‫کروماتوگرافی‪( .

‬به انگلیسی‪ )Chromatography :‬یا‬

‫َسوا ِنگاری[‪ ]۱‬روشی است در علم شیمی برای جداسازی‬
‫اجزای یک مخلوط با عبور دادن یک فاز متحرک از روی‬
‫یک فاز ساکن‪.‬‬

‫در این روش معموالً مخلوط که به صورت مایع یا گاز‬

‫است از یک لوله یا شبکه گذرانده می‌شود؛ سرعت حرکت‬
‫اجزای تشکیل دهنده مخلوط در لوله یا شبکه مختلف است‬
‫(با توجه به عناصر دیواره داخلی لوله یا شبکه) در نتیجه‬
‫مخلوط به اجزای تشکیل دهنده تجزیه شده و هر جز‬
‫جداگانه خارج می‌شود‪ .‬در کروماتوگرافی دو فاز وجود‬
‫دارد فاز ثابت و فاز متحرک‪ ،‬فاز ثابت در واقع اجزای‬
‫درون لوله یا شبکه جداسازی را تشکیل می‌دهند و فاز‬
‫متحرک مربوط به ماده‌ای است که می‌خواهد مورد تجزیه‬
‫و تخلیص قرار بگیرد‪ .‬فاز ثابت می‌تواند مایع یا جامد باشد‬
‫که بر اساس اینکه جامد یا مایع باشد به کروماتوگرافی‬
‫جذب سطحی و کروماتوگرافی تقسیمی‪ ،‬تقسیم می‌شوند‪.‬‬
‫اساس جداسازی در کروماتوگرافی متفاوت می‌باشد‬
‫جداسازی براساس وزن مولکولی و جداسازی بر اساس‬
‫میل اتصال به فاز ثابت از اهم این اصول می‌باشد‪.‬‬
‫کروماتوگرافی یک اصطالح کلی است که در آزمایشگاه‌ها‬
‫برای جداسازی ترکیبات استفاده می‌شود‪ .‬این ترکیب در‬
 ‫مایعی به نام فاز متحرک حل شده‌است و توسط ساختار‬
‫دیگری به نام فاز ثابت نگهداری می‌شود‪ .‬اجزای مختلف‬
‫این ترکیب با سرعت‌های‪ E‬مختلفی حرکت می‌کنند و همین‬
‫امر باعث جداسازی این ذرات می‌شود‪.‬‬
‫پر کاربردترین شیوه جداسازی مواد تجزیه‌ای‬
‫کروماتوگرافی است که در تمام شاخه‌های علوم‬
‫کاربردهایی دارد‪ .‬کروماتوگرافی گروه گوناگون و مهمی‬
‫از روش‌های جداسازی مواد را شامل می‌شود و امکان‬
‫می‌دهد تا اجزای سازنده نزدیک به هم مخلوط‌های کمپلکس‬
‫را جدا‪ ،‬منزوی و شناسایی کند بسیاری از این جداسازی‌ها‪E‬‬
‫به روش‌های دیگر ناممکن است‪ .‬کروماتوگرافی‬
‫(کروماتوس=رنگ‪ ،‬گرافین=نوشتن) یک تکنیک چند‬
‫مرحله ای بر پایه اختالف مواد در جذب روی یک صفحه‬
‫یا حل شدن در یک فیلم نازک مایع می باشد‪.‬‬

‫اولین روش‌های کروماتوگرافی در سال ‪ ۱۹۰۳‬به وسیل ٔه‬

‫میخائیل تسوت ابداع و نامگذاری شد‪ .‬او از این روش‬
‫برای جداسازی مواد رنگی استفاده کرد‪ .‬مارتین و سینج در‬
‫سال ‪ ۱۹۵۲‬به پاس اکتشافاتشان در زمینه کروماتوگرافی‬
‫جایزه نوبل دریافت کرسوانگاری را به دلیل اینکه در‬
‫برگیرنده سامانه‌ها و فنون مختلفی است نمی‌توان به‌طور‬
‫مشخص تعریف کرد‪ .‬اغلب جداسازی‌ها بر مبنای‬
 ‫کروماتوگرافی بر روی مخلوط‌هایی از مواد بی‌رنگ از‬
‫جمله گازها صورت می‌گیرد‪ .‬کروماتوگرافی متکی بر‬
‫حرکت نسبی دو فاز است ولی در کروماتوگرافی یکی از‬
‫فازها بدون حرکت است و فاز ساکن نامیده می‌شود و‬
‫دیگری را فاز متحرک می‌نامند‪ .‬اجزای یک مخلوط به‬
‫وسیله جریانی از یک فاز متحرک از داخل فاز ساکن‬
‫عبور داده می‌شود‪ .‬جداسازی‌ها بر اساس اختالف در‬
‫سرعت مهاجرت اجزای مختلف نمونه استوارند‪.‬‬
‫روش‌های سوانگاری را می‌توان ابتدا بر حسب ماهیت فاز‬
‫متحرک و سپس بر حسب ماهیت فاز ساکن طبقه‌بندی کرد‪.‬‬
‫فاز متحرک ممکن است گاز یا مایع و فاز ساکن ممکن‬
‫است جامد یا مایع باشد‪ .‬بدین ترتیب فرایند کروماتوگرافی‬
‫به چهار بخش اصلی تقسیم می‌شود‪ .‬اگر فاز ساکن جامد‬
‫باشد کروماتوگرافی را کروماتوگرافی جذب سطحی و اگر‬
‫فاز ساکن‪ ،‬مایع باشد کروماتوگرافی را تقسیمی می‌نامند‬
‫هر یک از چهار نوع اصلی کروماتوگرافی انواع مختلف‬
‫دارد‪:‬‬

