Abdurrahman Çetin Kuran Okuma Esasları PDF

KUR'AN OKUMA
ESASLARI
(TECVÎD)
Prof. Dr. Abdurrahman ÇETİN
eta
E M I M
YAYINLARI]
Abdurrahman ÇETİN
Afyon-Şuhut doğumlu olup, İlkokuldan sonra hıfzını tamamladı. Konya İmam-
Hatıp Okulunu ve İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsünü bitirdi. Yüksek Öğrenimi
sırasında İstanbul'da İmam-Hatiplik, askerlikten sonra da bir öğretim yılı Gire
sun İmam-Hatip Lisesinde öğretmenlik yaptı. Daha sonra Bursa Yüksek İslâm
Enstitüsüne Asistan olarak atandı. Bîr süre Kıraat-ı Aşera okudu. Enstitünün
Fakülteye dönüşmesinden sonra 1983'te Tefsir Anabilim Dalında Doktor,
1990'da Doçent, 1996'da Profesör oldu. 1993-1997 yılları arasında Uludağ Üni
versitesi İlahiyat Meslek Yüksekokulu Müdürlüğü yaptı. Hâlen Uludağ Üni
versitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesidir.
Başlıca eserleri:
Ebû Anır ed-Dânî Hayatı Eserleri ve Câmiu'l-Beyân, (Bursa 1980, basılmamış Dok
tora tezi); Kur'ân İlimleri ve Kur'ân-ı Kerîm Tarihi (Dergâh yayınları, İstanbul
1982); Kur'ân Okuma Esasları/Tecvîd (Emin yayınları, Bursa 2011, 9. baskı); Hita
bet ve İrşad/Din Hizmetlerinde İletişim ve Güzel Konuşma (Emin yayınları, Bursa
2011, 3. baskı); Kıraatlerin Tefsire Etkisi/Kur'ân'ın Farkh Yorumlanmasına Tesir
Eden Kıraatlar (Marifet yayınları, İstanbul 2001); Kur'ân-ı Kerîm'in İndirildiği Yedi
Harf ve Kıraatlar (Ensar Neşriyat, İstanbul 2010, 2. baskı); Örneklerle Peygamberi
miz (Ensar Neşriyat, İstanbul 2007, 4, baskı).
cetinabdurrahman@hotmail.com
Bu kitabın ilk baskısının, Milli Eğitim Bakanlığı'nın 27 Haziran 1988 gün ve 2263 sa
yılı Tebliğler Dergisi'nde, 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu'nun 55. maddesi
gereğince incelendiği, eğitim ve öğretim açısından uygun bulunduğu bildirilmiştir.
İÇİNDEKİLER
KISALTMALAR.................................................................................................... 11
ÖNSÖZ................................................................................................................... 13
BİRİNCİ BÖLÜM
KUR'ÂN-I KERÎM VE FAZİLETLERİ
I-KUR'ÂN-I KERÎM............................................................................................... 17
ÖZET.................................................................................................................... 23
n- KUR’ÂN-I KERÎMİN FAZİLETLERİNE DAİR ÂYET VE HADİSLER..... 25
A) Kur'ân'm Fazileti........................................................................................... 25
B) Kur'ân Okumanın Fazileti............................................................................ 26
C) Kur'ân’ın Güzel Sesle Okunması................................................................. 27
D) Kur'ânT Dinlemek........................................................................................ 27
E) Kur'ân Öğrenmek ve Öğretmek..................................................................28
F) Kur'ân Ehli......................................................................................................29
G) Kur'ânT Unutmamak...................................................................................29
H) Kur'ânT İhlâs İle Okumak........................................................................... 31
İ) Kur'ânT Menfaat Karşılığı Okumamak.......................................................32
J) Kur'ân ile Amel Etmek.................................................................................. 32
ÖZET.................................................................................................................... 33
M- KUR'ÂN ÖĞRETİMİ........................................................................................ 35
A) Kur'ân Öğretiminin Önemi........................................................................ 35
B) Kur'ân Öğretim Tarihi.................................................................................37
ÖZET......... ................................................... ;......................................................43
IV- KUR'ÂN ÖĞRETİMİNDE METOT...............................................................45
A) Giriş................................................................................................................ 45
B) Okul İdaresinin Görevleri............................................................................46
C) Kur’ân Öğretmeninin Görevleri..................................................................48
D) Kur'ân Öğretim Teknikleri........................ 51
E) Makam İle Ku?ân Okuyabilmek.................... 58
ÖZET.................................................................................................................... 61
V- HÂFIZLIK VE HÂFIZLAR.............................................................................. 63
A) Hâfızlığın ve Hâfızlann Değeri................................................................... 63
B) Hafızlığın Tarihçesi..................................................... 67
C) İlk Hâfızlar................................................................ 69
D) Hâfızlann Görevleri..................................................................................... 71
ÖZET.................................................................................................................... 74
KUR'ÂN OKUMA ESASLARI
6
İKİNCİ BÖLÜM
KUR'ÂN OKUMA ESASLARI / TECVÎD KURALLARI
I- TECVÎD İLMİ...................................................................................................... 77
A) Tecvîdin Tarifi............................................... 77
B) Tecvidin Konusu........................................................................................... 79
C) Tecvidin Gayesi............................................................................................. 80
D) Tecvîd İlminin Değeri..................................................................................80
E) Tecvidin Lüzûmu..........................................................................................80
F) Tecvidi Bilmenin ve Uygulamanın Hükmü.................................... ......... 84
G) Tecvidin Tarihçesi......................................................................................... 85
ÖZET.................................................................................................................... 87
II- HARFLER........................................................................................................... 89
A) Harfin Tarifi................................................................................................... 89
B) Harflerin Kısımları........... ............................................................................ 90
ÖZET.....................................................................:.............................................. 96
IH- HARFLERİN MAHREÇLERİ........ ,................................................................97
A) Mahrecin Tarifi.............................................................................................. 97
B) Mahrecin Kısımları......................................................... 98
C) Mahreç Bölgeleri........................................................................................... 99
D) Sırasıyla Harfler ve Mahreçleri................................................. ...............105
E) Mahreç Sırasına Göre Harfler....................................................................108
Harflerin Mahreç Tablosu............................................................................... 109
G) Harflerin Mahreç Şeması...........................................................................110
ÖZET.................................................................................................................. 111
IV- HARFLERİN SIFATLARI........................ >.................................................... 113
A) Sıfatın Tarifi........................................................................................ 113
B) Sıfatların Taksimi......................................................................................... 114
C) Sıfatların İncelenmesi................................................................................. 115
D) Harflere Göre Sıfatlar.................................................................................123
E) Sıfatlara Göre Harfler.................................................................................. 124
ÖZET.................................................................................................................. 126
V- HARFLERLE İLGİLİ UYARILAR................................................................. 127
AJHarfler............................ 127
B) Med Harfleri ve Harekeler........................................................................ 154
ÖZET................................................................. 160
VI- TENVİN VE SÂKİN NÛN'UN HÜKÜMLERİ............................................161
A) İHFÂ............................................................................................................. 163
B) İZHÂR......................................... 167
C) İDĞÂM MAA'L-ĞUNNE....... .................................................................. 171
İÇİNDEKİLER 7
D) İDĞÂM BİLÂĞUNNE.............................................................................. 174

EJİKLÂB................. J........................................................................................ 176
ÖZET............... '.................... 179
VH- SÂKİN MÎM'İN HÜKÜMLERİ............................................................ 181
ÖZET........................................................................................................... 182
VUI- RÂ'NIN HÜKÜMLERİ............................................................................... 183
A) Râ'nın Kalın. Okunması Gereken Yerler..................................................183
B) Râ'nın İnce Okunması Gereken Yerler..................................................... 184
C) Râ'nın İnce ve Kaim Okunmasının Câiz Olduğu Yerler....................... 185
D) Şeddeli Râ'larla İlgili Hükümler............................................................... 186
E) Genel Şema................................................................................................... 188
ÖZET........................................................... 189
IX- KALKALE............................................... ‘............................... 191
A) Tarifi....................................................... 191
B) Hükmü.................................................................................... 192
C) Kalkalede Dikkat Edilecek Hususlar........................................................ 193
ÖZET...................................................................................................................194
X- ZAMİR................................................................. :............................................ 195
A) Tarifi............................................................................................................. 195
B) Hükümleri....... ............................................................................................. 196
ÖZET...................................................................................................................198
XI- LÂFZATULLÂH........................................................ 199
ÖZET..................... ;....................................... 200
XH- MED VE HÜKÜMLERİ................................................................................ 201
A) Meddin Tarifi.............................................................................................. 201
B) Med Harfleri................................................................................................. 202
C) Med Sebepleri.............................................................................................. 203
D) Medlerin Taksimi........................................................................................ 205
E) Medlerin Özelliği......................................................................................... 205
F) Meddin Çeşitleri.......................................................................................... 206
1- MEDD-İ TABİÎ............................................................................................. 207
2- MEDD-Î MUTTASIL.................................................................................... 209
3- MEDD-İ MUNFASIL.................................................................... 211
4- MEDD-Î LÂZIM.............................................................. 215,
5- MEDD-İ ÂRIZ.............................................................................................. 219*
6- MEDD-İ LİN................................................................................................. 226
ÖZET......................... 230
Xm- İDĞÂM VE HÜKÜMLERİ..................................... 231
A) İdğâmrn Tarifi............................................................................................. 231
B) İdğâmrn Rükünleri...................................................................................... 232
8 KUR'ÂN OKUMA ESASLARI
C) İdğâmm Şartlan................................................ .............. 232

D) İdğâm Yapmanın Sebebi................................ ............. 233
E) Yapılış Bakımından İdğâmlar........................ ............. 233
F) İdğâmın Kısımlan............................................ ............ 235
G) İdğâmın Çeşitleri.............................................. ............ 236
1- İDĞÂM-I MİSLEYN........................................ ............ 237
2- İDĞÂM-I MÜTECÂNİSEYN.......................... ............ 239
3- İDĞÂM-I MÜTEKÂRİBEYN.......................... ............ 241
ÖZET....................................................................... ............ 242
XIV-LÂM-I TA'RİF VE HÜKÜMLERİ................... ............ 243
A) İDĞÂM-I ŞEMSİYYE...................................... ............ 244
B) İZHÂR-IKAMERİYYE................................... ............ 246
ÖZET....................................................................... ............ 247
XV- SEKTE................................................................. ............ 249
A) Tarifi.................................................................. ........... .249
B) Müddeti............................................................. ............ 250
C) Özelliği.............................................................. ............ 250
D) Sekte Yapılan Yerler........................................ ............ 250
ÖZET....................................................................... ..... ....... 254
XVI- HÂ-İSEKT......................................................... ............ 255
A) Tarifi.................. ............................................... ............ 255
B) Kur'ân-ı Kerîm'de Hâ-İ Sekt Bulunan Kelimieler ............ 255
C) Bu Kelimelerin Okunuşu........... .................... ............ 256
ÖZET....................................................................... ............ 258
XVII- VAKF VE İBTİDÂ........................................... ............ 259
A) Tarifler............................................................... ............ 259
B) Konunun Önemi.............................................. ............ 260
C) Vakfın Kurallan............................................ .... ............ 263
D) Vakfın Kısımlan................................. ............. ............ 268
E) Vakf İşâretleri (Secâvendler).......................... ............ 271
F) İbtidâ ve Kurallan............................................ ............ 274
ÖZET....................................................................... ............ 278
XVIII- VASL VE HÜKÜMLERİ............................... ............ 281
A) Tarifi.................................................................. ............ 281
B) Vasim Kurallan................................................ ............ 281
ÖZET....................................................................... ............ 283
XIX- KUR'ÂN-I KERÎM'DEKİ BAZI YERLERİN OKUNİUŞOZELL İKLERİ 285
ÖZET................................................................................. ............ 291
XX- TECVÎD TAHLİLLERİ....:........................................... ............ 293
ÖZET................................................................................. ............ 301
İÇİNDEKİLER 9
XXI- KIRAAT İMAMLARI VE RÂVÎLERİ...................................................... 303

A) Kıraat İmamları ve Râvîleri....................................................................... 303
B) Kıraat İmam ve Râvîlerinin Remzleri.......................................................321
ÖZET............................................................................................................ 322
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
KUR'ÂN TİLÂVETİYLE İLGİLİ MESELELER
I- KUR'ÂN-I KERÎMİ OKUYUŞ ŞEKİLLERİ.................................................... 325

A) Tahkik ve tertîl............................................................................................ 325
B) Tedvir............................................................................................................ 326
C) Hadr.............................................................................................................. 327
ÖZET.................................................................................................................. 328
II- KUR'ÂN TİLÂVETİNDE DUDAK TÂLİMİ................................................ 329
A) Tarifi ve Önemi........................................................................................... 329
B) Dudak Hareketleriyle İlgili Esaslar...........................................................330
ÖZET.................................................................................................................. 336
III- TEMSİLÎ OKUMA ESASLARI...................................................................... 337
A) Tarifi ve Önemi........................................................................................... 337
B) Temsilî Okuma Esasları.............................................................................. 339
ÖZET.................................................................................................................. 346
IV- KUR'ÂN-I KERÎM'İ OKUYUŞ HATALARI................................................ 347
A) Lâhn'in Tarifi............................................................................................... 347
B) Kısımları....................................................................................................... 347
ÖZET.................................................................................................................. 350
V- KUR'ÂN TİLÂVETİNDE MÛSİKÎNİN YERİ.............................................. 351
A) Giriş.............................................................................................................. 351
B) Konuyla İlgili Terimler......................................................................... 352
C) Konuyla İlgili Rivayetler............................................................................ 354
D) İlgili Görüşler ve Değerlendirilmesi......................................................... 362
E) Sonuç............................................................................................................. 367
VI- HATİM İNDİRME VE HÜKÜMLERİ.......................................................... 369
A) Giriş.............................................................................................................. 369
B) Hatim İndirme ve Hükümleri................................................ 371
C) Hatim İndirmenin Âdabı........................................................................... 378
D) Hatimle İlgili Diğer Meseleler................................................................... 386
E) Sonuç.............................................................................. 390
VII- TEKBÎR....................................................................... 393
A) Tekbîrin Tarifi............................................................................................. 393
B) Tekbîrin Sebebi............................................................................................ 393
C) Tekbîrin Hükmü................................................... 394
10
D) Tekbîrin Sîgası............................................................................................. 395

E) Tekbîrle İlgili Vedhler................................................................................ 396
ÖZET.................................................................................................................. 398
VIII- TİLÂVET SECDESİ...................................................................................... 399
A) Tilâvet Secdesinin Tarifi............................................................................. 399
B) Tilâvet Secdesinin Meşruiyeti....................................................................399
C) Secde Âyetlerinin Sayısı ve Yerleri.......................................................... 400
D) Tilâvet Secdesinin Hükmü....................................................................... 406
E) Tilâvet Secdesiyle İlgili Fıkhı Bilgiler....................................................... 407
F) Tilâvet Secdesinin Yapılışı..........................................................................409
ÖZET.................................................................................................................. 410
IX- ÜCRETLE KUR'ÂN ÖĞRETME VE OKUMA MESELESİ...................... 411
A) Giriş.............................................................................................................. 411
B) Ücretle Kur'ân Öğretmek...........................................................................413
C) Ücretle Kur'ân Okumak.......................................................................... ..418
D) Sonuç.............. ................................................. 428
X- ABDESTSİZ KUR'ÂN OKUMA MESELESİ................................................ 431
' A) Giriş.............................................................................................................. 431
B) Konuyla İlgili Rivâyetler ve Bunların Tahlili........................... 432
C) Mezheplerin Bu Konuyla İlgili Görüşleri........................................... 443
D) Sonuç............................................................................................................ 447
XI- İSTİÂZE........................................................................................................... 451
A) Tarifi ve Önemi........................................................................................... 451
B) İstiâzenin Sığaları...................................... 452
C) İstiâzenin Hükmü....................................................................................... 453
D) İstiâzenin Kıraatta Uygulama Şekilleri................................................... 453
ÖZET.................................................................................................................. 455
XII- BESMELE....................................................................................................... 457
A) Tarifi ve Önemi......................................................................................... ; 457
B) Besmele İle İlgili Görüşler.......................................................................... 45.8
C) Kıraat Yönünden Besmele..........................................................................459
D) Besmele İle İlgili Hükümler................................ 461
ÖZET............................................................................................... 462
Xm- KUR'ÂN'I ANLAMANIN ÖNEMİ............................................................ 463
ÖZET............................................................................................. 472
XIV- TECVÎDLE İLGİLİ ESERLER......................................................................473
BİBLİYOGRAFYA................................................................................................ 491
DİZİN..................................................................................................................... 507
11
KISALTMALAR
age adı geçen eser

bkz bakınız
c cilt
DİA Diyanet İslâm Ansiklopedisi (Türkiye Diyanet Vakfı)
GAL Geschicte der Arabİschen Litteratür (Cari Brockelmann)
GAS Geschichte des Arabİschen Schrifttums (Fuat Sezgin)
hd hadis
İA İslâm Ansiklopedisi (Milli Eğitim Bakanlığı)
krş karşılaştırınız
ktp kütüphane
nşr neşreden (tahkik eden)
s sayfa
sav sallallâhü aleyhi ve sellem
trc tercüme
ts tarihsiz
UÜİF Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
vb ve benzeri
vd ve devamı
vf vefatı
vr varak, yazma eser yaprak numarası
vs vesaire
ys yersiz, basım yeri belirtilmemiş
ÖNSÖZ
Müslümanlar, Kur'ân-ı Kerîm'i korumakla yükümlüdür. Onu ko
ruma yollarından birisi de okumaktır.
Bunun içindir ki, Kur’ân okumak, dinimizde bir ibâdet olarak ka
bul edilmiştir. Ancak bu, gelişigüzel bir okuyuş değil, usûlüne uygun
bir okuyuştur.
Yüce Allah, Kitabının "teriSl" ile okunmasını buyurmuştur; bu da
yavaş yavaş, tane tane, kurallarına uygun olarak okumak demektir.
Kur'ân'ı, kurallarına uygun olarak okumasını öğreten de Tecvidedir.
Bu bakımdan tecvîd, bir fantezi ve lüks değildir; Kur'ân'm Allah
tarafından indirildiği şekilde okunmasını sağlayan bir ilim ve sanattır.
Tecvidin, İlmî ve amelî iki yönü vardır. Tecvidin ilmi (teorik) yönü
nü bilmeden -kulaktan dolma şekliyle- Kur’ân okumak mümkün ise de,
asıl ve ideal olanı, tecvîd bilerek okumaktır.
İşte bazı İlahiyat Fakültelerinde ders kitabı olarak da okutulan bu
eser, bu hedefe varmak isteyenlere yardımcı olmak maksadıyla yazıl
mıştır. Kitap hazırlanırken de ilmi çerçeve içerisinde, okuyucuya lâzım
olacak kadarını vermek düşünülmüştür. Bu bakımdan bilhassa ikinci
bölümdeki tecvîd konularında fazla ayrıntıya girmekten kaçınılmış;
daha fazla bilgi edinmek isteyenlere de, ilgili kaynaklar dipnotlarda
gösterilmiştir.
Eser, 40 ana konunun yer aldığı üç bölümden meydana gelmiştir:
Birinci Bölümde önce, Kur'ân’m tarihçesi, muhtevası ve özellikleri
anlatılmıştır. Daha sonra "Kur'ân-ı Kerîm'in faziletlerine dair âyet ve
hadisler", "Kur’ân öğretimi" ve "Kur’ân öğretiminde metot" konuları
na yer verilmiştir. Bu bölümde aynca "Hâfızlık ve hafızlar" başlıklı bir
bahis de yer almaktadır.
ikinci Bölümde, klâsik tecvîd bahisleri incelenmiştir. Bunların ter

tibinde de "öncelik ve çok kullanılış" göz önünde bulundurulmuştur.
Bu bakımdan, konuları kitaptaki sıraya göre takip etmekte fayda var
dır. Ayrıca ele alman her konunun başında, önce o konuyla ilgili en
lüzumlu bilgiler verilmiş; daha sonra da ayrıntıya geçilmiştir. Meselâ
ihfâ bahsinde önce, ihfâmn tarifi ve ne zaman yapılacağı örneklerle
anlatılmış; daha sonra da ihfâ yapmanın sebebi, hükmü, mertebesi ve
çeşitleri kaydedilmiştir. Aynı şekilde, medd-i muttasıl incelenirken,
önce bunun ne anlama geldiği ve ne zaman olacağı misâllerle anlatıl
mış; daha sonra da hükmü ve mertebeleri zikredilmiştir. Diğer konu
larda da durum aynıdır. Böylece, konuyu kısa olarak öğrenmek isteye
ne de, ayrıntısını merak edene de hitap edilmeye çalışılmıştır.
Üçüncü Bölümde ise, bazılarını İlmî dergilerde yayınlamış oldu
ğumuz makalelerden oluşan şu konular elealınmıştir: "Kur'ân-ı Kerîm-
’i okuyuş şekilleri", "Kur'ân tilâvetinde dudak tâlimi", "Temsîlî okuma
esasları", "Kur'ân-ı Kerîm'i okuyuş hataları", "Kur'ân tilâvetinde mû
sikînin yeri", "Hatim indirme ve hükümleri", "Tekbîr", "Tilâvet secde
si", "Ücretle Kur'ân öğretme ve okuma meselesi", "Abdestsiz Kur’ân
okuma meselesi", "İstiâze", "Besmele", "Kur'ânT anlamanın önemi" ve
"Tecvîdle ilgili eserler".
İlk baskısı 1987 yılında yapılan bu eserimiz, beşinci baskı için, ge
nişletilerek tekrar düzenlenmiştir. Bu baskıda bazı konular genişletil
miş, yeni konular ilave edilmiş; ayrıntı sayılabilecek bazı bilgiler ise
dipnota alınmıştır. Ayrıca her konunun sonuna birer "özet" eklenmiş
tir.
Bu çalışmanın her safhasında katkısı bulunanlara (ve bilhassa 8.
baskı dâhil eserin her basınımda kısmî ilave ve tashihler yapmamı an
layışla karşılayan değerli kardeşim Emin Özdamar Bey'e) teşekkür
eder, eserlerinden yararlandığım bilginlerimize ve üzerimde emeği
olan herkese Allah'ın rahmet ve rızasını dilerim.
Abdurrahman ÇETİN
BİRİNCİ BÖLÜM
KUR'ÂN-I KERÎM VE FAZİLETLERİ

