VJE Tạp chí Giáo dục, Số đặc biệt tháng 4/2019, tr 207-209; 233

PHÁT HIỆN QUAN NIỆM SAI LỆCH VÀ XÂY DỰNG QUAN NIỆM ĐÚNG
CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC PHẦN “CƠ HỌC” (VẬT LÍ 10)
Võ Đình Bảo - Trường Trung học phổ thông Lý Tự Trọng, Thăng Bình, Quảng Nam

Ngày nhận bài: 05/01/2019; ngày sửa chữa: 20/01/2019; ngày duyệt đăng: 06/03/2019.
Abstract: The students’ conception is gradually formed over time by different factors, causes. One
of the important tasks in teaching process of Physics is that it is under the direction of teachers to
help students self-aware, to transform the misconceptions of individuals into the correct scientific
conception. The article mentions the problem of discovering and analyzing the causes of students'
misconceptions and proposing measures to overcome in teaching Mechanics (Physics grade 10).
Keywords: Misconception, right conception, student, Physics grade 10.

1. Mở đầu
Quan niệm của học sinh (HS) được hình thành dần
theo thời gian bởi nhiều yếu tố, nguyên nhân khác nhau
nhưng đều có đặc điểm giống nhau, đó là: tính phổ biến,
bền vững; đa số những quan niệm này đều sai lệch với ý
nghĩa, bản chất Vật lí (VL) nên gây khó khăn cho giáo
viên (GV).
Một trong những nhiệm vụ cơ bản trong quá trình dạy
học VL là dưới sự định hướng của GV giúp HS tự nhận
thức, tự chuyển các quan niệm sai lệch (QNSL) của cá
nhân thành quan niệm khoa học đúng đắn. Điều này phù
hợp với định hướng, mục tiêu của các phương pháp dạy
học tích cực. Để khắc phục QNSL của học sinh (HS),
GV cần lựa chọn phương pháp dạy học phù hợp với từng
bộ môn, với nhận thức ban đầu của các em; từ đó, tạo tiền
đề cho các em tự đánh giá và hình thành kiến thức. Bài
viết đề cập vấn đề phát hiện, phân tích nguyên nhân tạo
nên QNSL của HS và đề xuất biện pháp khắc phục trong
dạy học phần Cơ học (VL 10).
2. Nội dung nghiên cứu
2.1. Quan niệm sai lệch của học sinh và khắc phục quan
niệm sai lệch trong dạy học Vật lí ở trung học phổ thông
2.1.1. Quan niệm sai lệch của học sinh
Theo Nguyễn Đức Thâm [1], [2]: HS khi bắt đầu học
môn VL là đã có một số hiểu biết nhất định về các hiện
tượng VL. Như vậy, quan niệm của HS là những hiểu biết
mà các em đã có từ trước giờ học. Quan niệm của HS về
các hiện tượng VL thường không đúng với bản chất VL,
bản chất khoa học của các sự vật, hiện tượng, người ta
gọi đó là những QNSL của HS.
Có thể thấy, QNSL là những biểu tượng, ý kiến ban
đầu của HS về sự vật, hiện tượng trước khi được tìm hiểu
về bản chất của sự vật, hiện tượng ấy. Đây là các quan
niệm thường được hình thành từ thực tiễn cuộc sống, từ
các hiện tượng quan sát được của HS, còn gọi là các
“khái niệm ngây thơ”. Nhìn chung, đa số các QNSL là
khá bền vững, nên gây khó khăn cho HS trong quá trình
dạy học VL ở trường phổ thông. Các QNSL này sẽ được
khắc phục một cách hiệu quả nếu HS tự làm thí nghiệm,
tự rút ra kết luận, đối chiếu với QNSL để tự đánh giá
quan niệm của mình đúng hay sai.