‫کروماتوگرافی مایع – جامد‬

‫کروماتوگرافی جذب سطحی‬
‫کروماتوگرافی الیه نازک ‪ #‬کروماتوگرافی تبادل یونی‬
 ‫کروماتوگرافی ژلی‬
‫کروماتوگرافی گاز – جامد‬
‫کروماتوگرافی مایع – مایع‬
‫کروماتوگرافی تقسیمی‬
‫کروماتوگرافی کاغذی‬
‫کروماتوگرافی گاز – مایع‬
‫کروماتوگرافی ستون مویین‬
‫کروماتوگرافی جذب سطحی ‪:‬‬
‫برای جداسازی مواد یک مخلوط ‪ ،‬می‌توان از ستون‬
‫استفاده کرد‪ .‬داخل این ستون با جامد فعالی مانند آلومین‬
‫(فاز ساکن) پر شده است و با حاللی مانند هگزان (فاز‬
‫متحرک) پوشیده شده است‪ .‬هرگاه نمونه کوچکی از‬
‫مخلوط در باالی ستون قرار گیرد ‪ ،‬نواری از ماده جذب‬
‫شده تشکیل می‌شود‪ ،‬حالل با عبور خود از میان ستون‬
‫اجزای مخلوط را با خود حمل می‌کند‪.‬‬
‫سرعت حرکت هر جزء ‪ ،‬به میزان جذب سطحی آن بر‬
‫روی ماده داخل ستون بستگی دارد‪ .‬به این ترتیب ‪ ،‬ماده‌ای‬
‫که کم جذب شده است‪ ،‬سریع‌تر از ماده‌ای که زیاد جذب‬
‫شده است‪ ،‬حرکت می‌کند‪ .‬واضح است که اگر اختالف بین‬
‫جذب‌های سطحی به حد کافی زیاد باشد‪ ،‬جداسازی مواد‬
‫کامل انجام خواهد گرفت‪ .‬اجزایی که قابلیت جذب باالتری‬
 ‫دارند‪ ،‬در قسمت باالی ستون و اجسامی که کمتر جذب‬
‫می‌شوند در قسمت‌های پایین ستون ‪ ،‬جذب خواهند شد‪.‬‬