KUR'ÂN-I
I- KERÎM
"Kur'ân" sözlükte, okumak, okunan şey, toplamak mânâlarına ge

lir. Terim olarak; Hazreti Muhammed sallallâhü aleyhi ve selleme indi
rilen ve ilâhı kitapların sonuncusu olan mukaddes metnin Özel ismidir.
Usûl kitaplarında Kur’ân-ı Kerîm şöyle tarif edilir: Hz. Muham-

med’e indirilmiş, mushaflarda yazılmış, tevâtür (her asırda, yalan üzerine
birleşmeleri ihtimal dışı olan bir topluluk tarafından yapılan rivayet) yoluyla
nakledilmiş ve tilâvetiyle (okunuşuyla) ibâdet edilen mu’ciz (âciz bırakan,
eşsiz, benzersiz) bir kelâmdır.
Bu tarife göre, Kur'ân dışındaki mukaddes kitaplar, Kur'ân tercü

me ve mealleri, Kur'ân'daki bir ifadeyi -metin olarak değil de- mânâ
olarak veren Arapça ifadeler Kur'ân mefhumunun dışında kalmaktadır.
Kur'ân'm yazıya geçirilmiş ve kitap haline gelmiş şekline Mushaf

denir.
Kur’ân’m "Kur'ân" lâfzı dışında daha pek çok isim ve sıfatları var
dır. Bunlardan bazıları şöyledir: AhsenüT-hadîs (sözün en güzeli, en güzel
söz), Furkan (hakkı bâtıldan ayıran, iyiyi kötüden ayırma ölçüsü), Hablüllâh
(Allah'ın tutunulacak ipi), Hikmet, İlim, Kelâmullâh (Allah'm sözü), Kerîm
(değerli, şerefli), Kitâb, Mübârek (çok hayırlı, bereketli), Mübîn (apaçık,
açıklayan), Nûr, Rahmet, Sırât-ı müstakim (dosdoğru yol), Şifâ, Zikr (öğüt,
hatırlatma)1.
»»»
1 Bu konuda geniş bilgi için bkz: Abdurrahnıan Çetin, “Kur'ân'a Göre Kur'ân'm İsim ve
Sıfatlan'', UÜİF Dergisi, C. 5, sayı: 5, s. 67-103, Bursa 1993.
18
Kur’ân-ı Kerîm, bir Ramazan ayının Kadir gecesinde inmeye baş

lamış, ihtiyaca göre parça parça Hz. Peygamber'e vahyedilmiştir.
Kur'ân-ı Kerîm, Cebrail görünmeden ve Peygamberimiz uyanık
ken onun kalbine vahiy indirmesi, Cebrail'in insan şeklinde olduğu
halde vahiy getirmesi, Cebrail’in görünmeden çıngırak sesine benzer
bir sesle vahiy getirmesi, Cebrail’in kendi aslî süreliyle vahiy getirmesi,
-Peygamberin, hiçbir vasıta olmadan, doğrudan Yüce Allah ile konuş
ması şeklindeki vahiy türleriyle inzal edilmiştir.
Hz. Muhammed (sav), 610 yılında Hira mağarasında inzivada bu
lunduğu bir sırada kendisine ilk vahiy geldi. Bu ilk vahiy, 96. sûre olan
Alak sûresinin ilk beş âyetinden oluşuyordu. Vahyin gelişi, Hz. Pey
gamberin vefatından çok az bir zaman öncesine kadar devam etti.
♦**
Peygamberimiz, kendisine vahyedilen âyetleri ezberinde tutar,

derhal vahiy kâtiplerine de yazdırırdı. Vahiy kâtipleri dışındaki.sahâbe
de inzal edilen âyetleri yazar ve ezberlerdi.
Hz. Peygamberim sağlığında vahiy devam ettiğinden, Kur'ân'm bir

kitap halinde toplanması söz konusu değildi; esasen buna ihtiyaç da
duyulmamıştı. Onun vefatından sonra, Halife Hz. Ebû Bekr döneminde
(vahiy kâtiplerinden Zeyd b. Sâbit'in sorumluluğunda) bütün âyetler
toplanarak bir Mushaf haline getirildi. Sahâbe tarafından getirilecek
âyetlerin kabul edilmesi için: Getirilen âyetlerin ezberlenmiş olması,
Peygamberin huzurunda yazılmış olması ve iki şahitle bunun ispat
edilmesi şartlan arandı.
Toplanan bu Mushaf, Halîfe Hz. Ebû Bekr'e teslim edildi. Vefatın

dan sonra Hz. Ömer’e, onun vefatından sonra da kızı ve Rasûlüllah'm
hanımı Hz. Hafsa’ya geçti.
Hz. Osman zamanında, Zeyd b. Sâbit başkanlığında kurulan bir
komisyon tarafından, bu Mushaf esas alınarak Kur'ân istinsah edildi.
Çoğaltılan bu nüshalardan biri Medine'de bırakıldı; diğerleri Küfe,
KUR'ÂN-I KERÎM 19
Basra, Şam, Mekke, Yemen ve Bahreyn'e gönderildi. Çoğaltma işlemi

tamamlandıktan sonra ilk Mushaf, yine Hz. Hafsa'ya iade edildi ve
bütün müslümanlann ellerindeki Kur’ân nüshalarını, çoğaltılan bu
nüshalara göre kontrol etmeleri istendi. Bugün okuduğumuz Kur'ân-ı
Kerîm nüshalan, Hz. Osman'ın çoğalttırdığı nüshaların; dolayısıyla
Peygamberimiz zamanındaki Kur'ân'm aynısıdır.
Kur'ân-ı Kerîm, yanlış okumaları önlemek ve okumayı kolaylaş
tırmak amacıyla, dönemin yöneticilerinin isteği ve bilgisi doğrultusun
da, tâbiûndan EbüT-Esved ed-Düelî (69/688) tarafından harekelenmiştir.
Yine tâbiûndan olan Nasr b. Âsim (89/708) ve Yahya b^Ya/mer <129/746),
birbirine benzer harflere ayırt edici noktalar koymuşlardır. Halil b.
Ahmed (175/791) ise hareke ve nokta işine son şeklini vermiştir. Bunla
rın her biri hem Kıraat hem de Arapça alanında uzman âlimlerdir.
***
Kur’ân 6.200'den fazla âyeti ihtiva eder2. Âyet; Kur'ân’m bir veya
birkaç kelime veya cümlesinden meydana gelen, başından ve sonundan
ayrılmış bölümlerine verilen isimdir. Tek kelimelik âyetler olduğu gibi,
bir sayfa uzunluğunda âyet de vardır3. Âyetlerin Kur’ân içindeki dizi
2 Elimizdeki Mushaflarda âyet sayısı: 6236'dır. Kimi bilginlerin, âyet sonu saydığı yerle
ri kimilerinin saymaması, bazı sûrelerin başında bulunan ve hurûf-i mukatta'a denilen
harflerin başlı başına birer âyet sayılıp sayılmaması ve Besmelenin her sûrenin başın
dan bir âyet kabul edilip edilmemesi gibi sebepler yüzünden farklı rakamlar ortaya
. çıkmıştır. îbn Abbas'tan gelen rivayetlerin birisinde âyet sayısı 6216, diğer rivâyette
ise 6616'dır (Süyûtî, el-İtkân, I, 67). Halk arasında yaygın olan ve Zemahşerî'ye nispet
edilen 6666 sayısı ise, âyetlerin rakamlar yuvarlanarak "1000'i emir, 1000'i nehiy,
1000'i vaad, 1000'i vaîd, 1000'i haber ve kıssa, 1000'i mesel ve ibretler, 500'ü ahkâm,
100'ü teşbih ve dua, 66'sı nâsih mensuh" şeklinde (Mehmed Sofuoğlu, Kur'ân'm Fazi
letleri, s. 178) belirlenmesinden kaynaklanmış olabilir. Bu hususu İbn Kemal (940/1534)
şöyle nazma çekmiştir: "Bilmek istersen eğer adedi âyâtı/ Cümlesi altı bin ve altı yüz
altmış altı/ Bindir vaad beyanında âıun bini vaîd/ Bindir emri ibâdat bini nehy ü teh
dit/ Bini emsal ü iberdir, bini ahbâr u kısas/ Beş yüz âyâtı helâl ile harama muhtas/
Buldu yüz âyeti tesbîh ü duada çü rusuh/ Altmış altısı dahi âyeti nâsih ü mensuh"
(Osman Keskioğlu, Kur'ân-ı Kerîm Bilgileri, s. 129).
3 Meselâ jri (Yâsîn 36/1), (Rahman 55/64) tek kelimelik; Bakara 2/282'de yer
alan âyet ise bir sayfa tutarında (Kur’ân'daki en uzun) âyettir.
20
lişleri keyfî bir tercihe veya iniş sırasına göre olmayıp vahye dayanır.
Hicretten önce inen âyetlere Mekkî, hicretten sonra inenlere ise Medenî
denir.
Kıır'ân âyetlerinin son kelimesine, içinde bulunduğu âyetle; onu
takip eden âyeti birbirinden ayırdığı için fâsıla denir. Âyetleri birbirin
den ayırmak için konulan işaretlere de durak denilmiştir.
Kur'ân-ı Kerîm'de 114 sûre vardır. Sûre; Kur’ân-ı Kerîm'in âyetle
rinden meydana gelen, küçük büyük her müstakil bölüme verilen
isimdir. En uzun sûre, 286 âyeti ihtiva eden Bakara Sûresi, en kısa sûre
ler ise üçer âyeti bulunan Kevser, Nasr ve Asr sûreleridir.
Her sûrenin başında yer alan ve o sûrenin adını, nerede nâzil ol
duğunu ve âyet sayısını belirten kısma sûre başlığı denir.
Kur’ân 30 cüzdür. Her cüz, 20 sayfadan meydana gelir. Bir cüz de

dört parçaya bölünmüş ve her birine hizib adı verilmiştir4. Ayrıca
Kuriân'da on dört yerde secde âyeti vardır. Bunlar (cüz, hizib ve secde
ler), sayfa kenarlarına konulan işaretlerle belirtilmiştir.
İlk dönem Kur’ân yazmaları Ma’kılî ve Kûfî (sert köşelerin ve düz
hatların hâkim olduğu) yazıyla yazılmıştır. Bu yazı türlerinin karakteri
icabı ilk dönem Kur’ân yazmaları hayli hacimlidir. Sülüs ve nesih yazı
yaygınlaştıktan sonra hacim küçülmüş; sayfa tutan mushafların benim
senmesinden sonra, sayfa adedi olarak da Kur’ân hacimleri standart
hale gelmiştir.
***
Kur’ân-ı Kerîm’in muhtevası üç ana bölümde incelenebilir:

1. İtikâdî hükümler, 2. Amelî hükümler, 3. Ahlâkî hükümler. İtikâdî
hükümlerde; mükellefin inanması gereken hususlarla, bunlara inan
4 Hizib işaretleri genellikle 5 sayfada bir yer alır. Sûre başlangıcına yakın bir yere veya
kıssa yahut konu ortasına denk gelmesi durumunda ise, uygun bir yer gözetildiği için,
KUR'ÂN-I KERÎM 21
manın insana ve topluma sağladığı faydalar, imansızlığın zararları ve

imansız kişilerin akıbeti anlatılır. Amelî hükümlerde ibâdet ve muame
lât prensipleri yer alır. Ahlâkî hükümlerde ise iyilik ve kötülük/ mükel
lefin ziynetleneceği faziletler ve sakınacağı kötülüklerle ilgili hükümle
re ve misâllere yer verilir. Bu üç ana konudan başka, peygamberlere ve
geçmiş toplumlara dair ibret verici kıssalar ve haberler, Peygamberimiz
ve ashâbıyla ilgili bazı hâdiseler, îmânı takviye edici ve ibret verici bazı
tabiat olayları ve dualar da Kur'ân’da yer almıştır.
***
Kur’ân-ı Kerîm, Peygamberimizin en büyük ve dâimî mu'cizesidir.

Onun, Kur'ân dışındaki mu'cizeleriyle, diğer peygamberlerin göster
dikleri bütün mu'cizeler hissidir; yani duyu organlarıyla müşahede
edilebilen mu'cizelerdir. Bu sebepten bunlar, sadece o devirde yaşayan
kimseler tarafından gözlenebilmiştir. Kur'ân ise, daima müşahede edi
lebilen ve her an canlılığını koruyan en büyük mu'cizedir. Bunun için
dir ki Rasûlüllah, Kıyâmet gününde, peygamberler içinde en çok üm
mete sahip peygamberin, kendisinin olacağını haber vermiştir. • Söz
konusu hadis şöyledir: "Hiçbir peygamber yoktur ki, insanların kendisine
inanmasına sebep olacak bir mu'cize verilmiş olmasın. Şüphesiz bana verilen
de, Allah'ın bana vahyettiği Kur'ân'dır. Bunun için Kıyamet gününde ben, en
çok ümmete sahip Peygamber olacağımı ümid etmekteyim "5.
Kur’ân, hem lâfzı ve hem de mânâsı itibariyle mu'cizedir; benzerini

meydana getirmek mümkün değildir. Onun üslûbu en büyük şâirleri,
en meşhur edîb ve hatîbleri dahi hayrete düşürmüştür. Kur'ân'm indi
rildiği yıllarda altın çağını yaşayan Arap Edebiyatı, onun bu parlak ve
muhteşem üslûbu karşısında silik ve sönük kalmıştır.
Kur'ân, birçok âyetiyle, kendisine inanmayan, Allah Kelâmı oldu
ğunu kabul etmeyen muarızlarına karşı, kendisi gibi bir kitap veya on
sûre veya hiç olmazsa bir tek sûre oluşturmaları hususunda meydan
5 Buhâıî, Fedâilii'l-Kur'ân, 1; Müslim, îmân, 239.

okuduğu halde6, hiçbir kimse veya topluluk bunu başaramamıştır.

Onlar bu meydan okuma karşısında âciz kalınca çâreyi, uzun yıllar
sürecek mücâdele ve muharebelerde aramışlardır. Halbuki Kur’ân’m
bir benzerini meydana getirmek tehlikesiz ve meşakkatsiz bir işti. Üste
lik bunu yapmaları halinde, bu dâvâ kökünden halledilmiş ve söndü
rülmüş olacaktı. Demek ki, Kur’ân’m bir benzerini, hattâ en kısa bir
sûresinin benzerini dahi meydana getirmekten âciz kalmışlardı.
Kur’ân-ı Kerîm, inzal edilmesinden bu yana 14 asır geçmiş olması
na rağmen, onda hiçbir değişiklik olmamıştır. Kur’ân’m âyetleri, keli
meleri, harfleri ve hattâ harekeleri bile sayılıdır. Vahyolunduğu orijinal
lisanıyla muhafaza edilebilmiş yegâne kitap odur. O, başlangıçtan bu
yana, hem yazılmak, hem de hafızlar tarafından ezberlenmek süreriyle
en sağlam bir şekilde muhafaza edilmiştir.
Kur’ân, yüzyıllar boyu, müslümanlarm en mühim ve en verimli

meşgûliyet kaynağı olmuştur: Kurrâ ve hâfızlar onun okunması, imlâsı
ve ezberlenmesi üzerinde durmuş ve Kur’ân’ı, Allah'tan geldiği şekliyle
muhafaza etmişlerdir. Müfessirler onun engin mânâsını inceleyerek,
güçleri nispetinde yorumunu yapmışlardır. Fakihler onun hükümlerini
tespit etmişler; kelam bilginleri aklî deliller eşliğinde ondan istinbatta
(hüküm ve anlam çıkarma) bulunmuşlardır. Vâizler ve hatipler onun hü
kümlerini ve ondaki ibret tablolarını halka anlatarak, müslümanları
irşad etmişlerdir. Edebiyatçılar onun edebî değeri üzerinde çalışmışlar
dır. Hattatlar onu en güzel şekilde yazmaya gayret etmişlerdir; en gü
zel rahleler, mahfazalar, ciltler ve tezhibler Kur'ân için yapılmıştır. Hâ
sılı her ilim ve sanat erbabı, güçleri nispetinde Kur'ân’dan istifade etmiş
ve ona en güzel hizmeti vermeye çalışmışlardır. Muhteşem tarih ve
medeniyetimizin ve kütüphanelerdeki yüz binlerce cilt kitabın ana
kaynağı ve dayanağı Kur'ân değil midir?
6 Bkz: Sırasıyla Tür, 52/33-34; Hûd, 11/13; Yûnus, 10/38; Bakara, 2/23-24.
KUR'ÂN-I KERÎM 23
Kur’ân-ı Kerîm, 23 senede parça parça inzal edildiği halde, başın

dan sonuna kadar her âyet ve sûresi büyük bir tenâsüb ve insicam, için
dedir. Birbiriyle çelişen hüküm veya beyan yahut tutarsızlık yoktur.
Kur'ân öyle bir kitaptır ki, eri yüksek mertebedekilerden en sade
kişiye kadar her seviyede insan, onda aradığını bulur. O, her devirde,
her toplumun ihtiyacını karşılayabilecek ve insanlığı dünya ve âhiret
mutluluk ve esenliğine götürebilecek yegâne hak kitaptır. Him ve fen
ilerledikçe, onun prensiplerinin güzelliği, yüceliği ve ondaki sırlar daha
iyi anlaşılmaktadır7.
ÖZET
(Kur'ân-ı Kerîm)
Kur'ân-ı Kerîm; Hazretî Muhammed (sav)'e indirilen ve ilâhı kitap
ların sonuncusu olan mukaddes metnin özel ismidir.
Kur'âriın yazıya geçirilmiş ve kitap haline gelmiş şekline Mushaf
denir.
Kur'ân-ı Kerîm'de 114 sûre, 6236 âyet vardır. Her sûrenin başında
bulunan ve o sûrenin adını, nerede nâzil olduğunu ve âyet sayısını belir
ten kısma sûre başlığı denir.
Mushaf 30 cüz'e bölünmüştür. Her cüz, 20 sayfadır. Bir cüz de dört
parçaya ayrılmış ve her birine hizib adı verilmiştir. Cüz ve hizib yerleri,
sayfa kenarlarına konulan işaretlerle belirtilmiştir. Bunlar hatim okur
ken kolaylık sağlanması için konulmuştur.
Kur'ân’ın âyetleri, kelimeleri, harfleri ve hattâ harekeleri bile sayılı
dır. Vahyolunduğu orijinal lisanıyla muhafaza edilebilmiş yegâne ilâhı
kitap odur. O, başlangıçtan bu yana, hem yazılmak, hem okunmak, hem
de hâfızlar tarafından ezberlenmek sûretiyle sağlam bir şekilde muhafa
za edilmiştir.
Kur'ân'm günümüze kadar sağlam bir şekilde gelmesine en büyük
katkıyı da Kıraat ve Tecvîd ilimleri yapmıştır.
7 Bu konularla ilgili olarak daha geniş bilgi için "Kur'ân ilimleri ve Kur'ân-t Kerîm Tarihi"
isimli eserinize bakılabilir.
II- KUR'ÂN-I KERÎM İN FAZİLETLERİNE DAİR ÂYET
VE HADİSLER
A) Kur'ân'ın Fazileti
B) Kur’ân Okumanın Fazileti
C) Kur'ân'ın Güzel Sesle Okunması
D) Kur'ân'ı Dinlemek
E) Kur’ân Öğrenmek ve Öğretmek
F) Kur’ân Ehli
G) Kur'ân'ı Unutmamak
H) Kur'ân'ı İhlâs İle Okumak
î) Kur'ân'ı Menfaat Karşılığı Okumamak
J) Kur’ân İle Amel Etmek
Eserimizin bu kısmında, Kur'ân’ı sevmeye, okumaya teşvik eden

ve ona karşı sorumluluklarımızı Öğreten âyet ve hadislerden bir demet
sunulacaktır. Ele alman konularla ilgili âyet ve hadisler elbette burada
kaydedilenlerden ibaret değildir. Ancak şu birkaç âyet ve hadis bile,
Kur'ân'la meşguliyetin önemini ve müslümanlann Kur'ân'a karşı so
rumluluklarım göstermeye yeterli olacaktır.
A) Kur'ân'ın Fazileti
"Ey insanlar! Rabbinizden size bir öğüt, göğüslerde olan (sıkıntılar)a bir
şifâ, mü'minlere bir yol gösterici ve rahmet gelmiştir"1.
Abdullah b. Amr'dan rivayet edilmiştir: Peygamber (sav) şöyle bu

yurdu:
"Kur'ân, Allah'a, göklerden, yerden ve onlarda bulunanlardan daha se
vimlidir"1
2.
B) Kur’ân Okumanın Fazileti
& s
SjUji Sı. îjUji uîj
r usdı
z & âkil •» J* u jiı
"Sana vahyedilen Kitâb'ı oku ve namazı kıl. Muhakkak ki, namaz, hayâ
sızlıktan ve kötülükten alıkoyar. Allah'ı anmak elbette (ibâdetlerin) en büyü
ğüdür. Allah yaptıklarınızı bilir"3.
Abdullah b. Mes'ûd'dan rivayet edilmiştir: Peygamber (sav) şöyle

buyurdu:
1 Yûnus 10/57.
2 Dârîmî, Feââiliİ'i-Kur'ân, 6.
3 Ankebût 29/45.
KUR'ÂN-I KERÎM'İN FAZİLETLERİ 27
"Her kim Kur'ân'dan bir harf okursa, bu harf karşılığında ona bir hasene
vardır. Bir hasene ise on misliyle karşılık görür14. Ben "Elif lâf mim" bir harf
tir demiyorum; fakat elif bir harf lâm bir harf ve mîm de bir harftir"4
5.
C) Kur’ân’ın Güzel Sesle Okunması
• öîjüı jbj
"...Ve Kur'ân'ı tertîl ile (tecvîd üzere, ağır ağır, tane tane) oku"6.
: Jj-âj «Uf : JIİ t aJ »Ijdl

* * 0 ' ** * z
. ojvdl l)İa jt&îljjJpLi dİ
Berâ b. Âzib'den rivâyet edilmiştir: Peygamber (sav)'in şöyle bu

yurduğunu işittim:
"Seslerinizle Kur'ân'ı süsleyiniz. Muhakkak ki güzel ses, Kur'ân'a güzel
lik katar"7.
D) Kur'ân'ı Dinlemek
- IjLsaîÎj 4JI dljÂÎl 13 lj

"Kur'ân okunduğu zaman onu dinleyin ve susun ki, size rahmet edil
sin"8.
4 Bir âyette: “Kim bir iyilikle gelirse, ona bunun on katı vardır/1 (En'âm 6/160)
buyurulmuşhır.
5 Tirmîzî, Fedâilü'l-Kur'ân, 16.
6 Müzzemmil, 73/4,
7 Ebû Dâvud, Vitr, 21.
s A'râf 7/204.
Abdullah b. Mes'ûd'dan rivâyet edilmiştir. Peygamber (sav) bana:
- Haydi bana Kur'ân oku! diye emretti. Ben:
- Kur'ân size indirildiği halde, onu Size ben mi okuyayım? dedim.