2.1.2. Khắc phục quan niệm sai lệch cho học sinh trung
học phổ thông trong dạy học Vật lí
Trong dạy học VL ở trung học phổ thông, để khắc
phục QNSL cho HS, GV cần:
- Tạo không khí học tập giúp HS tích cực, chủ động,
hứng thú học tập: GV có vai trò quan trọng, quyết định
đến sự thành công của mỗi giờ học. Để HS tích cực, hứng
thú học tập, GV cần: - Gợi mở, giúp HS thể hiện quan
điểm của cá nhân. HS có thể đưa ra ý kiến phủ định, trái
ngược hoàn toàn với ý kiến của GV. Điều đó cho thấy
HS rất hứng thú với tình huống GV đặt ra.
GV cần dự đoán trước QNSL của HS về các vấn đề
sắp nghiên cứu trong bài học để chuẩn bị thí nghiệm cho
phù hợp. Trong giờ học, GV cần tạo ra tình huống học
tập thông qua các thí nghiệm đơn giản hoặc ví dụ thực tế,
khuyến khích HS thể hiện ý kiến cá nhân. Sau đó, cho
HS thảo luận theo nhóm để trình bày ý kiến riêng của
mình. Từ đó, HS có cơ hội thể hiện quan niệm của bản
thân, đồng thời GV có thể phát hiện các quan niệm đúng
lẫn các QNSL của các em để có biện pháp khắc phục.
- Giúp HS tự nhận ra các QNSL và đưa ra cách khắc
phục. GV có thể tiến hành thí nghiệm, hướng dẫn HS
quan sát hiện tượng xảy ra trong thí nghiệm, giúp các em
thấy được sự vô lí, mâu thuẫn giữa QNSL với những kiến
thức quan sát được. Đây là giai đoạn quan trọng nhất
trong tiến trình khắc phục QNSL của HS. GV nên chuẩn
bị kĩ các câu hỏi, thí nghiệm cho các nhóm tham gia thực
hiện. Tăng cường đàm thoại và phối hợp chặt chẽ, có
hiệu quả hoạt động của thầy và trò, cần khai thác các câu
hỏi xuất hiện tình huống có vấn đề. Sau khi phát hiện ra
các QNSL của HS, GV giúp các em khắc phục các
QNSL thông qua việc xây dựng quan niệm đúng.

207
 VJE Tạp chí Giáo dục, Số đặc biệt tháng 4/2019, tr 207-209; 233
2.2. Một số quan niệm sai lệch thường gặp của học sinh
và cách khắc phục trong dạy học phần Cơ học (Vật lí 10)
Từ thực tiễn dạy học ở trường trung học phổ thông
cho thấy, chúng tôi đã phát hiện, thu thập được những
QNSL thường gặp của HS, đưa ra cách khắc phục QNSL
đó để xây dựng quan niệm đúng. Trong phạm vi bài viết
này, chúng tôi đưa ra một số QNSL thường gặp của HS
trong dạy học phần Cơ học (VL 10) và cách khắc phục:
2.2.1. Quan niệm về tác dụng của lực ma sát
* QNSL: Lực ma sát là có hại.
* Quan niệm VL: Trong những điều kiện khác nhau,
tác dụng của lực ma sát là khác nhau, có trường hợp lực
ma sát là có hại nhưng có những trường hợp lực ma sát
là có lợi. Trong các loại xe thực hành, lực ma sát nghỉ
đóng vai trò là lực phát động.
* Nguyên nhân: Do kinh nghiệm sống thực tế, HS
thường thấy tác dụng có hại của lực ma sát, chẳng hạn
như dép đi lâu bị mòn, lốp xe ôtô, xe máy cũng bị mòn
dần theo thời gian,...
* Cách khắc phục: GV có thể hướng dẫn HS tìm hiểu
một số trường hợp thông qua quan sát và tìm hiểu các
hiện tượng sau: - Lực ma sát trượt giúp ta viết phấn lên
bảng dễ dàng hơn; - Khi ta quẹt diêm, lực ma sát giúp
que diêm phát ra lửa.
2.2.2. Quan niệm về lực hướng tâm
* QNSL: Lực hướng tâm là một lực thông thường,
giống các lực khác như trọng lực, phản lực,... Khi phân
tích các lực tác dụng lên vật chuyển động tròn đều, HS
thường phân tích lực hướng tâm như một lực độc lập.