‫وط و فاز ساکن (جامدین نیروها ممکن است یا از نوع‬

‫نیروهای واندروالسی ‪ ،‬مانند نیروهایی که در مورد آلومین‬
‫است یا از نوع نیروهای الکترستاتیک باشند‪ ،‬مانند‬
‫جداسازی یون‌ها بوسیله کروماتوگرافی تبادل یونی که در‬
‫آن فاز ساکن یک ماده مبادله کننده یون است ‪ ،‬یا ممکن‬
‫است از یک ستون که از ماده مناسب متخلخلی پر شده‪،‬‬
‫برای جدا کردن مواد حل‌شده بر اساس اندازه مولکول آنها‬
‫استفاده کرد‪ ،‬مانند کروماتوگرافی ژلی‪ ).‬انجام می‌گیرد‬
‫کروماتوگرافی الیه نازک نمونه ویژه‌ای از کروماتوگرافی‬
‫جذب سطحی است که در این روش ‪ ،‬به جای اینکه جاذب‬
‫را در یک ستون استوانه‌ای پر کنیم‪ ،‬آن را بصورت الیه‬
‫نازک روی یک صفحه شیشه‌ای یا الیه پالستیکی یا ورقه‬
‫فلزی قرار می‌دهیم‪.‬‬
‫کروماتوگرافی الیه نازک یکی از روش‌های‬
‫کروماتوگرافی است که برای جداسازی مخلوط‌ها به کمک‬
‫فاز ساکن مورد استفاده قرار می‌گیرد‪ .‬این کروماتوگرافی‬
‫را می‌توان در مقیاس‌های تحلیلی یا «مقدماتی» (‬
‫‪ )Preparative‬انجام داد‪.‬‬
 ‫مقیاس تحلیلی کروماتوگرافی الیه نازک بمنظور رصد‬
‫پیشرفت فرآیند و مقیاس مقدماتی نیز برای خالص‌سازی‬
‫مقادیر کمی از ترکیبات مورد استفاده قرار می‌گیرد‪ .‬روش‬
‫کروماتوگرافی الیه نازک ابزاری تحلیلی است که به دلیل‬
‫سادگی‪ ،‬هزینه پایین‪ ،‬حساسیت باال و سرعت جداسازی به‬
‫طور گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرد‪ .‬اساس کار ‪TLC‬‬
‫همانند سایر روش‌های کروماتوگرافی بر مبنای اختالف در‬
‫جذب فازهای متحرک و ساکن است و این اختالف‌ها بر‬
‫سرعت فرآیند تاثیرگذار هستند‪ .‬هدف کروماتوگرافی الیه‬
‫نازک بدست آوردن نقاطی (لکه) است که به خوبی از‬
‫یکدیگر جدا شده باشند‪.‬‬
‫اصول کروماتوگرافی الیه نازک‬
‫همانطور که گفته شد‪ ،‬عملکرد کروماتوگرافی الیه نازک‬
‫نیز مانند سایر روش‌های کروماتوگرافی است‪ .‬اجزای فاز‬
‫متحرک بر روی سطحی از یک فاز ساکن حرکت می‌کنند‪.‬‬
‫این حرکت به گونه‌ای است که ترکیبات با تمایل جذب‬
‫(چسبندگی) بیشتر‪ ،‬نسبت به ترکیبات با تمایل جذب کمتر‪،‬‬
‫با سرعت پایین‌تری حرکت می‌کنند و در اثر این اتفاق‪،‬‬
‫جداسازی انجام می‌‌گیرد‪ .‬به هنگام اتمام فرآیند جداسازی‪‌،‬‬
‫هریک از ترکیبات مخلوط به صورت نقطه‌ای در سطوح‬
‫مختلف در الیه (پلیت) کروماتوگرافی ظاهر می‌شوند تا‬
‫مشخصه‌های ترکیب و طبیعت آن‌ها بررسی شوند‪.‬‬
 ‫ضریب بازداری‬
‫بعد از این‌که جداسازی به طور کامل انجام گرفت‪ ،‬هریک‬
‫از ترکیبات جداسازی شده به صورت نقطه‌هایی ظاهر‬
‫می‌شوند که به طور عمودی از یکدیگر جدا شده‌اند‪ .‬هر‬
‫نقطه شامل یک «ضریب بازداری» (‪Retention‬‬
‫‪ )Factor‬خواهد بود‪ .‬ضریب بازداری در کروماتوگرافی‬
‫الیه نازک برابر با فاصله طی شده یک ترکیب نسبت به‬
‫کل فاصله پوشش داده شده توسط حالل است‪.‬‬

‫فاصله طی شده توسط حالل ‪ /‬فاصله طی شده توسط نمونه‬

‫=‬
‫‪R‬‬
‫‪f‬‬
‫با توجه به این‌که ضریب بازداری برای هر ترکیب‪ ،‬عددی‬
‫یکتا است‪ ،‬می‌توان از آن بمنظور مشخص کردن ترکیبات‬
‫مختلف استفاده کرد‪ .‬زمانی که دو ترکیب را تحت شرایط‬
‫یکسان مقایسه می‌کنیم‪ ،‬ترکیبی که‬
‫‪R‬‬
‫‪f‬‬
 ‫بزرگتری داشته باشد‪ ‌،‬قطبیت کمتری دارد چراکه به فاز‬
‫متحرک تمایلی ندارد‪ .‬به طور مشابه نیز ترکیبات قطبی‪،‬‬
‫‪rf‬‬
‫کمتری دارند‪ .‬مقادیر‪rf‬‬
‫تحت تاثیر عوامل مختلفی هستند که از جمله آن‌ها می‌توان‬
‫به موارد زیر اشاره کرد‪:‬‬

