofita.
1. %. Ut, 3uffus eff, qui fervat leges ; ergo injuftus ef?, qui
1eges tranfgreditur. Hic cavendum c{t, ne de oppofitis prædi
cetur différentia, aut affe&io generica. Neque cnim fequitur:
Homo eíí corpus animatum; ergo beftia eß corpu, inanime.Non
etiam hoc, Albor eß vifibilis ; ergo migror invifibilis: quia ani
matum effe, eft diffcrentia hominis generica , & vifibilem ef
fe, affeétio coloris , non alboris. At hoc fequitur: Albor dif
gregat ; ergo nigror congregat vifum.
III. - Locus à contrariis habet tres cananes. Tri
mus, Quod fafcipit unum contrariorum, idetiam fù
fcipit alterum : & , Quod unum non fùfcipit, id ne
que alterum fùfcipit. * .
1. §. Ut, Amor eß im appetitu concupifcente ; ergo &• o
dium : Be$tiis non comvenit jus ; ergo mom afficiuntur injuriâ.
IV. Secundus, Contrariorum fumt contraria cæmß, .
effèéta , & adjunéta.
1.3. Ut,Virtus eß à bomâ ;ergo vitium à prava confuetudiwe:
illa beatos effîcit; ergo hoc miferos ; illa e/? optanda s ergo hgc fa
giendii, Hic duo vitanda fünt: prim9,nc accipiantur auf,Ę
238 . I N s T I T U r I o N tJ M.
effe&a per accidens. Neque enim fequitur : Vir bonum amat at
defendit fuos ; ergo improbus odit ac deferit fuos: quia amare
fuos non eft virtutis, fed naturae. Alterum eft, ne adhibeantut
caufae,quarum effe&a pendcnt à difpofitionibus materiae.Nam
ob materiæ diffimilitudinem, fit faepe, ut eadem caufa contra
rios producat effeétus ; aut caufæ contrariç , effe&tus fimiles.
Nam calor indurat lutum, & emollit ceram. Et ming non ra
ro idem efficiunt in quibufdam , quod in aliis preces ; nimi
rum, quia caufâ efficiens non agit fecundum modum virtutis
fuæ
/.
, fed fecundum modum fubjeétæ materig.
-
- - - -

v. Tertium, Contrariorum immediatorum meceffè

eft alterum ineffefubjeéto capaci, alterum mom imeffe.
1. $. Ut, Libertus mom eß fervus ; ergo eß liber: Numerum
mon eß par, ergo eft impar. Canones hujus loci, adhibitis limi
tationibus propofitis, fatis firmi funt , præfertim tertius.
vI. Locus â relatis hunc habet camonem ; 'Po/iro
uno relatorum, ponitur alterum, eoj, fublato, tol
Ilitur.
I. §. Ut, Cui pater dominus eít, ille patri, fervus eß. Huc
pcrtinet illud Martialis :
Tum fervum fcis te gemitum, blandeque fateris,
Cum dicis dominum Sofibiame patrem.
Socii Romanorum non fumt fubditi Romamus; ergo Romami non
funt eorum magifiratus. Hic canon certiffimus eft.
VII. Locus à privantibus habet unum canonem :
“Privantium alterum neceffe eff imeffe fubjeéio capaci,
alterum non ineffè.
1. §. Ut , Eff c«cus; ergo nom videt. Ego, inquit fervator
nofler, fum lux mundi : qui me fequitur, nom ambulat im te
nebrts. Subjeétum capax dicitur, tum ratione naturæ, tum ra
tione tenporis à naturâ præftituti. Hic canon firmus eft.
vIII. Locus à contradicentibus habet hunc cano
aem» , 'Pofito umo ex comtradicentibu* , removetur al
ter////, &• contra.
i. §. Hic canon eft fundamentum, quo nituntur omnium
fcicntiarum Principia: qucm qui negat, çum fugit ratio.
 L o G 1 c A R. L 1 b. II. 239
IX. Locus â majori habet duos canones. ?rimùí,
Cui convenit majus, et etiam mimus convenit.
1. y. Ut, Deus dedit vitam hominibus ; ergo dabit ali
amentum : dedit corpus ; ergo dabit amiäum.
X. Secundus , quod mom convenit majori , idme
que minori convenit.
I. §. Ut, Angeli non funt puri coram Deo ; multo minus
homines: Capto ab hoßibus mom licet condere teßamentum ;
multo minusperduelli.
XI. Locus â minori habet duos etiam camome*. Pri
mus,Cui nom convenit mimus, ei nequemaju convemit.
I. %. Ut, Non licet irafci fratri fuo temerè; multo mi
pus occidere.
. XII. Secundus , Qggd comvenit minori, conve
^it etiam majori.
1. §. Ut, impudicus fæmine alieme intuitus peccatum eft ;
ergo ipfum adulterium. Deus prabet viéium &• amiòium be
ßus ; quanto magis homimibus ?
XIII. Locus àpari habet tres canones. Primas, Pa
zibus paria conveniunt. -

1. $. Ut, Davidi licuit edere pames propofîtionis ad feaem

dam famem ; ergo licuit difcipulis Chriffi fpicas evellere die
Sabbathi ad famem fimiliterfedamdam.
xiv. Secundus, Cui unum parium convenit ? eâ
& alterum convenit : &- , Cui amam, non comvenit, eâ
meque alterum convenit. -•

1. %. Ut, Chrißus habuit poteßatem miraculofe famandi

paralyticum ; ergo habuit etiam poteßatem remittendi pecca
ta. Vurum magnanimum mom decet inceffus comcitatus ; ergo
meque oratio concutata ac praceps.
XV. Tertius, Qgod convenit uni parium, id et
iam convenit alteri F & , Quoduni non convemit, id
meque alteri comvenit.
1. §. Ut, Orpheus, Pollux , Thefeus , Hercules , potue
runt inferos adiré: ergo hoc beneficium Æneæ mon videtur de
negandum ; qui generis movilitate ilhs non J3 inferior. Sic
24o ' I N s r I r U r I o N U M * -

Siè difputat Æneas apud Virgilium, cum ait :

si potuit manes arceßere conjugis Orpheus, 1
Theiciafret us Cithara , fidibufque canorù ;
si fratrem Pollux alterna morte redemit,
Iique reditque viam toties: quid Thefea ? magnum.
ìid memorem Alcidem ? Et mi gemus ab 3ove fummo.
Tyrüs mon fuffimuit impetum Alexandri ; ergo meque
Hierufalem fuftinuiffet, fi Alexander eam oppugnaßet.
2. Omnes canones à comparatis magnam habent probabi
litatem, & pænè certi funt, fi argumentum cum partibus quæ
£tionis aptè comparetur : hoc eft, fi comparetur cum ipfo fub
jecto aut prædicato quaeftionis, non cum rc aliqua, quæ fub
jeéto aut prædicato determinando eft addita : hoc enimfi fit,
inepta e(t illatio. Veluti; fi quis fic argumentetur, Lufcu* po -
teffeminus videre bovem ; ergo & aviculam : idque ex hoc
cònone : Cui majusconvenit; ei etiam minus convenit. Cau
fà erroris confiftit in prava comparatione. Nam etfibos major
fit avicula; majoris tamen perfpicaciae cft, eminus aviculam ,
quam bovem cernere.
3. Quidam hos locos fic inftituunt, ut non confiderent pa
ritatem aut imparitatem rerum, quod nos fecimus, fed pro
babilitatis: quod etiam fecit Arifioteles, lib. 2. Top. cap. 1 o.
Hi quatuor canones compel&tuntur omnes ratiocinationes à
majori, à minori, & à pari. I. Canon, Si, quod magis vidctur
effe, non eft , non crit etiam, quod minüs videtur effe: ut ,
.Angeli non funt puri coram Deo: multo minus homines. Nom
licet irafci fratri fuo temerè; multo mimùs occidere. Hic canon
refpondet duobus noftris negatis, alteri ämajori, alterià mi
noti... Si quod minus videtur effè,eft,erit & illud, quod ma
gis videtur effe. ut, Deus dedit vitam ; ergo dabit alimentum:
Impudicum f&mine intuitus peccatum eft ; ergo & adulterium. i
Hic canon refpohdet duobus noftris affirmatis, alteri à majo
ri, alteriâ minori. 3. Si unum eorum, quæ æquè videntur,
eft, erit & alterum : ut, Davidi licuit edere panes propofitionis;
ergo licuit difcipulis Chrißt vellere fpicas die Sabbathi ad fe
dandam famem : Chriftus habuit poteßatem edendi miraculas
fua virtute ; ergo etiam habuit poteßatem remitemdi peccata ;
Orpheus, Pollux, Thefeus , &• Hercules, potuerunt inféros adi
re ; ergo & Ænea;.
- 4. Si
 - f, o G 1 b A r. L 1 b. II. 24t
4. Si unum eorum, quæ æque videntur effe, non eft,neqüe
alterum erit, ut, Virum magnanimum mom decet imceffia com
citatua; ergo meque concitata oratio; Tyrum mom fußinuit impe
tum Alexamdri; ergo neque Hierufalem fwffivuißet.Hi duo ca
nones refpondent tribus noftrisâ paribus.
». Ex quibus liquet, idem argumentum faepe effe à thinori
& à majori fimul, à rhinori fcilicet probabilitáte, & à majori
re: ut, Deus dedit vitam; ergo dabit alimentum. Minùs enim
probabile cft , Deum vitam dare , quäm dare alimentum , &c
tamcn illud re vera majus cft. Etfi autem parum in eo fitum
fit, utram rationem in hifce locis ineamus, facilior tamen, &
planior erit doétrina de majori & minori, fi in hifce locis infli
tuamus comparationem quantitatis in rebus , quod nos feci
mus, quàm fi inftituamus comparationem probabilitatis id
propofitionibus: Hæc enim comparatio convenientior cft en
thymcmatibus, quam integrisfyllogifmis. -

XVI. Locus âfimili habet humccanonem; $imili

bu4 fimilia conveniunt.
1. §. Intelligitur hoc loco nonfimplex, fed compofita fi
militudo, five analogia: Ut, Vafcula angufti orù fwperfufam
abunde humoru copiam reffuumt, fenfim inßillatam admit
sunt : ergo tenella difcentium ingemis, pracepta difciplimarum
paulatim propofita, capiunt facilius, quàm çonfertim. Argu
fhenta ex loco fimilium petita, niagis illuftrant, quäm pro
bant : &, ut ait Molinæùs, afferunt magis diffentiendi püdo
fem, quàm affentiendi neceffitatem.
XVII. Locus â diffimili habet umum canonem ;
I)iffimilibua fimilia convenire, mom e$t neceffe.
1. §. Hic locus non valet ad probandum,autad refellen
dum, fcd ad folvendas rationes à fimili petitas. Si quis enini
probet, omnia inter homines debere effe communia, quia
ömnia funt communia inter beftias : refpondendum eft, diffi
milem effe rationem hominum & beftiárum: ac proindc nc
&effe non effe, ut iis eadem, aut fimilia cönveniant.
XVIII. Locus à teßimomiis habet decem canonef
Arimua, 7£ffimonium divinum efffirmiffîmum, atque
adeo wrárigor, $ 1. §. Af -
* 242 I N s r I r U r I o N u nt
' 1. §. Affenfus, quem teftimonium £fficit, propriè voeatur
-fides, quæ tanto eft firmior , quanto miajor eftäicéntis autori
-tas, five &άιοπ*ia. Teflimonium divinum eft, quod ab ipfo
-Deo profertur : ut illud; Huc e$t filius meum dile&fua : hunc au
dite: & fimilia: vel etiam quod ab hominibus diétum aut fcri
• ptum eft, quos confìat fujffe 9*•**«£**s , quales fuerunt Pro
phetæ, & Apoftoli. Hodie nullum teftimonium, ut divinum
fccipiendum cft, praeter illud, quod in facri codicis libris ca
Inonicis cont1netur.

XtX. Secundus, ad certitudinem teftimonii divi

zmi proximè accedit te$fimonium fenfu , tum extermi,
tum intermis quo etiam pertinet te$timonium con
fcientiæ.
1. §. Comfcienti« magna vi eff,inquit Cicero pro Milone;
idque non injudicio tantum, ut neque timeant, qui mihil com
miferint, & pœnam femper ante oculos verfari putent,qui pec
carint; fed in tota vita, in omnibufque rebus. Naturae enim
noftræ infevit Deus vim quandam affentiendi univerfaliffimis
„quibufdam & notiffimae veritatis propofitionibus , quibus ni
tuntur artes, & fcientiæ, tum theoreticae, tum pra&ticae ; qua
lcsfunt hgc enunciata: Totum eíí majus fua parte; Deo debe
tur religio; parentibus homor; magiftratuu obedientia. &c. Qui
ejufmodi propofitionibus non habet fidem , is certè confcicn
tiam fuam & propriae naturæ vim ejurare videtur.
z. Non minor eft vis externorum fenfuum: quorum judi
cium qui certum : ffe negant, fùblatis fcientiis, omnique animi
affenfione, &*»%ληψia», atque izrozló induxerunt, ut Acade
mici, & Sceptici.
XX. Tertius, Nullum teffimomium humamum per
fe αὐτότις-ον eft, aut neceffària veritatis: funt tamen
alia firmiora,
} 1. §. Nullum teftimonium humanum, quatenus humanum.
hoc cft , quatenus ab homine prolatum, ita certum cft , ut de
i io non liccat dubitare : tum quia fupra humanam conditio
vm, m eft , non poffe errare, tum quia homines facillimè abri
piuntur aff&t bus, quorum impétu ut verum amplcctuntur
quodfcdato aff.&tu nön ignoraní cffe falfum. -

• -. _ 1 e XXI. Quar
 L o G 1 c A R. L I B. II. 243

; XXI. Quartus, Quodtacito omnium confenfì mi

tifur, præ cæteris vertfimile eff.
1. %. Ut , 4mimam hominus effe immortalem. In hoc ta
men numero non funt habendæ vulgi qugdam inveteratae opi
niones: veluti , Cygnos moribundos fuaviffìmè canere : Vrfa,
párere catulos informes, &c. quas cordati homines refpuunt.
XXII. Quintus, 'Diffidentibus homimum teffimo
miis, quodplures, & fàpientiores te$tantur, credibile
e$t effe verum.
XXlII. Sextus, e~£rtifici perito credendum eííim
fuâ arte.
XXIV. Septimus, Si de verbis fit quaßio, ufitatif
fima fumt optima. -

XXV. Ottavus,1n quaffionibus de jure,plurimum

<valent leges, plebifcuta, fenatufconfùlta, placitaprin
cipum, ediëta, refponfa prudentum, aíia publica, con
fuetudo, fententiæ im fimili causâ latæ.
XXVI. Nonus, In qua$tionibus defa&io, adhiben
tur te$tes, chirographa, confeffio.
XXVII, Decimus, Teffimonium megatum mem
probat. -

1. §. Neque enim fequitur, Arißoteles aut Plato hoe nom

dixerunt; hoc ergo ita fe nom habet. Sed fi quæ vis probandi in
teftimonio fit, hoc fequitur: ut, Ariftoteles, Plato, aliiquefa
pientia confulti, hoc dixerunt uta fé habere ; ergo ita fe habet:
aut, dixerunt ita fe mom habere; ergo ita fe mom habet. Nam
«tfi teftimonium non debeat effe negatum, nihil tamen vetat,
quo minus negata conclufio teftimonio probetur. Teftimonia
facrarum literarum etiam negata probant in rcbus ad falutem
faétu aut creditu neceffariis ; in cæteris non item; nimirum»
quia omnia ad falutem neceffària, facris literis psrfc&tè conti
ncntur. Atque hæc dc canonibusabfolutis,

S z, c a P;
 244 I N s T I Tu T I o N U M
- •* C A P. XIX. -

De Canonibus comparatis.
TH E o R E M A I.
Anones comparati, velfunt certi vel incerti loci.
C II. (amones certi loci, vel fùnt generales vel
fpeciales;quorum illi comparationem continent im quo
cumque; hi in certo taniùm genere.
C o M M E N t A R 1 u s.
1. §. Ex. gr. hic canon, cujus effeäum eft magis tale, illud
•fi magis tale, eft certi loci, quia exprimit locuum effe&i, ex
quo argumentum fumtum eft : & eft gencralis, quia poteß
omnibus rebus aptari, quae in aliquo genere comparationcm
admittunt. At hic, Quod convenit praßantiori fubjeâo, illud
ipfum eft praßantiua, eft certi quidem loci, quia indicat, argu
mentum petitum ef{e ex loco fubjeâi ; fed non eft generális,
quia poteft iis folum rebus aptari , quæ comparantur in boni
tate. Hic verè, Quod eíí diuturnium, eft melius, incertiloci
eft, & fpecialis : qüia nec locum argumenti exprimit, neque
omnibus rebus, quæ inter fe comparantur, aptari poteft.
III. Canones comparati certi loci , ex canonibus
abfolutis fecundum locorum feriem formari poffumt.
Aauci emim loci fùnt, quorum canones affirmati, non
admittunt comparationem.
1. $. Arißoteles tradit Canones comparatos lib. 3. Top. fed
ui maxima parte fpecialesfunt & incerti loci. Exiis primùm
ÄÈÉ eos, qui ad ccrtos locos revocari poffunt? & quæ
: generaliter efferri poffunt, proponemus generaliter: qui non
pofïùnt generaliter efferri, proponemus fpecialiter. Qua in
re fequemur eandem feriem locorum, quam fumus capite fu -

periori fecuti , & canones abfolutos, prout ficri poterit, in

comparatos convertemus. Negati non fünt ad comparationem
idonei: quia in negatione non funt gradus. Poft etiam ad
iiciemus praecipuos cx iis, qui ad loços ccrtos non poffunt
rcvOCarl.
2. No I
 L o G 1 c A r. L r B. II, 245
2. Notatio non admittit comparationem : quia eadefî
etymologia, aut pluribus hon convenit, aut certè non conve
nit fecundùm magis & minùs.
3• Canonescomparatià coniugatis. 1. Cui unum conju
3atum magis convenit, ei & alterum magù convenit. Ut,Ôæ
- far magis confuluit Reip. quam Bibulus; ergo fuit magis con
';;
ful. a. Si unum conjugatum uno pr«#antiws e/?, &• alterum,
alteropraífantius eff. Ut , fi pictas fit praeftantior eruditione
præftat pium cffe, quàm erüditum.
4. A definitione. 1. Cui definitio magis convenit, ei magis
quoque convenit definitum: Ut y fi definitio alboris fit, cölor
aufgregans vifum, fequetur,idcffe albius alio, quod vifùm ma
gis difgregat. 2. Ωuod magw convenit definitaoni, id nmagis
Zonvenit definito. Üt, habitus revocans affe&us animi & Ta
&iones noftras ad mediocritatem, magis confert ad felicitatem
quam divitiae; ergo & virtus, cujus ifta eft definitio.
5. A genere & fpecie: 1.2aodgeneri magù convenit,etiam
magu cohvenit ffeciebus : & 5. Quod mage convenit fpeciei,
etiam magis convenit individuά. Ut fi fubftantia immateria
lis perfpicacior cft corporeâ; anima hominis feparata, perfpi
cacior eft, quam eft in corpore. 2. Quod continetur fùb pr«-
4amtiori genere aut ffecie, idipfum preftantius eß. Sic , quia
vivens eft nobilius non vivente, mufca erit nobilior coelo.
6. A toto & parte: 1. Si totum homogeneum, eß magis tale
toto, etiam pars eß magis talis parte , &• viciffim. Ut, fi au
rum eft gravius ære,etiam quælibet auri pars gravior erit qua
libet parte æris, fervata eadem proportione magnitudinis.
2. Quod abfolute tale eß, aut aliquid efficit, at tale /it , illius
totum magus tale eß, magifque efficit, ut aliquid tale fit, quàm
pars. Ut, fi rhabarbarum vim habct purgandi bilem , drachma
imajorem vim habebit purgandi, quamfcrupulus, qui tertia
pars drachmæ eft. Sub hac generali maximâ multæ fpeciales
continentur : ut, I. Plura bona paucioribus amteponenda funt.
„Sic virtus cum nobilitate præftantior eft virtute folâ. 2. Quod
honeßum , jucundum &• utile eß, id melium eß eo, quod hone
fum, jucundum, aut utile tantum eff. 3.Quod bonum fuo ae
ceffu auget, aut abfceffu minuit, melius eft eo, quod bonum ac
ceßu fuo non auget, aut abfceffu non Έζ. quid bonus;
açceßu fuo magis auget, aìt abfceßu
- S 3
magis minnit,eo meli***£*
7, A ma•
246 I N s T I r U . T I O N U M. -