Rasûlüllah:
- Ben, Kur'ân’ı başkasından dinlemeyi severim, buyurdu9.
E) Kur'ân Öğrenmek ve Öğretmek
"Ey Rasûl! Rabbinden sana indirileni tebliğ et..."1011

.
. aİÂpj dfjÂJI çIm &

Hz. Osman'dan rivâyet edilmiştir: Peygamber (sav) şöyle buyurdu:
"Sizin en hayırlınız, Kur'ân'ı öğrenen ve öğretendir"11-
9 Buharî, Fedâilü'l-Kur'ân, 2; Müslim, Salâtü’l-Müsâjmn, 247-248. Hadisin devamında,

Abdullah b. Mes'ûd'un Nisa sûresinin başından itibaren okumaya başladığı ve "Her
ümmetten birer şâhit, onların üzerine de seni bir şahit olarak getirdiğimiz zaman halleri nice
olacak?" anlamındaki 41. âyete ulaştığında Peygamberimizin gözlerinden yaşlar aktığı
kaydedilmiştir.
10 Mâide 5/67. Başka bir âyette de şöyle buyurulmuştur: “(De ki:) Bana Kur’ân'ı okumam
emredildi" (Nemi 27/92).
11 Buhârî, Fedâüü’l-Kur'ân, 21; Ebû Dâvud, Vitr, 14; Tirmizî, Fedâilü’l-Kur’ân, 15; İbn
Mâce, Mukaddime, 16; Dârimı, Fedâilü'l-Kur'ân, 2.
"Allah'ın Kitâb'ını okuyanlar, namazı kılanlar ve kendilerine verdiğimiz

rızıktan (Allah için) gizli ve açık sarf edenler, aslâ batmayacak bir ticareti uma
bilirler^2".
Ali b. Ebû Tâlib’ten rivayet edilmiştir: Peygamber (sav) şöyle bu

yurdu:
"Kim, Kur'ân'ı okur ve onu ezberlerse, (ve helalini helâl, haramını haram
kılar / buna göre hareket ederse), Allah onu Cennet'e koyar ve akrabasından
Cehennemlik olan on kişiye şefaatçi kılar"23.
G) Kur'ân'ı Unutmamak
"Kim benim zikrimden (Kur'ân'dan) yüz çevirirse, onun için sıkıntılı bir
hayat vardır ve Biz onu Kıyâmet günü kör olarak haşrederiz. O: "Rabbim,*
13
13 Fâtır 35/29.
13 Tirmizî, Fedâilü'l-Kur'ân, 13: Burada, "Helalini helâl, haramını haram kılarsa (buna göre
hareket ederse)" ziyâdesi vardır; ayrıca bkz: İbn Mâce, Mukaddime, 16; Dârimî, Fedâİlü'l-
Kur'ân, I; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, 1,148.
30
niçin beni kör olarak haşrettin? Oysa ben görür idim?" der. Allah buyurur ki:
İşte böyledir. Çünkü sana bizim âyetlerimiz geldi, ama sen onları unuttun.
Bugün de sen böyle unutulursun "14.
Abdullah b. Mes'ûd'dan. Rasûlüllah (sav) şöyle buyurmuştur:
"Kur'ân sahiplerinin birisi için 'şu şu âyetleri unuttum' demesi ne fena

Şeydir! Bunun yerine 'unutturuldu' denilmesi gerekir. (Ey Kur'ân sahibi olan
hafızlar!) Sizler, Kur'ân'ı daima okuyup müzâkere ediniz! Çünkü Kur'ân'ın
hâfız kişilerin gönüllerinden ayrılıp kaçması, devenin bağından boşanıp kaç
masından daha zorludur"15.
Açıklama: Yukarıda kaydedilen âyetlerde söz konusu edilen
"unutmak", inkâr ve Allah'ın âyetlerini göz ardı etmek anlamındadır.
Müfessir İbn Kesir (774/1373), Kur'ân'ın ezberlendikten sonra unutul
maması bahsinde "Müfessirlerin bazısı, bu mânâyı Yüce Allah'ın şu
sözü içine katmışlardır" dedikten sonra bu âyetleri de kaydetmekte ve
Kur'ân tilâvetinden yüz çevirmenin, onu unutmaya mâruz bırakmanın,
ona özen göstermemenin Kur'ân'a karşı saygısızlık olacağını ifade et
mektedir10.
Hadiste bahsedilen "unutmak" ise Kur'ân okumayı ihmal edip,
öğrendiğini unutmak anlamındadır.*16
« Tâhâ 20/124-126.
13 Buhârî, Fedâilü'l-Kur'Sn, 23; Müslim, Salâtü'l-Müsâfirîn, 228.
16 İbn Kesîr, FedSilü'l-Kur’Sn, s. 43. Muhaddİs Beyhakî (458/1066) de Kur'ân tilâvetini
bırakmamak, okumaya devam etmek bahsinde yer verdiği hadislerden Önce bu âyet
leri de kaydetmiştir (Şuabü'l-îmân, II, 332).
Hadiste ifade edilen "unuttum" sözü, Kur* ân'a önem vermemeyi

ve umursamazlığı ifade ettiği için uygun görülmemiştir.
Bilindiği gibi Kur'ân okumak, onun bir kısmım veya tamamım ez
berlemek Allah katında en sevimli işlerden biridir. Bundan elde edile
cek mükâfat da, daha önceki âyet ve hadislerde açıklanmıştır. Ama her
nimetin bir külfeti olduğu da unutulmamalıdır. Kur'ân'ı bilmek ve
ezberlemek ne kadar değerli bir nimet ve meziyet ise, onu unutmak da
o derece sorumluluk gerektiren bir durumdur. Öyleyse, Kur'ân'ın ta
mamım veya bazı bölümlerini ezberlemiş olanların, ezberlerini sık sık
tekrar etmeleri lâzımdır. Kur'ân'ı yüzünden okumayı öğrenmiş olanla
rın da, bu meziyetlerini kaybetmemesi, okumayı unutmamaları için de,
her fırsatta Kur'ân okumaları gerekir. Şu da unutulmamalıdır ki, öm
rün en mes'ud ve bereketli anlan, Allah'ın Kelâmıyla geçirilen zaman
lardır17*.
H) Kur'ân'ı İhlâs İle Okumak
. ^.jJI iJ IA1İJ âl Jiiü Çjl^l dUJI Ljjiî Ül
"Biz bu kitabı sana hak olarak indirdik. O halde sen de dini yalnız kendi
sine hâlis kılarak Allah'a (ihlâs ile) kulluk et"ıa.
: (JLj juU İl İl jlî : J15 cbul
• UJli- Ü ûlsrLs Ml iül öl

Ebû Ümâme'den rivâyet edilmiştir: Peygamber (sav) şöyle buyur
du:
17 Bu konuda daha geniş bilgi için Bkz: Nevevî, Ebû Zekeriyya Yahya b. Şeref, Sahîhu
Müslim bi Şerhi'n-Nevevî, VI, 75 vd; îbn Hacer el-Askalânî, Fethu'l-Bârî, IX, 75 vd; İsma
il Karaçam, Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri ve Okunma Kaideleri; s. 92-95; Abdullah Ayde
mir, Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri, s. 32-34.
ıs Zümer39/2.
32
"Allah, amelin samimî olanından ve sadece kendi rızası için yapılanından

başkasını kabul etmez"19.
İ) Kur'ân'ı Menfaat Karşılığı Okumamak
■ ö>2îü • ^4* b_r^
"Âyetlerimi az bir karşılık ile satmayın ve Benden korkun!"20.
■ 4IİP İHI ^Hl (İH
İXP I Slj 4j IJ Öl jİİl
Abdurrahman b. Şibl'den rivâyet edilmiştir: Peygamber (sav) şöyle

buyurdu:
"Kur'ân'ı okuyunuz. Onu menfaat vesilesi yapmayınız. Onunla mal

yığmaya bakmayınız. Ondan ayrılmayınız. Onda haddi aşmayınız"21.
"Hiç farkına varmadığınız bir sırada, ansızın, başınıza azap gelmeden ön
ce, Rabbinizden size indirilen en güzel söz (olan Kur'ân)a uyun!"22.
* İM 4111 JİJ : Jli 4Uİ Jıip
19 Nesâî, Cihâd, 22. Benzer bir hadis için bkz: Buhârî, Cihâd, 15.
20 Bakara 2/41.
21 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, M, 428.
22 Zümer 39/55.
Câbir b. Abdullah'tan rivayet edilmiştir: Peygamber (sav) şöyle bu

yurdu:
"Size bir şey bıraktım ki, ona sımsıkı sarılırsanız, artık bir daha sapıklığa
düşmezsiniz. Ki o, Allah'ın Kitabı Kur'ân'dır"23.
ÖZET
(Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri)

Kur'ân-ı Kerîm, İslâm dininin temel kaynağıdır.
Birçok âyet ve hadis, insanın dikkatini Kur'ân'a çeker; Kur'ân'ı
okuyup anlamaya, okunanı dinlemeye, üzerinde düşünmeye davet
eder. Bu meşgûliyeti de sevap kazandıran bir iş olarak değerlendirir.
Yukarıda kaydedilen âyet ve hadislerde de bu hususlarm vurgu
landığı görülüyor:
Kur'ân'ın değeri anlatılıyor; onun bir öğüt, şifa ve rahmet kaynağı,
doğru yol rehberi olduğu bildiriliyor. Müslümanlar Kur'ân okumaya ve
dinlemeye teşvik ediliyor; her ikisinin de sevap kazandıran davranış ol
duğu açıklanıyor. Ayrıca Kur'ân'ın güzel sesle ve tecvîd kurallarına uy
gun olarak güzel bir şekilde okunması emrediliyor. Kur'ân bilmeyenle
rin Öğrenmesi, Öğretmeye yetkili olanların da Kur'ân'ı öğretmesi teşvik
ediliyor. Kur’ân'ı ezberleyenler övülüyor, ancak öğrenilen Kur'ân'ın
unutulmaması için sık sık tekrar edilmesi isteniyor. Her iş ve ibadette
olduğu gibi bu konuda da müslümanlar samimiyete davet ediliyor,
Kur'ân'ın Allah rızası için okunması, maddi çıkar peşinde olunmaması,
makam-mevki aracı yapılmaması, gösterişten kaçınılması emrediliyor
ve Kur'ân ile amel edilmesi buyuruluyor.
13 Ebû Dâvud, Menâsik, 57; İbn Mâce, Menâsik, 84. Başka bir rivayette Peygamberimiz
şöyle buyurmuştur: "Size iki esas bırakıyorum ki onlara sıkı sarıldığınız sürece yolunuzu sa
pılmazsınız: Allah'ın Kitabı ve RasÛlünün sünneti" (Mâlik b. Enes, el-Muvatta', Kitâbü'l-
Kader, 3).
III- KUR'ÂN ÖĞRETİMİ
A) Kur'ân Öğretiminin Önemi

B) Kur'ân Öğretim Tarihi
A) Kur'ân Öğretiminin Önemi
Kur'ân öğretimi, müslümanlar üzerine farz-ı kifâyedir1. Bir toplum

içinde, en azından, bir grup müslümanın Kur'ân öğrenmesi, ezberleme
si ve öğretmesi gerekir. Ancak bu şekilde, diğer müslümanlar üzerin
den sorumluluk kalkar12.
Kur'ân öğretiminin, dinimizde ayn bir değeri vardır. Yüce Allah,
Kur'ân kıraatıyla meşgul olanları övgüyle anmakta ve onlan şöyle
müjdelemektedir:
"Gerçekten, Allah'ın kitabını okumaya devam edenler, namazı kılanlar,

kendilerini rızıklandırdığımız şeylerden gizli ve açık infak edenler, asla tüken
meyecek bir kazanç uma bilirler"3.
Bir başka âyette ise; “Mü'minler ancak onlardır ki, Allah anıldığı za
man yürekleri titrer; karşılarında âyetleri okununca bu, onların imanım artı
rır. Onlar ancak Allah'a dayanıp güuenzr/er"4 buyurmuştur.
1 Zerkeşî, el-Burhân fi Ulûmi'l-Kur'ân, I, 456; Taşköprîzâde, Miftâhu's-SeSde, II, 401;

Dimyatı, İthâfü Fııdalâi'l-Bcşer, s. 4; Mehmed Zihnî, Ni'met-i İslâm, Kitâbü's-Salât, s. 96.
2 Zerkeşî, aynı yer; Süyûtî, el-İtkân, I, 99. "Kur'ân'dan namaz câiz olacak kadarım ezber
lemek her müslümana farz-ı ayn olup Fatiha ve bir sûre hıfzı (ezberlenmesi) vacip ve
cemî-İ Kur'ân'm (tamamının) hıfzı farz-ı kifâyedir" (Mehmed Zihnî, age ve yer).
3 Fâtır 35/29-30.
Cenabı Hakk'ın, kendilerini sâlihler (iyi kullar) sınıfına kattığı in

sanlar arasında Kur'ân okuyanlar da vardır: "Onlar, geceleri secdeye ka
panarak, Allah'ın âyetlerini okurlar"5.
Peygamberimiz de bu hususa çok önem vermiş ve ömrü boyunca,
Kur'ân’ı iyi bilenleri hep önde tutmuş, teşvik etmiş, müjdelemiş, destek
olmuş; müslümanların da bu konuya gereken önemi vermelerini em
retmiş ve: "Sizin hayırlınız Kur'ân'ı öğrenen ve öğretenlerinizdir”6 buyur
muştur. Tâbiûnun büyüklerinden olan ve kırk yıldan fazla Kur'ân öğ
retmenliği yapan Ebû Abdurrahman Sülemî (74/693), bu hadise işaret
ederek: "Beni, (Kur'ân okutmak için) şu bulunduğum yerde oturtan işte
budur"78demiştir.
Bir başka hadisinde Hz. Peygamber: "Allah'ın Kitabından bir âyet

öğrenmek için sabahleyin evinden çıkman, senin için, yüz rekât namaz kıl
mandan daha hayırlıdır"* buyurmuştur.
Tebük seferinde (9/630), Mâlik b. Neccâr oğullarının sancağını Pey
gamberimiz, Zeyd b. Sâbit'e vermiş ve "Zeyd Kur'ân'ı çok iyi bilir. Kur'ân
ise mukaddemdir (önceliği olandır)9 buyurmuştur. Bu konuda daha pek çok
hadis vardır. Yukarıda meallerini kaydettiğimiz âyet ve hadisler, ko
nunun önemini göstermeye yeterlidir.
***
Başta Peygamberimiz ve ashâb-ı kirâm olmak üzere, İslâm tarihi

boyunca müslümanlar, Kur'ân öğretimine büyük değer vermişlerdir.
Gerek mescidlerde, gerek mekteplerde ve gerekse özel olarak tutulan
* Enfâl 8/2.
s Âlüİmrân 3/113.
6 Buhârî, Fedâilü'l-Kur'Sn, 21; Ebû Dâvud, Vitr, 14; Tirmizî, Fedâilü'l-Kur'Sn, 15; ibn
Mâce, Mukaddime, 16; Dârimî, Fedâilü'l-Kur'Sn, 2.
7 Aynı yerler.
8 îbn Mâce, Mukaddime, 16.
9 Kâmil Miras, Tecrîd-i Sarîh Tercemesi, VIII, 276.
KUR'ÂN ÖĞRETİMİ 37
hocalar vasıtasıyla, kız ve erkek çocuklara ilk öğretilen şey, Kur’ân-ı

Kerîm olmuştur1011.
Müslüman erkeklerde olduğu gibi, müslüman kadınların da,

Kur'ân öğrenimine verdikleri önemi merhum Tayyib Okiç şöyle anlatı
yor: "Kur'ân-ı Kerîm'in tilâveti ve hıfzıyla (ezberlenmesiyle) meşhur İs
lâm kadınları çok büyük sayıdadır. Bü hal, kadın sahabelerden başla
yarak bugüne kadar bütün İslâm âleminde devam edegelmiştir. Meş
hur Türk seyyahı Evliya Çelebi'nin Seyahatname 'sinde kaydettiğine
göre, yalnız İstanbul’da mevcut dokuz bin hâfızın üçte birini, yani üç
binini kadınlar teşkil ediyordu. Zamanımızda bile Kur'ân-ı Kerîm'i
okuyup ezberleyen kız yavrularımız, bilhassa Türkiye'dekiler mühim
sayıdadır. Çin gibi, dînî hürriyeti olmayan memleketlerde bile, gizlice
Kur'ân-ı Kerîm'i okuyup ezberleyen müslüman kız ve kadınlar vardır
ve kendilerini, ne pahasına olursa olsun, bu eşsiz manevî zevkten mah
rum etmek istemiyorlar"11.
B) Kur'ân Öğretim Tarihi
Kur'ân'm öğretim tarihi, Kur’ân'm inzâliyle başlamıştır. Peygambe

rimiz, kendisine vahyedilen âyetleri derhal vahiy kâtiplerine yazdırır
ve bunlar, müslümanlara ayrıca tebliğ edilirdi. Müslümanlar da, gelen
vahyi öğrenip ezberlemeye çalışırlar ve yazarlardı. Böylece hem yazı ile
hem de okuyup ezberleme yoluyla Kur'ân öğretimi gerçekleşmiş olu
yordu. z
Hz. Peygamber, daha Mekke'de iken, ashaptan Erkam b. EbiT-

Erkam'ın evinde bizzat Kur'ân öğretimine başlamıştır. Aynı şekilde,
hicretten iki yıl önce, Birinci Akabe Biatim (Nisan 620) müteâkip, Mus'ab
b. Umeyr'i, Kur'ân öğretmeni olarak Medine'ye göndermiştir. Mus'ab,
Sa'd b. Zürâre'nin evine yerleşmiş ve öğretmenlik vazifesini burada
10 Bkz: Cord Zeydan, Medeniyet-i İslSmiye Tarihi, (trc: Zeki Meğâmiz), İÜ, 406-407.
11 Tayyib Okiç, îslâmiyette Kadın Öğretimi, s. 47.
38
yapmıştır. Ayrıca o, müslümanlardan muhtelif şahısların evlerini de

dolaşarak, onlara Kur’ân okutmuştur12.
Hicretten sonra Peygamberimizin mescidi, bir "dârü'l-kurrâ" gibi
kullanılmıştır. Zira suffe13 talebeleri, esas itibariyle Kur’ân tahsil ediyor
lardı. Bir süre sonra suffenin yetersiz kalması sebebiyle, Peygamberi
miz tarafından, Medine'nin çeşitli mahallelerinde okullar açılmıştır14.
Bunlardan birisi de hicri 2. yılda Medine'de, Mehremetü'bnü Nevfel'in
evinde tesis edilen ve "dârü’l-kurrâ" adını taşıyan Kur’ân mektebidir15'
Peygamberimiz, Kur'ân öğretimine son derece önem veriyordu. Şu
misâl bunun açık bir göstergesidir: Buhârî ve Müslim'in naklettiklerine
göre Abdullah b. Ömer şöyle demiştir: "Öyle olurdu ki, Rasûlüllah
Kur'ân okur da secde âyetine gelince, hemen bizleri secde ettirirdi. Biz
yanında o kadar kalabalık ve sıkışık olurduk ki, secde etmek için bir
yer bulamazdık. Bu, namaz haricinde olurdu"16.
Peygamberimiz, her konuda ashabıyla yakından ilgilenirdi. Onları

çok iyi tanırdı. Onların huylarını, yaşayış tarzlarını, davranış biçimleri
ni çok iyi bilirdi. Bu, Kur'ân okuma konusunda da böyleydi. Öyle ki
yüzlerini görmese bile, onları Kur'ân okuyuşlarından tanırdı. Nitekim
bir gece Mescid'de Kur'ân okuyan sahâbîsini sesinden tanımış ve ya
nındaki Hz. Âişe'ye:
12 ’ İbn Sa'd, Tabakât, IH, 118.