‫ضخامت الیه‬
‫مرطوب بودن صفحه ‪TLC‬‬
‫دما‬
‫عمق فاز متحرک‬
‫جنس الیه (صفحه ‪)TLC‬‬
‫مقدار نمونه‬
‫نوع حالل‬
‫شرح دستگاه کروماتوگرافی الیه نازک‬
‫در ادامه‪ ،‬اجزای مختلف دستگاه کروماتوگرافی الیه نازک‬
‫را بررسی می‌کنیم‪ .‬به طور کلی‪ ،‬یک دستگاه‬
‫کروماتوگرافی ‪ TLC‬شامل بخش‌های زیر است‪:‬‬
 ‫فاز ساکن (صفحه کروماتوگرافی)‬
‫فاز متحرک (حالل)‬
‫پیپتفاز ساکن‬
‫صفحه‌های ‪ TLC‬یا همان «پلیت»‌ (‪)Chromatoplates‬‬
‫را می‌توان در آزمایشگاه تهیه کرد اما به طور معمول‬
‫خریداری می‌شوند‪ .‬سیلیکاژل و آلومینا از جمله‬
‫معمول‌ترین فازهای ساکن به شمار می‌آیند‪ .‬بسیاری از‬
‫صفحه‌ها از ترکیبی استفاده می‌کنند که در طول موج‌های‬
‫کوتاه فرابنفش از خود نور ساتع می‌‌کنند‪ .‬این صفحه‌ها به‬
‫طور معمول جنسی از شیشه‪ ،‬آلومینیوم و پالستیک دارند‪.‬‬
‫صفحه‌های شیشه‌ای به لحاظ شیمیایی خنثی هستند و‬
‫مقاومت خوبی در برابر حرارت و لکه‌های واکنش‌پذیر‬
‫دارند‪ .‬از نقاط ضعف این صفحه‌ها باید به شکننده بودن و‬
‫دشواری برش آن‌ها اشاره کرد‪.‬‬
‫صفحه‌های آلومینیومی و پالستیکی را به راحتی می‌توان با‬
‫قیچی برش داد اما صفحه‌های آلومینیومی در برابر لکه‌های‬
‫اسیدی قوی یا عوامل اکسنده‪ ،‬مقاومت پایینی دارند و‬
‫همچنین در دمای باال کارایی ندارند‪ .‬عالوه بر این‪،‬‬
‫صفحات آلومینیومی و پالستیکی به دلیل انعطاف‌پذیری‬
‫خود سبب ناپیوستگی و پوسته‌پوسته شدن فاز ساکن خواهند‬
‫شد‪ .‬به یاد داشته باشید که هیچ‌گاه سطح رویی صفحه ‪TLC‬‬
‫را با انگشتان خود لمس نکنید زیرا چربی روی پوست یا‬
‫آلودگی‌های روی دستکش سبب انحراف در نتایج می‌شوند‪.‬‬
‫به جای این کار‪ ،‬آن‌ها را از لبه‌ها بگیرید یا به کمک‬
‫انبرک آزمایشگاه‪ ،‬آن‌ها را جابجا کنید‪.‬‬
‫به هنگام انتخاب فاز ساکن باید خواص نمونه را نیز در‬
‫نظر بگیرید‪ .‬همانطور که در جدول زیر نشان داده شده‬
‫است‪ ،‬از سیلیکاژل به طور ویژه می‌توان برای‬
‫هیدروکربن‌ها و آمینواسیدها استفاده کرد‪ .‬همچنین‪ ،‬باید در‬
‫نظر داشته باشید که سیلیکاژل خاصیت اسیدی دارد‪ .‬در‬
‫نتیجه‪ ،‬جداسازی مناسبی برای نمونه‌های بازی صورت‬
‫نمی‌گیرد‪ .‬این مورد را در صفحه‌هایی از جنس آلومینا نیز‬
‫شاهد هستیم‪.‬‬
‫البته توجه داشته باشید که آلومینا و سیلیکاژل با یکدیگر‬
‫تفاوت دارند‪ .‬آلومینا خاصیت بازی دارد و در مقایسه با‬
‫سیلیکاژل‪ ،‬توانایی جداسازی نمونه‌های بزرگ را ندارد‪.‬‬
‫عالوه بر این‪ ،‬آلومینا به لحاظ شیمیایی‪ ،‬واکنش‌پذیری‬
‫بیشتری دارد و در نتیجه‪ ،‬نسبت به انتخاب ترکیبات مورد‬
‫آزمایش باید دقت بیشتری داشته باشیم‪ .‬در جدول زیر‬
‫می‌توانید انواع فازهای ساکن و مکانیسم جداسازی آن‌ها را‬
‫مشاهده کنید‪.‬‬
‫فاز متحرک‬
‫انتخاب مناسب حالل را باید از جمله مهم‌ترین بخش‌های‬
‫کروماتوگرافی الیه نازک برشمرد‪ .‬البته این کار نیازمند‬
 ‫کمی آزمون و خطا است‪ .‬همانند انتخاب فاز ساکن‪ ،‬در‬
‫انتخاب فاز متحرک نیز باید خواص شیمیایی آنالیت را در‬
‫نظر بگیرید‪ .‬برای شروع می‌توان از نسبت ‪ ۱‬به ‪ ۱‬هگزان‬
‫اتیل استات استفاده کرد‪ .‬تغییر این نسبت بر میزان ‪rf‬‬
‫تاثیر بسیاری دارد‪ .‬مقادیر ‪ rf‬از صفر تا ‪ ۱‬تغییر می‌کنند‬
‫و عدد صفر نشان‌دهنده قطبیت بسیار پایین حالل است و‬
‫عدد ‪ ،۱‬قطبیت بسیار باال را در حالل (فاز متحرک) نشان‬
‫می‌دهد‪.‬‬
‫در زمان انجام آزمایش نباید مقادیر ‪ ۰‬و ‪ ۱‬بدست بیاید‬
‫چراکه ترکیبات مواد مورد آزمایش‪ ،‬قطبیت‌های متفاوتی‬
‫دارند‪ .‬اگر به عدد صفر رسیدید باید قطبیت حالل را‬
‫افزایش دهید چراکه نمونه مورد آزمایش‪ ،‬حرکتی ندارد و‬
‫به فاز ساکن چسبیده است‪ .‬به طور مشابه‪ ،‬اگر به عدد ‪۱‬‬
‫رسیدید باید قطبیت حالل را کاهش دهید زیرا در این‬
‫حالل‪ ،‬نمونه مورد نظر قابلیت جداسازی ندارد‪.‬‬