7. A materiâ & formâ : 1. Cujus materia efi magis talis»

illud ipfum cit magis tale. Sic, quia aurum Præftantius , &
durabilius eft lapide, aut faxo; fequitur, auream ftatuam prae
ßantiorem, & durabiliòrem effe lapideâ. 2. %<uod habet mobi
lorem formam, id ipfum nobiliua eft. Sic, quia hominis forma
eft præfiantior formä beftiae, (illa enim immatcrialis eft , &
jmfmortalis; haec materialis & mortalis) fequitur , hominem
nobiliorem effe beftiis. Simili ratione fuaderc poffis , mufcam
præftantiorem effe coelo ; quia illius forma eft anima ; hujus,
forma quaedam non vitalis. - -

8. A caufâ efficiente. 1.%uod per fe, fímpliciter, ac maturas

fua eß tale, illud eft magis tale, quam id quod per acctdens, fe
cundum quid , aut perparticipationem tale eft. Sic cibus eft
falubrior pharmacis ; quia ille per fe falubris eft,pharmaca per
accidens: & lux eft utilior tenebris ; quia illa omnibus utilis
eft, hæ furibus tantum aut iis, qui latere volunt. Denique fol
eft fplendidior luna; quia ille fua natura fplendet; hæc per par
ticipationem. z. Quod perfe , ac matura fua magis tale e/?,
3llud efficit magis, & viciffìm. Sic igniscalefacit magis, quàm
aqua calefa&a, quia cft calidior. Sic cognofcas ferrum effe
gravius ligno, quia celerius defcendit. Hic canon tantum ad
iberi poteft in caufis per fe : in caufis enim per accidens fæpè
fallit. Nam ferrum candens, etfi non fit calidius flamma , ufit
ramen vehementius, denfitate materiae uflionem adjuvante, &
calorem patienti fortius imprimente. 3. Cui caufa magis
comvemit, ei magis convemit effeäum, & viciffim. Sic probes,
fenes effe prudentioresjuvenibus, quia habent majorem expe
rientiam rerum. 4. Propter quod umumquodque eß tale, illud
eft magis tale. - Sic , quia aqua calet ab igne, colligi potcft,
ignem magis calere. Hic canon fæpè failit ac primum in cau
fis per accidens, & æquivocis. Non enim fequitur : Aliquis
eff ebrius ob vinum ; ergo vinum eft magis ebrium : Culter eß
acutus operâ cotis ; ergo cos eíì acutior cultro. Secundo fallit
canpn in effe&tis, quæ non recipiunt magis & minus. Ut, fi
probcs patrem effe magis hominem filio, quia filius-eft homo
9pera Patris. Tcrtio fallit in iis, quae non pendent ab unâ cau
fa. Nam etfidifcipulus doârinam haufit à præceptore, non
tamcn fcquitur , præceptorem femper effè doaiorem difci
Pulo. Potcft cnimficri, ut difcipulüs præceptorem fuum in
*- genio
 L o G 1 c A r. L 1 b. II., 247
genio & induftria fupcrct. 3. Quorum operatio, opum , effi- '
Σium , aut ufu* melior eft , ea ipfa meliora fumt, &• quan
to melior, tanto meliora. Sic mens præftantior eß fenfu,
quia illiusoperatio præftantior eft ; & architeélonica praefìan
tior eft futoria , quia domus pra:ftantior cft calceo ; & virtus.
divitiis, quia illius ufus ad animum , harum, ad corpus pcr
t1nct.

9. A fine & mediis. 1. Cui magis convenit finis, ei ma

gis comveniumt media, &• viciffim. Sic probes, aliquem habe
re plus ingenii, librorum , otii, induftriae , quia eft do&tior:
aut effè doétiorem , quia habct plus ingenii, otii, indu
friæ, &c. 2. Finis praßantior eß mediis : ut fanitas medi
cinâ. Huic canoni alter affinis eft : Quod propter fé expeti
tur , melius e# eo , quod expetitur propter illud, aut propter
aliud, aut etiam eo, quod expetitur à]g. 363a», hoc eft, opi
nionis, aut offentationis caufa. Sic probes, eruditionem pig
ftare bibliothecæ, amicos divitiis , valctudinem pulchritudi
ni. 3. Quod propius accedit ad finem , melius eft Sic ars i m
peratoriâ præftantior eft cqucftri, quia propius accedit ad
vi&oriam. 4. Quod ad meliorem finem refertur, id melius
eft. Sic probat Ariftoteles, fapientiam præftare virtuti mo
rali, quia ducit ad felicitatem fpeculativam: quam ait tanto
Præftantiorem effe felicitate praëticâ, ad quam refertur vir
tus moralis, quanto ætcrna præftantiora funt caducis. lib, 1 o.
£th. cap. 5. -

1 o. A fubje&o & adjun&o. 1. Quod eft in nobiliori fùbje

5o,id fi bonum,melius eß,ß malum,àeterius eo,quod eft in fub
feäo ignobiliori. Sic virtus melior eft fanitate, & vitia morbis
getcriora funt, quia animus nobilior eft corpore. 2.4 quo fub
feäum bonum nominatur, id melius eft eo, à quo mon nomina
tur bonum. Sic bonum honeftum melius eft utili, quia ab illo
ono nominamur, ab hoc non item. 3.Eorum, quae ambo fub
ieäum bonum faciant, id melius eft, quod fubjeäum majori bo
“itate afficit. Sic virtutes Theologicæ, fides, fpes, charitas,
Præftantiores funt virtutibus civilibus. 4. Quod verfatur circa
}**{*antius objeäum, id ipfum quoque praßantiua eß. Sic Phi
ofophia præíîantior efl Mediéinâ: quia illa circa animum;
æc, circà corpus verfàtur. 5 Id melius e/?, ex quo majora bo
**, aut minora malafequuntur.S 4.Hac rationc praefcrt
--
cis; ww•
 I N s T 1 r U T Io N U M
iib. 1. off. confilium Solonis, quo primùm conftituit Areopi
gitas, viâoriæ Themiftoclis ad Salamina; quia hæc femcl tán
ium profuit, illud (èmper proderit civitati.
17. A difparatis. Cum duorum alterum negamur mobi*
ineffè, ut alterum vobis arrogemus , illud quod videri volumus
ineße ££££* eße praßantins. Sic, quia plerique fe la
boriofos effe negant, & videantur effe ingeniofij ingenio va
lere, melius effèjudicant quàm laboriofum effe.
12. A contrariis. 1. Quod à fuo contrario longius abfeedit,
illud eß magis tale. Sic albius eft,quod habet minus admiftum
nigrotis.. 2. Cujus contrarium eß deterius; illud ipfum efi m e
iiùí, &• contra, Ut, fi improbitas fit deterior morbo, probitas
erit melior fanitate. 3. Cujus abfemtia, interitus, aut amtffa
deterior eff, id ipfum melius eff, & contra. Ut, fi jaétnra bonae
exiftimationis, fit majus malumja&urâ pecuniae, bona exifti
matio eritmajus bonum pecuniâ.
13. A majori, minori & pari. 1. Qaod eft magis tale ma
jori,etiam eß magis tale minori. 2. S, Tmimus eß magis tale,
ætiam majus erit magis tale. Sic, cum fanitas fit majus bonum
divitiis, fi virtus fit præftantior fanitate, crit etiam præftantior
divitiis. 3. Si mmum parium eß maga tale, etiam alterum erit
magis tale. 4. Qudd eß magis tale uno parium, etiam eft altera
magis tale. Ex.gr. fi duorum ponderùm æqualium , alteium
tertio gravius fúerit, aut levius, etiam alterum erit : aut, fi ter
tiumalterogravius aut levius fuerit, erit etiam altero. Et fic
in cæteris. $. $i unumgenu4 fit magis tale altero, quod wm ex
cellentiori genere eß maxime tale, id magis tale erit eo quod
maxime tale eä im gemere minus excellenti. Ur, fi fcientia fit
præftantior arte,nobiliffima fcientia erit praeftantior nobiliffi
mâ arte. 6. Si pradicatum abfolutum,abfolutofubjeäofua ma
' tura conveniat, incrememtum pradicati conveniet incrementa
fubje&is : Ut, fi quodhoneftum eft, bonum fit ; id quod ho
pettius eft, erit melius; & honeftiffimum, optimum. Dixi fuas
#aturâ. Nam fi prædicatum fubje&o non cönvenit fua naturâ,
fallit canon. Neque enim fequitur, si exercitatio corporis eß bo
ama; major erit mehor ; &• maxima optima : quoniam exerci
· tatio non eß ex fe ac natura fui bona, fed quátenus eâ mode
34t3. ,•

' A4- A fimili& diffimili. Quod ßøilius effei, qmod tale eß

- 4*4
 L o G 1 c A R. L 1 b. II. 249
aiit magis tale, id ipfwm quoque eff magis tale, &• contrà. Sic
Ajax cenfetur fortior Vlyffe, quia fimi!ior eft Achilli forti(Ii
rho Græcorum. Hic obfervandum eft, ut fimilitudo inftitua
tur in proprio genere. Non enim, fi quis Achilli fimilior eft
iracundia, ideó quoque fortior erit, fed tantum iracundior.
1 5. A teftimoniis confirmentur problemata comparata eo
dem modo, quo abfoluta. Ut enim Ariftotelis teftimonio
probari poteft,avaritiam effe malam; ita etiam probari poteft,
eam deteriorem effe prodigalitate. Ita ut canoöibus compara
tis hoc inloco non fit opus , nifi foriè ad difcernendam tefti
moniorum autoritatem. hic canon notandus fit, £<uod Deum
effe dicit, credibilius eß, quam quod homines: quodjapientes,
quam quod vulgus: quod plures , quam quod pauciores : quod
periti artifices quam quod imperiti : & quod quifque contra fe,
. quam quodpro fe teßatur. -

1 6.7 Atque hi funt canones comparati, qui certi loci defi

gnationem, vel apertè, vel latenter continent.In quibus omni
bus eaedem limitátiones intelligi debent, quae abfolutis cano
. riibus, quibus refpondent, funt additæ. Ex. gr. primus canon
comparatus à conjugatis refpondet primo canoni abfoluto
. ejufdem loci. Is fic fé habet: Cui couvenit unum conjugato-'
rum, ei comvemit &• alterum. Huic canoni hæc eft addita
cautio,ne adhibcantur conjugata,quae fola vocis, & non etiam
. naturæ af{jnitate jun&ta funt. Haec eadem cautio adhiberi de
bet in canone comparato, qui ita prolatus fuit: Cui unum com
jugatorum magis convenit, ei &• alterum magu convenit. Ita
que ficuti non fequitur: Hic efi ebrium, ergo ejì ebriofus: ita quo
que non fequitur: Hic eft magu ebrias, ergo eß ebriofior. Et fic
1n cæteris.
17. Reftant ex canonibus comparatis ii, qui certi loci defi
gnationem non continent, quales quam plurimi exftant lib.3.
Top. Nos ex iis prgcipuos feligemus. 1. Boma diuturniora &•
¢onßantiora magu expetendafunt: ut, bona animi, bonis cor
poris.?.Vnumquodque tum magis optandum e/?, cum opportu
pius5&• magis ufui eff. Ut fortitudo in juventute, prudentia in
fene&ute, 3. Quodfemper aut f&pe ufui e/?,id meliùs eß eo,quod
zaro:ut,temperantia, fortitudine. 4.92ue fe ipfis contenta funt,
amagus eligenda funt, quam ea, qua aliis egent : ut, abundantia
terum, pecunia. Naih qui pecunia abundat, rebus i*r;
25o I N s T I r U r "I o N u M
/
qúi abundat rebus, non indiget pecunia. 5. Quodfflendidiu•,
eíí, id eft optabilius : ut, gloria, divitiis. 6. Difficilia praßant
facilioribus. 7. Et propria, communibus. Per communia hic
non intclliguntur publica, fed ea, quæ multi habent : pcr pro
pria, quæ foli habemus, aut cum paucis communia.Hæc enim,
maximè amamus. 8. Qua communicari alus non poffunt, pre
/tant iis, qua communicari queunt: ut, fcientia, divitiis.9.Non
neceßaria tw cx «j&wg ai&s pr«ferenda funt meceßariis.Sic opta
mus commodè vivere potiùs; quam vivere. Hunc canoncm
non evertit Cicero, cum in Topicis fuis ait : Neceffaria non
neceffariis praßare.Nam per non neceßaria,intelligit fuperflua,
At Ariftoteli non neceffaria funt , quæ pertinent ad bene effe,.
(ut loquar cum Scholafticis) necefTaria, quæ pertinent ad cffe.
Io. Qua ab aliis preberi nequeunt , meliora funt its , que ab
aliis a;cipiuntur: ut , virtus & eruditio, divitiis. 1 1. Quod
quis fibt parare mavult, melius e$t eo, quod mavult fibi ab aliis
relinqui: ut, amici , opibus. Amicos enim ipfi parare cupi
mus; opes malumus nobis ab aliis relinqui.
18. Atque hi funt præcipui canones , quibus problemata
comparata confirmanda funt , qui vel ex canonibus abfolutis,
vcl cx Ariftotelis Topicorum lib. 3. erui potuerunt. In quibus
omnibus, ac inprimis in iis , qui comparationem rerum con
tinent in bonitate, hæc cautio adhibenda eft, ut ea, quae com
parantur,in cæteris fint paria. Ex. gr. benum diuturnius, præ
ferendum quidem eft minus diuturno fed tum demum , cum
incæteris funt paria. Atquc hæc de fyllogifmo dialectico.

• • . C A P. XX.
… De Demonftratione.
T H E o R E M A I.
S Equitur demonßratio, quæ definitur avXAoyirgâ;
ίτις nuopixöc, hoc eft, ffllogifmus féientiam pariens.
C o M M E N r A R 1 U s.
*

1. §. Dcmonftratio, (»*ίλιὰς Græcè) Geometris eft deli

neatio
 L o G 1 c A R. L I B. II. 251
near'o diagrammatis,in quo propofitionum fuarum veriiatem
oculis fpe&tandam exhibcnt. Ei opponitur J«0?»;?2®nua,
hoc eft, defcriptio five delineatio falfa. Hæc vocabula (ut alia
pleraque*quæ in doclrina fyllogifnrorum ufurpantur) è Geo
metria tranflata funt in Logicam : ibique demonftratio fumi
tur, interdum quidem pro qualibet probatione ccrta , & per
fpicua, at hoc loco ufurpatur ftriété, pro fyilogifmo fcientifi
co: & φόωλ;g&φημα, pro fyllogifmo errorem pariente, fcien
tiæ contrarium. -

2. Demonftrationisgenus eft fyllogifmu: in quo cum dia

le&ico fyllogifmo confentit. Différentia eft à finc pctita, qui
eft fcientia. TVocabulum fcientiae vel latè fumitur , pro quaii
bet cognitione, five affenfu vero; vel ftriétè pro affeífu firmo,
& infallibili; vel denique ftri&iffimè , pro allènfu propofitio
num , quæ per caufam aut cffe£tum cognofcuntur. Cognitio.
cnim firmâ & infallibilis, vel a fenfu eft (veluti cum cognofci
mus, meridie luccre folem) vel ab intelleâu; veluti, cùm agi
tur de propofitionibus univerfalibus , ad quarum veritatcm
fenfus non pertingit , ut qui in fingularibus fubfiflit. Cogni
tio propofitionum univerfalium, yel fine fyllogifmo genera
, tur, vel per fyllogifmum. Sine fyllogifmo generatur cogni
tio, cum propöfitiónes fua luce confpicuas,pleno mentis affen
fu ample&timur, fine ulla probatione.Sic cognofcimus, Totum
effe majus fua parte, Deum eße colendum , & id gcnus cætera.
Ejufmodi cognitionem appellat Ariftotcles lib. z. Poft cap.
ult. »•% , hoc eft intelligentiam , camque diftinguit à fcien
tia, quam ait effe ef7v A6y8 , hoc eft , cum ratiocinarione,
conjunétam.Cùm autem ratio ex variis locis peti poffit, ea fo
lum cognitio fcientiæ nomine hic venit, quæ gignitur â caufâ,
aut ab effe&u. Atque hæc eft ftri&iffima fcicítiæ acccptio, &
Thuic loco propria, ut ex fequentibus liquebit.

.III. Demon$tratio alia eít 13 Júti, five cur fit, alia

*£3tu, five quod fit.
III. Demon$tratio τ£J13ti esf, quæ non fòlumpro
bat rem effe, aut non effè: fed etiam reddit caafam, cur
res fit, aut nonfit.
- IV. De
 -
252 I N s T I r U T I O N U M
1V. Demonßratio gări, qua folum probat rem ef
fe» aut non effe.
1. §. Hæc íivifio petita eft à fine demonftrationis. Cum
enim demonßratio fit fyllogifmus fcientificus , omnino fequi
tur, ut, quotuplex eft fcientia , totu lex etiam fit demon
ftratio. Jain verò fcientia alia eft & h67. five cur fit alia r& $l.
five quodfit : ergo & demonftratio iftoc modo dividenda eft.
Vide cap. 13. lib. 1. Pof?.
z. Scientia r& %m eft cognitio dianoëtica, qua cognofci
mus, caufam, propter quam res eft, effe illius rei caufaum, nec.
poffe eam rem aliter fe habere. Ariftoteles lib. 1. Po/?. cap. x.
fcientiam τά λό7. definit hifce verbis: Ezris-a&vq oiäue62.
en « - e/ v » / s / a. •

£g*groy d7τλός , άτων τω τ' αύτίειν διάμεθα γινωσκ{y, J)

L5 τὸ τgάγμ4 %£iv 3tt èweive exitiæ & , è μὰ ἐνόρχε?)
τάτ' ἄλλως ixeiv. Hoc eft, fcire putamua unamquamque
rem fímpliciter, cum putamu4 caufam , propter quam res eff ,
cognofcere illius rei çaufam effe , nec poße eam rem aliter fe ha
bere. In hac Ariftotelis definitione hon cft expreffum genus :
in noßra genus fcientiae eft cognitio diamoëtica, hoc cft fylla
giftica. Hac parte non folum cognitio fenfualis àfcientia di
ftinguitur: fed etiam cognitio cognitionum, & principiorum;
quae non eft cognitio dianoëtica, hoc eft, difcurfiva ; fed noéti
ea, hoc eft, int€lle&iva. Effentia enim rerum, quæ definitione
explicatur, & primorum principiorum veritas , fine difcurfii
apprehenditur. Differentiâ qua fcientia £ \ m, tum ab opinio
ne, tum à fcientia $&mdiftinguitur, petita cft, partim à quali
tate medii,quo fcientia generatur, partim à conditione, quae in
animo fcientis effe debet. Medium quo fcientia § 3.&ngênera
tur , debet effe caufa , & quidem propter quam res e/?, hoc
efi , talis ; qua pofita , res ponitur ; & fublata tollitur,
Nam cognitio, quae per effe&üm , aut per adjun&um com
paratur, non eft fcientia § 3ιόa, ut nec illa, quae comparatur
prr caufam remotam : & non reciprocam. Qui fcientiam
& 3.&n adipifcitur, ita animo affe&us effe debet , non modo
ut cognófcat rei cau(am, fed etiam, ut agnofcat eam effe caw
fam rei, quam quaerit, utquc credat, rem illam mom poßa
aliter fe habere, hoc eft , fieri non poffe, ut pofita illa cau
fà;tcs non ponatur; aut fublata, non tollatur. Ex quo cfficitur,
 IL o G 1 c A r. t, 1 b. ff. 253
ut fcientis animus fit a patra'**• 1G>, και έμιτεπ**©-, hoc eít
talis, qui mutari, aut ratione fle&is non poffit. Scientiar& &m à
fcientia τὸ διότι in eo differt, quod non ex caufa proxima, pro
pter quam res cfi; fed ex effc&u proximo, aut cx caufa rcmo
ta tantum generetur. -