13 Suffe ehli / Ashâb-ı Suffe: Peygamberimiz Mekke'den Medine'ye göç edince önce bir
Mescid / cami yaptırmıştı. Bu Mescidin avlusunda ve Mescide bitişik olarak, kimsesiz
müslümanlann kalabilecekleri bir bölüm daha hazırlanmıştı. Burada kalanlar, iş bul
duklarında çakşırlar; daha çok da ilimle uğraşır, Kur'ân ve hadis öğrenirlerdi. Bunlara
ashâb-ı suffe denilirdi. Burası parasız yatılı bir okul gibiydi. Peygamberimiz suffe eh
linin ihtiyaçlarıyla yakından ilgilenirdi. Ayrıca müslüman zenginler de bunlara yar
dım ederlerdi. Buradan yetişenler, çevre beldelere İslâmiyet'i öğretmek üzere öğret
men olarak gönderilirdi.
14 Mühammed Hamidullah, İslâm Peygamberi, (trc: Saîd Mutlu- Salih Tuğ) H, 77.
15 Hamidullah, age ve yer.
16 Müslim, MesScid, 104; ayrıca bkz: Buhârî, Sücûdü'l-Kur'ân, 8.
- Bu, Ebû Huzeyfe'nin azatlısı Salimdir. Benim ümmetim arasında

bunun gibisini yaratan Allah'a hamdolsun17 buyurmuştur.
Aynı şekilde başka bir gece de Ebû Mûsâ el-Eş'arî'yi dinlemiş ve
ertesi gün:
- Ey Ebû Mûsâ! Şüphesiz sana, Dâvud Peygamberin mizmarların-
dan bir mizmar (makamlarından bir makam) verilmiştir, buyurarak tak
dirlerini ifade etmiştir18.
Şu hadiste bu husus daha açık bir şekilde görülmektedir: Buhâ-
rî'nin Ebû Mûsâ el-Eş'arî'den naklettiğine göre Peygamberimiz şöyle
buyurmuştur:
- Şüphesiz ben, Eş'arîler cemaatinin geceleyin evlerine girdikleri
zaman okudukları Kur'ân seslerini pek iyi tanırım. Sefer halinde de
onların ordu içindeki konak yerlerini gece vakti Kur'ân seslerinden
tanırım; Eş'arîlerin indikleri bu konak yerlerini gündüz görmemiş ol
sam bile"19.
Medine'den başka diğer beldelerde de Kur'ân öğretimi gerçekleşti
rilmiştir. Taberî (310/922), hicri 11. yılın olaylarını anlatırken, Rasû-
lüllahin, Muâz b. Cebel'i mekteplere müfettiş tayin ederek Yemen'e
gönderdiğini ve Muâz'm orada köy köy gezerek mektepler kurduğunu
ve onları idare ettiğini kaydetmektedir20.
Ayrıca Muâz b. Cebel ve sonra Abdullah b. Abbas Mekke'de21, Ab
dullah b. Mes'ûd Küfe'de22, Ebû Mûsâ el-Eş’ârî Basra'da23 ve Ebü'd-
Derdâ Şam’da24 müslümanlara Kur’ân öğretmişlerdir.
17 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, VI, 165; İbn Mâce, İkâmetü's-Salât, 176; Beyhakî, Şuabü’l-
îmân, II, 388.
18 Buhârî, Fedâiliı'l-Kur’ân, 31; Müslim, Salâtü'l-Müsâfirîn, 236.
19 Buhârî, Mcğazf, 38; Müslim, Fedâilü's-Sahâbe, 166.
2(1 Muhammed Hamidullah, Muhtasar Hadis Tarihi, (trc: Kemal Kuşçu), s. 23.
21 Ahmed Emin, Fecru'l-İslâm, s. 173,
22 Ahmed Emin, age, s. 184.
23 Ahmed Emin, age ve yer.
40
Önde gelen hâfız sahâbîlerden olan Ebû Mûsâ el-Eş'arî, Basra mes
cidinde,, müslümanlan halkalar halinde oturtarak Kur'ân öğretirdi. O,
bazı öğütlerde bulunmak üzere Basra hafızlarını çağırtınca, bu davete
300 civarında hafız katılmıştı24
25.
Yine hafız sahâbîlerden olan Ebü'd-Derdâ da sabah namazından
sonra talebelerini okutmaya başlardı. Öğrencilerini onar kişilik grupla
ra ayırır, her grubun başına bir öğretici tayin eder, kendisi de bazen
mihrapta oturarak, bazen de gruplar arasında dolaşarak çalışmaları
takip eder, sorulan suallere cevap verirdi. O, öğrencilerinin sayısının
bazen 1600 kişiye kadar ulaştığını bildirmiştir26.
Tâbirin döneminde de Kur'ân öğretimine çok önem verilirdi. O
kadar ki, hadis veya fıkıh öğrenimine başlamak isteyen bir kimseye
bile, önce Kur'ân bilip bilmediği sorulurdu. Ebû Hanîfe'nin de talebele
rinden olan ve Harun Reşid zamanında Bağdat ve Küfe kadılığı yapan
Hafs b. Gıyâs (194/810), (Kıraat, hadis ve ferâiz alanındaki bilgisiyle
tanınan tâbiîn nesline mensup bir âlim olan) A'meş'in (148/765) yanına
vararak, kendisine hadis Öğretmesini istemişti. A'meş ona Kur'ân-ı
Kerîm'i bilip bilmediğini sordu. Olumsuz cevap alınca: "Git, Kur'ânT
öğren, öyle gel; hadisi sana o zaman öğreteyim" diye cevap verdi.
Bundan sonrasını Hafs b. Gıyâs şöyle anlatıyor: "Gittim. Kur'ân-ı Ke
rîm'i ezberledim. Sonra geldim. Birkaç yerden okumamı istedi. Oku
dum. Ondan sonradır ki, bana hadis rivâyet etmeye başladı"27. Bu ör
nekten, sahâbe gibi tâbiîlerin de işe Kur'ân-ı Kerîm öğrenimiyle başla
yıp, daha sonra hadis ve öteki ilimlerin Öğrenimine geçtikleri anlaşıl
maktadır28.
24 Ahmed Emin, age, s. 189.

25 Müslim, Zekât, 119.
26 İbnü'I-Cezerî, Ğâyetü'n-NihSye, I, 606-607.
27 Mücteba Uğur, "Tâbiîlerin Bazı Hadis Öğretim Prensipleri", Diyanet Dergisi, c. 24,
sayı: 2, s. 20.
28 Uğur, aynı makale, s. 21.
Müslümanlar, fethettikleri yeni beldelere hemen hafız muallimler

gönderirlerdi. Ayrıca, şehre tayin edilen valilerin vazifelerinden birisi
de Kur’ân öğretimini sağlamaktı29.
Kur’ân’m çeşitli kıraat vedhlerini konu edinen Kıraat İlmi ortaya
konulup, bu ilme dair eserler yazılıncaya kadar, Kur’ân öğretimi ve
kıraat çeşitleri, kıraat âlimleri ve hafızlar tarafından ağızdan ağıza ve
fasılasız olarak nesilden nesile nakledilerek gerçekleştirilmiştir. Bu
arada, Kur’ân’m kıraat farklılıklarından bahseden eserler de yazılmaya
başlanmıştır. Bu eserler, "kurrâ halkaları", dârü’l-Kur’ân", "dârü’l-
huffâz" ve "dârü'l-kurrâ"ların müfredatını oluşturmuştur30.
Osmanlılar zamanında kurulan ihtisas medreselerinin bir bölümü

nü de dârü’l-kurrâlar teşkil etmiştir. Sıbyan mektebinde Kur’ân oku
mayı öğrenmiş olan öğrenci, önce aşağı seviyede bir dârü'l-kurrâya
girerek hıfzını tamamlar, daha sonra yüksek seviyedeki bölüme geçe
rek Kıraat ve Tecvîd ilimlerini öğrenirdi. Dârü'l-kurrâlar, tatbikat im
kânı vermesi bakımından, genellikle cami veya çevresinde tesis edil
miştir31.
OsmanlIların ilk dârü'l-kurrâsının Bursa Ulu Camii'nde, İbnü'l-
Cezerî'nin (833/1429) hocalığını yaptığı Yıldırım Bayezid Dârü'l-Kurrâsı
olduğu nakledilmektedir32 •
Bu devirde bu müesseseler çok yaygındı. Evliya Çelebi, İstanbul
'un dârü'l-kurrâlanıu anlatırken sultan, vezir ve diğer devlet büyükle
rine ait ne kadar cami varsa, her birinin yarımda mutlaka bir dârü'l-
kurrâ bulunduğunu bildirmektedir33.
29 Osman Keski oğlu, Kur'ân Tarihi, s. 227.

30 Cahid Baltacı, Osmanh Medreseleri, s. 14 ,
31 Baltacı, age, s. 23.
32 Baltacı, age, s. 23.
33 Evliya Çelebi, Seyahatname, H, 21.
Bunlardan başka,, müstakil olarak Süleymaniye, Hüsrev Kethüda,

Mehmed Paşa, Sa’di Çelebi, İmamzâde, Bosnalı Mehmed Paşa ve
Müftüzâde dârü'l-kurrâlarıru zikretmektedir34. Yine İstanbul'da Atik
Valide, Molla Gürânî, Mustafa Ağa, Çırçır ve Hoca Saadettin Efendi
dârü’l-kurrâları belli başlı Kur'ân mekteplerindendir35.
Şüphesiz, İstanbul'dan başka diğer bütün şehirlerde de Kur'ân öğ
retimi yapılmaktaydı. Bu müesseseler, medreselerin ilgasına ve Türki
ye'deki eğitim düzeninin değişmesine kadar varlıklarını devam ettir
mişlerdir36.
Bugün Türkiye'de Kur’ân öğretimi camiler ve mescidler, Kur'ân
Kursları, İmam-Hatip Liseleri, İlahiyat Meslek Yüksekokulları ile İlahi
yat Fakültelerinde devam ettirilmektedir:
34 Evliya Çelebi, age, 1,220.

35 Baltacı, age, s. 605-611.
36 Kur'ân öğretim tarihi hakkında bkz: İbn Sa'd, et-Tabakâtü 'l-Kübrâ, İÜ, 118; Evliya
Çelebi, Seyahatname, II, 21; Mevlânâ Şiblî, Asrı Saadet, (trc: Ömer Rıza Doğrul), I, 418;
Ahmed Emin, Fecru'l-İslâm, s. 173, 184, 189; J. Pederson, "Mescid", İA, VIII, 51-54;
Ahmed Çelebi, İslâm’da Eğitim ve Öğretim Tarihi, (trc: Ali Yardım), s. 50 vd; Muham-
med Hamidullah, İslâm Peygamberi, II, 77; Muhammed Hamidullah, Muhtasar Hadis
Tarihi, s. 23; Fuat Sezgin, Târîhu't-Tûrâsi'l-Arabî (GAS), (trc: Fehmi Ebü'1-Fadl), I, 146-
147; M. Zeki Pakahn, Osmanh Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I, 399; Osman Ergin,
Türkiye Maarif Tarihi, I, 169-172; Yılmaz Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, X, 310 ; Cahid
Baltacı, Osmanh Medreseleri, s. 14-15; 22-24; 607-611; İsmail Karaçam, "Kur'ân-ı Kerîm
Tâlimi", Nesil Dergisi, C. IV, Sayı: 37-38 (Ekim-Kasım 1979), s. 57-59; Abdurrahman
Çetin, Kur'ân İlimleri ve Kur'ân-ı Kerîm Tarihi, s. 111-119.
ÖZET
(Kur'ân Öğretimi)
Kur'ân'ın Peygamberimize vahyedilmeye başlanmasıyla birlikte
öğretimi de başlamıştır.
Farz-ı kifâye olarak değerlendirilen Kur'ân öğretimi, âyet ve hadis
lerle teşvîk edilmiş bir görevdir.
Peygamberimiz bu hususa çok önem vermiş, Kur'ân'ı iyi bilenleri
hep önde tutmuş, teşvik etmiş, müjdelemiş, destek olmuş; müslüman-
lann da bu konuya gereken önemi vermelerini emretmiştir.
Bu bakımdan başta Peygamberimiz ve ashâb-ı kiram olmak üzere,
İslâm tarihi boyunca müslümanlar, Kur'ân öğretimine büyük değer
vermişlerdir. Gerek mesdd ve mekteplerde, gerekse özel olarak tutulan
hocalar vasıtasıyla, kız ve erkek çocuklara ilk Öğretilen şey, Kur'ân-ı Ke
rîm olmuştur.
Kur'ân'ın çeşitli kıraat vecihlerini konu edinen Kıraat Hmi ile,
Kur'ân kelime ve harflerinin doğru telâffuzunu konu edinen Tecvîd ilmi
ortaya konulup, bu ilimlere dair eserler yazılıncaya kadar, Kur'ân öğre
timi, kıraat âlimleri ve hâhzlar tarafından ağızdan ağıza ve fasılasız ola
rak nesilden nesile nakledilerek gerçekleştirilmiştir. Kur'ân'ın okunma
sıyla ilgili bilgiler, zamanla Kıraat ve Tecvîd kitaplarında toplanarak
muhafaza altına alınmış; hem teorik hem de uygulamak olarak başlan
gıcından günümüze kadar öğretime aralıksız devam edilmiştir.
IV- KUR'ÂN ÖĞRETİMİNDE METOT
A) Giriş
B) Okul İdaresinin Görevleri
C) Kur'ân Öğretmeninin Görevleri
D) Kur'ân Öğretim Teknikleri
E) Makam île Kur'ân Okuyabilmek
A) Giriş
Bundan Önceki bahiste de ifade edildiği gibi, Kur'ân öğretimi

müslümanlar üzerine farz-ı kifâyedir1. Bir toplum içinde bir grup
müslümanın Kur'ân öğrenmesi, okuması, ezberlemesi ve öğretmesi
2. Bu bakımdan bu yüce kitabın, Allah katından geldiği şekilde
gerekir1
korunması ve okunması müslümanlann en önemli görevlerinden birisi
olmaktadır.
Kur'ân'la ilgi ve bağlantı kurmak da, Önce onu okumayı öğrenmek,

sonra da anlamakla'mümkündür. Bunu sağlamak ve devam ettirmek
içindir ki, Kur'ân okumak, dinimizde bir ibâdet olarak kabul edilmiştir.
Yüce Allah, kendi Kitabım okuyanları övgüyle anmış, onlara büyük
mükâfatlar vaad etmiştir3.
1 Zerkeşî, el-Burhân fi Ulûmi'l-Kur'ân, I, 456; Taşköprîzâde, Miftâhu's-Seâde, II, 401;

Dimyâtî, îthâfü Fudalâi'l-Beşer, s. 4; Mehmed Zihnî, Ni'met-İ İslâm, Kitâbü's-Salât, s. 96.
1 Zerkeşî, aynı yer; Süyûtî, el-İtkânfi Ulümi'l-Kur'ân, I, 99.
3 Bkz: Âlü İmrân 3/113; Enfâl 8/2; Fâhr 35/29-30.
Peygamberimiz (sav) de: "Şu Kur'ân'ı öğreniniz. Muhakkak ki onu

okumakla, her harfine bedel olarak, on sevapla mükâfatlandırılırsınız"4.
"Kur'ân'ı okuyunuz. Şüphesiz ki o, (kıyâmet gününde) sahibine şefaatçi olarak
gelecektir"5 buyurmuştur. Kur'ân öğrenimi böylesine önemlidir.
Memleketimizde Kur'ân öğretimi camiler, Kur'ân Kursları, İmam-
Hatip Liseleri, İlahiyat Meslek Yüksekokullan ve İlahiyat Fakültelerin
de yapılmaktadır.
Bilindiği üzere her derste olduğu gibi, Kur’ân-ı Kerîm dersinde de,
iyi bir müfredat ile ders saatlerinin yeterli olması yanında, idareci-
öğretmen-Öğrenci-veli ve ders araç gereç ilişkisi ve işbirliği büyük
önem taşır. Üstün başarı ancak bu zinciri oluşturan halkaların mü
kemmel olmasına bağlıdır.
B) Okul İdaresinin Görevleri
1. Okul yönetimi, her şeyden önce, okul binasının sağlıklı, düzenli

ve yeterli olmasını sağlamalıdır. Bilhassa Kur'ân derslerinin rahatlıkla
yapılabileceği özel sınıfların düzenlenmesi; bu sınıfın sıra ve Mushaf-
larla birlikte, imkân ölçüsünde teyp, televizyon, video, bilgisayar vb.
araç gereçle donatılarak bir laboratuvar haline getirilmesi çok faydalı
olur. Eğer böyle bir düzenleme imkânı bulunmuyorsa, her dershaneye
bir Mushaf dolabı ve yeteri kadar Mushaf temin edilmeli, aynca Kur'ân
öğretmenlerinin emrine de birer teyp tahsis edilmelidir.
2. Okul yönetimi, Kur'ân dersleri için, bu konuda daha başarılı ve

hâfız öğretmenleri görevlendirmeli; bilhassa ilk sınıflarda bu hususa
çok dikkat etmelidir. Çünkü bu derste, başlangıçta sağlam temel atmak
çok önemlidir.
4 Dârimî, FedSİlü'l-Kur'ân, 1. Bu mealde başka bir hadis için bkz: Tirmizî, Fedâilü’l-
Kur'ân, 16.
5 Müslim, Salâtü'l-Müsâfirîn, 252.
KUR'ÂN ÖĞRETİMİNDE METOT 47
3. Ders dağıtımında, idarecilerin -görevleri sebebiyle dersleri aksar

tabile celderinden- Kur'ân dersi almamaları uygun olur (dersler aksa-
tılmıyorsa mesele yoktur). Ayrıca, yine ders dağıtımında, öğretmenler
arasında eşitliği sağlamayı düşünmek yerine, bu derse, mutlaka ehil
kimseleri görevlendirmek gerekir.
4. Kur’ân dersleri, mümkün olduğu kadar, her güne birer saat ser-
piştirilmeli ve özellikle sabah saatlerine konulmalıdır.
5. Yine imkânlar ölçüsünde ve bilhassa orta kısmında sınıf mevcut

ları az tutulmalı, öğrenci sayısı 25-30'u geçmemelidir.
6. Aynı sınıflara giren Kur’ân öğretmenleri sık sık bir araya geti
rilmeli, metot ve uygulama birliği sağlamalarına yardımcı olunmalıdır.
7. Çevredeki Kur'ân Kurslarıyla irtibat kurulmalı, oradaki öğrenci
lerin, İmam-Hatip Liselerine yönlendirilmeleri sağlanmalıdır.
Ayrıca, öğrencilerin, bilhassa yaz tatillerinde bu kurslardan fayda

lanmaları teşvik edilmelidir. Müftülükle işbirliği yapılarak, gerek
Kur'ân Kursu öğretmenlerinden, gerekse kıraati düzgün din görevlile
rinden, hafta sonu ve yaz kursları düzenleyerek, öğrencilerin yararlan
dırılması yollanna gidilmelidir.
8. Bir ön elemeden sonra, velilerin de davet edileceği bir toplantı

da, öğrenciler arasında Kur'ân okuma yarışmaları düzenlemek ve bunu
her yıl tekrarlayarak gelenek haline getirmek de faydalı olur. Bunun,
öğrenciyi Kur’ân okumaya teşvik, toplum içinde okuma alışkanlığı
kazandırma, velilerin ilgisini çekme ve çevreye canlılık kazandırma...
gibi birçok faydası vardır.
9. Okul yönetimi, öğretmenlerle yakın ilgi kurup onların problem

lerine sahip çıkmalı, onlara destek ve moral kaynağı olmalıdır. Ayrıca
öğrenciler üzerinde ölçülü bir disiplin sağlamalı ve öğrenci velileriyle
de diyalog halinde bulunmalıdır.
10. Yine okul idaresinin, aynı yerleşim alanındaki diğer liselerde

Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi öğretmenleri arasında, hafız veya meslek
derslerine yetenekli olanlarını, imkân ölçüsünde, İmam-Hatip Lisesine

transfer etme yollarını araması da çok yerinde olur.
C) Kur'ân Öğretmeninin Görevleri
Şüphe yok ki, insanların başarılarında ve toplumların gelişip iler

lemesinde öğretmenlerin büyük payı vardır. Toplumlar, onlara verilen
değer ölçüsünde kalkınabilmişlerdir. Öğretmenlerine kıymet vermeyen
milletlerin kalkınması kesinlikle mümkün değildir. Çünkü öğretmen,
kalkınmayı sağlayacak olan insanı yetiştirir. İyi insan yetiştirmeden de
kalkınma sağlanamaz. Bu bakımdan, öğretmenlere ne kadar değer ve
rilse yeridir.
Öğretmenlerimizin başarılı olması için şu hususlara dikkât etmele
ri uygun olur:
1. Öğretmen, kendisini iyi yetiştirmeli ve dersteki yeterliliğiyle öğ
rencisine güven vermelidir. Kur'ân öğretmenliği için kendini yeterli
görmüyorsa, işi ehline bırakmalıdır.
Bu dersi yazılısı olmayan, hazırlık gerektirmeyen, kolay ve dinlen

dirici bir ders olarak görmek doğru değildir. Aslında bu, en zor ve yo
rucu derslerden biridir. Kur'ân dersinde yorulmayan bir öğretmen,
dersi hakkıyla işlemiyor demektir.
2. Öğretmenin, kendisini ve dersini öğrenciye sevdirmesi gerekir.
Kendisini sevdirmek için ihlâslı, ağırbaşlı, güler yüzlü, dürüst, âdil ve
güvenilir bir kişiliğe, örnek bir hayata sahip olmalıdır.
Dersi sevdirmede de, olumlu kişiliği ile birlikte, Kur'ân’ın faziletle

riyle ilgili âyet ve hadislerden, bu dersteki başarının diğer dersler üze
rinde olumlu etkisi olacağından, toplumun bu konudaki beklentilerin
den... bahsedilir.
Dersten soğutmamak düşüncesiyle, öğretimde umursamazlığa va

ran aşırı hoşgörü ve bol not vermek, çârelerin en kötüsü ve zararlısıdır.
- KUR'ÂN ÖĞRETİMİNDE METOT 49
Nasıl ki iyi yetişmemiş bir hekime canımızı emanet etmiyorsak, Kur'ân

hususunda da aynı duyarlılığı göstermek gerekir.
3. Öğretmenin kılık kıyafeti de düzgün olmalıdır. Ayrıca öğretmen
aksi, huysuz, yüzü gülmez ve alaycı olmamalıdır. Kibirli ve öğrencisi
nin kişiliğine saygı göstermeyen öğretmen sevilmez. Sınıfa saygı telkin
edemeyen, bir hali bir halini tutmayan, sözünde durmayan, plânsız ve
programsız öğretmen başarılı olamaz. Sık sık ders konusu dışına çık
mak, başkalarını çekiştirmek, çok konuşmak, derse hazırlıksız girmek...
gibi hususlar da, öğretmenin saygınlığını kaybettiren davranışlardır.
4. Öğretmen, her öğrencisine değer vermeli ve onlara bunu hisset
tirmelidir. Öğrencilerin en küçük başarılan bile takdir edilmelidir. On
larla kesinlikle alay edilmemelidir. Öğrencinin ismi ve fizikî yapısı şaka
konusu yapılmamalıdır. Dersle ilgili olmayan hataları, sınıf içinde azar
lanarak değil, özel olarak söylenmelidir. Her türlü suale ve tenkide açık
olmak, öğrenciyi anlayışla karşılamak gerekir.
Başarısız öğrencilere daha çok ilgi gösterilmeli, mümkünse, bu işin

manevî ecri düşünülerek, ders dışında yetiştirici kurslar düzenlenmeli
dir. Ayrıca, üstün başarılı öğrencilere de, yönlendirici ilgi göstermek
faydalı olur.
5. Öğretmen, sınıfın disiplininden kendisi sorumlu olmalı, çok za
rurî olmadıkça ve idarenin bilmesini gerektirecek bir durum bulunma
dıkça, disiplinsizlikleri okul yönetimine havale etmemelidir. Bir öğren
ci için bütün sınıf cezalandırılmamalıdır. Önleyici disipline önem ve
rilmelidir. Sınıfta "gazete okuyor" gibi yapıp, daha sonra kopya yaka
lamak uygun değildir. Bunun yerine, öğrenciye, kopyaya razı olunma
dığı ve onların sürekli kontrol altında bulundurulduğu hissettirilmeli-
dir.
Suç işlendiğinde, cezanın mutlaka verileceği kanaati sınıfa hâkim

kılınmalı; ancak verilecek ceza, suça uygun olmalıdır. Ayrıca verilen
cezanın sebebi, öğrenci tarafından anlaşılmalıdır. Öfkeli iken not ver-
50
inekten ve öğrenciyi cezalandırmaktan kaçınmalı, adaletten ayrılmama

lı, herkese eşit davranmalıdır.
6. Öğrencilerin başarılarını değerlendirmede ve ödev vermede in
saflı olunmalıdır. Ödev; öğrencilere, sınıfta veya evde, üzerinde çalış
maları için verilen konu, problem, iş, vazife demektir. Öğrencilerin
bilgi ve becerilerini artırmak, boş zamanlarını faydalı bir şekilde değer
lendirmelerini sağlamak, sorumluluk, tertip ve düzene alıştırmak ve bir
şeyler yapabildiklerini görerek kendilerine olan güvenlerini artırmak...
vb. gayelerle ödev verilir.
Ödevler; işlenen konular üzerinde alıştırma yapma, düşünmeye ve
araştırmaya yöneltme ve kabiliyetleri geliştirme amaçlarından birisiyle
ilgili olmalıdır. Ödev verirken, öğrencinin zaman ve imkânı göz önün
de bulundurulmalı ve ilgili kaynak veya kaynaklar mutlaka verilmeli
dir. Ödev, dersle ilgili olmalı, öğrenci faydasına inanmalı, konu açık ve
net olmalı, öğrencinin ilgisini uyandırmalı, uzunluğu iyi ayarlanmalı
ve öğrencinin kabiliyet ve seviyesine göre verilmelidir.
Öğretmen, ödevin bizzat öğrenci tarafından yapılıp yapılmadığına
dikkat etmelidir. Aynca, kopyacılığı önlemek için de, değişik konuların
dağıtılması faydalı olur. Ödevler, aradan fazla zaman geçirilmeden:
konu, düzen, muhteva, kaynak, imlâ ve kendi emeği olup olmadığı...
yönlerinden dikkatle incelenip değerlendirilmeli ve tetkik edilen Ödev,
öğrenciye iade edilmelidir. Ödevlerin de başarı notuna katkısı olmalı
dır.
7. Öğretmen, sürekli olarak kendisini yenilemelidir. İlim ve kültü
rünü arttırmahdır. Metodunu her yıl yeniden gözden geçirmelidir. Bu
konuda öğrencilerin görüşü de alınabilir: "Kur'ân derslerinden mem
nun musunuz? Dersi daha faydalı hale getirmek için neler yapabiliriz?
Önerisi olan var mı?" şeklinde sualler yöneltip (yazılı veya sözlü ola
rak) onların da görüşünü almak son derece faydalıdır. (Bunu yaparken,
tenkitleri hoşgörü ile karşılamanın ve görüş bildiren öğrencilerin fikir
lerine saygı göstermenin gerekli olduğu da unutulmamalıdır).
8. Öğretmen, öğrenci velileriyle de irtibat kurmalı, bilhassa başarı

sız öğrencilerin velileriyle mutlaka görüşmelidir.
Ayrıca öğretmen, toplumun bir parçası ve aydın bir üyesi olduğu

nu unutmamalı, mevzuat çerçevesinde, toplumuna yararlı olmanın
yollarını aramalıdır. Bütün bu davranışlarında da Allah rızasını gaye
edinmelidir.
9. Öğretmen, okul idaresi ve diğer meslektaşlarıyla iyi ilişkiler ve

uyum içinde olmalıdır. Ayrıca, özlük hak ve görevleriyle ilgili kanun,
tüzük, yönetmelik vb. mevzuatı Öğrenip takip etmelidir.
10. Başarıda huzurlu bir yuvanın da büyük rolü vardır. Öyleyse
öğretmen, çoluk-çocuğunu da ihmal etmemeli, yakınlarıyla olan bağla
rını canlı tutmalıdır. Ayrıca her yıl, bir süre, bulunduğu yerden uzakla
şarak tatil yapmalıdır.
D) Kur'ân Öğretim Teknikleri
Konumuzun bu bölümünde, Kur'ân öğretiminde göz önünde bu

lundurulması gereken esaslar üzerinde duracağız. Bunları da üç grupta
toplayarak yüzünden okuma, ezber ve tecvîd başlıklarıyla inceleyece
ğiz.
Ancak bunların ayrıntısına geçmeden önce, konunun esasım orta

ya koymakta fayda vardır. Şöyle ki: Kur'ân-ı Kerîm, "semâ" ve "arz"
yoluyla öğrenilir ve öğretilir. "Semâ" işitmek, dinlemek demektir.
Kur'ân'ı, hocanın okuyup, öğrencinin dinlemesidir. "Arz" ise sunmak
demektir. Öğrencinin hocaya okuması anlamındadır. Bu bakımdan
yüzünden okuma, ezber ve tecvîd derslerinde, önce öğrencinin hocası
nı dinlemesi, sonra da işittiklerini, öğrendiklerini hocasına sunması
esastır.
a) Yüzünden Okuma
1. Kur'ân-ı Kerîm'i yüzünden okuma, bu dersin temelidir ve baraj

olarak düşünülmelidir. Bu bakımdan, tecvîd bilgisi ve ezberi iyi olsa
bile yüzünden okuması düzgün olmayan öğrenciye geçer not verilme
melidir. Tecvîd bilgisi ve ezber, ileride telâfi edilebilir; ama yüzünden
okuma eksikliğini -bir hocanın gözetimine ihtiyaç olduğu için- telâfi
etmek daha zordur.
2. Her öğrencinin, derse Mushaf'la gelmesi sağlanmalıdır. Mushaf-
ların korunması için de, her dershaneye bir dolap temin edilmesi uy
gun olur. Ayrıca, mümkün olduğu kadar, öğrencilere mealli Mushaf
okumaları tavsiye edilmeli; böylece onların, Kur'ân’ın mânâsıyla da
karşılaşmalarına zemin hazırlanmalıdır. Bu bakımdan, Öğrencilerin
ders kitaplarına konulan Kur’ân metinleri yerine, doğrudan Mushaf'tan
okumaları daha yararlı olur.
3. Kur’ân’a ilk başlayan öğrencilere, tecvîd kaidelerinden bahse-
dilmemeli, ancak, okuyuşu tecvîde uygun olarak öğretilmelidir. (Mese
lâ kalkale, ihfâ, idğâm, iklâb vb. yaptırılmalıdır).
Aynı şekilde, daha ilk başta, harfleri düzgün çıkarmasına (Özellikle

harflerini kendi mahreçlerinden çı
karmasına) dikkat edilmelidir.

Öğrencinin yanlışı, alışkanlık haline gelmeden düzeltilmelidir. Ya
pılacak müsamaha, aslında öğrencinin aleyhine olmakta ve iyice kökle
şen hataları düzeltmek, hem öğrenci hem de hoca için güç olmaktadır.
Ancak bunda aşın gitmekten ve öğrenciyi ümitsizliğe ve çıkmaza sok
maktan da kaçınılmalıdır.
Kur'ân alfabesini iyice öğrenen talebeyi, hemen Kur’ân'ın başından
başlatmak daha kolay ve öğretim açısından daha uygun bir yöntemdir.
Böylece öğrenci, Kur'ân'ı okuyabilme sevinciyle daha başarılı olur.
Ayrıca namazda okunan dualarla, kısa sûrelerin tedricî bir şekilde

tâlim üzere okutulmasında fayda vardır. Böylece Öğrencilerin mehâric-i
hurûfa yatkınlığı sağlanmış olur. Bunları koro halinde okutmada da
kolaylık vardır6. Ancak topluca okutmakla yetinilmemeli, mutlaka her
öğrenciyi teker teker dinlemelidir.
4. Her öğrenci, psikolojisi ve kabiliyetleri yönünden iyi tanınmalı
ve seviyesine göre hareket edilmelidir. Okuyuş durumlarına göre öğ
rencileri gruplandırmak, her gruba bulunduğu düzeye göre muamele
etmek uygun olur. Meselâ okuyuşu çok zayıf olanlara, tilâvetin incelik
lerinden bahsedilmez. Fakat kıraati, sınıf seviyesine göre yüksek olan
öğrencilere, nasıl olsa bunların durumu iyidir, deyip geçmek yerine,
onlardan da tilâvetin inceliklerini (ses vurgusu, dudak tâlimi vb.) iste
mek daha faydalı olur. Bu sayede hem bu öğrencilerin seviyesi daha da
yükselir, hem de henüz bu incelikleri uygulayamayacak durumdaki
öğrencilerde de, hiç olmazsa bu konular hakkında kulak dolgunluğu
sağlanmış olur.
5. Yüzünden okutulacak yer (semâ-arz metodu gereği), önce öğ

retmen tarafından okunmalı, telâffuzu zor olan kelimeler birkaç defa
okunup tekrarlanmalı, daha sonra da, önce kıraati düzgün olan öğren
cilere, zaman ölçüsünde de diğer öğrencilere okutulmalıdır. Ertesi der
se de bu sayfaya çalışıp gelmeleri, mümkünse, sayfanın mealini de
okumaları tembih edilmelidir.
6. Ertesi gün, o sayfayı öğretmen yeniden okumalı ve belli bir sıra

gözetmeden, öğrencilere okutmalıdır. Her öğrenciye, normal okuyuşla
yarım sayfa okunabilecek zaman kadar bir süre ayrılmalıdır. Öğretmen
6 Öğretim maksadıyla Kur'ân öğrencilerine koro halinde alıştırma yaptırmak mümkün

olmakla birlikte, birkaç kişinin bir araya gelerek koro halinde Kur'ân okumaları ve
bunu insanlara dinletmeleri doğru değildir. Anlaşılması için okunması gereken İlâhî
kelâmı, şarkı, türkü gibi okunup dinlenen bir mûsikî parçası haline getirmek caiz gö
rülemez.
54
sınıfta gezinmeli ve hataları, öğrencinin yanında, yakınında düzeltme

lidir.
7. Sınıfı dikkatli tutmak için, mümkünse hatalar, dinleyici öğrenci
lere tespit ettirilmeli; ancak öğretmen tarafından doğru okunuşu göste
rilmelidir. Eğer hatalar, herhangi bir öğrenciye düzelttirilmeye çalışılır
sa, bunun faydadan çok zararı olur. Çünkü hatayı düzeltmeye çalışan
öğrenci hakkıyla düzeltme yapamayabilir veya o da hata yapabilir,
sonunda da kargaşa doğar.
8. Okunan sayfa üzerinde, o zamana kadar gösterilen tecvîd konu
larının tahlili ve tekrarı yaptırılmalıdır.
9. îşlek ve süratli bir okuyuş kazanması için, öğrenci sürekli ve
çokça Kur’ân okumaya teşvik edilmeli, bilhassa ikinci sınıftan itibaren
ev ödevi olarak yılda bir hatim indirmeleri sağlanmalıdır.
10. Fırsat buldukça ve tercihen (okuyuşta üslup birliğini sağlamak
için) Türk hâfızlardan olmak üzere, Kur’ân'ı düzgün okuyanların
kıraati teyp, video, cd, vcd vb. cihazlardan dinletilmeli; ayrıca öğrenci
lerin, yakın çevrede okuyuşu iyi olan hafızlardan istifade etmeleri teş
vik edilmelidir.
Bundan başka öğrencilere, toplum içinde Kur'ân okuma alışkanlığı
kazanmaları için cami veya mescidlerde uygulama yaptırılmalıdır.
Bu konuda son olarak, not vermede, ses ve makama fazla itibar

edilmemesi gerektiğine de işaret edelim.
b) Ezber
1. Ezberde, kemiyetten çok keyfiyet önemli olmalıdır; yani öğren

cinin çok fakat çürük ve hatalı ezber yapması yerine, az ama sağlam
ezber yapmasına dikkat edilmelidir. Ezberlerin, namazda okunabilecek
şekilde sağlam ve yanlışsız olması esas alınmalıdır. Bilhassa, yüzünden
okumada belirli bir mesafe alınmadan ezber yâptınlmamalıdır.
KUR’ÂN ÖĞRETİMİNDE METOT 55
2. En az bir gün önceden, ezber yeri, öğretmen tarafından ezbere

okunmalı, telâffuzu zor olan yerlere ve yapılması muhtemel hatalara
dikkat çekilmelidir.
Ayrıca secâvendlerin izahı da yapılmalı, vakf ve ibtidâ yerleri gös

terilmelidir.
Daha sonra burası, iyi okuyanlardan başlanmak üzere, birkaç öğ

renciye daha okutulmalıdır.
3. Ezber yerinin tecvîd tahlilleri yaptırılmalı, bilhassa tutulması

veya çekilmesi gereken yerlere ayrıca işaret edilmeli, varsa (teshil, imâ
le, işmâm, sekte vb.) Özelliği olan kelimelerin uygulaması gösterilmeli
dir.
4. Öğrenciye ezber tekniğini de önceden anlatmak gerekir. Ezber
leme usûllerinden birisi de şöyledir: Ezberlenecek yer, önce yüzünden
birkaç defa düzgünce okunarak, iyice işlek hâle getirilir. (Öğrencinin
seviyesi müsaitse, âyetlerin mânâlarına da dikkat etmesi tavsiye edilir).
Sonra baştan bir bölüm (bir âyet veya bir iki satır) ezberlenir, sonra
ikinci bölüme (âyete veya satırlara) geçilerek, ezberlenir. Bundan sonra
birinci ve ikinci ezberlenen yerler, birlikte ezberden okunur. Buna,
üçüncü bir kısım ezberlenerek ilâve edilir. Ve birinci, ikinci ve üçüncü
olarak ezberlenen yerlerin tamamı ezbere okunur. Bu şekilde ilâvelerle
(ama hep başa dönerek) ezberlenecek yer bitirilir.
Ezberlerin, en az bir gün önceden yapılıp, ertesi gün tekrar edilme

si daha faydalı olur; günübirlik yapılan ezberler kalıcı olmamakta, tek
rar edilmezse çabuk unutulmaktadır.
5. Ezber yapılacak yerin metin ye meali, bir deftere, ev ödevi ola

rak önceden yazdınlmalıdır. Bu sayede Öğrencilerin yazısı ilerler,
Kur'ân'ın kendine mahsus yazı şekli (Resmü'l-Mushaf) öğrenilmiş olur.
Ezberlerin mânâlarına vâkıf olunur ve en önemlisi de, öğrenciden ezber
dinlerken, yaptığı hatalar, öğretmen tarafından (kelimenin altı veya
56
üstü çizilerek) deftere işaretlenir. Böylece öğrenci hatasını görür ve

düzeltme imkânını bulur.
Ancak, ezberlenecek yerin Mushaf'tan ezberlemesi tavsiye edilme
lidir. Bu şekilde ezber yerinin Mushaf'taki yeri ve resmi de, öğrencinin
hafızasına yerleşmiş olur. (Defterden ezberlenmesi durumunda, öğren
ci bazı yerleri yanlış yazabilmekte ve hâliyle yanlış ezberlemektedir).
6. Mümkünse bütün ezberler, her öğrenciden teker teker dinlen

melidir. Gerektiğinde, öğretmen fedâkârlık yaparak, ders dışında da bu
konuya zaman ayırabilmelidir.
7. Dinlemede zaman kazanmak ve kolaylık sağlamak için ezberler,
hadr (hızlı okuyuş) tarzıyla alınabilir. Ancak bu tarz okuyuşta, tecvîd
kurallarından tâviz verilmemelidir.
8. Öğrencilerin, öğretmene dinletmeden Önce, sınıf içinde iyi oku
yanlara ve birbirlerine ezberlerini dinletmeleri de tavsiye edilmelidir.
9. Sıhhatli bir değerlendirme için, not defterinden ayrı olarak, dü
zenlenecek bir sımf listesinde, her ezberin puanlamasını yapmak uy
gun olur. Bu konuda, her ezber için belli işaretler koymak yerine, tam
puan üzerinden her ezber için bir not (puan) takdir etmek, bizce daha
sağlıklı bir değerlendirme tarzıdır.
10. Eski ezberlerin, yeni ezberlerin arasına serpiştirilerek tekrar et
tirilmesi faydalı olur. Öğretim yılı başında veya sonunda tekrarlatmak
da düşünülebilir.
c) Tecvîd
1. Tecvîd bahisleri, Öğrencilere, öncelik ve çok kullanılış sırasına

göre öğretilmelidir. Meselâ bizce, tenvîn ve sakin nûn’un hükümleri,
medd bahsinden önce anlatılmalıdır. Çünkü öğrenci, med işaretini
görerek bunları -muttasıl mı, munfasıl mı, lâzım mı olduğunu bilme
den de- uzatabilir; ama idğâmın, ihfânm, iklâbın... vb. kaidesini bilme
den, bunları yeterince uygulayamaz.
2. Yeni bir tecvîd konusu anlatılmadan önce, bir evvelki konunun,

öğrencilere sualler yöneltilerek tekrar ettirilmesi uygun olur.
3. Yeni konuyu önce öğretmen anlatmalı; daha sonra da öğrencile
re tekrar ettirmelidir. Konuyla ilgili çokça misâl verilmeli ve mümkün
se onlardan da yeni örnekler bulmaları istenmelidir.
4. Ezber ve yüzünden okunan yerlerde, öğrencilere, yeni anlatılan

konuyla ilgili tecvîdler tespit ettirilmeli ve uygulaması yaptırılmalıdır.
5. Konu ile ilgili harfler (meselâ ihfâ harfleri, şemsî harfler vb.)
beyt halindeki şekli ile belletilmelidir; bu şekilde bunların akılda kal
ması ve istenildiğinde sayılması daha kolaydır. Ayrıca tarifler de Arap-
ça-Türkçe olarak öğretilmelidir.
6. Konular, kendi ıstılahları ile öğretilmelidir. Bilindiği gibi her il

min, kendine has yerleşmiş, anlam kazanmış belli ıstılahları vardır.
Tecvîd ilminde de böyledir. Bunları Türkçe karşılıklarıyla öğretmek,
öğrenciyi, ileride, bu ilimle ilgili eserleri anlamada güçlüğe düşürebilir.
7. Klâsik tecvîd bilgilerinin yanında, öğrenciye Kur'ân tarihi,

Kur'ân'm dili, yazısı, secâvendler, hizib, cüz vb. konular hakkında da
bilgi vermek gerekir.
8. Zaman kaybım önlemek ve daha çok uygulama yapma imkânı

sağlamak için, tecvîd konularım, Öğrenciye yazdırmak yerine, iyi hazır
lanmış bir kitaptan takip ettirmek daha uygun olur.
9. Her dönemde bir defa olmak üzere, nazarî tecvîd bilgilerinden
yazılı imtihan yapmak da faydalı olur.
10. Bütün bunların yanında, öğrencilere Kur'ân okuma âdâbından
bahsedilmeli, Kur'ân sevgisi aşılanmalı, bu İlâhî Kelâmı düzgün oku
manın ve anlayıp uygulamanın önemi ve değeri anlatılmalı ve Kur’ân'a
karşı görevlerimizden bahsedilmelidir. Bunun da başarıya önemli öl
çüde katkısının olacağı muhakkaktır.
58
E) Makam İle Kur'ân Okuyabilmek
Kur'ân-ı Kerîm'in makam ile okunup okunmamasıyla ilgili görüş

ler hakkında üçüncü bölümde bilgi verilmiştir. Burada üzerinde duru
lacak husus, Kur'ân'ı makam ile okuyabilme konusudur. .
1. Kur'ân'ı güzel okuyabilmek için, Önce Kur'ân'ı iyi bilen bir ho
canın rehberliğine ihtiyaç vardır ki buna Tecvîd ilminde "fem-i
muhsin78" denir.
"Fem-i muhsin"; Kur'ân tilâvetini kurallarına uygun olarak en gü

zel tarzda icra eden üstat demektir. Uzman hoca veya hocalardan ders
alarak kendini yetiştiren ve sonra da mükemmel bir üslûp ve edâ ile
Kur'ân'ı okuyan ve okutan kimseye mukri / üstat / fem-i muhsin denir9.
Kur'ân'ı güzel okuma sanatı, sayısız tekrar ve alıştırmalarla uzun
süreçte elde edilir. Bu alıştırmalar her sanat dalında olduğu gibi bir
öğretmenin gözetiminde başlar ve devam eder9.
2. Tecvîd kurallarına uyarak Kur'ân okuyan herkes, Kur'ân'ı güzel
okumuş olur.
Bunu bir de makam ile süslemek isteyenler, öncelikle güzel ve kali
teli bir sese sahip olmalıdır. Ancak ses, Allah vergisidir. Herkesin sesi
de bir olmaz. Bununla birlikte sesini iyi kullanmasını bilen her Kur'ân
okuyucusu, kendisini dinletebilir.
3. Makam ile Kur'ân okuyabilmek için, bu konuya yatkın olmak
lâzımdır. Yani makam yapabilme yeteneğinin bulunması gerekir. Al
lah, insana farklı farklı yetenekler vermiştir. Önemli olan, insanın kendi
yeteneğini veya yeteneklerini keşfedebilmesi, farkına varabilmesi ve bu
alanda çalışmasıdır.
7 "Fem" ağız, "muhsin" iyi, güzel, mükemmel yapan kimse demektir.