* Quan niệm VL: Lực hướng tâm là hợp lực của tất
cả các lực tác dụng lên vật chuyển động tròn đều.
* Nguyên nhân: Do cách hiểu không chính xác kiến
thức “Khi vật chuyển động tròn đều, lực hướng tâm gây
ra gia tốc hướng tâm”.
* Cách khắc phục: Mô hình hóa các lực tác dụng lên
vật chuyển động theo một quỹ đạo cong.
2.2.3. Quan niệm về lực quán tính
* QNSL: Không có lực quán tính.
* Quan niệm VL: Lực quán tính xuất hiện trong các
hệ quy chiếu chuyển động có gia tốc so với hệ quy chiếu
quán tính.
* Nguyên nhân: Do kinh nghiệm thực tế, khi phân
tích các lực tác dụng, HS thường chỉ ra các vật cụ thể gây
ra các lực đó, chẳng hạn “Trọng lực là lực do Trái đất hút
vật”, “Phản lực do mặt bàn tác dụng lên vật”,...
* Cách khắc phục: Phân tích kĩ về lực tính quán tính
của các vật. Dùng thí nghiệm treo vật nặng bằng một sợi
dây mảnh, đầu cố định gắn trên một giá, chân giá gắn với
xe lăn, khi cho xe chuyển động nhanh dần đều trên mặt
208
phẳng ngang (có thể cho xe chuyển động tức thời hoặc
hãm đột ngột), cho HS quan sát hiện tượng phương dây
treo bị lệch so với phương thẳng đứng để các em khắc
phục được các QNSL.
2.2.4. Quan niệm về cách vẽ đồ thị tọa độ - thời gian của
vật chuyển động thẳng đều
* QNSL: Đồ thị là đường thẳng vẽ cả ở phần âm của
trục thời gian.
* Quan niệm VL: Là đoạn thẳng có giới hạn, không
vẽ ở phần âm của trục thời gian.
*Nguyên nhân: Do HS khá quen với đồ thị dạng y =
ax + b đã học ở lớp 9 (không có điều kiện x  0). Trong
khi đó, phương trình tọa độ x = xo + vt luôn kèm theo
điều kiện thời gian t  0.
*Cách khắc phục: Sử dụng các bài tập, cho HS vẽ hai
dạng đồ thị nêu trên để thấy rõ sai lầm cần tránh.
2.2.5. Quan niệm về nguyên nhân rơi nhanh hay chậm
của các vật trong không khí
*QNSL: Vật nặng rơi nhanh hơn vật nhẹ.
*Quan niệm VL: Nguyên nhân của sự rơi nhanh hay
chậm là do lực cản của không khí lên vật ít hay nhiều.
* Nguyên nhân: Do kinh nghiệm sống thực tế, HS
thường quan sát thấy vật nặng rơi nhanh hơn vật nhẹ.
* Cách khắc phục: Sử dụng thí nghiệm với hai tờ giấy
và thí nghiệm với ống Niu-tơn: - Lấy hai tờ giấy giống
hệt nhau (để chúng cùng khối lượng), vo viên một tờ, tờ
kia giữ nguyên rồi cùng thả rơi, tờ đã vo viên rơi nhanh
hơn. Chứng tỏ không phải vật nặng hơn thì rơi nhanh
hơn; - Dùng thí nghiệm ống Niu-tơn để loại bỏ sức cản
của không khí, khi không có sức cản của không khí, mọi
vật đều rơi như nhau.
2.2.6. Quan niệm về mối liên hệ giữa lực, khối lượng và
gia tốc trong biểu thức của định luật II Niutơn
* QNSL: Dựa vào các biểu thức: a = F/m; F = ma và
m = F/a, nhiều HS thường phát biểu: “khối lượng của
một vật tỉ lệ thuận với lực tác dụng lên nó và tỉ lệ nghịch
với gia tốc của vật.
* Quan niệm VL: Khối lượng là đại lượng bất biến
đối với mỗi vật.
*Nguyên nhân: HS có thói quen suy luận kiểu toán
học thuần túy mà không chú ý đến ý nghĩa VL của các
đại lượng.