3. Porro fcientia & demonftratio funt cx τὸ σὸς iv λ ιχ9

p&ov, id eft, ex eorum mnmero. qu« ad unum dicuntur. Qua
1 e fit , ut fcientia & demonfiraiio 1$ »)•?, fere &vaás & fine
adje&tione dicantur fcientia , & demonftratio 3 fcientia & de
monftratio7ς έ'm, non item. Sunt enim fcicntia & demonftra
tio7$ })&m, praecipuæ fpecies fui generis : atqui caeft gcneris
æquivoci natura, ut præcipua (pccics, nomine gencris ferè in
telligatur. Ut autem accufatius cognofcas, quo nomine fcicn
tia & demonftratio1è ô*m prafiant (cientiæ & dcmonftratio
ni 1*3 n, res tota paulo plenius cxplicanda eft. Quatuor funt
qua ftiones fcientiales, qug de re aliqua inftitui poffunt: ei ist,
% ivu, 37. *'*, xvj 367. *'*i»: hoc cft, an res fit, quid fit, an in
fìt,& cur infit. Harum duæ priores, quia pertinent ad thema
ta fimplicia, dicuntur quæftiones fimplices; reliquae,pertinent
ad thémata complexa, nuncupantur quæftiones complexæ.
<Fx. gr. An fint pygmat, &, quid fiat pygmei , fuat quäeftioncs
fimplices: An Pygmai fint cholerici, &, cur fimt cholertci , funt
quæftiones complexæ.Ti τὸ λεγόμά• i**, hoc eft, quid fit ad,
quod dicitur five quid fignificet vocabulum, quo rcs propofita
hominatur, non eft quæftio Logica, fed præc9gnitio , in Lo
gica cujuflibct themátis traâatione, neccffaria, Fruftra enim
quæritur, am fimt, aut, quid fiat pygmai, vel£tiatn, an pygnei
fint cholerici, aut, curfint cholerics, fi vocabulorum fignifica
tio non fit præcognita. -

4. Subûantiis, {implices tantum quaeßiones conveniunt;

accidentibus, etiam complexae. Quæri enim potcft, An fit,
&, quid fít eclipfis, item, An eclipfis ipfit Lune , &, curpatia
tur. At de Luna, aliifque fubßantiis, am fit, & quid fit, quae
ri poteft; am imfit alicui, &, cur infit , minime. Subftantia:
enim non funt in fubje&o. Quçßio anfît, non cft in acci
dente feparata à quæfüone, an fit, Nam quærere, 4m fit ecli
pfì, nifiilaliud eít , qaam quærere , 4m Luna patiatur £li
pfim. Sed nec quaeftio quid fit, in eo feparata sit â quaeftic
iic curfit. Eadcm cniin cáufà folvit uiramquc. Qui nQV
- -
£i*1 p.
254 I N s f I. r U r I o N u M
novit , cur Luna patuatur eclipfim, is novit etiam , quid fit
eclipfis. -

5. Ex quibus liquet; fcientiam & demonftrationem & διά

τι , ad omnes qurfüones pertinere. Qui enim caufam novit
alicujus accidentis, verbi gratia, eclipfeos, is novit » 4m fit,
& quid fit eclipfis : 4m Luna patiatur, & cur patiatur eclipfim.
Scientia & deiiionftratio 1è à vi , pertinet tantum ad quæftio
nem, ei is ι, και άλε'ςί», hoc eft , an fit, & am imfit. Hinc jam
patet, quo nomine fcientia & demonftratio rò òém, præftent
fcientiæ & demonfìrationi § 6'n : nimirum, quia illæ verfan
tur circa quæftionem?* 3i6 m , qua foluta , nihil reftat , quod
quaeri poffit. At hæ verfantur circa quæftionem ei iws & 37.
i4i», hoc eft am res fit, & am imfit: quibus (olutis , manet inte
gra quæftio % *'*ι, και διότι 'sis hoc eft , quid fit, &, cur fit.
Quibus adde, demonftrationem & δόλ effe finem , ad quem
altera fpecies referatur. "
6. Ex di&is liquet, demonftrationem rg \%m fic non ap
pellari, quia concludit τω όστι, fed quia ita folvit quæftionem
7έότι, ut fimul fatisfaciat quaeftioni § 8uâm, cùm dcmonftra
tio 33a, folam quæfiionem τά άm , folvat. Ex. gr. cum fic
concludo ; omne quantum eíí um loco: Atqui omne corpus
eff quantum : Ergo omne corpua eß in loco ; conclufio non eft
enunciatio caufalis colligens* J3i, hoc eft, cur corpus fit im
loco; fed fimplex, colligens tantum r 37, hoc eft , corpus effè
in loco. Et tamen eft demonftratio g %%, quia caufam con
tinet, cur corpus in loco fit: ita ut ex minore & conclufione
contexi poffit hujufmodi enunciatio caufalis, omne corpus eß
in loco, quia eß quamtum. -

7. Averroes, & quieum fequuntur, comminifcuntur ter

tiam quandam fpeciem demonílrationis , quam appellant d
monßrationem potiffìmam: & ajunt, demonßratióiiem7&3ue'm
effe, qua τὸ διότι folum: potiffimam, qua τά έπ fimul, & *•
3isri innotefcit. Hæc tertia demoníìraíionis fpecies, neque
Ariftotelis autoritate, qui illius nufquam meminit, neque ra
tione confirmari poteft.Nam quod demonftratio,quae per cau
fam proximam folvit quaeftiohem g λέαι, interdum folam
notitiam 39 £r generet, interdum etiam notitiam g£n, hoc
non proficifcitufà diverfitate demonftrationis, fed à nobis,
quibus interdum * *n antc dcmonftrationcmcftpcrfpeaum,
 L o G 1 c A R. * L 1 B. II. 255
interdum non efì perfpe&um : & turp innotefcit τίλότι &?
&ri fimul. Quin fieri poteft, ut uni τά άλ,fi notum, altcri igno
tum : his, fi demonftratio proponatur à caufa proxima pctita,
alteri erit demonftratio § 3.&n, alteri potiffima. Pluia vide
hac dc rc apud Zab. cap. 1 1. de $pecteb. Dem.
C A P. X X I.
De Præcognitionibus.
T H E o R E M A I.
O'j demonftratio σιάτι, omnifjue demomffra
tuva fcientia,verfatur circa tria. Hac tria fumt;
fubje£tum, affeétio, & caufa, quâ demon$tratur, af
feétionem ineffe fubjeéto.
II. &x fubjeéto & affe£tione componitur quaffio
demon$tranda: ex caufa cum affe£tione primùm , de
inde cum fubje£to combumata fiunt pr«miffè five prin
cipua, quibus quaffio demonftratur. -
-
C o M M E N T A R I U s.
1. §. Tria funt, inquit Ariftoteles lib. 1. Poff. c. 7. & ro.
quæ in omni demonftratione fpeétantur , & circa quæ omnis
demonßrativa fcientia verfatur. Primum eft conclufio , quæ
demonftratur, five rò r&SG) rà ûrdgxov y£vai twìxa3'
&ότά , hoc eft, affeäio, qua alicui generi, id cft, fubje&to, per
fe ineft : alterum funt axiomata, ex quibus conficitur demon
ftratio, hoc eft, principia , & caufæ : tertium eft, τό %'®- τέ
varvxe'μινον, hoc cft, fubjeäum, cujus affc&tiones, & acciden
tia, quæ illi per fe infunt, demonftratio declarat. -

• 111. In hifce omnibus duo confideranda funt: prae

cognitiones , quæ demonffrationem præcedunt, có- com
ditiomes, quæ in ipfa demanftratione obfervande fumt.
IV. 'Pracognitio, alia e$t $ $tt is-iy, hoc e$t, an fit,
alta £ ti λεγόμενόν ίς-ι, hoc e$t, quid fit id, quod dici
tur, five, quidfignificet vocabulum.
V. De trìbuì férminis,ex quibus demóftratio conflat?
es¥»
256 IN sT1 ru T1 oNu M
e$t, precognofcendum ef?, quid fignificet nomen: de
fubjeéto , causâ, & præmiffis five principiis , etiam
an fint: id vero de affeétione, ac conclufione demon
frandum eff. -

1. £. Omnis cognitio diapoëtica, inquit Ariftoteles lib. 1.

Po/?. cap. 1. cwaewözwex&ans γίνεττα γνόντας, hoc cft, ex præ
cedente cognitionegignitur. Quare ncceffe cft , ut omnia , circa
quæ demonftratió, & dcmonftrativa fcientia verfatur : ante
demonftrationem aliquo modo præcognofcantur. De qua re
<vide Ariftot. lib. i.Poft.cap. 7. &• 1 1. Dc tribus terminis, no
minis fignificatio praecognofcenda eft,quia alioqui de ignotis
difputaretur. Quidam volunt etiam, eifentialem fubjeëti de
finitionem præcógnofcendam effe. Verum illud in integra ali
qua fcientia, puta Phyfica, aut Geometria , locum tantum
:
habet. At cum de fingulis dcmonftrationibus deque ea fcien
tia, quæ ex fingulis demonftrationibus gignitur, fermo eft, ef
fentiàlem definitionemfubje£ti pæcoghofci, 'noncft neceffe,
nifi in iis demonßrationibus, in quibus medium eft forma
fubje&i. -

3. Ta?nisi, fiiclatè fumitur, comple&iturque te ei i;i,,

am res fit fimpliciter, &, τό άm isis, am res inßt. – De fubje&o
demonftrationis , deque caufa, per quam affeétio de fubje&o
demonftratur , praecognofendum cft το ei igi*, am fit fimplici
ter. Cum enim incertum eft , an fit caufa , argumcntatio
infirma eft , &fcientiam non efficit. Cum non conftat, an
fit fubjeéìum , frivola eft , atque inepta. Fruftra enim
probes, {£"? effe cholericos, quia fùnt brevis ßatura , fi
i
hon conftet, effe pygmaeos. De præmiffis five principiis
demonftrationis praecognofcendum τὸ ἐπ ig-i, , hòc eft, quod
vera fimt. Supereft ergo, ut de affeétione demonftretur, ',\ e$
*ris, am ßt, deniquejntcgra conclufione,quae conftat fubjeâo,
$, affeâione. *) 3n ifi , quod vera fií, five quod affeéìio
fubje&o infit. -

3. Hæc eadem praecognofcenda funt in integris fcientiis.

Sicin Phyfica præcognofcitur, quid fit, aut fàltetii, quid figni
ficct fubje&um,puta, corpus matürale; quid fignificent affeäio 1u.
nes, trina dignem/io , locus , tempus , mìorum, quies, gemerario,
eorruptio » &c. tum quid fignificent harum áffçáiónum cau
 f, o G 1 c A R. L 1 b. II. ££)
fae ac principia, materia, forma, privatio, matura , qualitates
prima, ant periffafis , &*c. Praeterea praecognofcitur , effe cor
pus naturale, ejufque fpecies; effe materiam, formam, &e.
çQuod diétæ affeótiones corpori naturali, ejufque fpeciebus
infint, id per earum caufas & principia demonftratur. Cae
terarum fcientiaruum eadem eft ratio.
V1. Harum• praecognituones , quæ evidentes fumt,
& omnibus obvia , folâ mente fiunt: quæ mom funt ita
evidentes , quim ignorarupoffint , in ipfé fétemtuarum
limine exprimuntur. -

VII. Et, fi proiata , £fatim â difcipulo credamtur,

ropriè dicuntur &av6io {ς, fuppofitiónes ; fi dfeipu
lus de iis dubitet, vel etiam in contrariam opinionem
propendeat, dicuntur aitfiua%, poftulata.
i. %. Quædam adhibentur in fcientiis, quae non poffùnt
ignorari , ut axiomata: qnaedam ignorari quidcm poflunt,fed
tamen fimul , ac à præceptore funt propofita, à difcipulo cre
duntur fine ulla probatione, ut definitiones: quaedam non
ftatim creduntur, adhibentur tamen praecario, ac veluti ex pa
&to; quia eorum probatio ( fi forte probari poffint) pertinet
ad Metaphyficam. Sic praefupponitur in phyfica, eße animam;
cum tamen Dicæarchus quidam , tefte Cicerone Lib. 1. Tufc.
voluerit, nihil effe animam ; &• hoc effe nomem totum imame.

- C A P. XXII.
De quæftione demonftra bili, deque me^
demonftration
di&o is.

T H E o R E M A I.

C Onditiones, quæ im demomffratione 3 J)3ri fervan

`-' defunt, partim ad quaffionem pertinent, partim
ad caufam five medium demonftrationis, partim ad
pramiffas, five principia. - i ' ' * ..
11. 7\(om omnis quaffio admittit demonffrati o
- - *T na* -
358 : i N s T r Tu r 1 o Nu M -

mrm τά φάτι, fed ea fòlùm, quæ vera ef?, & verita

tis fåæ certama atque immutabilem caufám habet.
C o M M E N T A R I U s.

I. W. Primo debet effe vera;quia ëzág-ι τά μ}άρ ἐπ{g-a$$,

hoc eft , quod non eß , fciri moa poteff. lib. 1. Poff. cap. z. Se
cundò , debet habere caufam veritatis fuae.certam , atque im
mutabileae. Cum enim fcientia fit cognitio rei per (uam cau
fam , fcientia non crit certa , ac proinde neque fcientia,fi non
nitatur immutabili caufa.
III. Itaque , nequepropofitiones immediatæ, me
que fortuitâ demonftrari pöffùnt : fed tantùm acci
demtia propria. '
• I. %. Harum conditionum prior exftat lib. I. Po/?. cap. 3.
pofterior, eod.lib. cap. 8. Cæterum propofitiones immedia
tæ demonftrari neqneunt , fcd fine demonflrationc fciuntur.
quia non habent caufam veritatis fuae. Hujufmodi funt propo
fitiones , in quibus definitio, aut partes definitionis, de dcfi
nito prædicantur. Hæ enim propofitiones, Homo eß animal,
Iiomo eß ratione prxditus, conftänt prædicato, quod ita;arúé
cum fubjeéto cohæret , ut nulla media caufa interjecta fit illius
connexionis , cùm effè animal & effe ratione praditum , fit
ipfà hominis cffentia. Itaque non magis demonftrari poteft ,
cur fit homo animal, aut, ratione praditus, quam cur homo
fit homo.
, 2. Fortuita quoque demonßrari nequeunt, quia non pen
dent à certa, atquc immutabili caufa ; undc ncque certâ le
ge contingunt. Sola accidentia demonftiari poffünt , & qui
dem propria. Nam fubftantiæ non habent caufam , cur fint in
illo fubjeóto, de quo prædicantur ; quia praedicantur fcm
per , ut genus, atit ut differentia. & accidentia non pro
pria , non habent certam atque definitam caufam. Ncque ve
io refert quicquam , utrum accidentia propria emanent ab
effentia fubjeéti, an â caufâ externa,. utrùm perpetua fint,
an frpiufculè eveniant: hoc tamen rcquiritur, ut proprium
accidens cum caufâ fuâ ita pecefîàriò cóhæreat , ut ea pofita,
Ponatur j & £iblata, tollatur. Ex. gr. ctfi luna non fem
 * -

E, o G 1 c A r. f, 1 B. II. 25
„ per deficiat, demeulrari tamen potçft , lunam deficere: qui?
íemper deficit , cum terra inter tolk m & lunam è diamctro
intcrpofira eft ; & nunquam, dc fic it , cum teria intcr fo
lem § ludam non eft intcrpotita Hæc dc quaflionc dcmon
ftrabili. - -

.* IV. ÀMedium demonfrattonis debet effe Ca/?fà pro

xima prædicat : eaque vel affic1ens , vel fixus , & ef
-*. ictens , vel interna , vel externa.
;2- 1. §. Cum caufa proxin a duobus n od s dicatur, vel ab
.:! folute, vel in fuo genere proxima; hoc loco intclligitur Cau
{a abfoluur proxia a, hoc eft , talis, qua pofita, poííitur • ffe
-, &um , & fublata, tollitur. Cum enim fint quatuor caufarum
;*
- genera , & in unoquccvc genere aliqua caufa proxima, ex
quatuor caufis proxiinis uua tantùm eft , quæ abfolute proxi
ma , f*. Porro requirittar, ut ha c proxima caufa, fit caufa
praedicati, ut etiam tit caufa fubjccti , non eft necefle: quia
non quæritur , an {it fubiectum , hoc enim præfupponitur)
fed, âo fit prædicatum , five , an infit fubje&o.
*^* z. Hæc caufa proxima dcbct efle caufa efficiens aut finalis.
3 Nam cum prædicatuu fit accidens , ncn habet materiam aur.
*. formam propriè di&am. Caufa finalis adhibetur in iis, quae
.… . fiunt ob aliud: qualia funt media , & inftrumenta naturalia ;
itcm a&iones, & habitus , fi qui demonftrari poflunt. In cæ
: * teris adhibetur caufa efficiens. Interdum contingit , ut caufa
: proxima efficiens, fit etiam forma aut materia fubje&ti, & hu
a ` jufmodi demonftrationes praeßantiffin a quidem funt, non
tamen fpecie differunt ab aliis. Scd hæc facilius innotcfccnt
:• idoneis exemplis.
;* 1. Exemplum.
;* Omne rationale eß capax fcientis;
;11 Omnis homo eff ra tuomalis :
M. Ergo omnis hom. o efi capax fcienti«,
3° In hac demonftratione médiuâ rationale cft caufâ e£ciens in
;:. . terna prædicati , & forma fubje£ti.
à -2. [Exemplum.
Mi -

1ì- . - omne terreffre mergitur in aquâ; , •

[41 - Hebemus eß terreßris }

1*
-

. . £rgo btbema* mergitur ia

- *«. ?, * .
36o I N s T r r u r r o N u M
111c medium cft caufà efficiens interna prædicati, & materia
$ubjccti. - -

. Exemplum.
£uicquid conftat materiâ & forma , habet urimam
ahmenfiomem :
Omne corpus conßat materia & forma:
- Ergo omme corpus habet trinam dumenfionem.
Hic medium cft caufa , fficicns interna prædicati, & forma fi
mul atquc matcria fubje&i. -

- 4 Exemplum.
¢uod trina dimenfione praditum eß, mom admittit
Aliud corpus fecum fìmul in eodem loco :'
4tqui omne corpus praditum ef? trina dimenfione ,
Ergo , * c.
Hic medium eft caufà cfficiens interna prædicati , & proprie
sas fubjeéti. -

*. Exemplum.
£uod à fòlù radu , objeâa terra, illußrari nequit;
idpatitur eclipfim lumunis à fole accepts :
4tqui luna à félis radiis, objeäa terra , nequit il
- /u/?rari : * Ergo luma, &•c. -

Hic mcdium eft caufa èfficiens externa przdicati.

6. Exemplum.
$<ui faéius eft ad caleffium rerum contemplationem,
debuit eße fublato vultu :
Homo faétus eß adcal/?ium rerum contemplationem;
Ergo homo, & c.
Hic medium eft caufà finalis prædicati.
3. Interdum fit , ut una eademque quaeftio demonftrati
poffit per caufam efficientem fimul ac finalem. Sic demon
ftraveris, animal dormire, vcl yquiafenfus commumis à vapo
ribus fopitum, fenfuumque externorum meatum obßruäi fumt,
(atque haec eft demonßratio â caufa efficiente) vcl, ut refo
eullentur fpiritum , ac reparentur vires amimalis ; & haec cft
demonftratio à caufa finali.
4. Porro demonftrationes g 3, 3n non folum affirmatae
funt, fed etiam negatae. Nam ficuti dcmonftramus, hominem
effe e*p*gem ferentta, quia eß praditum ratione; ita quoque de
monftrari Potcft, beßiam morì effe wap4**m/kiehti4, 4uia ra
- tiom*
 ÎL o G 1 c A r. L I e. II. <6t'
attri eieme mom eff pradita Nam cum affirmatio eft caufa affirma
tionis, negatio eft caufa negationis , & vice verfa: ut dicitur
lib. 1. Poff. cap. 1 3.
5. Medium demonftrationis , ut hoc poftremo loco adji
ciam , non folum caufa, fed etiam definitio prædicati dicirur.
«Cum enim caufa proxima proprii accidentis praecipua pars dc
finitionis fit, fit , ut ea fynecdochi e dicatur definitio. Cuiy
caufa proxima praedicati , fubje&i fornia cft , medium etiam
dicitur definitio fubje&i. Sed hoc neque neceßarium , neq;e
perpetuum eft. Quomodo intelligendum tit, quod Ariftote
les lib. 2. Poff. cap. 1 1. dicit, omnes caufas medium demo*-
frattonus eße poße, omnium optime interpretatur Zabare.la
bb. de Med. Dem. &• vm Comm. ad cap. 1 1. lub. 2. Po/?. '

C A P. X X II I.