‫اگر بدانید یکی از اجزای محلوط در حالل احالل‌پذیر است‬

‫و دیگری قابلیت انحالل ندارد‪ ،‬جداسازی خوبی خواهید‬
‫داشت‪ .‬این‌که با چه سرعتی این جداسازی انجام بگیرد و‬
‫ترکیبات به سمت باالی صفحه حرکت کنند به دو عامل‬
‫زیر وابسته است‪:‬‬
 ‫اگر ترکیب مورد نظر در حالل انحالل‌پذیر باشد‪ ،‬در‬
‫صفحه ‪ TLC‬باال خواهد رفت‪.‬‬
‫اگر ترکیب‪ ،‬به فاز ساکن تمایل داشته باشید‪ ،‬به آن می‌چسبد‬
‫و در این حالت‪ ،‬حرکتی کند خواهد داشت یا بدون حرکت‬
‫خواهد بود‪ .‬پیپت‬
‫نمونه‌ها را به کمک پیپت‌های شیشه‌ای کوچک بر روی‬
‫صفحه قرار می‌دهند‪ .‬این لوله‌های مویین باید به اندازه‌ای‬
‫باریک باشند تا نمونه را به صورت نقطه‌ای اضافه کنند اما‬
‫این باریک بودن نباید به شکلی باشد که مانع از اضافه‬
‫کردن آنالیت به مقدار کافی شود‪.‬‬
‫صفحه کروماتوگرافی را به مقدار مورد نیاز برش دهید و‬
‫با استفاده از یک مداد‪ ،‬خط مستقیمی در فاصله یک‬
‫سانتی‌متری از پایین صفحه رسم کنید‪ .‬سپس به کمک پیپت‬
‫‪ ،‌ TLC‬نقاطی از آنالیت را به مقدار کافی بر روی خط قرار‬
‫دهید‪ .‬برای این کار می‌توانید از یک نور ‪ UV‬کمک‬
‫بگیرید تا نقاط به خوبی دیده شوند‪ .‬اگر نقاط (لکه‌ها) قابل‬
‫رویت نبودند‪ ،‬نمونه بیشتری را باید بر روی خط قرار‬
‫دهید‪ .‬اگر محلول استانداردی در اختیار داشتید برای مقایسه‬
‫می‌توانید این نمونه را نیز در کنار نمونه مورد آزمایش‬
‫خود قرار دهید تا تغییرات آن‌‌ها را با یکدیگر مقایسه کنید‪.‬‬
 ‫صفحه را تا حد امکان به صورت صاف در شیشه قرار‬
‫دهید به گونه‌ای که به دیواره شیشه تکیه داده شده باشد‪.‬‬
‫توجه داشته باشید به هنگام قرار دادن صفحه در ظرف‪،‬‬
‫حالل نباید از خط رسم شده باالتر باشد بلکه نیروی‬
‫مویینگی باید حالل را به طرف باال بکشد‪ .‬همچنین نباید‬
‫اجازه دهید که حالل تا انتهای صفحه باال بیاید‪ .‬در انتهای‬
‫کار‪ ،‬به محض خارج کردن صفحه کروماتوگرافی‪ ،‬با‬
‫استفاده از یک مداد‪ ،‬خطی در محل جبهه حالل رسم کنید‪.‬‬
‫با استفاده از نور ‪ ،UV‬دایره‌ای به کمک مداد در اطراف‬
‫لکه‌های ایجاد شده بکشید‪.‬‬