8 Bkz: Mehmet Ali San, Kur'ân-ı Kerîm'i Güzel Okuma Tekniği ve Kuralları, s. 31 vd.
9 San, age, s. 31.
Bununla beraber tekrar vurgulayalım ki, tecvîd kurallarına uyarak

Kur'ân okuyan herkes, güzel okuyor demektir.
4. Güzel Kur'ân okuyabilmek için, tilâveti güzel olan kimselerden
bol bol Kur'ân dinlemek gerekir. Bilhassa kaset, cd ve benzerinden
dinlerken, okuyanla birlikte (onun sesini bastırmadan) okumalı, onu
(geçici olarak) taklit etmeye çalışmalıdır.
Ancak bu konuda iki hususa dikkat etmelidir. Birincisi: Okuyuşu

Örnek alınacak kimsenin seçimidir ki bunu, konunun uzmanı olan ho
calardan sormak gerekir. Çünkü sesi sedası hoşa giden nice okuyucu
vardır ki, Kur'ân tilâvetinde yetersizdir. İkinci husus ise, örnek alınacak
kimsenin kopya edilmemesidir. Yani onun kıraatim tıpatıp taklit et
memelidir. Hiçbir taklit aslının yerini tutmaz. Burada yapılacak şey,
taklit değil, özümsemek, kendine mâl etmektir.
5. Güzel Kur'ân okumak için çokça alıştırma yapmak, tekrar tekrar

okumak gerekir. Okunacak aşır üzerinde önceden çalışma yapılır.
Tecvîdleri gözden geçirilir. Mânâsı öğrenilir. Durulacak ve başlanacak
yerler tespit edilir. Telâffuzu zor olan yerler daha fazla tekrar edilir.
Sesin nerede yükseltilip nerede düşürüleceği kararlaştırılır. Buna göre
çalışılır.
6. Başlangıçta, kısa aşırlar üzerinde çalışma yapmalıdır. Yeterli ha
zırlıktan sonra, önce sayısı az olan cemaat huzurunda, daha sonra ka
labalık cemaate okunmalıdır. Zaman içinde daha uzun aşırlar hazırla
nıp okunur.
7. Okunan Kur'ân’ın Allah katında makbûl ve dinleyenlere tesirli
olabilmesi için ihlâs şarttır. Okunanın Allah Kelâmı olduğunu bilmek
ve Allah rızası için okumak lâzımdır. Gösteriş yapmamalıdır.
8. Kıraata aslâ şarkı ve türkü nağmeleri katmamalıdır. Ses ve nefes

gösterisi yapmamalıdır. Mütevazı olmalıdır.
9. Bu işte uzman olmak isteyenlere mûsikî kurslarına gitmesi, ses
ve makam eğitimi alması da tavsiye edilir. Buna imkân bulamayanlar
60
makamlarını bilerek klasik İlâhiler öğrenmelidir. Meselâ birkaç tane

rast, birkaç tane hicaz, birkaç tane uşşak, hüzzam, segah, sabâ... gibi
İlâhiler öğrenip icra etmelidir.
10. Ayrıca bu kitabın üçüncü bölümünde yer alan "Dudak tâlimi"
ve "Temsilî okuma esasları"nı iyice öğrenip uygulamak lâzımdır.
Yukarıdaki maddelere bakarak, ümitsizliğe ve yılgınlığa düşme
mek gerekir. Kur'ân'ı makam ile okumak kolay değildir; fakat zor da
değildir. Azmeden başarır.
Tekrar ifade edelim ki, tecvîd kurallarına uyarak Kur'ân okuyan
herkes, güzel okuyor demektir. Tecvîd kurallarını Öğrenip tatbik etmek
de yetenek işi değildir; isteyen herkes yapabilir.
ÖZET
(Kur'ân Öğretiminde Metot)

Kur'ân öğretiminin yapıldığı kuramlarda, kuram yönetimiyle
Kur'ân öğretmenine önemli görevler düşmektedir.
Her derste olduğu gibi, Kur'ân-ı Kerîm dersinde de, iyi bir müfre
dat ile ders saatlerinin yeterli olması; idared-öğretmen-öğrenci-veli ve
ders araç gereç ilişkisi ve işbirliği büyük önem taşır. Üstün başan ancak
bu zinciri oluşturan halkaların mükemmel olmasına bağlıdır.
Öğretim yapılan kurumun yöneticileri öncelikle gerekli alt yapıyı
hazırlamalı; gereken araç ve gereçleri temin etmelidir. Hem öğretmen
hem de öğrenciler için temiz, bakımlı ve huzurlu bir ortam sağlanmalı
dır.
Kur'ân öğretmeni de yaptığı işin kutsiyetini kavramış olarak, bu
konuda her türlü fedâkârlığa katlanmalıdır. Öğretmek için, önce iyi öğ
renmek gerekir; varsa bu alandaki eksikliklerin giderilmesine çalışmalı
dır. Öğretmen, öğrenciye karşı iyi bir örnek oluşturmalı, onlara adâlet
ve şefkatle muamele etmeli; hem bilgisiyle hem de davranışlarıyla gü
ven vermelidir.
Kur'ân talebesi de Allah'ın Kitabını öğrendiğinin bilincinde olarak
onu en iyi şekilde öğrenmeye çalışmalıdır. Bunun yarımda meal ve tef
sirler yardımıyla mânâsına da vâkıf olmaya gayret edip gereğiyle amel
etmelidir. Hocasına sevgi ve saygıda kusur etmemeli, gerekirse bu ko
nuda başka hocalardan da istifade etmelidir. Çevresindeki insanları da
Kur'ân Öğrenmeye özendirmelidir.
Kur'ân öğretiminin yüzünden okuma, tecvîd ve ezber üçlüsünden
oluştuğu göz önüne alınarak, bunların her birine gereken önem verilme
li; ayrıca Öğrencilerin toplum içinde (câmi vb) uygulama yapması sağ
lanmalıdır.
Kur'ân'ı güzel okuyabilmek için, önce Kur'ân'ı iyi bilen bir hocanın
rehberliğine ihtiyaç vardır. Bunun yarımda tilâveti güzel olan kimseler
den bol bol Kur'ân dinlemek ve çokça alıştırma yapmak gerekir. Şunu
da ifade edelim ki, tecvîd kurallarına uyarak Kur'ân okuyan herkes, gü
zel okuyor demektir.
V- HÂFIZLIK VE HÂFIZLAR
A) Hafızlığın ve Hafızların Değeri

B) Hafızlığın Tarihçesi
C) İlk Hâfizlar
D) Hafızların Görevleri
A) Hafızlığın ve Hafızların Değeri
Kur'ân-ı Kerîm, Yüce Allah tarafından son peygamber Hz. Mu-

hammed (s av)'e indirilen, mushaflarda yazılan, tevatürle nakledilen ve
tilâvetiyle ibâdet edilen, Arapça mu'ciz kelâmdır.
Kur'ân-ı Kerîm'in i'caz özelliklerinden birisi de onun, günümüze
kadar hiçbir değişikliğe uğramadan gelmiş olmasıdır. Yüce Allah,
Kur'ân-ı Kerîm'i, kıyamete kadar geçerli olmak üzere göndermiş ve:
"Kur'ân'ı biz indirdik, biz; onun koruyucusu da elbette biziz!"1 buyurarak,
onun korunmasını garanti etmiştir. O, diğer semavî kitaplardan farklı
olarak, indirildiği dönemde hem yazılmak hem de ezberlenmek süre
riyle muhafaza altına alınmış ve o günden bugüne kadar, aynı metotla
nesilden nesile intikal etmiştir. Bu hususa şu âyette de işaret edilmiştir:
"Hayır! O (Kur'ân), kendilerine ilim verilenlerin kalplerinde bulunan apaçık
âyetlerdir. Bizim âyetlerimizi zâlimlerden başkası inkâr etmez"1.1
2
1 Hıcr 15/9.
2 Ankebût 29/49. Müfessirlerden bazılan, Kur'ân'ın yazılarak koruma altına alınması
gibi, hafızlar tarafından ezberlenerek de kalplerde koruma altına alındığına bu âyetin
işaret ettiğini ifade etmişlerdir (Zemahşerî, el-Keşşâ/, IH, 209; Kâdî Beydâvî, Envâru't-
Tenzîl, II, 211; Haşan Basri Çantay, Kur’ân-ı Hâlâm ve Meali Kerîm, H, 714; Kur'ân Yolu,
IV, 278). Bu takdirde, bu âyette hafızlığın değeri de vurgulanmış olmaktadır.
64
Müslümanlar Kur'ân-ı Kerîm'i muhafaza etmekle yükümlüdür.

Onun, en sağlam ve güvenilir koruma yollarından birisi de, ezberlen
mesidir. Bu bakımdan Kur'ân'ı öğrenmek ve ezberlemek, farz-ı kifâye
olarak değerlendirilmiştir3. Öte yandan Kur'ân öğretimi, âyet ve hadis
lerle teşvik edilmiş ve Kur'ân ile meşgûliyet, bir ibadet olarak kabul
edilmiştir.
Peygamberimizin, Kur'ân'ın okunması ve ezberlenmesi üzerinde
özenle durduğu, müslümanlar arasında Kur'ân'ı en çok bilenlere en
fazla değer verdiği bilinmektedir. Onun konumuzla ilgili hadislerinden
bazılarının anlamı şöyledir:
"Kim, Kur'ân'ı okur ve onu ezberlerse, (ve helalini helâl, haramım haram
), Allah onu cennete koyar ve akrabasından cehennemlik olan on kişiye
kılarsa45
şefaatçi kılar"3.
"Hafız olup da Kur'ân okuyan kimse meleklerle beraberdir"6.
"Kim Kur'ân'ı okur ve onunla amel ederse, Allah onun anne ve babasına
kıyamet gününde bir taç giydirir ki, bu tacın ışığı, güneş ışığından daha par
laktır"78,
"Kur'ân sahibine: 'Oku ve yüksel! Dünyada tertîl üzere okuduğun gibi
tertîl üzere (tane tane) oku. Şüphesiz senin merteben, okuyacağın son âyetin
yanındadır (her bir âyet karşılığında derecen yükselecektir)' denilir"3.
Enes b. Mâlik’ten rivayet edilmiştir: Peygamber şöyle buyurdu:
- Şüphesiz, insanlardan bir kısmı Allah'ın ehlidir.
- Yâ Rasûlallah, onlar kimlerdir? diye sordular.
3 Zerkeşî, el-Burhân fi Ulûmi'l-Kur'ân, I, 456; Taşköprîzâde, Mifiâhu’s-Seâde, H, 401;

Dimyatı, İthâfü Fudalâi'l-Beşer, s. 4; Mehmed Zihnî, Ni'met-i İslâm, Kİtâbü's-Salât, s. 96.
4 Tirmizî, Fedâilü'l-Kur'ân, 13.
5 tbn Mâce, Mukaddime,16; Dârimî, Fedâilü'l-Kur'ân,!; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I,
148.
6 Müslim, Salâtü'l-Müsâfirîn, 244; Ebû Dâvud, Vitr, 14; Tirmizî, Fedâilü'l-Kur'ân, 13.
7 Ebû Dâvud,Vitr, 14. (
8 Ebû Dâvud, Vitr, 20; Tirmizî, Sevâbü'l-Kur'ân, 18; İbn Mâce, Edeb, 52.
HÂHZLIK VE HÂFIZLAR 65
- Onlar, Kur'ân ehli olanlardır ki, Allah'ın ehli ve O'nun hâs (seç
kin) kullarıdır" buyurdu9.
Sahâbeden Ebû Mûsâ'nın bildirdiğine göre Peygamberimiz şöyle
buyurmuştur: "Şu hususlar Allah’ı yüceltmenin birer şubesidir: Müslüman
yaşlıya ikramda bulunmak, içindekiyle amel hususunda ölçüyü aşmayan ve
ondan uzaklaşmayan Kur'ân hafızına ikramda bulunmak, adaletle davranan
iktidar sahibine ikramda bulunmak1011
.
Buradaki ikram; maddî iyilikte bulunmak yanında, değer vermek,
saygı göstermek, iyilik etmek, selâm vermek, güler yüzle hitab etmek,
güzel davranmak gibi mânâlara gelir. Peygamberimiz bunları, Allah'a
gösterilen saygının bir parçası olarak değerlendirmiştir11.
Peygamberimiz, Tebük seferinde, Mâlik b. Neccâr oğullarının san
cağını Zeyd b. Sâbit'e vermiş ve: "Zeyd, Kur'ân'ı çok iyi bilir; Kur'ân
ise mukaddemdir (öne geçirilir, önde ve önceliği olandır)", buyurmuş
tur12.
Ayrıca o; irşad, imâmet ve yöneticilik görevi vereceği kimselerde,
Kur'ân'ı en çok bilme şartını aramakla, bu konuya verdiği önemi, uy
gulamalarıyla da göstermiş olmaktadır. Bir hadisinde Peygamberimiz
şöyle buyurmuştur: "Cemaate, Allah'ın kitabını en çok belleyip okuyan ve
kıraata en evvel başlamış olan (kıraatta kıdemli olan) kim ise o imam olur"13.
Abdullah b. Ömer şöyle demiştir: İlk muhâcirler, Kubâ'da bir yer
olan el-Usbe denilen mevkiye geldikleri zaman, Rasûlüllah'm (hicret
edip) gelmesinden önce, kendilerine Huzeyfe'nin himayesinde olan
Salim imamlık ederdi. Sâlim, onların, Kur'ân'ı en çok belleyip okuyan
ları idi14.
9 İbn Mâce, Mukaddime, 16; Ahmed b. Hanbel, age, IH, 127.

ın Ebû Dâvud, Edeb, 23; Beyhakî, Şuabü ’l-îmân, n, 550-551.
11 İbrahim Canan, Hadis Ansiklopedisi, IX, 383.
11 İbnü'i-Esîr, Üsdii'l-Ğâbe, II, 278; Askalânî, el-İsâbe, n, 593.
13 Müslim, Kitâbü '1-Mesâcid, 291.
14 Buhârî, Ezan, 54.
66
Câbir b. Abdullah şöyle demiştir: Rasûlüllah (sav), Uhud şehid-

lerinden ikişer kişiyi bir kabre yerleştiriyordu. Ve bize: "Bunların han
gisi Kur'ân'ı daha çok Öğrenmişti?" diye soruyordu. Kendisine Kur'ân'ı
çok bilen kişi işaret edilince, Rasûlüllah, önce onu kabre koyuyor, ka
birdeki lahdin içinde, yanındaki arkadaşından öne geçiriyordu15.
Hz. Ömer'in meclisinde, yaşlı-genç her yaştan hâfızlar da bulunur,
Halife onlarla istişare ederdi16.
Yeri gelmişken burada bir hususa işaret etmek gerekmektedir:
Kur'ân-ı Kerîm, Yüce Allah'ın kelâmıdır ve günümüze kadar hiç
bir değişikliğe uğramadan gelmiş yegâne mukaddes kitaptır.
Kur'ân'm Allah katından indirildiği şekilde günümüze kadar
ulaşmasını sağlayanlar da Kur'ân'm her bir harfi üzerinde titizlikle
duran ve nesilden nesile bu doğru okuyuşu birbirine aktaran Kur'ân
öğrencileri ve hâfızlardır. Bazı müsteşriklerin telkini doğrultusunda,
hâfızlığı zaman kaybı, zihin ve güç israfı olarak değerlendirmek, Allah
katında hesabı verilemeyecek bir vebal olabilir.
Konunun manevî tarafı düşünülmese bile, hâfızlığın zihin sağlığı
açısından kayıp değil kazanç olduğu muhakkaktır. Bu işin uzmanlan
da, hâfıza kaybım önlemek ve kuvvetli bir hâfızaya sahip olmak için:
"Hâfızanızı köreltmeyin! Ürün markalarım, telefon numaralarım ezber
leyin ..." diye tavsiyede bulunurken, yüz yıl önce söylenmiş müsteşrik
sözlerine kanarak, hâfızlığı "kayıp" olarak değerlendirme hatasına
düşülmemelidir. İnsanın, beyninden tam kapasitede istifade edemedi
ği, ancak bir kısmım kullanabildiği gerçeği de unutulmamalıdır17.
15 Buhârî, Cenâiz, 76; Meğâzî, 26. Lahid; kabrin kıble tarafının, (ölünün sığacağı kadar)
uzunlamasına kazılıp oyulması.
16 Buhârî, İ'h'sâm, 2.
17 Mânânın ihmal edildiği gerekçesiyle hafızlığı karalamak, kaş yapayım derken göz
çıkarmak gibidir. Hafızlık çağı olan, 12-13 yaş civarındaki çocuklara tefsir öğretilebilir
mi? Nâsih-mensûh, muhkem-müteşâbih, hakikat-mecâz vb. hususları bilmeden tefsir
okutulabilir mi? Farz edelim ki mümkün olsun. Bu şekildeki öğretim kaç yıl sürer ve
kurslarda kaç öğrenci kalır? Bu konular yüzyıllarca tecrübe edilmiş, neyin ne zaman
ne kadar olabileceği denenmiştir. Şu halde biraz gerçekçi olmak lâzımdır. Bazı
HÂFIZUK VE HÂF1ZLAR 67
Öte yandan hafızlık yapmış bir insanın Kur7 ân'a olan vukûfu ile,
hafızlık yapmamış bir insanın durumu aynı değildir. Bilgisayar imkân
ları ne kadar gelişirse gelişsin, hiçbir şey insanın zekâ ve hafızasının
yerini tutamaz. İlmî konuşmalarda, tartışmalı toplantılarda, sohbetler
de Kur'ân'ı ezbere bilenle bilmeyenin bir olmadığı dikkatlerden kaç
mamaktadır.
B) Hâfızlığın Tarihçesi
Daha önce de kaydedildiği gibi Kur'ân öğretimi ve dolayısıyla hâ-

fız yetiştirme işi, Peygamberimiz devrinde başlamıştır. Rasûlüllah,
daha Mekke'de iken, ashaptan Erkam'm evinde bizzat Kur'ân öğreti
mine başlamıştı. Ayrıca hicretten iki yıl önce gerçekleşen birinci Akabe
Biatından sonra Mus'ab b. Umeyr'i, Evs ve Hazrec kabilelerinden
müslüman olanlara Kur'ân öğretmek üzere göndermişti. Hicretten
sonra da onun Mescidi (Mescid-i Nebevî), bir dârü'l-kurrâ gibi kulla
nılmıştı. Çünkü Suffe talebeleri esas itibariyle Kur'ân öğreniyorlardı.
Bir süre sonra da yine Peygamberimiz tarafından Medine'nin çeşitli
mahallelerinde Kur'ân mektepleri açılmıştır. Medine'deki bu faaliyetle
rin yanında, diğer şehirlerde de aynı tür çalışmalarda bulunulmuştur.
Mekke'de önce Muâz b. Cebel, daha sonra da Abdullah b. Abbas,
Kûfe'de Abdullah b. Mes'ûd, Basra'da Ebû Mûsâ el-Eş'arî, Şam'da ise
Ebü'd-Derdâ' Kur'ân öğretip hâfız yetiştirmişlerdir.
Dört Halife döneminde de bu faaliyetlere aralıksız devam edilmiş
tir. Nakledildiğine göre Hz. Ömer, çeşitli şehirlere maaşlı Kur'ân öğ
retmenleri tayin etmiştir. Bu arada Übâde Humus'a, Ebü'd-Derdâ'
Şam'a, Muâz da Filistin'e gönderilmiştir. Hz. Ömer'in, hâfızlara da bir
süre maaş bağladığı bilinmektedir. Ebû Musa el-Eş'arî, Halife Hz.
Ömer'e bir mektup yazarak, Basra'da birçok kimsenin Kur'ân'ı ezber
sahâbîlerin, "Kur'ân'ı azar azar, anlaya ardaya ve tatbikatını yaparak öğrendikleri"

yolundaki bilgilerden "hafızlık yapmayın" anlamı çıkartdabilir mi? Bunun yerine,
Kur'ân'ı öğrenenlere, öğretenlere ve hafızlara destek olunmalı, tebrik ve takdir edil
meli; kıraat Öğrenimlerini tamamladıktan sonra Kuriân'ın mânâsım da öğrenmeye
teşvik ederek bu konuda onlara yol gösterilmelidir.
68
lediğini bildirdi. O da cevaben, onlara maaş bağlanmasını emretti. Ebû

Mûsa, ertesi yıl, geçen seneye göre çok daha fazla insanın hafız oldu
ğunu yazınca, bu defa Hz. Ömer şu cevabı gönderdi: "Onları kendi
hallerine bırak. İnsanların Kur'ân'ı sadece ezberlemekle yetinip, onun
hükümlerini, terk etmelerinden endişe ediyorum"18. (Bu söz yanlış yo-,
rumlanmamahdır: Hz. Ömer, hafızlığa gereken ilginin sağlandığını
gördükten sonra, Kur'ân'ı anlamaya da aynı ilgi ve Özenin gösterilmesi
için gerekli uyarıyı yapmıştır. Ebû Mûsâ'ya "hâfız yetiştirme işini bı
rak" dememiştir). Hz. Osman devrinde ise, Medine'de Zeyd b. Sâbit,
Mekke'de Abdullah b. Sâib, Şam'da Muğîre b. Ebû Şihâb, Küfede Ebû
Abdurrahmân es-Sülemî ve Basra'da Âmir b. Abdülkays Kur'ân öğ
retmeni olarak görevlendirilmişlerdir.
Bundan sonraki yıllarda, tâbiûn devrinde ve daha sonraki nesiller
boyunca, hâfızlann sayısı giderek artmıştır. Kur'ân'ı ezberlemek ve
onun kıraatlannı öğrenmek, müslümanlar için, çocuk yaşlarda başla
yan zevkli ve mukaddes bir meşgûliyet olmuştur.
Bugün Türkiye'de bu görevi Kur'ân Kursları îfa etmektedir. Bunun
yanında İmam-Hatip Liselerinde ve İlahiyat Fakültelerinde, isteyen
öğrenciler de hâfız olabilmektedir. Aynca Diyanet İşleri Başkanlığının
bazı Eğitim Merkezlerinde ve özel hocalarda Kıraat okuyan bir çok
hâfızımız mevcuttur. Diğer İslâm ülkelerinde de bu öğretim aynı yo
ğunlukta sürdürülmektedir.
Kur'ân'm hıfzı konusunda dikkat çeken bir husus da, İslâm tarihi
boyunca bu işin çok ciddi tutulması ve sağlam bir esasa bağlanmış
olmasıdır. Buna göre; Kur'ân'ı ezberleyen, yahut mütevâtir kıraatlara
göre okumayı öğrenen kimseye bir diploma (eski adıyla icâzetnâme)
verilirdi. Her üstat Öğretmen, kendisi tarafından verilen bu diplomada,
öğrencisinin kıraatinin doğruluğunu ve ayrıca kendi üstadından öğ
rendiği kıraata uygun olduğunu ve kendi üstâdmın da üstâdından
bunu böyle okuduğunu -isimlerini vererek- zikreder ve bu üstat öğ
18 Hindi, Kenzü'l-Ummâl, II, 285.