De conditionibus principiorum demon

ftrationis r£ J}ότι.

T H E o r E M A L

C Omditiones principiorum, five propofitiomtss

demonftrattonis vg d%6tu , aliæ fumt abfolutae , «-
liæ relatæ.
II. Conditiones abfòlutæ dicumtur , quæ comp*-
tunt propofitionibu tn fe, atque abfolute confiderat* ;
relata , quæ conveniunt illis ad conclufionem colla***.
II 1. Comdtttomes abfoluta fùnt : primò, ut prop^g.
tiones fint neceffarto vere, ac reciproce : /ecuaav,
mtfint ummediate , five prime.
Co M M E N r A R τ U s - -

1. §. De conditionibus princi, iorum demonftrat***

agit Arißoteles lib. 1. Prior. cap.^.& cap.6. Propofitio^**'
fîonftrativæ debent effe vera, falfum enim fciri non P''''" •°*
quidem neceffario. nam ex propofitionibus non assa ; .*
 .• • -

26> fN s r r t U t r o N u M - •
poteft colligi neceffaria concluio , ni(i cafu & per accidens.'
ί}uare cum conclufio demonftrarionis debeat effe neceflària ,
idque propter propofitiones praemiffas, ipfae quoque propo
fitiones debent effe neceffìri e, Neque vero hoc fatis eft, fed
debent effe neceffariae in fummo gradu hoc eft reciprocae ac
»g%λ« aegözov. Continent enim caufam proximam prædicati,
quæ talis cft, ut cum effe&o fuo reciprocetur.
2. Propofitio dicitur ' duobus modis immcdiata: nempe
vel rarione fubj. &i , vel ratione caufae. Propofitio dicitur
immediata ratione fubjeéti , in qua prædicatu m dicitur de
primo ac reciproco fubjeóìo Hoc fenfu etiam conclufio de
bet effe immediata, Omnis enim propofitio r»9•^ε τ£6vy.
ac reciproca , hoc modo immedia:a eft. Ratione cautae dicitur
propoßtio immediata , quae non habet caufàm veritatis fuae
extra fe , per quam demonftrari pöteft. Hoc f nfu dicitur
requiri, ut propofitiones demonftrationis fint immediarae ac
primae. Et certè, fi propofiriones non effent immediatæ, tol
Jeretur fcienria. Nam quicquid caufam habct fuæ veritas ,
illud non fcitur , nifi per caufam illam demonftretur. Si igi
tur principia demonftrationis per alia principia demonftrari
Poffent. ifta pariter per alia, & fic porro, daretur progref
fus in infinitum , qui pugnat cum natura fcienriae. Caeterum
cum dicimus , propofitiones demonftrationis non poffe de
monßrari , id de demonftratione 7ς όμότ» intelligendum eft.
Sequenti enim capite docebimus, eas demonflratione 7g òór,
innotefcere poff;. -

IV. He duæ conditiones requiruntur im majore me

ceffàrio : minorem , dum modo vera fit, mom neceffè es?
neceffàriam, aut immediatam effe. \.

1. §. Maior propofirio contat affeétione & illius caufa

Proxima, quae non folum reciprocantur inter fe, fed etiam
neceffàrio, ac immediatè coherent : at minor confiara eß ex
áffe&tionis caufa & fubjeâo, quæ non neceffe eft tam arctè co
hgrere , ut propoíitionem néc-ffìriam reciprocam, atque
immediaram conftituant ; cum affeâionis, nön fubje&i quiae
ratur fçientia.
3. Minor noncft ncccffaria , mcdum ut fit reciproca, ac
 L o G c r A r. . L 1 B. II. z63
z&9%xg orgóry, cum medium demonftrationis eft caufâ effi
ciens externa prædicati. Ex. gr. Quod radiis folis, objeéìa terra,
mequit illußrari, id patitur defecium luminis à fole accepti :
Luna radiis folis, objeéfa terra, nequit illuflrari : Ergo, & c.
In hac demonftratione minor nullum habet grädum neceffita
tis,cum non fit perpetua. ln demonftrationibus à caufâ effi
ciente interna, aut à caufa finali, minor femper quidem necef
faria eft, fed tamen non femper reciproca eft : quia fæpe fubje
&tum proximum, ac reciprocum, non habet nomen. Ex. gr.
Omnis planta, cujus humor tn pediculus fòliorum comgelatiir,
.defromdefcit : Huwor vitis congelatur : Ergo, &c. Hujus
demonftrationis minor, non eft reciproca, quia non foli viti
contingit ifta humroris congelatio. Sed id propterea fit , quia
non eft proprium nomen , quo fignificentur omnes & folae
plantæ, quibus humoris congelatio, & fluxus foliorum acci
άit. Ob eandem caufàm fit, ut etiam conclufio non fit rcci
proca. Vide lib. 1. Poff.cap. 5.&• lib. x. cap. 1 6.
3. Minor non eft immediata, cùm caufà proxima prædica
ti priorem caufam habet, per quam demonftrari poteft. In
omnibus enim caufis, quæ dcmonftrationem ingrediuntur ,
quædam feries ac fubordinatio eft , ita ut pofterior quæque fit
effeétum præcedentis. Quotcis ergo effeétüm aliquod pef eju{-
modi caufam demonftratur, quæ prioris caufæ effe&tum eft,
minor neceffàriò debet effe mediàta. Ac tum minor ifta in
priorem caufam refolvenda eft, & fic porro, donec ad primam
caufam iftius ferieiperveniatur, quæ demonftrationem confti
tuat ex utraque propofitione immediatam. Hæc demonftra
rio cæterarum omnium fundamentum eft, quae funt ejufdem
feriei. Itaque in docenda fcientia , à prima demonftratione
progrediendum eft ad fequentes, ordine fynthetico: & tum
minor mediata , cenfetur quafi immediata, quia jam ante de
monßrata eft. Propofitio enim demonftrata , non minus apta
eft ad pariendam fcientiam, quäm propofitio immediata, àt
queindemonftrabilis. Si quis tamen incidit in demonftratio
nem, cujus minor eft mediata, ei ordine analytico progredi
endum erit verfus demonftrationem primam ac fundamenta
lem : nec prius erit fcientiam affecutus, quim ad primam
caufam pérvcncrit : in hac enim acquiefcit a: m s. Ad***
- - - T 4 - - mus
264 IN S r I T U T I oN u M
mus exempla,ut res melius intelligatur. Quod trima dimenfio
zme praditum eft,non admittit aliud corpus fecum ßmul in eo
dem loco : omne corpus pr«ditum eft trima dimenfione : Ergo,
&c. Hujus fyllogifmi minor demonftrari poteft hoc modo:
3uod conftat ex materia & forma, ef pr«ditum trina dimen
fione. omne corpus conßat materia & forma; Ergo omne cor
pus, &c. Hujus demonftrationis minor,æquè ac major imme
diata eft quia conftare materia & forma,eft definitio corporis.
4. Similis feries eft in demonftrationibus à caufa finali, in
qua fubordinatus finis per ulteriorem demonftratur, donec ad
ùltimum finem in unoque genere perveniatur , in quo animus
acquiefcit. Ex. gr. Ammal habet pulmones, ut refpiret : refpi
rat ad cordus refrigerium e cor refrigeratur , ut fervetur tempe
ries caloris ; temperies caloris fervanda eß , ut amimalis vita
comfervetur. Si hæ demonftrationes in forma proponantur ,
omnes, excepta ultima, habebunt minorem mediatam : ulti
ma, cæterarum fundamentum eft.
s. Interdum fit, ut demonftrationes â caufa efficiente, re
{olvi nequeant in propofitiones immediatas, nifi demonftra
tiones à caufa finali,commifceantur cum demonftrationibus
efficiente caufa. Ex.gr. Homo eft acutiffim taäus, quia eß cu-,
tis tenerrima ; Eff cutus temerrume , quia habet copiofos &• ela
boratos fpiritus animales: Habet copiofos &• elaboratos fpiritus
animales , quia habet cerebrum (fpirituum animalium , offi
cinam) ampliffimum. Haétenus caufæ efficientes. Hominem
habere perfe:hffimum &• ampliffimum cerebrum, demonftran
dum eft à fine , nimirum, quia debuit ratiocinari. Hominem
debere ratiocinari,demonftratur iterum à caufa efficiente,nem
pe , quia eß animal rationale. Hic jam quiefcimus, quia mi
nor efl definitio hominis , ac Proinde immediata , atque in
demonftrabilis.
-

V. Conditiones principiorum ad couclufiomem re

latæ funt tres : 'Primo, requiritur, ut fint caufœ con
clafionis : fecundo , ut fint priora: tertio, ut fint no
tiora conclufiome.
VI. H« conditiones requiruntur in utraque pro
- pofitione.
1. %. Ut
 - M, o G 1 c Α R. L 1 B. II. 265
g , 1. £. Ut fe habet medium demonftrationis g 347. ad affé
, ' &ionem demonftrandam , ita fe habent principia, five prae*
'; miffae ad conclufionem. Quare, ficuti medium eft caufa, cur
% affe&io fit : ita principia caufae funt , non folum, cur conclu
fio cognofcatur , (hoc enim fenfu principia in omni fyllogi-.
fmo cäufae funt) (ed etiam cur vera fit.Et ficuti medium prius
eft affe&tione , non tempore , fed natura: ita quoque obtinent
principia veritatem, non tempore, fed natura priorem verita
te conclufionis. Dcnique ficuti medium notius eft affe&ione,
non quoad nos, & cognitione confufa , fed quoad naturam &c
cognitione diftinéta : ita quoque principia notiora funt con
clüfione. Quia enim conclufionem pleno mentisaffenfuam
ple&imur propter principia , ipfis principiis magis affen
tiri neceffe eft : quia propter quod unumquodque eft
tale , illud magis cft tale : ut docet 4rißotel. lib. 1. poß.
cap. 2.
VII. (um principia demomf?rationis omnes haße
conditiones obtinent, fùnt oizciz rá Jewvyx£vg, hoc eß
propria ei rei, quæ demonftratur.
! VIII. Principia dicuntur propria rei demonffra
ta , cum meque heterogenea funt, five aliena, ne
que co//2/72/4/244.
. 1. $. Hoc corollarium de proprietate principiorum ex cona
ditionibus colligitur lib. z. po/?. cap. 2. Et explicatur partim
cap.z.ubi docetur, principia non debere effe homogenea par
tiim cap. 9. ubi oftenditur , ea non poffe effe communia. Cae
terum heterogenea dicuntur principia, quæ ex alia fcientia
" funt petita: veluti fi quis ad probandas quæftiones Phyficas,
, - adhiberet principia Mathematica ; aut ad probandas quaeftio
! nes Geometricas, principia Arithmetica. Atqui c&x ίςuv i£
dλα γάres μ%£%% Je/3a], hoc eft,non licet ex alio genera
in aliud tranf untem demonßrare,five,non licet ex una fcicn
tia in aliam tranfire dermonftranti: nimirum,quia medium ter
tio,hoc eft,fubje&o,& primum,hoc eft,prædicatum, medio per
fe convenire debet, ut dicitur cap. 6. ejufdem libri: quod fieri
non poffet,fi conclufio & principia non effent ejufdem g;5**
ris, íive fubjeâi, hoc cft, fi non effent ejufdcm fcicati*. Una
- T ς * cnupm
 266 IN s T r TU r r o N U M
enim fcientia dicitur, quæ eft unius generis, five fubje&i ; ui
comffat ex cap. 28. Ejufd. libri.
2. Si tamen una fcientia alteri fubalternata eft, ut Mufica
Arithmeticæ, aut Optica Geometriæ;quæftiones fcientiae in
ferioris demonftrandæ funt per principia fcientiæ fuperioris.
Nec tamen hæc eft μεττ/%a(}ς eig άλ&%'®- , quia fcientia
fubalternata aliquo modo idem fubjeétum habet , cum fcien
tia fuperiori: ac proinde non cenfentur fcientiæ diverfæ. Dixi
aliquo modo : quia fcientia fubalternata confiderat fubjeétum
fciéntiæ fuperioris cum aliqua qualitate fenfibili, quæ tamen
ad formalem rationem fubjeéti non pertinet. Hinc fit, ut affe
&tiones quidem utriufque diverfae fint : at in caeteris confen
£iunt. Sic Arithmerica confiderat numerum abfolutè ; Mufica,
quae Arithmeticæ fubalternâta eft, confiderat numerum in fo
no. Similiter Geometria confiderat magnitudinem abfolutè ;
«Optica, quæ illi fubalternata eft , confiderat magnitudinem
jn colore , luce, aut umbra. Vid. cap. 7. lib. citati.
3. Principia communia funt,vquæ poffunt pluribus fcien
ttis accommodari. Hujufmodi principia non generant fcien
tiam , quia continent medium, quod cum partibus quaeftio
mis non cohæret per fe, fed tantum per accidens. Atqui u
Inumquodque tum demum verè fcimus , cum illud fcimus
i. :
: 2:7 êz£yo, ta6' 5 ύταςχ{ , hoc eft , eatemus, quatenus im
:
-
-

. eß fubjeéto , idque c* tt', 28zöv jJ'ézcºvg í êzéro, h.

-
c. 'ex principiis , quc illius , qua illud tpfum eß, principia
fumt, ut loquitur Ariftotelcs cap. 9. lib. citati. Id autem ,
quod ex rationibus communibus cognofcimus, ex acciden
ti tantum fcimus. Non eft autem putandum, principia
fcientiarum effe communia , quae, cum fint fcientiæ fu
perioris, adhibentur fcientiae fubalternatæ: quia fcientia fub
alternata (ut ftatim diétum eft) non cenfetur diverfa à fcien
ria fubalternante.

| IX. 'Principia dividuntur in axiomata & thefes.

X. e^xioma eff principium, cujus veritas, co
! gnita fignificatione vocabulorum, â memine poteff i
gnorari.
=-
XI, 7h% £ff principium,cujus veritas momex fòla
•adta -
 M, o G r c A R. L r B. II. 265
vocabulorum fignificatione cognit , fedexfènfùum fu
dicio, aut qualicunque declaratione tmmorefcit.

XI I. Efque , el definitio vel hypothefis.

XIII. 'Definitio eff, quâ quid res fit : Hypothefis,
quâ am fit aut mom fit, enunciamus.
1. }. Hæc principiorum divifio perita eft ex lib. 1. Po/?.
cap. z. z%. 1 o. Unde aurem diâum fit axioma, diétum eft l b.
I. cap. 27. Thetis interdum fumitur pro omni propofitione,
quae in utramque partem proponitur difputanda, ut lib. 8.
Top. cap. 4. * 5. Interdum pro fententia paradoxa nobilis ali
cuius Philofophi: !ib. i.T,p. 1 c •p. i.tm Rh -roricis (urnitur the
{is pro quæfiione infinita: hoc loco pro fpecie propofitio
jnis immediatæ -

z. Ariftoteles cap. 1 o.lib cit. definit axioina, 3 div2/3/;/m &-

vaj dì zúlà, à Jozeìv àyzyzn. Hoc eft quod neceffe eft effe
verum per fe , & videri neceffe eß. Ait , quod neceße eß effe ve
*um , hoc eft , quod eft aJr£ris-oy, five quod non habet cau
fam fuae veri atis, quâ demonßrari pnffit. Atque hoc eft axio
matibus cum thefibus commune, Âddit, &. vtdert neceße eß »
hoc eft, à nemine rationis compore n-giri poteft (èriò, atque
ex apimo. Erit forre , qui axio ma neget potius, quam fatea-'
tur fe vi£tum effe: fed ìon invenietiir quifpiam , qui : rnodo
fit rationis compos , ea neger animo fuo, ac mente; Exempla >
naxiomatum hæc funto: N,b,t patefi ßmul effe , & mo^ *ff**.
Totum ef? m ajus fu a parte : Q4« eidem «qualia funt.
ea inter fe quo jue equali a fumrT Si ab «qualibus aufé
fantur eqw alia, reliqua e*t**® t «quali a. Harum propofitiq
num tanta eß evi { •nria , ut cognitâ fignificatione vocabu
lorum , quibus efferuntur, non po(fit eorum veritas igno-.
rari. Qui enim novit , quid ignificet totum, quid pars.
quid majus eße, fieri non poteft, ut is ignoret , totum effè,
Zmajus fuá parte. - - -

q. Š hac in re d;£-run- axiomara à thefibus. Ad thefes

enim coghofcendas, præter cogitam fignificatione? tegit
norum,Trequiritur etiam (enfuum judicium , & interdum,
- - - itionum exempla
aliqua præceptoris declaratio. Definitio ex
corpus'
268 T Ns r r tu r I o N u M
maturale eff, quod conftat materiâ & formâ: Principia fun*
qu« neque ex alius fiunt , neque ex fe invicem , & ex quibus
fiunt om. ma : N • tura e# principium, & caufa motäs & quae
tu ejus, in quo e$t, pr.m ò, per/e, & mom per accidens, &c. Ex
«Geometria, Pumatum ef?, cujus pars mulla eíí: Linea eft longi
tado latitudinus expers: Linea reâa , qua ex equo/ua interja
cet punéìa : &c. Hypothefes in Phyfica funt; Eße corpus natu
vale, cælum, amrtmam, & c. In Arithmetica ; Dari unitatem:
INon dari maximum mum erum, & c. In Geometria; Dari li
meam : 4 quolibet pun&io ad quodlibet punéìum duci poße re
&tam limeam, &• c. Hæc omnia talia funt, ut quamvis non in
digeant demonftratione,non tamen ex fola terminorum figni
ficatione cognitâ,fi nihil aliud accedat, intelligantur efle vera
Etfi enim aliquis noverit , quid nomine corporis fignificetur;
non propterea tamen fciet, omne corpus ex materia &• formas
eonßare: imo ne quidem, an fit corpus maturale , fi fenfuum
non juvetur judicio.
4. Hinc eft, qifod neceffe fit, axiomata teneri ab eo, qui
fcientiam aliquam addifcere vult, antequam ad præceptorem
accedat ; thefes teneri, non fit neceffe. Hæ enim in limine
{cientiarum exprimi fere folent. Et definitiones quidem ex
primuntur: hypothefes, fi fenfuum judicio notae tunt, exprimi
pnon eft neceffe. -

6 Etfi autem tanta fit axiomatum evidentia, ut ignorari

neqgeant, non tamen putandum eft, corum notiones (et
»ες ἐγκοιας Grgci vocant) nobis nafcenribus infitas effe, (ani
Ama enJm nafcentis tefte Philofopho' lib. 3. Am cap. 4. eft ta
bula η μηδε, άargezd cγττλεzeg ywxeaapδρ••, id eft, cui mihi!
«äu unfcriptum e?) fed ex fingularibus fenfu cogniiis colligi
a naturali facultate; ut demonítratur cap. ult. lib.%. Poß.
6. Praeterea notandum-eft, axiomata ferè effe univerfalio
ra thefibus, & pluribus fcientiis communia ; cum thefes pro
• priae fint unicuique fcientiæ : ideoque axiomarum confidera
tionem ad Metaphyficam fpe&are, & in folis demonftrationi
bus Metaphyficis adhiberi pofTe, ut partes; cgterarum fcien
tiarum demonftrationibus fulciendis infervire, ut in(trumenta
quædam cxterna: ac ne tum quidem accipi univerfaliter, fed
quantum fufficit, hoc eft, coarctata ad fciéntiæ propofitae fub
ieâum. Quæ accuratè cxplicantur ab Ariftotelé: ib. 1. Poft.
 L o G. I c A r. L 1 b. Π. </

cap. 1 o. & lib. 3. Metaph cap. 3. Ex. gr. hoc axioma, £<u«
eidem «qualia funt , ea tmter fé aqualia funt , commune`€(t
Arithmeticae & Geomrtriæ ; utraque eo utitur, fed in proprio
fubjecto. Geometria dicit ; Magnitudines, qu« eudem aquales
funt, unterfe equales funt: Arithmeticus, Numeri, qui eidem
•quales funt, &c.
XIV. Cum ad prædiëtas leges conformata eff de
momffratio, non folum probat, affètuo, em ineffe fùbje
£to fuo, fed ettam explicat, quidilla fit, ejufqueperfe
£tam definitionem continet.
'1. §. Demonftratio7s 3i'i, 9iv, 18, 3g», hoc eft, fitu termi
morum , aut cafu differt a perfeéta définitione affeétionis de
monftrandæ, ut oftendit Ariftoteles lib. . poít. cap. 1o. Affe
&ionis enim perfc&a definitio conftat genere, fubjeéto, &
caufa proxima. Subjeétum & caufa femper exprimuntur in
demonftratione.: genus, vel exprimitur (nam interdum pro
nominc affe&ionis ponitur genus vel faltem praecognofcitur.
Nam ante demonftrationem , aff&tionis nomen , ejufque fi
gnificatio dcbet effe praecognita. Continet ergo demonftra
tio ea omnia, quæ ad definitionem perfeétam ncccffaria funt;
fed inverfo ordine. Demonftratio enim fic proponitur: Terras
interpofita eft inter folem & lunam; ergo luna patitur eclipfim,
aut deliqutum lumimus à fole accepti , Definitio proponitur
hoc modo: Eclipfis efl deliquium luminis à fole accepti in lumâ,
propter terram inter folem &• lumam interpofitam. Ex quo
fequitur, demonftrationem non folum efficere fcientiam cjus
rei quç demonftratur , fed etiam intclligentiam. Sciehtiam
efficit,quatenus probat;intclligentiam, quatcnus dcfinitioncm
continct rci dcmonftratæ.