‫مشاهده نتایج کروماتوگرافی الیه نازک‬

‫اگر از صفحه‌های فلورسنت استفاده کرده باشید‪ ،‬تعدادی از‬
‫ترکیبات را با تابش نور فرابنفش مشاهده خواهید کرد‪ .‬قطع‬
‫نور نیز لکه‌های تیره را بر روی صفحه کروماتوگرافی‬
‫پدید می‌آورد‪ .‬باید خطی را با استفاده از مداد در اطراف‬
‫این لکه‌های تیره رسم کرد‪ .‬برای ترکیباتی که در برابر‬
‫نور ‪ UV‬فعال نیستند باید از برخی لکه‌های شیمیایی کمک‬
‫گرفت که ید از معمول‌ترین آن‌ها است‪ .‬صفحات را در‬
 ‫ظرفی حاوی ید پراکنده در سیلیکاژل یا به طور کلی در‬
‫ظرفی حاوی بلورهای ید به مدت یک دقیقه قرار می‌دهند‪.‬‬
‫مثال کروماتوگرافی الیه نازک‬
‫از کروماتوگرافی الیه نازک برای بررسی سه نوع مسکن‬
‫و کافئین تحت نور ماورابنفش استفاده کرده‌ایم‪ .‬این نمونه‌ها‬
‫از چپ به راست در صفحه کروماتوگرافی به ترتیب زیر‬
‫قرار گرفته‌اند‪.‬‬
‫ایبوپروفن (‪)ICU‬‬
‫کافئین (‪)CAF‬‬
‫نوعی مسکن (ناشناخته)‬
‫استامینوفن (‪)PAR‬‬
‫آسپیرین (‪)ASP‬‬
‫در تصویر زیر‪ ،‬پنج نمونه را پیش از انجام «شویش» (‬
‫‪ )Elution‬مشاهده می‌کنید‪.‬‬
‫ین نمونه‌ها در برای قرار گرفتن بر روی صفحه در اتانول‬
‫حل شده بودند‪ .‬صفحه در درون یک بشر قرار داده شد و‬
‫اتیل اتانوات به عنوان حالل مورد استفاده قرار گرفت‪ .‬در‬
‫تصویر زیر‪ ،‬نحوه حرکت لکه‌ها را مشاهده می‌کنید‪ .‬به‬
‫وضوح قابل مشاهده است که دو ماده فعال در مسکن‬
‫ناشناخته (‪ )u‬وجود دارند‪.‬‬
 ‫مزایا و معایب استفاده از کروماتوگرافی الیه نازک‬
‫کروماتوگرافی الیه نازک روش بسیار ارزان‌قیمت و‬
‫ساده‌ای است و دانش‌آموزان و دانشجویان می‌توانند از‬
‫اصول اولیه آن برای فهم دقیق کروماتوگرافی استفاده کنند‪.‬‬
‫همچنین‪ ،‬مواد و دستگاه‌های الزم برای انجام این روش‪،‬‬
‫بسیار ساده و ابتدایی هستند‪ .‬در نتیجه‪ ،‬زمانی‌که بهترین‬
‫نوع حالل مشخص شد‪ ،‬می‌توان از آن در سایر روش‌ها‬
‫همچون ‪ HPLC‬بهره برد‪.‬‬

‫تا زمانی که فاز متحرک بتواند نتایج قابل قبولی ارائه کند‪،‬‬
‫بیش از ‪ ۱‬ترکیب را می‌توان برای جداسازی مورد استفاده‬
‫قرار داد‪ .‬همچنین‪ ،‬به راحتی می‌توان حالل را تعویض و‬
 ‫نتایج را با یکدیگر مقایسه کرد‪ .‬برای بررسی میزان‬
‫خلوص مواد نیز می‌توان از کروماتوگرافی الیه نازک‬
‫کمک گرفت‪.‬‬