HÂFIZLIK VE HÂFIZLAR 69
retmen zinciri Hz. Peygamber (sav)'e kadar ulaşırdı19. Günümüzde de

bu gelenek, bilhassa Kıraat öğretiminde devam etmektedir. Ve hiçbir
mukaddes kitabın naklinde, böyle bir uygulamayı, böyle bir dikkat ve
özeni görmek mümkün değildir.
C) İlk Hâfızlar
Kur'ân-ı Kerîm'in ilk hafızı, Peygamber Efendimizdir. Kıyâme sû

o, Allah tarafından garanti edildiği şekil
resinde de belirtildiği üzere2021
de, aldığı vahyi derhal ezberlemiş olurdu. Daha sonra vahiy kâtiplerine
yazdırır ve müslümanlara tebliğ ederdi.
Namazlarda ve namaz dışında çokça Kur'ân okuyan Hz. Peygam
ber, her sene Ramazan aymda, o zamana kadar vahyedilmiş olan bütün
Kur'ân'ı Cebrail ile mukabele ederdi. Vefatından önceki Ramazanda bu
mukabele ’ iki defa olmuştur. Bu konuda Peygamberimiz, kızı Hz.
Patıma'ya şöyle buyurmuştur: “Cibril her sene Kur’ân'ı benimle bir defti
mukabele ederdi. Bu sene iki kere mukabele etti. Öyle sanıyorum ki, ecelim
yaklaşmıştır"22.
Ashabın da, Kur'ân'm öğrenilmesine, okunmasına ve ezberlenme
sine büyük önem verdikleri ve çoğunun, Kur'ân'ı ya tamamen veya
kısmen ezberlemiş oldukları bilinmektedir. Onlar, Kur'ân'ı ezberlemek
ve mânâsım öğrenip müzakere etmek hususunda âdeta birbirleriyle
yarışırlardı. Öyle ki, geceleyin ashâbın evlerinin önünden geçenler, an
uğultusu gibi Kur'ân sesi işitirler di22.
Mescid-i Nehevî'den de, Kur'ân sesleri yükselirdi. Rasûlüllah (sav)
bir defasında, birbirlerini şaşırtmasınlar diye ashâbma seslerini kısma
larım emretmişti23.
15 Muhammed Hamidullah, İslâm'a Giriş, s. 42.

20 Kıyâme 75/16-17.
21 Buhârî, Fedâilü'l-Kur'ân, 8.
22 Zerkânı, Menâhilü'l-İrfân, I, 241.
23 Ebû Dâvud, Salât, 15.
70
Bununla beraber, onlardan hafız olanların sayısı kesin bir rakamla

tespit edilmiş değildir. Ancak şu iki olayda ifade edilen hâfız sayısı, o
dönemde pek çok sahâbî tarafından Kur'ân'ın ezberlendiğini açıkça
göstermektedir.
Bunlardan birincisi, hicri 4. yılda meydana gelen Bi'ri Maûne
vak'asıdır ki bu olayda 70 kadar hafız sahâbî şehid olmuştur.
İkincisi ise, hicri 12. yılda gerçekleşen Yemâme savaşıdır. Bu savaş
ta en az 70 hafızın (bazı rivayetlerde 500, 700 ve daha fazlasının) şehid
düştüğü kaydedilmekte ve hattâ yüz bin kişilik düşman ordusuna karşı
savaşan, on üç bin müslüman askerin içinden üç bininin "kurrâ" oldu
ğu, savaşın da bunların gayretiyle kazanıldığı bildirilmektedir24.
Bu arada Peygamberimizin çok önem verdiği ve sayılan zaman
zaman 400'e ulaşan ve yatılı okul öğrencileri durumunda plan Suffe
ashabını da unutmamak lâzımdır. Bunların başlıca meşguliyeti Kur'ân
öğrenmek ve öğretmek idi.
Bu örneklerden de anlaşılacağı üzere, Rasûlüllah zamanında ve
daha sonra, Kur'ân-ı Kerîm, pek çok sahâbî tarafından ezberlenmiştir.
İsimlerini tespit edebildiğimiz hâfız sahabîlerden bazılan şunlar
dır: Ebû Bekr, Ömer, Osman, Ali, Abdullah b. Mes'ûd, Muâz b. Cebel,
Übeyy b. Kâ'b, Zeyd b. Sabit, Ebü'd-Derdâ (Uveymir b. Zeyd), Ebû
Zeyd Ensârî (Kays b. Seken veya Sâbit b. Zeyd), Ebû Mûsâ Eş'arî,
Ubâde b. Sâmit, Abdullah b. Abbas, Huzeyfe, Talha, Abdullah b.
Zübeyr, Abdullah b. Ömer, Ebû Hüreyre, Abdullah b. Sâib, Abdullah b.
Anır, Sa'd b. Ubeyd, Hâlid b. Zeyd, Ukbe b. Âmir, Amr b. Zeyd, Temîm
b. Evs Dârî, Sa'd b. Nûmân, Sa'd b. Münzir, Mücemmi' b. Harise,
Fedâle b. Ubeyd, Mesleme b. Muhalled; kadınlardan: Âişe, Hafsa,
Ümmü Seleme, Ümmü Varaka binti Abdullah.
24 Bkz: Kurhıbî, Tefsîr, 1,10; İbn Kesîr, Fedâilü'l-Kur'ân, s. 9; Askalânî, Fethu'l-Bârî, DC, 9;
Süyûtî, el-İtkân, I, 71; Zerkânî, Menâhil, 1,235.
HAFIZLIK VE HAFIZLAR 71
D) Hâfızlann Görevleri
1. Kur'ân okumak ve ezberlemek, şüphesiz, Allah katında en mak-
bûl işlerden birisidir. Bundan elde edilecek mükâfat da, daha önce
kaydettiğimiz hadislerde açıklanmıştır. Ama her nimetin bir külfeti
olduğu da unutulmamalıdır. Kur'ân bilmek ne kadar değerli bir nimet
ve meziyet ise, onu unutmamak da o kadar önemli bir husustur. Bazı
hadislerde bu konuya da dikkat çekilmiş ve hafızlar, Peygamberimiz
tarafından uyarılmıştır: "Kur'ân'ı ezberlemiş hafız kimsenin, 'şu şu âyetleri
unuttum' demesi ne kötü bir şeydir; bunun yerine 'unutturuldu' demek lâ
zımdır. Ey Kur'ân sahibi hafızlar! Sîzler, Kur'ân'ı daima okuyup müzâkere
ediniz. Çünkü Kur'ân'm, hâfız kişilerin gönüllerinden silinip gitmesi, bağlı
devenin, boşanıp kaçmasından daha zorlu ve şiddetlidir"25.
Bu hadiste, Kur'ân'm unutulmaması emrediliyor ve unutulan bir
bölüm için de "unuttum" denilmemesi buyuruluyor. Çünkü "unut
tum" sözü bir nevi sorumsuzluktur, işi önemsememek demektir; bu da
Kur'ân'm şanına uygun değildir; çünkü Kur'ân, unutulacak bir Kitap
değildir.
Sıhhati şüpheli olmakla birlikte, bazı hadislerde de, Kur'ân'ı öğ
rendikten sonra unutmanın büyük günah olduğu26, mazeretsiz olarak
unutmakta ısrar edenlerin, Allah'ın huzuruna cüzamlı olarak varacak
ları bildirilmiştir27.
Abdullah b. Mes'ûd da bu konuda şöyle demiştir: "Kur'ân okuyu
cusunu, şayet besili ve şişman ve fakat Kur'ân'ı çok unutkan görürsem,
elbette öldürürcesine hırpalarım"28.
Bilindiği gibi "unutmak", insanın yaradılışında vardır. Burada kas
tedilen "unutma", keyfî, ihmal sebebiyle meydana gelen unutmadır.
Hiçbir özrü olmadığı halde Kur'ân'ı unutanlar ve unuttuklarım hatır
25 Buhârî, Fedâilü'l-Kur'ârı, 23; Müslim, Salâtü’l-Miisâfirîn, 228.

26 Bkz: Tirmizî, Fedâilü'l-Kur'ân, 19.
27 Ebû Dâvud, Vitr, 21; Dârimî, Fedâilü'l-Kur'ân, 3; Ahmed b.Hanbel, age, V, 285, 323,
328; Askalânî, el-Metâlibü'l-Âliye, III, 295.
26 İbn Kesir, age, s. 43.
lamak için herhangi bir gayret göstermeyenler, unutmakta ısrar edenler

sorumlu olurlar.
2. Her müslümandan beklendiği gibi, hafızdan beklenen diğer bir
husus da, okuduğu Kur'ân'ı anlamak ve buyruklarına uymaktır. Yüce
Allah şöyle buyurmuştur:
"Bu Kur'ân çok mübarek bir kitaptır. Onu sana indirdik ki, âyetlerini dü
şünsünler ve aklı selim sahipleri öğüt alsınlar"29.
"Kur'ân'ı düşünmüyorlar mı? Yoksa kalpleri kilitli midir?"30.
"And olsun Biz, Kur'ân'ı öğüt almak için kolaylaştırdık. Öğüt alan yok
mudur?31".
"Sîzler kitabı okuduğunuz halde, insanlara iyiliği emredip kendinizi unu
tuyor musunuz? Aklınızı kullanmıyor musunuz?!"32.
Bir hadiste de, okudukları Kur7 ân'a ters düşenlerin cehennemlik
oldukları bildirilmiştir 33. Aslında, hafız olsun olmasın, Kur'ân'a ters
düşen her müslüman günahkâr olur.
3. Kur'ân'ın -hızlı okurken bile- tecvîd üzere okunması gerekir.
Aynı şekilde Kur'ân okuyanın lâhn (kıraatta hata etmek), terkîs (sesi
oynatarak sâkine hareke vermek), ter'îd (soğuktan veya üzüntüden
titrer gibi sesi titretmek, şarkı nağmeleri karıştırmak), tatrîb (teğanni
yapmak, ses perdelerinde oynaklık yaparak medleri fazla çekmek, med
olmayan yerleri uzatmak) ve hezreme (çok hızlı okuyarak harfleri bir
birine karıştırmak) gibi hususlardan kaçınması gerekir34. Okunan
Kur'ân'a (ve ezana) şarkı ve türkü nağmeleri katmak aslâ câız değildir.
4. Kur'ân-ı Kerîm sadece Allah rızası için okunmalı, menfaat vesi
lesi yapılmamalıdır. Yüce Allah: "Benim âyetlerimi birkaç paraya satma-
29 Sâd 38/39.
30 Muhammed 47/24.
31 Kamer 54/17.
32 Bakara 2/44.
33 İbn Mâce, Mukaddime, 23.
34 İbnü'l-Cezerî, et-Temhîd, s. 56.
HAFIZLIK VE HAFIZLAR 73
yın, benden korkun"35, "Kim âhiret kazancım istiyorsa, onun kazancım artırı
rız. Kim de dünya kazancını istiyorsa, ona da dünyadan bir şeyler veririz.
Fakat onun âhirette bir nasibi olmaz"36, buyurmuştur.
Bu konuda Peygamberimizin de uyarıcı hadisleri vardır. O, bir ha
disinde şöyle buyurmuştur: "Kur'ân'ı okuyunuz. Onu menfaat vesilesi
yapmayınız. Onunla mal çoğaltmaya kalkışmayınız. Ondan ayrılmayınız.
Onda haddi aşmayınız"37.
Kur'ân okumak, bir ibadettir; ibadet de sadece Allah rızası için ya
pılır. Bunun dışında bir maksat gözetilerek yapılan her türlü davranış,
görünüşte ibadete benzese bile, gerçekte ibadet değeri taşımaz.
5. Hâfız, hafızlık vakarını korumalı, hangi işle meşgul olursa olsun,
bu sıfatını unutmamalı; ilmiyle âmil, iyi ve dürüst bir müslüman olma
lıdır. Mezun olduğu okulu ve hocalarını da unutmamalıdır.
Sonuç olarak denilebilir ki müslümanlar, 14 asırdan beri, yukarıda
kaydedilen bilgilerin ışığında ve böyle bir sorumluluk anlayışı içinde,
Kur'ân'ın muhafazasına özen göstermişler; onun değişik kıraat şekille
rini, tâlim ve tecvîd üzere yanlışsız okunuşunu, küçük yaşlardan itiba
ren çocuklara ve gençlere öğreterek, nesilden nesile sağlam bir şekilde
intikalini sağlamışlardır. İbnü'l-Cezerî'nin de ifade ettiği gibi, Kur'ân'ın
ezberlenerek günümüze kadar intikali, Allah'ın bu ümmete nasib ettiği
en değerli meziyettir38. Bu meziyete sahip olan ve Kur'ân çizgisinden
ayrılmayan hafızlar da en çok ilgi, sevgi ve saygıya lâyık insanlardır.
35 Bakara 2/41.
36 Şûrâ 42/20.
37 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, III, 428.; Beyhakî, Şııabü'l-îıtıarı, II, 532. Ayrıca bkz:
Tirmizî, Fedâilü'l-Kıır'ân, 20; Ahmed b. Hanbel, age, IV, 432, 439.
38 Ibnü'l-Cezerî, en-Neşr, I, 6.
lamak için herhangi bir gayret göstermeyenler, unutmakta ısrar edenler

sorumlu olurlar.
2. Her müslümandan beklendiği gibi, hafızdan beklenen diğer bir
husus da, okuduğu Kur'ân'ı anlamak ye buyruklarına uymaktır. Yüce
Allah şöyle buyurmuştur:
"Bu Kur'ân çok mübarek bir kitaptır. Onu sana indirdik ki, âyetlerini dü
"Kur'ân'ı düşünmüyorlar mı? Yoksa kalpleri kilitli midir?"30*.
mudur?32".
"Sizler kitabı okuduğunuz halde, insanlara iyiliği emredip kendinizi unu
tuyor musunuz? Aklınızı kullanmıyor musunuz?!"32.
Bir hadiste de, okudukları kur'ân'a ters düşenlerin cehennemlik
oldukları bildirilmiştir33. Aslında, hafız olsun olmasın, Kur'ân'a ters
düşen her müslüman günahkâr olur.
3. Kur'ân'm -hızlı okurken bile- tecvîd üzere okunması gerekir.
Aynı şekilde Kur'ân okuyanın lâhn (kıraatta hata etmek), terkîs (sesi
oynatarak sakine hareke vermek), ter'îd (soğuktan veya üzüntüden
titrer gibi sesi titretmek, şarkı nağmeleri karıştırmak), tatrîb (teğanni
yapmak, ses perdelerinde oynaklık yaparak medleri fazla çekmek, med
olmayan yerleri uzatmak) ve hezreme (çok hızlı okuyarak harfleri bir
birine kanştınnak) gibi hususlardan kaçınması gerekir34. Okunan
Kur'ân'a (ve ezana) şarkı ve türkü nağmeleri katmak aslâ câiz değildir.
4. Kur'ân-ı Kerîm sadece Allah rızası için okunmalı, menfaat vesi
lesi yapılmamalıdır. Yüce Allah: "Benim âyetlerimi birkaç paraya satma
29 Sâd 38/39.
30 Muhammed 47/24.
* Kamer 54/17.
32 Bakara 2/44;
33 İbn Mâce, Mukaddime, 23.
HÂFIZLIK VE HAFIZLAR 73
yın, benden korkun"35, "Kim âhiret kazancım istiyorsa, onun kazancım artırı
rız. Kİm de dünya kazancını istiyorsa, ona da dünyadan bir şeyler veririz.
Fakat onun âhirette bir nasibi olmaz"36, buyurmuştur.
Bu konuda Peygamberimizin de uyarıcı hadisleri vardır. O, bir ha
disinde şöyle buyurmuştur: "Kur'ân'ı okuyunuz. Onu menfaat vesilesi
yapmayınız. Onunla mal çoğaltmaya kalkışmayınız. Ondan ayrılmayınız.
Onda haddi aşmayınız"37.
Kur'ân okumak, bir ibadettir; ibadet de sadece Allah rızası için ya
pılır. Bunun dışında bir maksat gözetilerek yapılan her türlü davranış,
görünüşte ibadete benzese bile, gerçekte ibadet değeri taşımaz.
5. Hafız, hafızlık vakarını korumalı, hangi işle meşgul olursa olsun,
bu sıfatını unutmamalı; ilmiyle âmil, iyi ve dürüst bir müslüman olma
lıdır. Mezun olduğu okulu ve hocalarını da unutmamalıdır.
Sonuç olarak denilebilir ki müslümanlar, 14 asırdan beri, yukarıda
kaydedilen bilgilerin ışığında ve böyle bir sorumluluk anlayışı içinde,
Kur'ân'ın muhafazasına özen göstermişler; onun değişik kıraat şekille
rini, tâlim ve tecvîd üzere yanlışsız okunuşunu, küçük yaşlardan itiba
ren çocuklara ve gençlere öğreterek, nesilden nesile sağlam bir şekilde
intikalini sağlamışlardır. İbnü'l-Cezerî'nin de ifade ettiği gibi, Kur'ân'ın
ezberlenerek günümüze kadar intikali, Allah'ın bu ümmete nasib ettiği
en değerli meziyettir38. Bu meziyete sahip olan ve Kur'ân çizgisinden
ayrılmayan hafızlar da en çok ilgi, sevgi ve saygıya lâyık insanlardır.
35 Bakara 2/41.
36 Şûra 42/20.
37 Ahmed b. Hanbei, el-Milsned, III, 428.; Beyhakî, Şuabü’l-îmân, II, 532. Ayrıca bkz:
Tirmizî, Fedâilü'l-Kur’ân, 20; Ahmed b. Hanbei, age, IV, 432,439.
38 İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, I, 6.
ÖZET
(Hafızlık ve Hâfızlar) 1
Müslümanlar Kur'ân-ı Kerîm'i muhafaza etmekle yükümlüdür.
Onun, en sağlam ve güvenilir koruma yollarından birisi de ezberlenme
sidir ki, bu belki de yazmaktan daha önemlidir; çünkü Kur'ân'm ezber
lenerek korunması demek, onun kıraatlannın, çeşitli okunuş şekillerinin
de korunması, ayrıca tecvîd üzere okunmasının da muhafaza edilmiş
olması demektir.
Bunun içindir ki Peygamberimiz, Kur'ân'm okunması ve ezber
lenmesi üzerinde özenle durmuş; müslümanlar arasında Kur'ân'ı en çok
bilenlere daha çok değer vermiştir.
Hafız yetiştirme işi, Peygamberimiz zamanında başlamış, sahabe
döneminde de aralıksız devam etmiştir. Bu dönemde, tâbiûn devrinde
ve daha sonraki nesiller boyunca, hâfızlarm sayısı giderek artmıştır.
Müslümanlar, 14 asırdan beri, büyük bir sorumluluk anlayışı için
de, Kur'ân'm yazılı ve sözlü olarak muhafazasına özen göstermişlerdir.
İbnüTCezerî'nin de ifade ettiği gibi, Kur'ân'm ezberlenerek günümüze
kadar ulaşması, Allah'ın bu ümmete nasib ettiği en değerli meziyettir.
Bu meziyete sahip olan, ezberledikleri Kur'ân'ı unutmamak için
sürekli okuyan, hâfızlık vakarını koruyan, Kur'ân çizgisinden ayrılma
yan hâfızlar da en çok ilgi, sevgi ve saygıya lâyık insanlardır.
İKÎNCİ BÖLÜM
-TECVÎD KURALLARI-
I- TECVÎD İLMİ
A) Tecvidin Tarifi
B) Tecvidin Konusu
C) Tecvidin Gayesi
D) Tecvîd İlıninin Değeri
E) Tecvidin Lüzûmu
F) Tecvidi Bilmenin ve Uygulamanın Hükmü
G) Tecvidin Tarihçesi
A) Tecvidin Tarifi
Tecvîd kelimesi, ( kökünden "tef'îl //

vezninde bir mastar olup, sözlükte, bir şeyi güzel ve iyi yapmak, süs
lemek mânâsına gelir1.
Tecvîd ilminin birbirine benzer birçok tarifi yapılmıştır12. Biz bun

lardan bir tanesinin metnini ve anlamını kaydetmekle yetineceğiz:
Tecvîd; Kur'ân harflerinin mahreç ve sıfatlarının konu edildiği bir

ilimdir3.
1 İbnü'l-Cezerî, et-Tehmîdfi İlmi't-Tecvîd, s. 59; Âsim Efendi, Kamus Tercemesi, 1,1110.