CAP,
27c IN s T I ºr U r I o N u M

C A P U T X X I V.

• De Demonftratione τά άτι, deque

- . Regrefiu.
T H E o R E M A I.

D Emonßratio τά άτι alia ef? ab effèétu,alia à cau

fa 7re/720t 4. .^

11. Quarum illa co'ligit caufam ex effeétu fenfibi

l;; h«c , colligit effectum ex caafà , emota.
C o M M E N T A R 1 U s.
1. §. Demonftratio (ut fupra diétum eft) eft genus aequi
*vocum fivc ex toI u m 1) u ImcrO, quae 1 pec: 'YuS c ommun1can
•

tur 1næqualiter. Etenim deno, fi tatio g 3.&m in fuo generc

pcrfecta ett , & pcrfe&iam generat fcientiain. . Dcmonftra
tio r£ 3l, 1np,rfe&iam. Quippe oritur cx dcfc£tu quarun
dam conditionum , quas diximus ad den or {irationcm T&'
<h6m, ncccffariò requiri. Qu ppc conditiones tuprà reccnfui
mus , quæ in pi incipiis ac piopofirioribus dcmonftrationis 1$
27. rcquiruntur, ut fint nec fiurio vcræ, immediatæ , caufae
concluiionis , priorcs , & notior, s. Ex his , quæ dam penitus
infeparabilcs fuut ä demonftratione. Si enim propofitiones
non fint necefîàrio verae, notiorcs conclufione, & caufae
cognofcendi conclufionem , dc n onftratio erit inutilis , & no
mçn demonftrationis nullo mcicbitur modo. Reliquæ condi
tiones fiabfint , non efFciiur, ut dc m nfìratio non fit dcmon
fìratio , fed ut fit dcmoi f ratio fecundaria. Si enim principia
funt in mcdiata , & noi fint tamef caufae illius rei, quæ de
monftrat t r & priora ccncluficne , & ficitur de m onftratio ab
effe&u. Si t nt caufa , t 1 demor ftratæ , five conciufionis, rcm
tamen in mcdiata , ffi« tur d moiftratio à caufa rem ota. Ex.
egr. fi quis folito ferius sxpe ■ rectus, videt parietis cubilis fui à
foJe collufr.ri,iliicc colligit folem jam dudum fupra horizon
tem efle hac eft den onf at o g 3 m , a figno, fivc ab eff âu
fenfib.ii. Talis ctiam eit hac den onflratio; Luna illuminatur
tur intremantaffharica j ergo /i rotunda j Planta trafunt,&
- L o G I c A. R. LT r e. ' II. 27i;
emittunt folia ; ergo vivunt : Pulfus arteriarum in'agro ef in
aqualis ; ergo laborat febri, &c. Excmplum demonftrationis à
caufa remota:Plant« mom habemt amimam fenfitivam;ergo nom
refpirant. Anima cnim fenfitiva eft caufà remota refpiratio
nis 5 pulmones funt caufa proxima. Tale eft illud Anacharfidis
qui intcrrogatus, cur in Scythia non eflent tibicinae , ficut in
Græcia, rcfpondit , Quia ibi non fumt vites. Nempe hoc vo
lcbat , tibicinas efie ex cbrietate : apud Scythas autem nemi
nem fefe incbriarc, quia illic non eft vinum ; & non cfie vi
num, quia non funt vites.
III. Demonßratio ab effèu potef? effè affrmata,
& negata : demon$tratio â carjà remotâ femper eß
negata , concluditurque in fecunda figura um canc
ftres.
1. %. Haec ab Ariftotele praecipiuntur lib. 1. Pof?. cap. 1 6.
JRatio praecepticft, quod effe&tus rcciprocetur cum caufa pro
xima : Ideoque pofito effc&u, ponitür caufa proxina, eoque
fublato, tollitur. At caufa remota fublata , tollitur quidcm
cffèctum, at ea pofita, non efl nccefle cffc&um pcni : quia
non reciprocantur. Itaque ficuti colligimus, plantas vivere s
quia crefcunt &• mutriumtur: ita colligi poteft lapides mom
*vivere , quia meque crefcunt , meque mutriuntur. Et ficuti
ex inæquali , & concitato pulfu arteriarum, colligitur fe
bris : ita ex pulfu æquali & fedato , colligitur «'xw?t£ia ,
hoc eft, immunitas à febri. Sed non fequitur, omne animal
reffirare , quia habet animam fenfitivam : ctfi fcquatur,
mullam plantam refpirare , quia mom habet amimam fom
fîtivam. -
.. Ob hanc caufàm non poteft demonflratio à causâ re
mota numerari intcr demonftrationes g 3i6;, ut quidam vo
lunt, quia non folvit quaeflionem cur res fit , cum non affe
rat eam caufam , in qua poffit animus acquiefcere. Si enim
mon habere amimam fenfîtivam eft proxima caufa, cur plan
tæ non refpirent, habere animam fenfitivam, effct cauffa pro
xima refpirationis. Si cnim ncgatio eft caufa negationis, ut
fupra diximus, affirmatio erit caufa affrmationis. Jam habe
re^ animam fenfitivam
- : •••
pcn
i •r
eft caufa prcxima refpirationi*»
quia non cninc animal rcfji.at, 3. Ex
*372 I N s *r I r tJ T I o N u M
3. Ex duabus hifce fpeciebus demonftrationis 7? 3**, ea
quæ ab effc&u eft , non parùm nobilior ett demonftratione à
càufà remota. Nam primìo , magis necefIarias habet propofi
tiones, cum ex iifdém trminis contexatur , ex quibus conftat
demonftratio 13 }ιότι. Secundo gencrat fcientiam non fim
pliciter , fed in fuo genere perfectam. Nam caula alia ratio
ne fciri non poteft , quàm ea , quæ ex effectu demonftratur.
Tertio formhatur in prima figura, poteitque effe affirmata.
Demonftratio â caufa remota , cum conftct propolitionibus
minus neceffàriis, & non immediatis ; neque fcientiam gene
rat in fuo genere perfeétam, in qua poffit mens acquiefcere ,
neque formari pöteft in prima figura. Utraque tamen tam
perfe&a eft , ut fufficiat ad generandam fcientiam, qua co
gnofcimus rem effe aut non efle.
IV. Poftquam ex fenfibili effe£to , effe caufam, de
prehenfùm ef?, in$tituitur comparatio illius caufâ
cum effe£to : & , fimulac mems fua fàgacitate compe
rit , caufam illam effè hujus effeét , fit regreffùs à
caufà ad effèétum, per demon$tratuonem τά φλότι.
1. §. Interdum effeétum effè, ignotum eft;effe caufam, no
tum : & etiam ftatifí adhibetur démonftratio § 3,3 ri ; quem
admodum videre eft in multis demonftrationibus Mathemati
eis. Interdum effe&um in fenfus incurrit, & caufa ignota eft:
, & tum primum ex effeéto caufa, deinde ex caufa efëùm de
monftrándum eft. Haec demonftrandi ratio â Latinis Philo
fophis regreffus appellatus eft. Regreffus ergo conftat tribus
partibus? prima éí demonftratio g 3'ri, colligens ; cauffam
effe ex fcnfibili effecto:fecunda eft mentis quaedam commenta
tio qua , comparando caufam cum effção,comperit eam effc
caufam propoíiti effiéli. Nam ex fenfibili effe&o nihil aliud
colligitür,quàm caußam eße, quæ eft confufà caufæ cognitio.
Jt autem ex caufâ colligi effeëtum poffit demonßratione g*
διότι, ipfa caufà debct diäinötc cogn6fct.Caufa dicitur diftin
£te cognofci, cum cognofcitur eam effe cauffam hujus aut
illius effe&i. Si quis enim ex inæqnali & concitato pulfu
cQlligit aliqucm laborarc fcbri , is nondum novit fcbrim
£a\t>
 • I, o G 1 c A r. L 1 B. II. 273
caufam effe inæqualis & concitati pulfus. Non enim nec îiê
eft , ut, fi duo perpetuo connexa fint , eorum alterum fit cau
fa alterius; cum duo effeéta ejufgem caufae poffint effe perpe
tuo connexa , ut inæqualitas pulfus, & firis, aut tale quid, in
febri. Cum jam mens comperit , caufam ex eff &to demon
ftratam, effe caufám iilius effe&ti, formatur demoDftratio qvô
36 m, atque hæc eft tertia pars regreflus.
2. Quod autem caufâ ex effecto demonftrata, fir caufâ il
lius effecti , id nulla alia ratione, quàm fenfu cognofcitur in
rcbus fimilibus , aut contrariis. Similium cnum èffectorum ,
fimiles ; contrariorum contrarias effe caufas neceffe eß. Ex. gr.
fi quis deprehendit in eclipfi lunæ , terram inter folem & inter
lunam interponi , & tamen ignoret interpofitionem ter I3e cau
fam effe eclipfeos : is obfervet corpus opacum inter candelam
& parietem conftitutum , fuo objeétu umbram in pariete effi
cere : & facile intelliget, terram efficere, ne luna à foleillumi
netur, cum intcr utrumque interpofita eft.
3. Hae tres partes naturâ femper diftinétae funt, fed non
fempcr tempore. Interdum enim fit , ut caufà, curn primum
invenitur, abfque ullo temporis intervallo , diftinéte co
gnofcatur, idque vel propter illius evidentiam , vel pro
pter ingenii noftri perfpicacitatem. Ex. gr. fi quis ex fua o
colligat effe ignem , ftatim etiam intclligit, cur fumus fit :
non quidem ex eädem illa demonftratione vg άτι, fed ex aliæ
demohftratione § 3i6 m , quam mens format, aut nullo, aut:
tam exiguo tempore interpofito, ut codcm momento fieri
videatur.
4. Non eft autem, ut aliquis exiftimet , regreffurh eflè cir
, culum, quem Ariftoteles folide rcfellit lib. 1. Poft. cap.3. Ma
gnum enim inter regre{Ium & circulum difcrirnen eft.Natn in
êirculo funt tres partes: in primâ demonftratur propofita quæ
{ìio: in fccunda demonßratur major ex conclufione loco ma
joris pofitá, & minore conversâ: in tcrtiâ probatur minor ex
conclufione loco minoris pofitä , & conversâ majore. In rc
greffù major non demonftratur , fed tantum minor, idque ex
ìiajore primæ demonftrationis converfa , & conclufigne Jo:
co min6:is pofita. Præterea in circulo omnis progreffio £ft i
caufa ad cffc£ium : at in regreffu prius proccditur ab cfi:;
- a
274 I N S T I TU T I o N U M -

ad caufam , deinde à caufa ad effeétum. - Denique in cir

culo idem eft principium & finis. Quicquid enim in fecundo
& tertio fyllogifno demonftratur, id in primo erat diftin&te
cognitum , At in regreffu prius proceditur ab effeétu confusè
cognito, ad caufam confusè cognofccndam; deinde à caufa di
ftin&tè cognita,ad effeétum diftin&è cognofcendum. In circu
lo ergo idem erit prius & pofterius, notius & ignotius, & qui
dem eodem cognitionis genere: imo idem probabitur per fe
ipfum. Si enim A probetur per B, & B per C, & Cper A; cer
te A probatur per A. At in Rcgrcffu haec abfurda non habent
locum. *a
6. Regreffus maximum habet ufum in Phyfica quae ma
gnam partem verfatur circa fenfibiles effe&us,qüorumì ignotæ
Íünt caufae. Horum caufae primum inveftigandæ funt ex effe
&is : deinde ex inventarum caufàrum cognitione , derivanda
cft perfeéta & diftin&ta cognitio effeótorüm , quâ non folum
cognofcimus effe&a effe, (hoc enim fenfus dijudicant) fed et
iam cur fint, & quid fint , quo ultcrius mens noftra progredi
non poteft. Atque hac dc fyllogifmo vero.
C A P U T XXV.
De Sophifmate.
T H E o R E M a I.
Sj' fjllogifmus dratMligδς , five, fallax , qui
fpeciem veri fjllogifmi mentiens, errorem gignit ,
five ignorantiam prava difpofitionis.
C o M M E N T A R 1 U s.
1. §. Ignorantia , tefte Ariflotcle lib. 1. Pofi. cap. 16. Au
plex eft : altera, κατ'2a#?«(?*, hoc eft, fecundum negationem:
âltcra, «£ alg%*, hoc cff; fecundum diffofitionemj.llla con
* tingit animo rj ac* £z•*, hoc eft, quia mullam habet 5haec *4'
Φεύλ»ς ἐχει» τω όάα•, hoc eft, quia pravam habet opinio
nem, wt docet 4riff. cap. I z. lib. citati. Illa opponitur fcien
tiæ omnique vcrae exiftimationi, ut privatio hábitui ; hæc,
ut co;tri: i:;n contrario.
 IL o G I c A r. L I B. II, 27$
3. Praecepta de fallaci fyllogifmo in Logica funt perquànì
neceffaria, non ut iis inftructi, alios decipianus, fed ut ab aliis
non decipiamur. Quia enim cëx **, awii, «'yiograv * )• Agr,
hoc cft, folvere non potef? modum, qui eum ignorat. lib. v. Me
taph. cap. 1 . non eft cenfendus bonns Logicus, nifi is, qui fal
lere pgtefi, fed non vult. G yS αοοις-ικὸς ἀκ ἐν τῆ dvvdu{,
dλ' ἐν τῆ 7goargía{. Hoë eft, Sophfa non e/?, qui potejî,
fea qui vult f llere lib. 1. Rhet. cap. i. Atque ifloc mod6
agit Medicüs de veneno , Ethicus de vitiis, Jurifconfultus
de injuria. Neque vero ad illud folum conducit haec doétrinâ,
ut non ab aliis, fed etiam , ut non decipiamur a nobis ipfis,
G y§ Üø'£rigor jadios 7agaXoyi%μεν® è tóro μjai
&ayóusv©-, adv dvt}ς ίφ' αυτά τάτο τ43oi voXA&eu:.
Hoc cft, qui enim ab aliu facile decipitur paralogifmo, nec id
ammadvertit , ipfe qupque hoc à femetipfo pati fape pote#.
cap. 1. soph. elem. -

3. At re&um (inquiunt qui fallacis fyllogifmi do&rinam

ad Logicam pertinere negant , & fui, & obliqui norma eft, u
numque oppofitorum fufficit iavtv τε xe%v*w *% a* *»?.xei$po,
hoc cft, ad femetipfum & oppofitum difcernendum. lib. 1. Am.
. cap. 1. Ex quo fequi putant, fufficere præcepta de vero fyl
logifmo ad-fucum fallacis fyllogifmi detegendum , & hänc
doctrinam in Logica fupcrfluam effe. Sed non ita eft. Naim
re&tum tum demum obliqui norma eft , cum obliquum , ut
obliquum cft , reéto opponitur: & unius oppofiti cognitio,
tum demum fufficit ad utrumque difcernendüm, cum oppofi
tum , ut oppofitum cft , cum oppofito componitur. At cum
obliquum induit fpeciem re&i, aut cum oppofitum induit fpe
ciem alterius oppofiti, non fufficit qualifcumque rc&ti cogni
tio ad obliquum ab illo difccrnendum, nec cognitio unius op
pofiti, ad intelligendum difcrimen utriufque. Jam fyllogif
imus fallax non folum vitiofus eft, fed ementitur etiam fimili
tudinem boni fyllogifmi : ac proinde non fufficiunt praecepta
haéìenus de fyllogifmo tradita, ad technas & dolos É
rum intelligendos. Quid quod fatis non fit , vitium fallacis
fyllogifmi ágnoviffe : fpecies præterea detrahenda eft veri fyl
Jogifmi, & apertè demonßrändum, ex qua fallaciarnm theca
fuöus petitus eft, quem Sophifta vitiofo fyllogifmo illevera;
v 2} ££. Sy!.
276 I N S T I T U T I o N U M.
II. Syllogifmua fallax vel eff fophifma , vel J4/Jo
3g22ημα.
111. Sophifma eß, quod ementitur fpeciem ffllo
gifmi diale&tici.
IV. ¥6UJopg£?ngae, quod ementitur fpeciem ffl
logifmi apodiêtici.
1. §. Quot modis dicitur unum oppofitorum , tot modis
dicitur & alterum. Quare, cum verus fyllogifmus fit duplex,
etiam fallacem fyllogifmum neceffe eft effe duplicem.De pfeu
dographemate fiihil praecipiendum eft hoc loco. Nam íicuti
veritas admodum evidens eft in propofitionibus neceffàriis &
inmediatis : ita difficile eft , conditiones & fpeciem demon
£rationis itare&è mentiri , ut alicui imponi poffit, qui in arte
demonftrandi mediocriter verfatus fft. Sophifmatum fraus
occultiot cft, & dete&u difficilior. Quare de his, pluribus
agendum. -

... Nomen Sophiftae origine fuá honorificum fuit. Anti

quitus enim quilibet artifex, tefti Suida, Sophifla dicebatur,
& fpeciatim Mcdicis, Jurifconfultis, Theologis, Muficis, Poë- .
tis,& imprimis Philofophis,illa appellatio tribuebatur,quem
admodum illud prolixè probat Vir Clariß. Gerardus Voffius
cap. I. de Nat. Rhet. Dicitur autem Sophifta »& tv5 av?i3a ,
hoc eft fapientiam docere: quia philofophi plerique hoc age
bant non folum ut ipfi fapcrcnt, fed etiam , ut alios fàpientes
cfficerent. Poftquam ii , qui pro fapientiæ magiftris fefe ven
ditabant, cæperunt animum & profcffionem fuäm ad quaeftum
convertere , . nomen Sophiftae quoque verfum eft in contume
1iam : & Sophifta diétus eft, qui vafris quibufdam quæftiuncu
Jis fapientem imitaretur,& verborum præfigiis,aliis illuderet,
atque hanc artem difcipulos fuos lucri caufâ doceret. Atque
hoc patct ex Ariftorelc, qui fuitemporis Sophiftas appellat
;£pzzτιςrd: »aì φziyoμάνnc ao^ia;, &λ' οὐκ ἐanc , h.
c, qui quafium captant ex ea, qu« videtur effe fapientia,nec eß
tamem : & Sophifticam 4)airogízlw vopiay&o ay Jì pò , h.
e, que gidetur effe fapientia , re vera non eff. Vid.cap. x. Soph.
elench.Sicut autcm fophiftae non tam hoc agebant,ut fapientes
cflcnt , Quàm utfàpicntcs cffe yidcrcntur;ita quoquc üteban
- ίμR
 YL o G 1 c A R. L I h. II. 27?
tur argumentationibus , quæ fpeciem prae fe ferrent vero
rum fyllogifmorum, revera eflent paralogifmi.
3. Ariftoteles infcribit hanc partem Logicæ a$â o>?i£tx &
ia£vzow, hoc eft, de fophifticis elenchis. Elenchus definitur,
αυλλογισμές μετ' άηιφατιως 3 αυμτεgáquáG>, hoc eft,
fyllogifmus cum contradiéfione conclufiomus , nempe ab alio af
fertæ,& defenfae. Etenim duo munera funt fapientiæ profeffo
ris: veritatem docere,& errorem præconceptum profligare,fi
ve redarguere.Atque hoc pofterius Graecis eft íaízz{»:& argu
mentationes, quibus error redarguitur, dicuntur ἐλεγzot.Jam
vero , quia Sophiftis propofitum erat,aliis contradicere, eo
rumque opiniones convellere, idque J331; zzewy 3 ei:;£n
paztia ubr , h. e. ut fapientie opimiomem de fe apud alios com
citarent, qu« fibi ad qu«ftum prodeßet, fà&um eft ut fophifma
ta, elenchi fophiftici dicerentur,hoc eft , qui cum elenchi non
fint, fcd paralogifmi, videntur tamen cffc clcnchi.
C A P. XXVI.
De Sophifmatibus,five fallaciisin voce.
T H E o R E M A I.