* Cách khắc phục: Hướng dẫn cho HS hiểu ý nghĩa
của các đại lượng: lực, khối lượng và gia tốc. Có thể thực
hiện thí nghiệm bằng phép cân vật để chứng tỏ khối
lượng là đại lượng không đổi.
2.2.7. Quan niệm về lực tác dụng và phản lực trong định
luật III Niutơn
 VJE Tạp chí Giáo dục, Số đặc biệt tháng 4/2019, tr 207-209; 233
* QNSL: Độ lớn của lực tác dụng và phản lực không
bằng nhau.
* Quan niệm VL: Độ lớn của lực tác dụng và phản
lực bằng nhau.
*Nguyên nhân: Do kinh nghiệm sống, hầu hết HS
quan sát về sự tương tác giữa các vật đều thông qua kết
quả của sự tương tác. Ví dụ: hai xe ô tô đụng nhau, kết
quả thường là xe nhỏ hơn bị hư hại (móp méo nhiều hơn),
từ đó HS cho rằng lực do ô tô lớn tác dụng lên ô tô nhỏ
sẽ lớn hơn so với lực do ô tô nhỏ tác dụng lên ô tô lớn.
*Cách khắc phục: Dùng hai lực kế kéo một chiếc
vòng chun nhỏ theo hai hướng ngược nhau, số chỉ của
lực kế là như nhau.
2.2.8. Quan niệm về các yếu tố ảnh hưởng đến độ lớn của
lực ma sát trượt
* QNSL: Độ lớn của lực ma sát trượt phụ thuộc vào
diện tích mặt tiếp xúc.
* Quan niệm VL: Độ lớn của lực ma sát trượt không
phụ thuộc vào diện tích mặt tiếp xúc.
* Nguyên nhân: Do sai lầm của HS, các em thường
cho rằng diện tích mặt tiếp xúc càng lớn thì độ lớn lực
ma sát cũng sẽ càng lớn.
* Cách khắc phục: Dùng thí nghiệm đo lực ma sát
trượt với cùng một vật hình khối hộp chữ nhật, trong hai
trường hợp diện tích mặt tiếp khác nhau để đưa ra kết
quả: Lực ma sát có độ lớn như nhau.
2.3. Minh họa việc phát hiện quan niệm sai lệch của
học sinh trong dạy học bài: ‘‘Sự rơi tự do” (Vật lí 10)
Dưới đây, chúng tôi trình bày một phần nội dung của
bài học “Sự rơi tự do” (VL 10; tr 24) nhằm làm bộc lộ
QNSL của HS trung học phổ thông và đề xuất biện pháp
cụ thể để khắc phục các QNSL đó.
Nội dung: Vật nặng rơi nhanh hơn vật nhẹ.
- Tình huống nêu vấn đề:
+ Câu hỏi: GV: Thả một tờ giấy và một hòn đá ở một
độ cao, cho HS quan sát, đặt câu hỏi: Vật nặng và vật
nhẹ, vật nào rơi nhanh hơn?
Ở bước này, theo quan sát của HS, hòn đá rơi xuống trước.
- Phát hiện QNSL của HS: HS sẽ đưa ra kết luận: Vật
nặng rơi nhanh hơn vật nhẹ.
- Khắc phục QNSL của HS
+ GV đặt câu hỏi tiếp: Hòn đá và tờ giấy vật nào
nặng hơn? Vật nặng luôn rơi trước vật nhẹ, điều đó có
chắc chắn không?
GV khuyến khích HS nêu suy nghĩ, quan niệm ban
đầu của mình khi quan sát hiện tượng trên và cần đặc biệt
chú trọng đến các quan niệm sai của các em. Lúc này,
nhiều HS sẽ bộc lộ suy nghĩ không chắc chắn, GV cho
các em được trình bày ý tưởng, quan điểm của mình.