‫در مقابل مزایای بسیار این روش‪ ،‬صفحات کروماتوگرافی‬

‫الیه نازک برای جداسازی در طول‌های زیاد مناسب‬
‫نیستند‪ .‬همچنین‪ ،‬موارد محدودی به کمک این روش قابل‬
‫شناسایی هستند‪ .‬با توجه به اینکه کروماتوگرافی الیه نازک‬
‫در فضای باز انجام می‌گیرند‪ ،‬عواملی همچون رطوبت و‬
‫دما بر نتیجه نهایی تاثیرگذار خواهند بود‪.‬‬
‫کروماتو گرافی زلی ‪:‬‬
‫ین نوع کروماتوگرافی برای اولین بار در سال ‪1954‬‬
‫معرفی و در سال ‪ 1959‬اصالح شد‪ .‬در این روش‬
‫جداسازی‌های مبتنی بر الک کردن مولکولی بر روی‬
‫اجسام بی‌بار در جریان مهاجرت الکترو اسمزی از داخل‬
‫ژل‌ها انجام می‌شود‪ .‬بدین ترتیب که جداسازی بر مبنای‬
‫اندازه‌های نسبی مولکول ها انجام شده و از اصطالح‬
‫صاف کردن به وسیله ژل استفاده می‌شود‪ .‬ژل استفاده شده‬
‫در این روش باید بی اثر و پایدار باشد‪ .‬فاز ساکن از یک‬
‫قالب متخلخل تشکیل شده که منفذهای آن به وسیله حاللی‬
‫که فاز متحرک را تشکیل داده پر شده است‪ .‬از آنجا که‬
‫اساس جداسازی بر این است که مولکول‌های بزرگ تر از‬
 ‫حد وارد سوراخ‌ها نشده و به ترتیب جرم مولکولی از‬
‫ستون خارج شوند و مولکول‌های کوچک تر بر حسب‬
‫شدت نفوذشان سوراخ ها را پر کنند پس اندازه سوراخ‬
‫بسیار مهم است‪ .‬همچنین گرانروی نمونه نیز اهمیت زیادی‬
‫دارد و نباید از دو برابر گرانروی شوینده بیشتر باشد‪ .‬از‬
‫دیگر عوامل مهم حجم نمونه است بدین ترتیب که هر چه‬
‫حجم نمونه کمتر باشد‪ ،‬غلظت هر جزء در محلول خارج‬
‫شده نیز کمتر خواهد بود‪.‬‬
‫جداسازی مولکول ها از یکدیگرجداسازی‪ E‬مبتنی بر الک‬
‫کردن مولکولی را می‌توان بر روی اجسام بی‌بار در‬
‫جریان مهاجرت الکترونی ازداخل ژل‌ها انجام داد‪ .‬این کار‬
‫اساس جداسازی‌هایی که مبتنی بر اندازه‌های مولکول‌ها‬
‫نسبت به هم است‪ ،‬را تشکیل می‌دهد و از اصطالح صاف‬
‫کردن به وسیله ژل استفاده می‌شود‪.‬‬
‫نکات قابل توجه این روش ‪:‬‬
‫در کروماتوگرافی ژلی‪ ،‬فاز ساکن از یک قالب متخلخل‬
‫تشکیل شده که منفذهای آن به وسیله حاللی که به عنوان‬
‫فاز متحرک به کار می‌رود‪ ،‬کامال پر شده است‪ .‬اندازه‬
‫سوراخ بسیار مهم است چون اساس جدایی بر این است که‬
‫مولکول‌های بزرگتر از یک اندازه معین اصال وارد‬
‫سوراخ‌ها نشوند و تمام یا قسمتی از سوراخ‌ها برای ورود‬
‫مولکول‌های کوچک تر آماده است‪ .‬جریان فاز متحرک‬
 ‫موجب می‌شود که مولکول‌های بزرگتر بدون بر خورد با‬
‫مانعی و بدون نفوذ در قالب ژل از ستون عبور کنند‪ ،‬در‬
‫حالی که مولکول‌های کوچک‌تر بر حسب شدت نفوذ در‬
‫ژل در ستون نگه داشته می‌شوند‪.‬‬
‫ماهیت ژل کروماتوگرافی‬
‫ژل باید تا حد ممکن از نظر شیمیایی بی‌اثر و از نظر‬
‫مکانیکی تا حد امکان پایدار باشد‪ .‬مواد ژلی بصورت دانه‬
‫تهیه می‌شوند و الزم است همانند رزین های تبادل یونی ‪،‬‬
‫اندازه ذرات نسبتا یکنواخت باشد و تخلخل یکنواختی داشته‬
‫باشد‪.‬‬
‫کروماتوگرافی تقسیمی ‪:‬‬
‫سرعت حرکت یک جزء از مخلوط تابع انحالل پذیری آن‬
‫در فاز ساکن است‪ .‬به عبارت دیگر ‪ ،‬جدا شدن اجزا بر‬
‫اساس تقسیم بین دو مایع است‪ .‬اجسامی که بیشتر حل‬
‫می‌شوند‪ ،‬کندتر از اجسامی که کمتر حل می‌شوند به طرف‬
‫پایین ستون حرکت می‌کنند‪ .‬در جریان عبور از ستون ‪،‬‬
‫اجسام میان دو فاز تقسیم می‌شوند و جداسازی مواد بر‬
‫اساس اختالف میان ضرایب تقسیم آنها انجام می‌شوند‪.‬‬
‫کروماتوگرافی کاغذی مورد خاصی از کروماتوگرافی‬
‫تقسیمی به شمار می‌رود که در آن صفحات کاغذی جای‬
‫ستون پر شده را می‌گیرند‪.‬‬
 ‫مقایسه با کروماتوگرافی جذب سطحی‪:‬‬
‫می‌توان گفت که روش‌های تقسیمی برای جداسازی‬
‫ترکیبات شیمیایی نزدیک به هم ‪ ،‬مانند اعضای سری‌های‬
‫ترکیبات مشابه ‪ ،‬مناسب‌تر است‪ .‬مزیت اصلی روش‬
‫تقسیمی این است که نوارهای کروماتوگرافی حاصل ‪ ،‬به‬