Ophifmata velfunt im voce , vel in rebus.

S II. Sophifmatum, quæ in voce confiffunt, funt fex
loci, homonymia, amphibolia, compofitio, divifio,pro
„fodiaJive accentus » & figura diëtionis. -

C o M M E N T A R I U s.
1. §. Hanc partitionem proponit Philofophus, cap.4.lib.
cit. Ibique explicat fophifmata in vocibus fita : fequenti capite,
quæ peitinent ad resipfas, Nec mirum eft,in vocibus efíefitas
falla&ias. Omnes enim difputationes de rebus quidem fiunt •
fed cum res ipfae non poffint in difputationibus abhiberi,adhi
iendæ funt voces eo modo,quo cálculi adhibcntur in art9 Lg
giftica. Quare ficut ii, qui calculorum ufum ignorant , facile
Σircumveiiiuntur ä peritis ; ita quoque paralogifmis ÉÉÉÉ
capiuntur, qui ufum vocabulorum ac fignificationem 3; â
tis accuratè callent, putantes tebus continuo convenire5%
i vocibus convcnit, aút contra, vid. cap. 1. •?***
_ - - *v r •
gitat.
JI£.
£a
578 1 x $ t r T U -r r o N U M -

1II. Sophifma homonymia eft,quod oritur ex uniu!

ditiionis ambiguitate. -

IV. Hoc fophifma folvitur diffinitione vocis am

biguæ.
1. %. In Syllogifmo tres funt termini : quapropter poteft
fallacia homonymiae tripliciter contingere. Primo, cum me
dium ambiguum eft: ut, Funu rei eft illius bonum : Mors eß fi
mi, vita: ergo mors eft bonum vitae.Haec fallacia folvitnr diftin
&ione fimus. Finis enim in majore fumitur pro causâ : in mi
nore, pro extremitate rei. Secundo, committitur fallacia ho
monymiae, cum fubje&um eft ambiguum: ut, Ωuantitas noomp
eß fubßantia:Corpu* eft quantutas: Ergo corpus non eß fubßam
iia. Haec fàllacia folvitur diftinétione corporu. In minore
<nim intelligitur corpus Mathematicum , in conclufione
Phyficum. Tertio, ftruitur fophifma homonymiae, cum præ
dicatum eft ambiguum; ut, Quod eß rotundum, caret principio
& fine: Mundus eft rotundum? Ergo caret principio & fine.Hoc
fopifma (olvitur diftinguendo principuum & fine m. Nam in
n\ajoreintelligitur principium & finis magnitudinis; in con
clufione, principium & finis temporis. Tale erat fophifma,
quo utebatur ille, qui , cum triginta dierum pactæ eflent
cum hofte induciæ, no&tu populabatur agros, qüod dierum,
non noétium effent paétæ induciae. Vid. lib. 1. Cuc. de off.
z. Huc videntur pertinere interrogationes captiofae, Deffi
' fine facere adulterium, am non ? Habefne, quod non perdidiffi,
2m non habes ? Sive enim ajas,five neges,haerebis in captio
propter homonymiam.Si enim te dicas defiiffe adulterium fà
'ceré, confiteris te aliquando adulterium feciffe: quia fecimus
aliquando quod facere defiimus. Sin neges te defiiffe facere
adulterium, inferet Sophifta, etiamnum fe facere adulterium.
Similiter,fi affirmes te habere, quod non perdidifti: dicet So
phifta, te habere cornua , quae non perdidifti : fin neges, di
çet , tc non habere oculos 5 quos etiam non perdidifii.Quare
dicendum eft, verbum non definere effe ambiguum.Nam cum
defimere dicatur,qui fecit aliquid,& non amplius facit,verbum
mam defiiffe fumi poteft, vel pro mon feciffè,vel pro etiammum
facere.Ac proinde nom defiiffe facere adulterium, dici poterit,&
gui nunquam adultcrium fccit,& qui etiamnum facére pergit, -
Simi
 L O G I C A R. L I B. II. 279
Similiter mom perdidiße dici poteß aliquis, & quod nunquàtì
habuit, ut corüna : & quod etiamnum habet, ut oculos: quia
perdidiffe dicitur, qui aliquid habuit , & non amplius habet.
Vide A. Gel. lib. 16. no?. Att. cap.
æ 4. .
V. Sophifma amphibol eff, qaod oritur ex ambi
guo fenfù orationis, cujua fingula di£iiome perfe homo
mymiâ carent, -

VI. Hoc fophifma folvitur diffimêlione orationis

1. gua.
ambi %. Fallacia' amphiboliae ftruitur bifariam. Primo, cum
ipfa orationis fyntaxis eft ambigua: ut, Quod quis videt, illud
ipfum vidit : Aliquis videt arborem : Ergo arbor ipfa videt.
Hæc fallacia folvitur diflinétione ambiguæ orationis, illud
ipfum videt. Nam illud ipfum vel potéft effe nominativus,
& tum major erit falfa ; vel accufàtivüs, & tum vera quidem
erit major, fed tamen ex illa non fequetur hæc conclufio,Ergo
arboripfa videt, quia Syllogifmus haberet quatuor terminos.
Hujus generis etiam eft hæc captio; Qui funt domini fui, funt
fui juris: Servi/umt domini fui: Ergofervi fumtfui juris. Am
biguitas enim eft in vocibus domini fui , quae in majori funt
numeri pluralis ; in minori, fingularis. Similis ambiguitas cft
in hifce enunciatis: Socrum oderumt murum : Rumor eff uxorem,
habere te : Aio te Æacida Komanos vincere poffe.
2. Committitur ctiam fallacia amphiboliæ, quando ipfum
fermonis genus, five phrafis parit ambiguitatem & incertudi
nem fententiæ : ut, Qui librum in lucem mittit, vult eum ab
omnibus legi: Qui librum in ignem conjicit , mittit librum im
lucem: Ergo qui librum in ignem conjicit, vult eum ab ommibus
legi. Hæc fallacia folvitur diftinétione phrafis mittere in lu
cem, quæ in majori fignificat edere ; in minori, cremare.Ta
lis eft eorum captio, qui mortuorum invocationem colligunt,
ex eo, quod Jacob Patriarcha, in pofteritatis fuae benediétio
ne, cùm de Jofephi liberis loquitur , inter cætera , fic ait cap.
48. Gem. verf. i6. Et vocabitur λmen meum im iftis pueris,
& nomem patrum meorum Abrahami & Ifaaci. Nam v9ca
ri nomen jacobi in filiis Jofephi, ex fanétæ linguæ idi'.:ifmo,
nihil aliud eft , quam cos vocari de nomine Jacobi Ifraë
litas,
- . * . V. 4 VII. So -
28o . IN sT 1 r U r I o N u M
VII. Sophifma compofitionis e$t, quod oritur ex
conjamíttone corum, quæ di vtdemda funt.
VII I. Sophifma divtffor'ts contra e$t, quod oritur
£x divifione eorum, quæ compungenda funt.
IX. Haec Sophifmata folvtmtur disfim&tiame diver
fortem fenfuum, quos habet oratio pro diversâ partium
compofitione aut divifione.
1. §. Multa funt divifim vera, quæ conjun&im falfà fùnt :
nit, fedentem f?are poffe : multa contra funt coniun&im vera,
quæ divifim falfa funt ; ut omnes peccatores pænitentiam a
gentes fervabuntur. Cùm à divifis ad conjunéta inftituitur ar
gumentatio, committitur fallacia compofitionis ; cum à con
jun&is ad divifa, fallacia divifionis. Utraque fìllacia commit
ti poteft o£o modis. Primo in enunciationibus modalibus: ut,
Poffîbile eß fedentem, /are. Si enim participium fedentem ,
• onjungatur cum verboffare, enunciatio eft falfa : fin conjun
gitur cum modo poffîbile, enunciatio eft vera Scdemti enim ,
stiam cum fedet, ineft potentia, five facultas ftandi , fed non
ftandi, quam diu fedet.
2. Secundo in cnunciationibus, quarum partes conjun
&ione aliqua Grammatica conjunguntur aut feparantur : ut,
0» me amimal aut eß ratiouale aut trrationale: Atqui non o
2 *me animal eß ratiomale: Lrgo omne animal eß irrationale.
i iic fìliaciæ caufa eft majoris divifio. Major enim eß vera, fi
'conjun&tim accipiuiur, & ut fimplex enunciatio , cujus attri
butum , ration.ile aut arratiomale , fumitur tanquam unum
quid Ar fi accipiatur divifim, & ut enunciatio compofita, hoc
¤odo ; omne an, » al eff rationale, aut omne animal e/? irra
tuomale, manifefto fa!fa eft. -

3. Tertio, curm in majore nota quantitatis accepta colle&i-

vè,aut diflributivè in ge£era fingulorum , fic ufurpatur , ac
fu oneretur diftributivè in fingula generum: ut, omnes Planet2
fui.</èptem $ol &• luna funt planeta:Ergo fol & luna fumt fep
ze/n. Haec fallacia confiflit in voce omne, quae, fi colle&ivè fu
3natur, major quidcm erit vera,fed minor falfa. Haec enim de
bsbat cflc minör, $ol& iuna fumt omnes planet«. Si vox omnis
 . L o G I c A R. L I B. II. ^8t
fumatur dißributive, major crit falfa. Aliud exemplum : om
ze animal fuit in arca Noacht. Mu'ta ammalia diluvio perie
rumt : Ergo multa animalia, qu« diluvio perierunt , ferunt in
arca Noachi. Haec quoque fallacia fita eft in voce ommu, quae,
fi de fingulis generum accipiatur, maior falfa eft ; fi de gefieri
bus fingulorüm , minor falfa erit. Nulla enim generaänima
lium perierunt, ex iis, quæ ommia in arca Noachi fuiffe di
cuntur. -

4. Quarto, cum di&tio aliqua, vel cum antecedentibus ve1

cum confequentibus conjungi poteft : ut, illud Menandri ,
Ey&(. ifinua Jéλον διὰ ἐλά'vagov. Hoc eft ego te fci fer
vum exiflentem liberum. Haec enim enunciatio bifariam inter
pungi poteft : nempe, ego te feci fervum, exiffentem liberum, h,
e. té redegi in fervitutem, cum effes liber: vel, ego te feci fer
vum ex fientem, liberum, hoc eft, te liberali afferui manu.
5. Quinto, cum citatur locus alicujus autoris aliqua parte
diffimulata. Hâc fallacia ufus fuit Diabolus Matt.4. cum Chri
ftum follicitaret, ut fe praecipitem de templi pinnis dejiceret ,
adduéto teftimonio Davidis , hunc in modum : Scriptum e/?,
inquit, Angelu fuis mandabit de te, & ipfi te attollemt in ma
mus, me forte , ffendas ad lapidem pedem tuum. Atqui fcriptum
cft, Angelus fuu pracipiet de te, ut te confervemt , ambulantem
im omnibus viis tuis, hoc eft, fequcntem inftitutum vocationis
tuæ: ambabus manibus fußumeamt te , me offendas ad lapidem
pedem tuum. Pfal. 9*.
6. Sextò, cum vox aliqua nunc divifim, nunc conjunétim
accipitur : Ut, omnis incuria merito vituperatur : Senatus eß
in cüria: Ergo senatu, merito vituperatur. Haec fallacia lo
cum habet in fermone potius, quam in fcripto.
7. Septimò cum de toto colligitur, quod de partibus dici
tur , aut de partibus , quod dicitur de toto: ut , Duo & tria
fumt par & impar : Quinque funt duo & tria : Ergo quinque
fumt par & tmpar. Haec eft fallacia compofitionis. £<uinque
funt'umus numerus: Duo & tria funt quinque : Ergo duo &•
tria funt unus mumerum. Haec eft fallacia divifionis. .-

8. Oaavò, cum conjunguntur, quæ feorfim prædicantur s

aut , cum dividuntur , qnæ prædicantur conjunétim : ut, Hic
eamù ef pater : Hic camus eft tuus : Ergo eß pater tuus. Hæc eft
fallacia çompofitionis, Itcm , agi- eß bonum futor; Erg?
282 I N S r I r U T I o N U M
\
eß bonum. Haec eft fallacia divifionis. Poteft etiam haec falla -

cia revocari ad fallaciam à dicto fimpliciter, ad diétum fecun

dum quid, aut contra. Nihil enim vetat, in cädem captione
plures fallaciarum caufas concurrere.
X. Sophifma accentus five profódie eff, quod oritur* .
ex fcribendipromunciaudive modo:five,in quopronun
ciantur eodem modo,quæ diverfimodèfcribuntur; aut
pronunciamtur diverfimodè, guefcribuntur eodémodo.
XI., Hoc fophifma folvitùr, cùm offenditur, aut
eodem modo promúnciari, quæ féribuntur diverfimo
dè ; aut pronunciari diverfimodè, qua fcribuntur eo
dem modo.
1. §. Vocabulum profodia five accentus, hoc loco genera
liter ufurpatur , pro omni vocisvarietate. Captiones hüjus lo
cifunt duorum gcnerum, ut ex propofita ά. perfpici
tur. Captiones primi generis funt, in quibus fcfiptionis dif
crimen diffimulatur fimilitudine pronunciationis. Illud fit tri
fariam: vel enim pronunciantur eodem modo, quæ literis va
riant, vel quae afpiratione differunt, vel quæ notisaccentuum
diftinguuntur. Ex.gr. omnis equus eff beftia: omnisfuffu e/?
«quus: £rgo omnis juftus eß beßia. Vel: Quod incipit à fe, mom
incipit à proximo: Caritas imcipit à C: Ergo caritas mom incipit
2ë proximo. Hæ captiones funt in literis. Porro : Omnis ara e/?
in templo : Stabulum porcorum eff hara. Ergo ßabulum porco
rum eß in templo. Hæc captio confiftit in afpiratione. Deni
que fiquis confundat amare verbum, cum adverbio amarè ,
çaptio erit in notis accerituum. Hujufmodi captiones funt in
Græca lingua frequcntiffimae , poftquam cæperunt afpiratio
num & accentuum nqtae vocibus adfcribi : ut fi quis cdnfun
dat åò camo cum ἀλ placeo , '&6» fextus, cuih c***s , ex
tra ; ei& Dea, cum % fpeäaculum , &c. Antequam notæ a
fpirationum aut accentuüm in ufu effent,pcrtinebant ejufmo
di captiones ad fecundnm genus.
2. Captiones fecundi generis committuntur duobus mo
dis. Primò,cum, quæ ironicè fcripta funt,accipiuntur quafi fè
ria,aut contra:veluti fi quis fervus,ab irato h&o laudafi fe pu
tct;{;iibcntc,Heusbone vir,curaffi probè {Sccundò,cum vóces
penul
 IL o G I c A R. L I B. II. 283
penultimâ longa, accipiuntur ac fi cflent penultima brevi; veî
üti fi quis ,éporem confundat cum lep6re. Ha c fallacia fe porri
ebat olim ad omnes voces fola quantitatc differentes (quales ,
É 2 alum cum fumitur pro fruétu, & malum cum opponi
tur boyo: populum, cù m fumitur pro arbore, & populus , cum
fumitur pro hominum focietate)quia veteres obfervabant dif
crimen quantitatis in cujuslibet fyllabæ pronunciatione ; cum
id hodie folüm in penulrima {yllaba obfervetur.
v v - -• /

Xl 1. Sopbifma <$ τά (χάμα τῖς λζεως, propter

- -

figuram dictionis , est , um quo ex dtétuomum fimilitu

dine colligitur, eadem iis accidentia, aut etiam fignifi
cationem convenire.
XIII. Hoc fophtfma fol- itur offemfà diverfitate ac
cidentuum, aut fignificationis , im vocabulis fimulibus.
•/a
1. §. Ariftoteles ait { phifma a figura dictionis contingere,
v \ v : e ' / e a -

3%v τὸ μῦ ταυτόν έσ&ωτως ἐρμημάνεται. Hoc eft , quando

quus,quod idem non ef?, inrerpretatur eodem modo. Ejufque
duos facit modos: prior eft, cùm propter fimilem terminatio
nem,judicamus genus,aliaque vocabulorum accidentia Gram
matica, effe eadem. Ut fi quis colligat Poeta efiè foeninini
generis, quia nota eft fœminimi generis : aut Glycerium efte
heutrius generis, quia delirium eft neutrius generis. Alter
modus cft, cum propter fimilem terminationem vocacabulo
rum, judicamus res fignificatas efle cjufdem fignificationis aut
categoriae, Ut fi quis diceret , urere , verberare , movere funt
aétiones; ergo & ardere , vapulare , quiefcere: aut, ingratitu
-do eft qualitas , ergo & longitudo.
2. Huc pertinent fophifmata, in quibus vocabula perperam
junguntur cum nominibus, pronominibus, aut adverbiis rela
tionis,qualis,quamtus,quisqua, quod, ubi, quamdo quot,quoties,
: &c.ut, Quod emtü eß in macello,id appofitum tibi eß in caena:
Carnes cruda emte funt in macello: Ergo carnes cruda tibi appo
fíta funt im caena.Hic fallacia in eo fita eft, quod in minoré af
fumatur qualitas cum fubftantia cum quod ad folam re fubftan
tiam referatur, non ad qualitatem, Item, Quot digitos habet im
fans,totidem habet fenex: Infans habet decem digitos exiguos:E.
fenex habet decem digitos exiguos.Hic fàllacia eft, quia in mi 2*
£c affumitur quantitäs coutiiiua cum difcrcra , cùm 4** If.
284 . I N s T r T tJ r r o N u M
ratür ad folam quantitatem difcretam. Item , ®uod ego fumj
tu mom es : Ego fum homo : Ergo tu mom es homo. `Hic fallacia
cft , quia in minore affumitur fpecies, cùm quod in majori
denotct individuum. Et fic de cæteris.

C A P. X X VII. *
De Sophifmatibus five fallaciis in rebus.
T H E o R E M A I.