209
GV cho HS làm thí nghiệm sau: lấy hai tờ giấy giống
hệt nhau, vo viên một tờ, tờ kia giữ nguyên rồi cùng thả
rơi, tờ đã vo viên rơi nhanh hơn. Chứng tỏ không phải
vật nặng hơn thì rơi nhanh hơn.
Sau khi thực hiện các thí nghiệm, GV khuyến khích
HS tự xây dựng kiến thức mới, khẳng định tính đúng đắn
của kiến thức mới. GV thực hiện thí nghiệm với ống Niu-
tơn để khẳng định tính đúng đắn về mặt khoa học.
Từ thí nghiệm, GV hướng dẫn cho HS rút ra kết luận:
Khi không có lực cản của không khí, các vật có hình dạng
và khối lượng khác nhau đều rơi như nhau, ta nói rằng
chúng rơi tự do.
Dưới đây, chúng tôi đề xuất các bước thực hiện thí
nghiệm trong dạy học một số nội dung trong bài “Sự rơi tự
do” (VL 10; tr 24) nhằm khắc phục QNSL cho HS như sau:
Bước 1: Nhận biết các hiện tượng VL, phát hiện vấn
đề (nêu câu hỏi).
Câu hỏi: GV: Thả một tờ giấy và một hòn đá ở một
độ cao, cho HS quan sát, đặt câu hỏi: Vật nặng và vật
nhẹ, vật nào rơi nhanh hơn?
Bước 2: Xây dựng giả thuyết (đưa ra phương án trả
lời, dự đoán các kết quả).
HS đưa ra dự đoán: Vật nặng rơi nhanh hơn vật nhẹ.
Câu hỏi: Em hãy thiết kế một phương án thí nghiệm
kiểm chứng kết quả đã đưa ra?
GV cho HS đề xuất phương án thí nghiệm, khuyến
khích HS quan sát thí nghiệm kiểm chứng. GV gợi ý cho
HS thực hiện thí nghiệm đơn giản sau: Cắt hai tờ giấy
giống hệt nhau, vo viên một tờ, tờ kia giữ nguyên rồi cùng
thả rơi, tờ đã vo viên rơi nhanh hơn. Từ thí nghiệm này đã
khẳng định: không phải vật nặng hơn thì rơi nhanh hơn.
Bước 3: Đưa ra thí nghiệm kiểm tra tính đúng đắn
của giả thiết đưa ra. GV có thể sử dụng thí nghiệm Niu-
tơn để khẳng định tính đúng đắn của giả thiết đưa ra. Sau
khi thực hiện các thí nghiệm, GV khuyến khích HS tự
đánh giá ý kiến của các bạn và tự xây dựng kiến thức
mới, khẳng định tính đúng đắn của kiến thức mới.
Bước 4: Kết luận. GV hướng dẫn HS rút ra kết luận:
Khi không có lực cản của không khí, các vật có hình dạng
và khối lượng khác nhau đều rơi như nhau, ta nói rằng
chúng rơi tự do.
3. Kết luận
Lí luận và thực tiễn dạy học VL đã cho thấy trước,
trong và sau giờ học, QNSL của HS về các sự vật, hiện
tượng diễn ra ở xung quanh là rất nhiều. Do đó, việc phát
hiện và khắc phục những QNSL đó của HS nhằm giúp
các em có quan niệm đúng về bản chất của các sự vật,
hiện tượng VL. Tuy vậy, vấn đề khắc phục QNSL của
HS ở các trường trung học phổ thông hiện nay vẫn chưa
(Xem tiếp trang 233)
 VJE Tạp chí Giáo dục, Số đặc biệt tháng 4/2019, tr 227-233
Trang phục Ki-mô-nô
truyền thống
3. Kết luận
Khai thác phần mềm Microsoft Encarta sử dụng vào
dạy học Địa lí có ý nghĩa rất thiết thực trong việc đổi mới
phương pháp, ứng dụng công nghệ thông tin và truyền
thông vào trong giảng dạy và học tập của cả giáo viên và
HS theo định hướng phát triển năng lực người học.