‫علت وجود دنباله ‪ ،‬نسبتا باریک و در نتیجه استفاده از‬
‫ستون‌ها کارآمدتر است‪ .‬ظرفیت یک ستون تقسیمی ‪ ،‬در‬
‫واحد حجم ‪ ،‬غالبا کوچک‌تر از ظرفیت یک ستون جذب‬
‫سطحی بوده و گاهی این اختالف خیلی زیاد است‪.‬‬
‫مقایسه با کروماتو گرافی زلی ‪:‬‬
‫ز اثرات جذب سطحی بر روی سطح ذرات ژل معموال‬
‫می‌توان صرف نظر کرد و در نتیجه کروماتوگرافی ژلی‬
‫را می‌توان به‌عنوان نوعی کروماتوگرافی تقسیمی در نظر‬
‫گرفت‪ .‬مایع موجود در داخل قالب ژل ‪ ،‬فاز ساکن و‬
‫شوینده سیالی که بقیه ستون را پر می‌کند‪ ،‬فاز متحرک را‬
‫تشکیل می‌دهند‪ .‬به‌عبارت دیگر ‪ ،‬یک ستون تقسیمی داریم‬
‫که در آن دو فاز مایع ‪ ،‬متحرک و ساکن ‪ ،‬ترکیب یکسانی‬
‫دارند‪.‬‬
‫کاربرد کروماتوگرافی ‪:‬‬
 ‫کروماتوگرافی در بسیاری از بخشهای دارویی و همچنین‬
‫در صنایع غذایی و شیمیایی کاربردهای چشمگیری دارد‪.‬‬
‫به منظور تاييد اينکه نمونه ها فقط مقادير بسيار محدودي‬
‫از آالينده ها را شامل مي شوند (مانند ‪ PCB‬ها در روغن‬
‫باطله و سموم دفع آفات در خاك) ‪ ،‬آزمايشگاه هاي محيطي‬
‫براي استفاده گسترده از روش كروماتوگرافي شناخته شده‬
‫اند‪.‬فرآیند ‪ chromatography‬که توسط آژانس حفاظت‬
‫از محیط زیست ایجاد شده است می تواند برای تجزیه و‬
‫تحلیل آب آشامیدنی و همچنین برای کنترل کیفیت هوا‬
‫استفاده شود‪.‬این روش برای تهیه مقادیر زیادی از‬
‫محصوالت با خلوص بسیار باال و همچنین آزمایش‬
 ‫ترکیبات استخراج شده از نظر آلودگی ‪ ،‬توسط چندین‬
‫تولیدکننده دارویی استفاده می شود‪.‬‬
‫کاربردهای کروماتوگرافی در صنعت داروسازی‪:‬‬
‫به منظور تجزیه و تحلیل و شناسایی وجود مقادیر کمی از‬
‫مواد شیمیایی و عناصر در یک نمونه داده شده استفاده می‬
‫شود‪.‬یکی دیگر از کاربردهای حیاتی ‪chromatography‬‬
‫در این بخش ‪ ،‬جداسازی برخی از ترکیبات شیمیایی بر‬
‫اساس جرم های مولکولی آنها (و گاهی اوقات بر اساس‬
‫عناصر تشکیل دهنده آنها) است‪.‬این تکنیک نیز نقشی‬
‫اساسی در تولید داروهای جدید دارد‪.‬به عنوان مثال ‪ ،‬می‬
‫توان با کمک کروماتوگرافی وجود ناخالصی ها و سایر‬
‫ترکیبات ناشناخته را در نمونه دارو تشخیص داد‪ .‬عالوه بر‬
‫این ‪ ،‬خلوص نمونه دارو نیز می تواند با کمک این روش‬
‫تجزیه و تحلیل شود‪.‬‬
‫کاربردهای کروماتوگرافی در صنایع غذایی‪:‬‬
‫در صنایع غذایی ‪،‬این روش با کمک به تجزیه و تحلیل‬
‫نقطه خراب شدن مواد غذایی ‪ ،‬در تعیین ماندگاری مواد‬
‫غذایی نقش اساسی دارد‪.‬‬
‫بعالوه ‪ ،‬وجود مواد افزودنی شیمیایی در مواد غذایی نیز‬
‫می تواند با کمک این روش تعیین شود‪.‬با استفاده از‬
‫تکنیک های کروماتوگرافی می توان ارزش غذایی نمونه‬
‫غذا را نیز تعیین کرد‪.‬‬
 ‫کاربردهای کروماتوگرافی در صنایع شیمیایی‪:‬‬
‫کروماتوگرافی نقش مهمی در صنایع شیمیایی برای‬
‫آزمایش نمونه های آب برای خلوص دارد‪.‬‬
‫آزمایش نمونه های هوا برای خلوص آنها نیز توسط روش‬
‫های کروماتوگرافی در صنایع شیمیایی انجام می شود‪.‬‬
‫وجود آالینده های سمی در روغن ها و سموم دفع آفات (که‬
‫بارزترین آنها بی فنیل های پلی کلر است که اغلب به‬
‫اختصار به ‪ PCB‬گفته می شود) با کمک تکنیک های‬
‫کروماتوگرافی خاص مانند ‪ GC‬و ‪ HPLC‬قابل تشخیص‬
‫است‪.‬‬
‫کاربرد در زمینه زیست شناسی مولکولی‪:‬‬
‫در زمینه زیست شناسی مولکولی ‪ ،‬مطالعه پروتئومیکس و‬
‫متابولومیک اغلب شامل استفاده از روشهای مختلف‬
‫کروماتوگرافی هیفنات (که برجسته ترین آنها ‪EC-LC-MS‬‬
‫است) است‪.‬‬
‫تحقیقات اسید نوکلئیک همچنین برای استفاده گسترده از‬
‫چنین روشهای‪ chromatography‬شناخته شده است‪.‬‬
‫نوع خاصی از کروماتوگرافی معروف به ‪ HPLC‬به طور‬
‫گسترده ای در کاربردهای جداسازی پروتئین مورد استفاده‬
‫قرار می گیرد‪ .‬این نوع ‪ chromatography‬در تصفیه‬
‫آنزیم ‪ ،‬تقسیم پالسما و تصفیه انسولین نیز مفید است‪.‬‬