S Ophifmatum quæ im rebus comfiffumt, funt feptem

loci : accidens , diílum fimpliciter & diítum fecum
dum quid, ignoratio elemchi , confequens, petitio e
jus quod in queftione eff , mom caufa pro causâ , &
multiplex interrogatio. -

II. Sophifmaaccidentis eff, cum colligitur, fùbje

ffo convenire, quicquid de prædicato dicitur.
III. Hoc fophifma folvitur,cum offenditur, id quod
de fubje&io colligitur, per accidens de prædicato dici,
aut ipfum prædicatum per accidens dici de fubjecto.
C o M M E N T A R I U s. -

1. §. Ariftoteles ait , fophifmata five paralogifmos o$

vè Cvpx?s£h23;, effe , έαν όμοίως δήμ£ν έιωθjat} æpáy
pzzτι ξ, τύQvp*3a6ar6ti Üzrágχ{r. Hoc eft , cum quidvis
poßulatum fuerit, eque rei atque accidenti ineße, hoc eft,cum,
<juod de prædicato dicitur, colligitur de fubjé&o. Ut hæc de
finitio intclligatur, notanda eft regula Ariftotelis,quae exftat
cap. 3. lib. cäteg. cum alterum älteri attribuitur tanquam
fubje&io; quacumque de attributo dicuntur , eadem dicuntur
2e fubje£i6. Hæc fegula tum fallit, cum aliquid de attributo
<iicitür per acciden§, aut cum ipfum attributum per accidens
dicitur `de fubje&o fuo ; indeque ftruitur captio acciden
tis. Id ergo fit duobus modis. Prior modus eft , cum a
1iquid de attributo dicitur per accidens : ut, Homo eß fpe
cies : $ocrates eß hemo : Ergo Socrates eff fpecies. Hæc falla
cia in eo eft fita, quod effe fpeciem de homine dicatur per ac
vidcns , cum hominem effe dicatur dc Socratc per fe. Alter
 ÎL o G r c A R. L I B. TI. 285
modus eft , cum ipfum attributum de fubjeéto dicitur per ac
cidens : ut , Mus rodit cafeum : Mus eff fyllaba : Ergo fyllabae
/~
rodit cafeum. Hic fallacia eft , quia rodere cafeum, dicitur de
mure pcr fc; effè fyllabam, per accidens ac ratione nominis.
lUtrobique oritur fallacia ex mutata vocabuli acceptione, fivc
genere fuppofitionis, ut Scholaflici loquuntur. Nam homo in
Imajore fumitur acceptione fimplici , in minore, acceptionc
concrctâ : & mus fümitur in majore formaliter, five pro rc
fignificata ; in minore materialiter, five pro ipfa voce.
IV. Sophifma à ditiofimpliciter eff,cum ex eo,quod
fimpliciter verum eff, colligttur aliquid verum effe
fecundum quid. (ùntrà, fophifma à di&to fecundum
quid eff, cum ex eo, quod'fecundum quid verum eft,
colligitur aliquidfimpliciter verum effe,
V. Hoc fophifma folvitur offenfo difcrimime ejus,
quodfimpliciter , & quodfecundum quid dicitur.
1. §. Diátum fimpliciter vocatur, cujus praedicatum fub
je&to convenit , quovis refpeétu , parte , tempore, ac loco,
fine ulla limitatione : diétum fecundum quid appellatur, cu
jus prædicatum fubjeéto convcnit certo refpe&tu, parte, lo
co, aut tempore. Exempla fophifmatis á diéto fimpliciter ;
IDextra non eß abfcindenda ; ergo dextra mon eft abfcinden
da, cum eam iavafit gangrana. Homo eß mortalis ; ergo et
am fecundum animama mortalis eff. Depofitum eff reddem
dum domino repofcenti , ergo , fi gladius apud te depofitus eff,
is etiam reddemdus eft domumofurtofo , f eum repofcat. A di- '
&to fecundum quid: Hominis anima eff immortalis : ergo ho
amo eff immortalis. Vimum fèbricitanti nocet , ergo vinum no
xium eff. Micyllus eß bonus futor; ergo eß bomus : Homerus
eß Poeta ; ergo ef?, &c.
V[. Sophifma ab ignoratione elenchi eff, cum
conclufio videtur contradicere affertioni refpondemtis,
fed non contradicit propter conditionem aliquam com
tradi&fionis omiffùm.
VII. Hoc fophifma fólvitur offendendo , quamam,
conditio contradiciuvmis dgfd;r;tur,
1 - 1. §.
-

Elen
286 I N s r I t U T I o N tr M
1.§. Elenchum effe fyllogifmum cum contradi&ione cap.
2 s. diximus. De conditionibus contradiétionis egimus cap.
22. lib. 1. Etfi aute, omnefophifma peccet ignoratione elen
cht ( nam omne fophilma videtur efle elenchus, cùni non fit )
fpecialiter tamen ignoratio elenchi hoc loco dicitur, cùmcon
clufio alterius affeftioni opponitur, omiffa aliqua conditione
ad legitimam contradictionem requifita. Ex.gr. fi quis pro
baturus, Chriftum mom effe dominum Davidus , concluderet ,
Chriffum effe Davidisfilium , peccaret ignoratione elenchi.
Idominum enim & filium effe, funt oppolita , fi attribuantur
alicui eodem refpe&tu : at Chrifìo haec attributa tribuuntur
diverfo refpe&u : vomanum Davida effe, fecundum divinam
naturam : filium eße, fecundum naturam, humanam.
VIII. Sophifma a$ τά άπόμενον five confequem
tis eff ,
cum aliqua enumctatuo ex altera colligatur 5 CX
ua non fequitur.
IX. Hoc fophifma folvitur citata regula, in quam.
iffa illatio peccat.
1. §. Qüatuor funt regulae, quae in illatione confequentis
ex antecedente funt fervandæ, quarum una, fi violetur, nulla
erit confecutto: & fi quis ejufmodi illationem admittat, erit
captio fivc fallacia confequentis. Prima regula: Univerfalis af
firmans non convertitur fimpliciter. Si qüis ergo, quua omnis
adulator blandus eft , putat omnem blamaum eße adulato
rem , decipitur captione confequentis. Secunda regula : Ex
univerfali affirmante non colligitur univerfalis negans, nifi
per contrapofitionem. Si quis ergo fic colligat, Quicquid
genitum eft habet principium ; ergo quod non cft genitum ,
ut anima humana , mumdus , id non habet principium ,
conmittit fallaciam confequentis. Sic enim érat inferen
dum , Ergo quod nom habet pruncupium , non eff genitum ,
quae eft converfio per contrapofitionem.Tertia regula: Minor
non debet efle negata in prima figura : &, quod eodem redit ,
Ex rcmotione antecedentis,non poteft colligi remotio coofe
qugntis.Quarta regula: Altera præmiffarumj debet effe negata
in fccunda figura : & , quod eodem redit , non debet politio
' antecedentis colligi ex pofitione confequentis. Ejufmodi ergo
fyllogifmifunt Patalogifmi:Qmmis homo eß animal;Equas ìå
 L o G 1 c A R. L I B. II. 287
£ft homo:Ergo equus non eß animal. Vel fic,Si equum eß homo,
eß amima: Sed mom e$ homo: Ergo mon eß amimal. Item,Ommus
adulator eß blandus,Crifpus e$t blandus: Ergo Crifpum eß adu
lator. Vel fic, Si Crifpus eft adulator, debet effe blandu4: Sed ef?
blandus: Ergo eß adulator. Si quis ergo ejufmodi paralogifmis
decipitur aut à feipfo, quod fæpè contingit , aut ab aliis , c(t
fallacia confequentis.
2. Verum quia vitium falfae confequentiae in ejufmodi fyl
logifmis apertum-eft, Sophiftae folent illud occultare, vel alte
riùs præmiffae fuppreffione: ut, Crifpus eff blandus ; ergo eft a
dulator: Noâu obambulat,ergo eff fur. Vel ambagibus verbo
rurn: ut,C<ui dicit te eße animal, dicit verum: ©ut dictt te eße
afimum, dicit eße animal; Ergo qui dicit te eße aßmum,dicit ve
rum.Haec enim argumentatio perinde fe habet,ac fi fic ftruere
tur: Tu es animal: Afimum e/? amimal: Ergo tu es afímus. Quæ
cft argumentatio ex duabus affirmantibus in fecunda figura.
X. Sophifma a$ τὸ ἐν dgxj Aau6&verw, hoc e$t,
quia fumitur, quod ab initio quæfitum fuit, dicitur,
cùm aliquidprobatur per fe ipfum,aut per aliud,quod
aquè ignotum e$t.
IX. Hocfophifma folvitur o$tendendo medium
mom effè diverfùm à quaffione , aut fàltem , non effâ
quæftuone motius. -

1.3. Hoc fophifma vulgo dicitur petitio principii,cum fit pe

titio ejus, quod im primcipio quafitum fuit.Captiones hujus foci
ftruuntur bifariam:primum,cum idem probatur per fe ipfum:
fecundò, cum ignotum probatur per æquè ignotum. Idem Pcr
fe ipfum probari dicitur,cum fubjeétum aut prædicatum quae
ftiónis,mutato nomine, adhibetur tanquam mcdium ad quæ
ftionem probandam. Ut, fi quis probet, Animam humaham
eße ex traduce,quia generatur ex femine paremtem.Dixi fubje
&tum aut prædicatum quæftionis adhiberi mutato nomine.Ná
{i ne nomen quidem mutaretur,argumentatio effet nugatoria,
& merus xoxxvza 3$. Non tamen quælibet argumentatio, in
qua medium idem eft cum fubjeéto aut praedicato quaeftionis,
út fophifma, rejicienda eft , fed ea tantùm, cujus medium,
non folum reipfâ ac natura fua quaeflioni idem eft, fed £t
288 fN s r I TU rr oN U M
nus. At fi medium fua natura idem fit quaeftioni, & non et
iam quoad nos, five quoad noftrum concipiendi moduin, ar
gumentatio rejicicnda non eft : nifi quis putet , omnia argu
imenta, quæ petuntur ex locis effentialibus,generis, fpeciei,de
finitionis, totius, partis, efficere captioam argumentationem.
2. Alter modus eit , quum medium æqu, ignotum eft ac i
pfa quæftio, veluti, fi quis probct, vtfionem fieri emiffione,quia
non fit receptione, Sophifma hoc eo facit , partim ut Sophifla
videatur argumentis abundare; partim ut mutata verborum
formula, fpeciem probabilitatis fuis conciliet enunciatis.
'XII. Sophtfma non cauf« pro caufà e$t, im quo id,
quod caufâ non e$t, aut caufa per accudens, pro caufâ
vera ac per fe obtruditur.
x 1 1 i. Hoc fophifma folvitur defigmatione vera
caufâ, a qua effe£tus per fe dependet. -

1. §. Captio non caufæ pro câufa, vel in fyllogifmo ducen

te ad incommodum hæret, vel in fyllogifmo dirc&to. In fyl
logifmo ducente ad incommodum, cum falfitas illatæ conclu
fionis imputatur alicui ex præmiffis, quæ illius caufa non eft :
veluti , fi quis probare volens, ammam huraamam mortalem
effe, ita argumentetur: Omme immortale eft aternum : Anima
humana eff immortalus: Ergo etiam eff aterna. Atqui hac com
clufiò falfa eft: Falfitatis caufa eff im minore : quæ erat, ani
ma humama eß ummortalk 5 Ergo amima humama eß mortalu.
Hæc enim argumentatio, eft fophifma non caufae pro caufâ.
Ait enim hanc propofitionem, Anima eff ummortalu , éffe cau
fam falfæ conclufionis, cum fit illa, Omne ummortale eft «ter
mum. In fyllogifmis dire&tis committitur hæc fallacia, cum
caufae per accidens tribuitur , quod non convenit, nifi cæafis
per fe : ut , Religio excitat bella cuvilia : Ex leétuonefacra fcri
ptura fumt harefes orta : Vumum tmebruat, & c. Ergo Religuo, le
iiio facra scriptura, vinum non funt in Republ.ferenda
xiv. Sophifma plurium interrogationum e$t, cum2
duæ plurefve inter ogationes ita proponuntur, ut u
miua fpcciem præ fé férant. -

xv. Hoc fophifma folvitur di$iim£tione quæ$tio

aium, &r£?o//ionis ad/ing:la; fèorfim, applicatione.
 -.

IL o G 1 C A R. L I B. II, 28
τ. §. Sophifma plurium interrogationum ftruitur duobú
modis : primo, cum duo fubjeéta,aut duo prædicata,vel etiam
plura, diftinétis nominibus proponuntur: ut, Ef me mundu,
aternus & perfeäum ? Haec captiofa interrogatio eft. Si enim
affirmate re(pondeas,aggredietur te Sophiftà,ac fi conceffiffes,
mundum eße aternum : fi refpondeas negate, hoc fic excipiet,
ac fi negares,mundum effe perfeäum. Secundo ftruitur fallacia
plurium interrogationum in una voce: ut, Defiiffime facere ad
alterium, am mom ? Perdidiffime cormua , am mon ? Sed de his,
quantum fatis eft, diximus in loco homonymiae. Atque haéte>
nus de fyllogifmo. - -

C A P u t XXVIII.
De Methodo.
T H E oR £ M a I.
Sj? ordofive methodus. Methodus efi apta difç
pofitio rerum eodem pertimemtium,ut quam optimè,
facillimeque intelligantur, & memoriæ quam temaciß
fîmè inhareant.
II. Quod ut fiat, præmittenda funt, quæ faciunt.
ad cognitionem fequentium; aut fàltem, quæ cateris
facilius intelliguntur,
- C o M M E N t A R r U s.
1. §. Etfi ordo latius patet, quam methodus: cum tamen dc
difciplinis fermo eft, hæc vocabula promifcue, ac fine difcri
miné ufurparipoffunt. Zarabella & Piccolhomineus, in iis li
bris, in quibus ihter fefe acutè de methodi natura difputant,
volunt oräinem nihil aliud effe , quam rerum tra&afidarum
nudam difpofitionem : methodum, effe illationem rei ignotae,
•ex recognita:ac proinde methodum efficere,ut,quç ignotafunt,
innotefcant; ordinem, nullam cognitionem efficere per fé, fed
tantum ad id conducere,ut res ignotæ, tnethodi alicujus benc
ficio facilius mcliufque cognofcantur.Scd hoc difcrimen fieque
a Philofophis, noncerte ab Ariftotele, femper fervatur (qui
paßim méthodi vocabulum fumitX. pro difpoíitione doctri*;;
- - -- fiye
29o I N S T I T U T I o N U M. -

five pro ipsâ difciplina methodice difpofita)neque ratione niti

videtur. Inftrumenta enim Logicafuis officiis diftinguuntur;
quarc, cum ignotum ex notis inferre, fit officium fyllogifmi,
perperam illúd methodo tribuitur , ut methodus eft : niti mc
thodi nomine omnia inftrumenta Logica compleéti velis.
2. Genus methodi diffofitionem effe dicimus potiùs, quàm
habitum aut habitum /nffrumentalem cum Zabarella. Non
enim fpeétamus difponendi facultatem,five peritiam in artifi
ce,fedipfam difpofitionem,quae rebus ab artifice impofita eft.
Si cnimi methodus definicnda fit habitus inßrumentalis, etiam
definitio,divifio,& fyilogifmus eodem genere debent definiri,
cum eodem modo hgc omnia dcbeant in Logicâ confiderari.
3. Differentiam methodi petimus ab objéêto, & fine. Ob
jeétum, five materia, in qua methodus verfàtur , quælibet res
eodem,hoc eft, ad idem fubje&um aut ad eundem finem, perti
mentes. Ad idem fubjeétum,cum res tra&andae,funt neceffarig:
ad eundem finem, cum fint contingentes, & in noftro arbitrio
£itæ.
:
4. Finis methodi eft, ut intelleâui &• memoria inferviat ad
res propofitas melius faciliu/qtàe percipiendas, fideliufque cuffo
diendas. Hoc ut fiat, præmittenda funt notiora ignotioribus.
Notiora dicuntur non ea folum , quæ conducunt ad cognitio
nem fequentium,fed etiam,quæ façilius cognofcuntur. Äliquid
dicitur ad alterius cognitionem conduccre, vcl quia medium
eft, ex quo inferri poteft,quod ignotum eft (fic dicuntur prin
cipia effe notiora iis, quæ ex principia fiunt) vcl quia tale eft,
ut aliud fine co cognofci nequeat ((ic animal eft notius equo,
& omninò genus fuá fpecie)vel denique quia non ncceffarium
quidem eft,fed utile tantum ad aliud cogfiofcendum:fic dicun
tur animalia notiora {lirpibus. Licet enim flirpcs cognofci
poffint, animalis naturâ ignoratâ, facilius tamcn cognofcun
tur, fi animalium cognitió praeceffit.
III. AMethodus alia e$t maturalis, alia arbitraria.
IV. • %{ethodus maturalis e$t, im qua fervatur
ordo maturæ, & cognitionis mo£}ræ di£Himéte.
1. $. Inter caetera, quae in doétrina de methodo, five ordi
ne controverfâ funt, prçcipuum eft, an methodus didafcalica
(ea eft quam nos naturalcm vocamus) fumi debcat à natura
IçÇm,
 IL o G 1 c A r. L 1 b. II. 291
ferum, an à noftra faciliori ac meliori cognitione: five, an7m,
methodo didafcalica prgmittenda fint , quæ naturâ priora, an
ea quæ nobis notiora funt. Prius tuetur : iccolhomineus, c.17.
&• i8. Introd.& part.3.Com.po- poiterius Zarabella, lib. 1. de
meth. cap.5. & feq.& lib. 1. Apol cap.3. &• feq. Ego utrumque
verum effe exiftimo, & methodum fumendam effe a natura, &
à noftra faciliori cognitione. Si enim nobis res eft cum ejuf
modi hominibus, quibus ratio re&è difpofita eft,methodus ita
inftituenda eft, ut inferviat diftinctæ rerunl propolitarum co
| gnitioni facilius acquircndae. Jam vero,quae fiobis notiora funt
quoad cognitionem diftinétam eadem priora funt natura. Co
gnitio coim diítinéta eft, quae rebus ipus rcfpondet, & ordini
iiaturae. Res enim ipfae funt menfura cognitiopis noftrae, &u
naqucquc res eºs íxç 3ôa, •**» & j? 2»»%tias, hoc efi: ita
fé habet adveritatem, ut fe habet ad £efuum. ut dicitur lib.1.
AMet.mtm. cap.z. Ambo igitur Piccolhomineus & Zabarella vi
dentur erraffe in eo, quod putarint, aliquid altero interdum
notius effe nobis, quoad cognitioncm diftinétam, quod non
eft natura prius, vel etiam,quod cft pofterius. Hæc hypothefis
haud dubie falfà cft:fi tamen ea vera foret , hoc eft , fi aliquid
altero prius effet fua natura, quod nobis foret ignotius quoad
cognitionem diftinétam ; aut aliquid notius ndbis quoàd co
nitionem diftinétam, quod foret natura pofterius, methodus
Ex Zabarellae fententia inftituenda foret fecundum ordinem
cognitionis noftræ, non, ut Piccolhomineus cenfet, fecundum
ordinem naturae.

V. In methodo naturali omnes partes debent effè

homogeneae. '
1.§. Haclege non id folum fancitur,ut difciplinæ non com
mifceantur, utque in Mathematicis non tradantur Ethica, aut
in Ethicis Mathematica: fcd hoc quoque, ut unumquodque
tradatur loco fuo, utque, quæ cum genere reciprocantur , ge
neri;quae cum fpecie,fpeciéi tribuantur : atque ita omnia fint»
quoad fieri poteft, reciproca. s - •

2. Haec fexexigendà quidem eftin ipfis pręceptis,quæ fg*

&ant ad difciplinarum effentiam: non vero in commentariis•
quibus praecepta difciplinarum explicantur ac confirmantuf*
Saepc enim façicndum cft præceptori, ut Phyficam traâantit;
X 2, —
292 IN § r I T U T I O N U M -

liquid ex Logicis repetat, aut traétanti Ethicam, ex Phyficis.

Quin Theolögia, aliæque difciplinae omncs, quam multa ne
ceffe habent petere ex Philofophia ad fuarum controverfiarum
explicationem, quae tamen partem iftarum difciplinarum non
conftituunt* Hæc fi confideraffet ccnforille Ariftotelis,aequius
haud dubiè de tam eximii Philofophi fcriptis ac methodó ju
dicaffet : in quibus præcepta non diftinguit à præceptorum
commentariis, quod velimprimis facere debuerat.
VI. Methodus maturalis femper debet progredi ab
umiverfalibus ad particulariora ; in eoqueprogreffu
partes omnes aptis tranfitionum vinculis comme&tend4
funt.
1. §. Ab univerfalibua] nimirum , quia univerfalia non fo
lum notiora funt particularioribus quoad cognitionem diftin
£tam, fed etiam fáciunt ad diftin&am cognitionem particula
rium acquirendam : quandoquidem in eorum definitione con
tinentur. Progreffus ab univerfalibus ad particularia fit per
divifionem. Partes ejufdem divifionis aptatranfitione conne
&tendæ funt. Haec connexio confiftit in hac aut fimili formâ:
Atque hac de hacre diètafufficiamt, fequitur ex ordine inßitu
to, &c. quæ formulæ legentis memoriam, incredibile di&u,
uantum juvant.
VII. Methodus naturalis, veleff totali,velpartialis.
VIII. Methodus totali eji,quá diffonitùr integra
aliquia difciplima.
IX. Effque vel ffmthetica, velanalytica.
X.Methodus ffnthetica eft, que progreditur àprim
cipiisfimpliciffimis ad ea,quæ ex iffi principiis compo
. 77/4/?f/4r.