Thông tin trên Encarta được cập nhật và có tính chính
xác cao có vai trò quan trọng trong quá trình dạy học môn
Địa lí, đặc biệt, kênh hình trong Microsoft Encarta giúp
cho việc hình thành kiến thức và biểu tượng địa lí cho HS
một cách sinh động, giúp phát huy tính tích cực, tự giác
của người học. Microsoft Encarta giúp cho người học
hình thành một số năng lực chung như: năng lực làm việc
cá nhân, nhóm, năng lực tự học,... và năng lực đặc thù
như phân tích biểu đồ, bảng số liệu, năng lực quan sát, sử
dụng bản đồ, năng lực ứng dụng công nghệ hiện đại cho
HS, từ đó góp phần phát triển năng lực người học một
cách toàn diện hơn.
Tài liệu tham khảo
[1] Bộ GD-ĐT (2014). Tài liệu tập huấn kiểm tra, đánh
giá trong quá trình dạy học theo định hướng phát
triển năng lực học sinh trong nhà trường phổ thông.
[2] Lê Thông (tổng chủ biên, 2016). Địa lí 11. NXB
Giáo dục Việt Nam.
[3] Bộ GD-ĐT (2018). Chương trình Giáo dục phổ
thông - Chương trình tổng thể ban hành kèm theo
Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT ngày 26/12/2018.
[4] Bộ GD-ĐT (2018). Chương trình Giáo dục phổ
thông - Môn Địa lí (Ban hành kèm theo Thông tư số
32/2018/TT-BGDĐT ngày 26/12/2018).
[5] Nguyễn Dược - Nguyễn Trọng Phúc (2004). Lí luận
dạy học Địa lí. NXB Đại học Sư phạm.
[6] Phạm Thị Sen (chủ biên) - Nguyễn Hải Châu -
Nguyễn Thị Minh Phương (2009). Hướng dẫn thực
hiện chuẩn kiến thức, kĩ năng Địa lí lớp 11. NXB
Giáo dục Việt Nam.
233
Một trận đấu Su-mo
[7] Đỗ Vũ Sơn (2016). Giáo trình dạy học trực tuyến
môn Địa lí. NXB Đại học Thái Nguyên.
[8] Nguyễn Viết Thịnh (2006). Sử dụng phối hợp các
phần mềm khác nhau để nâng cao hiệu quả khai
thác thông tin trong Microsoft Encarta World Atlas.
NXB Đại học Sư phạm.
PHÁT HIỆN QUAN NIỆM SAI LỆCH...
(Tiếp theo trang 209)
thực hiện được dễ dàng, vẫn còn những hạn chế bởi nhiều
lí do khác nhau như: tài liệu nghiên cứu, quỹ thời gian,
thiết bị thực nghiệm.
Tài liệu tham khảo
[1] Nguyễn Đức Thâm - Nguyễn Ngọc Hưng (1999).
Tổ chức hoạt động nhân thức của học sinh trong dạy
học Vật lí ở trường phổ thông. NXB Đại học Quốc
gia Hà Nội.
[2] Nguyễn Đức Thâm - Nguyễn Ngọc Hưng - Phạm
Xuân Quế (2003). Phương pháp dạy học Vật lí ở
trường phổ thông. NXB Đại học Sư phạm.
[3] Nguyễn Văn Đồng (2010). Phương pháp giảng dạy
Vật lí ở trường trung học phổ thông. NXB Giáo dục
(tái bản).
[4] Nguyễn Thế Khôi (2007). Vật lí 10. NXB Giáo dục.
[5] Nguyễn Xuân Thành (chủ biên, 2011). Nâng cao
hiệu quả sử dụng thiết bị dạy học và tài liệu bổ trợ
trong phương pháp dạy học tích cực. Tài liệu tập
huấn giáo viên, Dự án Giáo dục trung học cơ sở
vùng khó khăn nhất, Bộ GD-ĐT.
[6] Đỗ Hương Trà (2011). Các kiểu tổ chức dạy học
hiện đại trong dạy học Vật lí ở trường phổ thông.
NXB Đại học Sư phạm.
[7] Thái Duy Tuyên (2008). Phương pháp dạy học
truyền thống và đổi mới. NXB Giáo dục.