XI. Hac methodo traduntur difciplinaffeculativa.

XII. Methodus amalytica e$t, qua faéto initio àfi
ne, progreditur ad media proxima, & ab his adalia
remotiora,donec ventum eßadprima acfimpliciffima.
XIII. Hac methodotraduntar artes, & difciplina
praêlicae, - - - -
.--. - - 3. %.
 IL o G 1 c A R. L I B. II. 293
1. $. Difciplinae fpeculativæ non habcnt finem àfe divéfî
fum, fed ipfa rerum propofitarum cognitio, ipfis finis e(t. In
ea enim acquiefcit animus. At artes& difciplinae praéticæ non
acquiefcunt in cognitione rerum propofitarum, fed finem ha- .
bciit ulteriorem, nempe opus aliquod, aut aegάζω, five opera
tionem cum cognitione confentientem. Unde fequitur, difci
plinas theoreticas, quales funt Phyfica, Metaphyfica , & Ma
thematica,difponendas effe methodo fynthetica,progrediente
à primis rerum principiis, ad ea, quæ exiftis principiis confi
ciuntur. Sic in Phyficis agitur primio de principiis rerum natu
ralium ; deinde de iis, quæ ex principiis fiufit:idque primo in
genere, deinde in fpecie, donec ad fpecies infimas perventum
cft.At in artibus, quales funt Grammatica, Rhetorica,Logica,
Medicina, Archite&tonica, item in difciplinis praéticis, üt im
Ethica, Politica, Oeconomica, progrediendüm eft à fine ad
media. Nam quod nobis primum cft in rerum effeétione, id
ultimum eft in dcftinatione five intentione,& vice verfa. Qua
re, cum diétæ difciplinæ progrediantur à mediis ad finem , in
effe&ione(nam architeétus primum jacit fundamenta,præpa
rat trabes, tigna,columnas &c.atque ex iis efficit domum) fe
uitur,ut in deftinatione,finis primum locum teneat,& exme
j#. , ea finem propius fequantur, quae pofterius cfficiuntur.
Nam difciplinæ non cffcétionis, fed deftihationis ordinem fer
vare debefit.Quia deftinatio nihil aliud eft, quam ipfà praética
rerum propofitarum cognitio. Et certe finis in pra&ticis ita fc
- habet ad niedia, ut hypothefes, five principia fe habent in Ma
thematicis ad conclufiones, quæ ex illis colliguntur : ut aic
Ariftoteles lib. 7. Eth. cap. I.
z. In utraque methodo fervatur ordo naturæ: in fyntheti
ca, ordo naturæ generantis five efficientis; in analytica, ordo
naturæ intendentis five deftinantis. Errat ergo Piccolhomi
neus, cap. 21. Introd. &• part, Com; polit, qui, etfi fatcatur,
methodum fyntheticam aptiorem effe difciplinis fpeculativis;
analyticam, ärtibus & difciplinis praâicis: contendit tamen o
mnësdifciplinas utraque methodo confcribi poffe;& in dccem
gradibus Philofophiæ moralis, fyntheticam feryavit: fed infti
íuto non admodùm felici. Ut fatis folidè oftenfum eft à Zaba
rella, lib. v. Apol. fua cap.4. & feq:
3. Galenus trcs fpccics métíoái enumerat : & duabus fpe
- - v •» ç!C-
 «

294 I N s -r* I r U r I o N U M -

cíçôus explicatis,tertium addit nempe methodum definitivam.

sed nihil neceffe eft, imo vcro fieri non poteft , ut alia metho
dus fervetur in difciplinis , praeter fyntheticam & analyticam.
Definitio enim non tam eft methodus, quam methodi inftru
mentum aut pars. Omnis enim methodus initium fumit à de
finitione totiüs alicujus, & faéta divifione,progreditur ad fpe
cies fub illo toto contentas, Plura vide adverfus Galenum de
definitiva methodo difputata apud Zabarellam, lib. de Meth.
¢ap. 4.
XIV. Methodus partialis e$t, quâ pars aliqua di
fciplinæ diffonitur, aut aliquod thema feorfim traéta
t£4?.
1. $. Methodi enim partialis ufus aut confideratio duplex
eft: vel enim confiderari poteft, ut eft pars totalis methodi,vel
ut eft methodus alicujus thematis feorfim ac per fe confiderati,
fine relatione ad methodum aliquam totalem. De methodo
partiali, quatenus cft pars methodi totius, hoc unum præci
piendüm eft, (præter ea quæ de methodo in genere diximus)
fæpe evenire, ut in aliqua difciplinæ parte, quæ tota difponitur
methodo fynthetica,fervetur ordo analyticus; aut contra,ut in
partibus methodi analyticæ,fervetur ordo fyntheticus. Ex gr.
Βhyfica dilponitur ordine fynthetico,fi tota confideretur: atta
mén in ea parte , ubi agitur de corpore animato, aptè fervari
poteft ordo refolutivus;faéto initio ab operationibus,quae funt
corporis animati# ïii progrediendo ad caufas & prin
* cipia, quae funt animæ facultatés, temperamentum,partes cor
poris animalis organicæ, &c. Similiter Medicina , Grammati
ca, Logica, fi totæ fpe&entur, traduntur methodo analytica:
cùm tamen in partibus fervetur ordo fyntheticus. Nam Phy
fiologia, quae pars eft medicinæ, traditur ordine fynthetico:
& in Grammatica prius agitur de literis, ac fyllabis, deinde de
diâione, ac tandem de oratione ejufqueftruâura. Sic in Lo
gica agitur prius de themate fimplici , deinde de complexo:
çjuod certè eft gvili$s&aq,hoc eft, componere, five progrédi or
dine compotitivo. Quatenus tamen Medicina, Grammatica,&
Logica inchoantur à notione finis, indeque progrediuntur ad
media, dicuntur totae difponi ordine analytico, üt reâè obfer
yayit Zab. lib. z. de Mei. cap. zo.
7, • The
 -

L o G I c A R. L 1 B. II. 295
2. Themata, quæ feorfim traétari poffunt, vel funt fimpii
cia, vel complexa utrobique opus eft methodo. Themata 6m
plicia tractantur hac methodo: Primo expendendum eft nomen
propofiti thematis, in eoque inveftiganda etymologia, difcu
tienda homonymia, atque explicanda vocabula fynonyma, vel
in eadem, vel in aliis linguis, inter doétos ufitatis, præfertim
in Latina, Græca & Hebraea , fi aliquid fcilicet conferunt ad
propofiti thematis explicationem. Poft nominis examen pro
ponendum eft thematis propofiti genus proximum, & caufae:
&, fi ihema fit accidens, etiam fubjectum & objectum : atque
ex his contexenda eft definitio. Definitioni fubjicienda fùnt
adjunéta(praecipuè quidem propria;fed tamen interdum etiam
communia) effeéta fimilia , diffimilia, ac tandem oppofita.
IPoftremo addenda eft thematis divifio vel in fpecies, 'vel in
partes integrantes, fi id inftituti ratio requirit: & fpccies dein
de, aut partes eodem modo traétandæ funt. - -

3. Sunt, qui primo loco tradunt definitionem, eamque de

inde refolvunt. Et inhac refolutione primò expendunt nomen
definiti thematis, eo, quo di&um eft modo : deinde explicant
genus & differentiam, quibus definitio conftat, & ex differen
tia eliciunt caufas, fubjeétum, & objeétum , quantum fcilicet
ea neceffaria (unt ad propofiti thematis notitiam. His addunt
adjunâa, effe&ta, &c. Prior methodus fimilis eft fyntheticæ:
pofterior, analyticæ : In utraque apprimè obfervandum eft, ne
quid temerè adhibeatur ad explicationem fpeciei, quod pcrti
net ad explicandum genus.
4. Thema complexum traétatur hac methodo.Primò ftatus
controverfiae re&è conftituendus eft , deinde propria fententia
confirmanda rationibus & teftimoniis ; & fingulis argumentis
fubjiciendæ funt refutationes folutionum, & exceptionum,
quibus adverfàrii folent argumenta noftra eludere. Denique
adverfarii quoque argumenta proponenda funt, & cum omni
busmunimentis refellenda.Sed de traétatione thematis fimpli
cis & complexi plura dicenda funt in do&rina de ufu & praxi
Logicae. Atque hæc de methodo naturali five didafcalica.
XV. • %{ethodus arbitraria e$t, qttae, reli&io ordi
me naturæ, accommodata e$* ad cogmitiomem confu
fam, five adcaptum vulgi, vel adperfuadendum, at*
deleëtandum. X 4 1. $.
 -
-
*-*-
.^ -

296 INsT I Tu r I o N u M
1. %. Si nobis docendi fint homines & agvei;3pou1l, ag.
***, h9$ eft, qui mentem habent bene diffófitam , utendám
cft haud dubie methodo naturali. Sed finiôbîs res eâ cuin vull
go , & cum hominibus , qui fenfum habent exercitatiorem,
quam intelle&um , confulendum eft illorum captui: & priori
1oco tradenda funt, non quae natura priora funt, & fimpliciter,
five quoad cognitioncm diftinétam, notiora; fed quae illis no
tiora funt. -

z. Ea methodo utuntur Oratores & Poëtae, quibus, præter

docendi inftitutum, propofitum eft, ut auditorem le&ofemve
moveant, atque oblc&tent, eique perfuadeant, quod à fua opi
nione fæpe alienum eft. Hos fines non facile affequuntur, hifi
quadam crypfi auditorem lc£toremve decipiant. Hæc crypfis
confiftit in omiffione,additione, & inverfiohe. Omittunt éiiim
Oratores, quæcumque fibi nocitura funt, aut tædium paritura
auditoribus, etiamfi maximè ad caufam videantur pertinere:
qualia funt inter cætera, partes argumentationum infirmae,
accuratæ definitioncs, partitiones, tranfitiones &c. Adhibent
etiam digreffiones, quæ etfi ad caufæ contentionem non adeo
pertineant, faciunt tamen ad auditorem reficiendum, & deti
nendum. Denique probationes miro artificio invertunt, ne
ars ab auditore animadverfâ, fufpeâa fit, ejufque affcnfumiim
pcdiat.

,-*

- Series
SeriesInftitutionum Lo G 1 c A R u M per
T A B U L as difpofita. •

' TABULA PRIMA.

( In genere, Cap. 3.
Subftantia, cap.4.
,• Categoriæ Quantitas, cap. 5.
� Qualitas, cap. 6.
Relatio, cap. 7.
A&io

•o
In fpecie$ U
paíío
bi
fc°P-
W **
uando -

â: (rsi-
Š $.
Habitus u*•
rä ÉÉÉ, .In genere, cap. 1o.
-3
'§.
äi;
Cap. Σ
� rr- J
cabilia
fgenus
1 Species,
}* 1 I.

§| √ In fpe-J Differentia,c. i z.
$ f| ζ. cie Propri
cr^ í I um C, 13.
$< 2* ; UAccidens
;& £. Conftituens five uni
Kj É-
( §«
q^o
verfale.

| & 4
3
24

Comple
xo, Tab.
6.
*

è
Pofterior Or- I 3
Uganica,Tab.s,
* •
ä
3«
$-
d.
$
:2
3.
&3
8.
E
f Per {e

É i Peraccid
U Per accidens
CaufaScCaufatum
Tab. 2.
£;
È

-
U
Definitum five
formale.

£ j Compofitum fi
$
&
ve effentiale.

Homo•

| Inte
gra
tum ! Hete

U
gene
um.

roge
ncum

Usubje&am Sc adjun&um, Tab. 3.

ιConjun&tæ, Tab. 4.

VInterpretatio, Tab. 5.
 - η
“T ABULA SECUNDA.
/ rIn genere. cap. 1 $ •
Prima
^ Materia ; eaque I.
Secunda
vel cap. 16, f I f. Rerum
Naturalium
{ Artificialiurg
l III. Generationis
Compofitionis
f, Materialis
Immaterialis
Subftantialis
II.
Accidentalis -

Fortna : eaque Naturalis

vel cap. 16, « τ I t.
Artificialis
iv. Principalis

| «
.*
f* I.

1 I.

I i I.

IV.
Difponens
A&iva
Emanativa
Immanens
Tranfiens
Libera
Neceffaria
Ρer (e
{ Per
l ; Efficiens, eaque
vel cap. 17.
« v. '

v I.

vI r.

Q viir.
accidens
Principalis J
Minus Érin{
cipalis
Prima
Secunda
Univerfalis.
Particularis
Proxima
Procatar&ica
Proégurhena
Jnftrumentum

Remota
Cmi
- f.
Cujus
Finis, ifque vel
cap. 18.
/ I I. Principalis
Secundarius

lí. Subordinatus
Ultimus,

■
TABU
 T A B U L A T E R T I A.
^ I. In
Abfolutum
Limitatum

II. In Proprium
Commune

( Internum
Proprium

|
â -

U.
III. i.% 3.
| £
qu»

wJ

E
:«
fobjeâum

5 } signum; Idque%
$e
Per (e

fr.
] II.
I aa•

.1 III.
Commune
Per accidens

Naturale

{É
Arbitrarium,
Pormale
Materiale.
Antecedens

Conjun&um.
»4 Neceffarium
- U* Üiv. Contingens.
ί - . [ Locus
Circumftantia< Tempus :*
Veftitus , &c.

TABU
•
• / *
T A B U L A Q U A R T A.
6 Subordinatorum
* Effentialis fi-< , £Numerica
5' V *
§ V§.
f: Identitas. V.Coordinatorum Specifica
Paritas V Generica
•: jl Inter ^
55 δ V. Accidentalis • '. Similitudo
5 l Externa
È
o
> Analogica Κealis
-

„ I © I. 4 Modalis
3 - „Rationis
ea Diverfitas: Subordinata
'g eaque άρ.< Effentialis Numerica
Ë 2 I. Coordinata < Specifica
o Generica
3
3
« UII, U •

Acciden- f Interna
Imparitas
.3 1 . talis. Externa UDiffimilitudo
í< ;
§. Contraria
Difparata

§§ Oppofitio eaque { Privativa

§elativa
- U Contradi&oria ;
ä
3.
v…
F.
II.
Tempore
Natuira { Caufalitate

3 [Prius & ( III. Difpofitione

cs Exiftendi confecutione.
U o*

5
rciiu IV. -

Dignitate
Cognitione
-g - - Tempore
O `Simul, cujus modi notißimi funt fimul
Natura.

TABULA Q_U I N T A.
ā Nomen
Je-
3
.3 §
Species
-

{ Simplex
Verbum
Compofità five oratio
% cap. 24•
-

:5.3
j I.
Etymologia
} cap. 25.

53 {
33 $
ynonymia ObTropum
"=
C-
lasa- l JÉ,
Cap. 26.
-

II.
à Caufa \ Ob £T
àConfi- (litatem ge~
lio J neris -

l. five fuppofitio
 T A B U L A s E x T A.
Simplex (^Copulativa :
IPrimo \
Hypothetica
Compofita( Disjunétiva Xc. 27,

Species, quæ
\#; J Relativa

funt Ρura NecefTe

|! lae-
TA BU LA
-

Tab. 7.

( Quantitas
Secundo

-
S E P T I M A.
Univerfalis
»,£ju$? £artiçularis ! cap. 3o.
Impoffibile
Modalis m Poífibile
Contingens
Y
j* 28.

fatione dicitur) Singularis

Enunciatio. ' U. Indefinita
9 (^ Affirmans
a.
g
(Abfolu- | 3 g \ E\ Negans
.5 Utraque Y §.
Finita °) v3

Infinita J 8;
*; $si $; « $ ; De omni
.S2 que vel Y 33 Y 3 Neceffaria ) Per fe .
§. , ää< 3. ^vera Univerfàliter

.sa
8 áf
. v.
3ä I 5
Contingens Q Prima
-

jäJ 3 |jj(jl3 Falfa

333
É '>
{5* -3 st. Simplex
,9 • (^Converfio< Per accidens ..
3: Per contrapofitionem cap. 32.
&3 AEquipollentia
< Subalternatio
- (Relatæ
Contrarietas

Oppofitio W ve{ Contradi&io -

cap, 33. l Subcontrarietas

Apparens
PP {√ -

indefinita. -

•. - TABU
 IT A B U L A O C T A v A.
fg r ( Definitio Nominis. cap. I.
.£, à Leges cap. 2J
5.5 [ 3 | Perfe&ta; in Genus
•• & p.fi.%$íáê
3<
§£< 3- i tioRci.
Partes
Differen!

j3 | U
*= $ |. liapefeaa. Cap. 3•
cx •
£= UModus eam inveftigandi. cap. 4.
(^ „ ae Divifio nominis
• • .3 fí Univerfa!
II.jus
Divifig: cu- K] §.{
fpc&andae 3) 3$ W( PerTotius
fe; eaque Q £gmalis
Effentialis
funt cap• 5 • .> U
Q U Per accidens
- Integralis

ULeges ( 1. Definitio
mi cap. 6.
& partes Syllog

|:
i«
$
: g l. ^De Genefi,in « 2. Figuræ & modi. cap. 7.
cr3 ( E
( 3 \ '58
3 ; $

*5 § I §
ά^.3 J 5
qua fpe-
&tandæ 1
3. Axiomata, Regulæ & Pr
prietates. cap. 8
4. Redu&io, cap. 9.
§ § ) à J De Euporia, five de ratione inveniendi me.
ÉÉ < § dii accommodatâ ad figuras & modos,
cap. io•

_,* [** QDe fpeciebus Syllogifmorum. Tab. 9.

-

:- 8 “Materiæ, Tab. 1o. {syntheia

Totalis -

Naturalis % Y Analytica
/
IV. Methodus ; { cap. 27.
Partialis, eaq; J Simplicis
vcl É;{ Complexi,
eaque vel -

Arbitraria

TABU.
 T A B U L A N o N A.
fr Syllogifmus ftri&è di&us
' ' induaio
Perfe&tus Cap. rrx
II. Enthymema
Imperfe&us

| «
III.
Simplex

lcorporis.
Exemplum

Excompofitis
nibus

Compofitus
•

enunciatio- < Hypotheticus

Disjun&ivus
Relativus
Dilemma -
cap. f2&

£r9fyllogifmus »cap, 13ô

Sorites

j iv. §
Uv £. J
Y
}
Purus
Modalis

Indire&us -
caP. 14,

TABU ;
 ----- ---

T A B U L A D E C I M A.
Notionalia
Problemata Abfoluta *
-

p - Realia \ Comparata
$c. \ Propofitionis. cap. 15.
- - -

§< * § â ]a- Loci.

ά / '. cap. 16. per-) C9nfentaneos.
3% Abfoluti Diffentaneos cap. r>;
p, 178
ê- ] g 53 § 3 tinentes auu Qofmparatos X-cap.is.
^; I g I § íé- 3 U locos Teftimouia -

§ | £[ à §3 § \ Comparati. cap. 19.

3. i .3 *-. 8o o* * • •

S3 I .; Præcognitiones. cap. 16. .

*< 5
. 3 i 3 _3
s £.
-quo
Conclufionem
cap. zr.
É .e ÉÉU 5*3 ) Medium
ce
t> I § \ *5 3 V. É É
C eu • • .
*•* .
-

-•

a \ 53 35U
J:s & 33
A*$': §
. . . ( Axiomata
Principia
Thefes
}• r2E
-

3
$ 1 1;
â
*•{ Ab effe&u, ubi `
de regreffu
A caufa remota
cap. 23.

ιά Homonymia
Pfeudographema. cap.24. i Amphibolia
In voce < £ompofitio
Y cap.438
ivifio
1 Accentus
U Figura di&ionis
EÄlfus -

\. $ophifmaY . zAcciden,
£ \ Pi&tum fimpliciter & fecundum quid
£. V Ignoratio elenchi
8 ) Confequens
£ -/ Petitio quæftionis
,5 ) Non caufa ut caufa
Multiplex interrogatio.

- •

- F 1 N 1 s.