2 Bkz: İsmail Karaçam, Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri, s. 167-169.
3 Mağnîsî, Terceme-i Cezerî, s. 143 (mecmua içinde); Mar'aşî, Saçaklızâde Muhammed,
Cühdü'l-Mukıl, s. 109; Mar'aşî, Beyânü Cühdi'l-Mukıl, s. 7.
Bu tanım, büyük ölçüde Tecvîdin ilgi alanım kapsamaktadır. Çün

kü Tecvîd, genel olarak, Kur'ân kelimelerini oluşturan harflerin mahreç
ve sıfatlarını inceler. Aynı şekilde yan yana gelen harflerin telâffuzunda
görülen (idğâm, ihfâ, iklâb vb) değişiklikleri; ayrıca med harfinden
sonra med sebebinin gelip gelmemesine bağlı olarak harfin ne kadar
uzatılacağım, râ'nın, "hû" zamirinin, Lâfzatullâh'm "lâm"ının okunuş
larım vs. konu edinir.
Tecvidi, Kur'ân-ı Kerîm'i harflerin mahreç ve sıfatlarına riâyet ede
rek ve vakıf, vasıl, sekte vb. diğer tilâvet kurallarına uyarak güzel ve
hatasız okumayı öğreten ilimdir, şeklinde tanımlamak da mümkündür.
*
Tecvîd, hem İlmî (nazarî, teorik) hem de amelî (pratik, sanat) yönü
olan bir ilimdir; çünkü hem belirlenmiş hüküm ve kuralları vardır hem
de bu hüküm ve kuralların uygulanışları vardır. Hüküm ve kurallar
"ilim, teorik"; yapılış ve uygulamalar da "pratik, sanat" yönünü oluş
turur4. Nitekim İbnü'l-Cezerî (833/1429) konunun bu yönüne dikkat
çekerek tecvidi, harfleri, (ifrat ve tefride kaçmadan) sıfât-ı lâzime ve
sıfât-ı ânzalanna uygun olarak kendi mahrecinden çıkarmaktır5, şek
linde tarif etmiştir.
İmam Birgivî (981/1573) de aynı hususa işaret ederek tecvidi, harfle
rin mahreç ve sıfatlarını hakkıyla telaffuz etme melekesi (yatkınlığı,
ustalığı) olarak tanımlamıştır6.
Kâtip Çelebi (1067/1656) de tecvîd'i mûsikiye benzeterek, sadece
bilginin yeterli olmayacağım, üzerinde alıştırmalar yapılarak kazanıla
cak bir meleke olduğunu ifade etmiştir7.
Tecvide, bu iki yönü göz önüne alınarak, "ilm-i şerîf, fenn-ı latif'
tabir edilmiştir8.
4 Ali Rıza Sağman, İlaveli Yeni Sağman Tecvidi, s. 5.

5 İbnü'l-Cezerî, Mukaddime, s. 152 (mecmua içinde); aynı müellif, et-Temhîd, s. 59; en-
Neşr, 1,212.
6 Birgivî, ed-Diirrü'l-Yetîm, s. 2.
7 Kâtib Çelebi, Keşfü'z-Zünûn, 1,353.
TECVÎD İLMİ 79
B) Tecvidin Konusu
Tecvîd ilminin, tarifinden de anlaşılacağı üzere, bu ilmin asıl konu

su, telâffuzu yönünden Kur'ân-ı Kerîm'in harfleridir* 9.
Tecvîd; Kur'ân lâfızlarının en küçük birimleri olan harflerin, gerek
müstakil (yalnız başına), gerek yan yana gelmeleri halinde, bunların zât
ve sıfatlarına uygun olarak, gereği gibi telâffuz etmeyi (okumayı) temin
eder1011
.
Bu konular, bazı eserlerde "Tecvîd ilminin meseleleri" başlığı al

tında daha ayrıntılı bir şekilde kaydedilmektedir11.
Bunlardan bazılarım şu şekilde sıralamak mümkündür: Harflerin

mahreç ve sıfatlan, lâm-ı ta’rîf, tenviri, sâkin nün ve sakin mîm’in oku
nuşlarıyla ilgili kurallar; bir harfi diğer bir harfe katmak demek olan
idğâm ve hükümleri, uzatılacak yerlerin anlatıldığı med ve hükümleri,
râ’nın okunuşuyla ilgili kurallar, kalkale, zamir, lâfzatullah ve sekte
bahisleri, Kur'ân okurken ortaya çıkabilecek hatalarm işaret edildiği
lâhn bahsi, vakıf ve ibtidâ ile vasim kuralları, Kur'ân lâfızlarının, ifade
ettiği mânâya uygun bir şekilde ref-i savt veya hafd-ı savt ile (sesi yük
selterek veya alçaltarak) okunması...
B Mehmet Ali San,'Kur'ân-ı Kerîm'İ Güzel Okuma Tekniği ve Kuralları, s. 38.

9 Hamza Hüdâyî, Tecvîd-i Edâiyye, s. 1; Debrelİ Hoca Abdülkerîm, Mîzânü'l-Hurûf, s. 6.
Tecvîd'in konusunu "Kur'ân-ı Kerîm", "Kur'ân'ın kelimeleri" şeklinde ifade edenler
de vardır. Bunlar netice İtibariyle aynı şeydir; çünkü bu tâbirlerden Kur'ân, diğerlerin
bütünü, ötekiler ise ondan birer cüzdür (Karaçam, Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri, s. 170).
10 Bu ifade; harflerin mahreç ve lâzımı sıfatlan yarımda, arızî sıfat olarak değerlendirilen
med, izhâr, idğâm, ihfâ, iklâb... vb konulan da kapsar. Meselâ; sakin nün'dan sonra
hemze gelirse ji) izhâr; bâ gelirse (JJû iklâb; tâ gelirse ihfâ; nün gelirse
(jlî idğâm yapılır. Başka bir örnek: Fethalı harften sonra elif gelirse ((►) medd-i
tabu; bundan sonra hemze gelirset(tla»-) medd-i muttasıl; sükûn-i lâzım gelirse (dl>-)
medd-i lâzım, sükûn-i ânz gelirse (jl>~) medd-i ânz olur.
11 Bkz: Ali Rıza Sağman, İlaveli YeniSağman Tecvidi, s. 6; Mehmet AH San, age, s. 40.
80
C) Tecvidin Gayesi
Tecvidin gayesi, me'mûrun bih'e imtisâldir12. Yani, Yüce Allah'ın,

Kur'ân-ı Kerîm'in tecvîd ile okunmasına dair emrinin yerine getirilme
sini sağlamaktır. Böylece, Kur'ân'm hatasız okunması temin edilmiş
olur13. Bunun sonucunda da dünya ve âhiret mutluluğu vardır.
D) Tecvîd İlminin Değeri
Tecvîd ilmi, Kur'ân-ı Kerîm ile doğrudan meşgul olması bakımın

dan, dinî ilimlerin en değerlilerinden birisidir.
Bilindiği gibi tecvîd, Kur'ân'ı, usûlüne uygun olarak doğru oku
mayı öğreten bir ilimdir, Kur'ân-ı Kerîm ise, Peygamberimizin (sav)
ifadesiyle, Allah katında, yerden, göklerden ve onlarda bulunanlardan
daha sevimlidir14. Öyleyse, böyle seçkin ve yüce bir kelâmın tilâvetiyle
meşgul olması da, tecvide seçkin bir yer kazandırmış olmaktadır.
E) Tecvidin Lüzûmu
1. Aklî deliller
Kur'ân-ı Kerîm, İslâm'ın temel direğidir. Bu yüce Kitâbm, Al

lah'tan vahyedildiği şekilde muhafazası ve okunması, müslümanların
en mühim vazifesidir. Kur'ân'ı hatasız okumayı sağlayan da tecvîddir.
Tecvidi bilmeden, Kur'ân'm doğru okunması mümkün değildir.
Kur'ân-ı Kerîm, tecvîd üzere nâzil olmuştur. Cebrâil, Peygambe

rimize Kur'ân'ı tecvîd ile okumuş, Peygamberimiz de ümmetine öylece
tebliğ etmiştir. Ashâb-ı kirâm ve tâbiûn da, kendilerinden sonra gelen
nesillere Kur'ân'ı bu şekilde nakletmişler ve günümüze kadar da böy-
11 Hamza Hüdâyî, Tecuîd-i Edâiyye, s. 1; Karaçam, Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri, s. 170.

13 Debreli, Mîzânii'l-Hurûf, s. 6; M. Tayyib Okiç, Kur'ân-ı Kerîm’in Üslûb ve Kıraati, s. 23.
u Dârimî, Fedâilü'l-Kur'ân, 6.
TECVÎD İLMÎ 81
lece gelmiştir. Demek ki tecvîd, "tevatür"15.yoluyla bize ulaşmıştır.

Bizim de, bizden sonra geleceklere bu emâneti aynı şekilde devretme
miz gerekmektedir.
2. Naklî deliller
Tecvidin lüzûmü, İslâmî delillerle de sâbittir:
a) Kitâb
Yüce Allah, Müzzemmil sûresinde J^jj) "Kur'ân'ı

tertîl ile oku"16 buyurmuştur.
Furkan sûresinde ise Ol# âliLjj) "Onu tertîl üzere okuduk"17
buyurulmaktadır.
Hz. Ali, âyetlerde geçen."tertîl"i: " 4İjJUJ

i t
: Tertîl; harfleri tecvîd (yani sıfat ve mahreçlerine göre gereği
gibi okumak) ve vakıfları (durulacak yerleri) bilmektir"18 diye izah
etmiştir. Tecvidin özü de budur.
Demek ki bu âyetlerde, Kur'ân'ın tecvîd ile indirildiği bildirilmek

te ve tecvîd ile okunması emredilmektedir.
15 Tevâtür: Bir haberi, yalan üzere ittifak etmeleri aklen ve âdeten mümkün olmayacak
kadar çok kimsenin birbirinden rivayet etmesidir. Başka bir tanımla; yalan üzere bir
leşmeleri aklen mümkün olmayan çok sayıda insanın, bir haberi, birbiri ardınca haber
vererek nakletmekte birleşmelerine denir. Mütevâtİr, Tevatür yoluyla nakledilen ha
bere denir. Geniş bilgi için bkz: Talât Koçyiğit, Hadis Istılahları, s. 344-349; Abdullah
Aydınlı, Hadis Istılahları Sözlüğü, s. 155; Mücteba Uğur, Ansiklopedik Hadis Terimleri
Sözlüğü, s. 408.
16 Müzzemmil, 73/4.
17 Furkan, 25/32. .
18 İbnü'l-Cezerî, en-Neşr fi’l-Kıraati'l-Aşr, I, 209; aynı müellif, et-Tehmîd, s. 60; Hamza
Hüdâyî, age, s. 69; Taşköprîzâde, Miftâhü’s-Seâde, H, 370; Mağnîsî, age, s. 144; Mar'aşî,
Beyanü Cühd, s. 6.
KUK'ÂN OKUMA ESASLARI
82
b) Sünnet
Peygamber Efendimizin Kur'ârîı okuyuş tarzı da tecvîd üzere idi.

Onun hanımlarından Ümmü Seleme validemiz, kendisine Peygambe
rimizin kıraati sorulduğunda, onun kıraatim harf harf, tane tane açık
lanan bir kıraat olarak vasıflandınruştır. Bir rivayette de, yine bu mâ
nâda, "Peygamber, kıraatim ayırırdı (tane tane, dura dura okurdu)"19
demiştir.
Âlim tabiîlerden Katâde b. Diâme (117/735), bu konuda şu haberi
naklediyor: "Enes b. Mâlik'e, 'Peygamberimizin okuyuşu nasıldı?' diye
soruldu. O da: 'Onun kıraati med'li idi (uzatılacak yerleri uzatırdı)'
dedi ve sonra Besmele'yi misâl verip, 'Peygamber Bismillâh'ı uzatır, er-
Rahmân'ı uzatır ve er-Rahîm'i uzatırdı', dedi"20.
Şu halde Peygamberimizin kıraati tertîl idi; ağır ağır, tane tane

okuyuştu, yani tecvîd üzere idi. Aynca O, Kur'ân-ı Kerîm'i güzel oku
yanları da takdir ve teşvik ederdi. Kur'ân'ın, tecvîd olmadan güzel
okunması ise mümkün değildir.
c) İcmâ
Peygamberimiz gibi sahabe de, Kur'ârîı tecvîd üzere okumuştur.

Abdullah b. Mes'ûd, Ebû Mûsâ el-Eş'arî ve Ebû Huzeyfe'rıin âzadlısı
Salim gibi bazı sahâbîler, Kur'ân-ı Kerîm'i güzel sesle ve tecvîd ile oku
dukları için, Rasûlüllahın takdir ve iltifatlarım kazanmışlardı21.
Abdullah b. Mes'ûd: "Kur'ân'ı tecvîd ile okuyunuz. Güzel sesle

onu süsleyiniz"22 demiştir.
19 Tirmizı, FedSilü'l Kur'ân, 23; Ebû Dâvud, Vitr, 20.

20 Buhârî, FedSilü'l Kur'ân, 29 .
21 Bkz: Buhâıî, FedSilü'l-Kur'Sn, 31; Müslim, Salâtü'l-Müsâfmn, 236; İbn Mâce, Mukaddime,
11; İkâme tü's-Salât, 176; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, VT, 165; Beyhakî, es-Sünenü'l-
K«M,n,388.
22 İbnü'l-Cezeri, en-Neşr, I, 210.
TECVÎD İLMİ 83
Hz. Ali de, yukarıda zikredildiği üzere, âyette emredilen "tertîl"i,

"tecvîd" olarak açıklamıştır.
Hiçbir sahâbî, tabiî ve daha sonra gelen nesillerden hiçbir
müslüman, tecvidin lüzûmsuz ve gereksiz olduğunu söylememiştir.
"Hataya düşmekten tamâmiyle salim ümmet, zamân-ı saadetten zama
nımıza kadar Kur'ân okumada tecvidin farz olduğu çevresinde top
lanmıştır. Onlarda hiçbir zaman bu hususta en küçük bir ihtilâf bile
görülmemiştir"23. Şu halde, bu hususta icmâ da hâsıl olmuştur.
Bu konuyu, büyük kıraat ve tecvîd üstadı Îbnü'l-Cezerî'nin
(833/1402), şu sözleriyle tamamlayalım:
"Tecvidi öğrenmek, kesin bir farzdır. Kim, Kur'ân'ı tecvîdsiz okur

sa günahkâr olur. Çünkü Allah, Kur'ân'ı tecvîdle indirmiş ve bize ka
dar da o, böylece gelmiştir. Tecvîd, tilâvetin süsü, edâ ve kıraatin da
ziynetidir. Aynı şekilde tecvîd, harflere (lâzım ve ânz) sıfat haklarını
vermektir (harfleri> sahip oldukları sıfatlara uygun olarak telâffuz et
mektir)"24.
23 Ali Rıza Sağman, İlSveli Yeni Sağman Tecvidi, s. 7.

24 İbnü'l-Cezerî, Mukaddime, s. 151-152 (mecmua içinde).
84
F) Tecvidi Bilmenin ve Uygulamanın Hükmü
1. Tecvidi Bilmenin Hükmü
Tecvidi ilim olarak öğrenmek ve bilmek, müslümanlar üzerine

farz-ı kifâyedir25. Yani bir toplum içinde bir grup müslümanın tecvîd
ilmini öğrenip öğretmesi gerekmektedir. Bu yapılmazsa bütün toplum
manen sorumlu olur. Yüce Allah şöyle buyurmuştur: "Müminlerin hep
sinin toptan sefere çıkmaları doğru değildir. Onların her kesiminde bir grup
dinde (dînî ilimlerde) geniş bilgi elde etmek ve kavimleri (savaştan) döndükle
rinde onları ikaz etmek için geride kalmalıdır"26.
Tecvidin bir nazarî (teorik), bir de amelî (pratik) yönü vardır. Na
zarî yönünü, isteyen herkes kendi gayretiyle kitaplardan öğrenebilir.
Amelî yönü ise daha önemli olup, mutlaka iyi bir hocadan (fem-i
muhsin) öğrenilmelidir.
2. Tecvidi Uygulamanın Hükmü
Tecvidi teorik olarak öğrenmek ile, Kur'ân okurken uygulamak
birbirinden farklı hususlardır. Bir insan tecvîd kurallarını bilir, fakat
Kur'ân okurken bunların uygulamasını ihmal edebilir. Buna karşılık bir
başkası, tecvîd kurallarını teorik olarak bilmez ama -nedenini niçinini
bilmeden- Kur'ân'ı tecvîd üzere okuyabilir. Bu bakımdan tecvidi bil
mek ile uygulamanın hükmü birbirinden farklıdır.
a) Kur'ân okuyan bir müslümanın, kıraatim, lâhn-i celiden27 (açık
hatadan) kurtaracak kadar tecvide riâyet ederek okuması farz-ı
ayn'dır28.
25 Mağnîsî, age, s. 144; Mar'aşî, Cühdü'l-Mukıl, s. 109; Mar'aşî, Beyânü Cühdi'l-Mukıl, s. 8.

26 Tevbe 9/122.
27 Lahn konusunda üçüncü bölüme bakınız.
23 Mağnîsî, age ve yer; Mar'aşî, Cühdü'l-Mukıl, s. 109-110; Şaban Efendi, Tecvîdü'l-Kur'ân,
vr: 2a; Sağman, age, s. 10; ayrıca bkz: Zemahşerî, el-Keşşâf, IV, 175; Râzî, Tefsir, XXX,
173.
TECVÎD İLMİ 85
b) Lâhn-i hafi'den (gizli hatadan) kurtaracak kadar tecvide riâyet

etmesi ise farz-ı kifâyedir29. Bazıları bunun vacip, bazıları da müstehap
olduğunu söylemişlerdir30.
Kur'ân'm düzgün bir şekilde yani tecvîd ile okunması gerekir. Her
müslümanm, en azından namazda okuyacak kadar, Kur'ân'dan bir
bölümü düzgün bir şekilde okumayı öğrenmesi lâzımdır.
Ayrıca Kur'ân öğretmeni ve din görevlisi olanların, tecvîd kuralla
rım hem teorik hem de tatbiki olarak bilmeleri zorunludur.
Bununla birlikte tecvîd hakkında bilgi sahibi olmayıp da, bilebildi

ği kadarıyla Kur'ân okumaya çalışanlar, "yanlış yaparım" endişesiyle
Kur'ân okumaktan vazgeçmemelidirler. Her zaman işin doğrusunu
öğrenip yapmak esastır; ancak, buna imkân bulamayan, gücü yetme
yen bir müslüman, gücü yettiği kadarıyla okumaya çalışmalı, Kur'ân'la
ilgisini kesmemelidir.
G) Tecvidin Tarihçesi
Yukarıda da ifade edildiği gibi Kur'ân-ı Kerîm tecvîd ile indirilmiş

tir: Cebrâil, Peygamberimize Kur'ân'ı tecvîd ile okumuş, Peygamberi
miz de ümmetine öylece tebliğ etmiştir. Ashâb-ı kirâm ve tâbiûn da,
kendilerinden sonra gelen nesillere Kur'ân'ı bu şekilde, tecvîd üzere
nakletmişlerdir.
Ancak tecvîd kurallarının tespiti, uygulamalar göz önünde bulun
durularak, daha sonraki zamanlarda olmuştur.
İbnü'l-Cezerî'nin Hz. Ali'ye izafe ettiği (Tertîl, harfleri tecvîd ve
vakıfları bilmektir"31) şeklindeki söz sahih bir rivâyet ise, "tecvîd" ke
limesini ilk defa Hz. Ali'nin kullandığı söylenebilir32.
29 Mar'aşî, Beyânü Cühdi'l-Mukıl, s. 8; Karaçam, age, s. 175.

30 Mağrûsî, age ve yer; Mar'aşî, Beyânü Cühd, s. 8.
31 İbnü'l-Cezerî, en-Neşrfî'l-Kırâati'l-Aşr, 1,209; et-Tehmîd, s. 60.
32 Mehmet Ali San, Kur'ân-ı Kerîm'i Güzel Okuma Tekniği ve Kuralları, s. 35.
Zaman içinde yaygın olarak kullanılmaya başlanan "tecvîd" keli

mesi, sonraları harflerin fonetik (ses) farklılıklarını ve tilâvet kurallarını
içine alan ilmin adı olmuştur33.
Tecvîd ilminin konusunu teşkil eden harfler, bunların mahreç ve
sıfatları hem Arap dilcilerinin, hem de Kıraat âlimlerinin ilgi alanında
olduğundan, bu konular onlar tarafından işleniyordu34. Yani Tecvîd
ilmi, müstakil bir ilim haline gelmeden önce de bazı tecvîd konuları
-her ne kadar Kur'ân tecvidi açısından tam bir ölçü olmasa da- Arapça
dil bilgisi kitaplarında da mevcuttu.
Öte yandan, muhtevasında (idğâm, izhâr, med ve kasr, vakf ve
vasi, feth ve imale, hâ-i kinaye, sekte... gibi) birçok tecvîd konusunun
da yer aldığı kıraat kitaplarının telifine Yahya b. Ya'mer (89/707) ile
başlandığı da göz önüne alınırsa bu ilmin, hicri ilk asırdan itibaren
kitaplara girdiğini söylemek mümkündür.
Tecvîd ilmine dair ilk müstakil eser35, Mûsâ b. Ubeydullah el-
Hâkâriî (325/937)'ye ait el-Kasîdetü'r-Râiyye veya el-Kasîdetü’l-Hdkâniyye
isimli 51 beyittik manzumedir. Tecvîd konularının tamamı yer alma
makla birlikte, âlimler tarafından çok beğenilen bu eseri, Ebû Amr ed-
Dânî (444/1053), Şerhu Kasîdeti'l-Hâkânîfi't-Tecvîd adıyla şerh etmiştir.
Bu alanda yer alan ilk kaynaklar arasında şunlar zikredilebilir:

Mekkî b. Ebû Tâlib (437/1045): er-Riâye li Tecvîdil-Kırâe, Ebû Amr ed-
Dânî (444/1053): et-Tahdîd fi'l-İtkani ve't-Tecvîd, Ebü'l-Alâ' el-Hemedânî
(569/1173): et-Temhîd fi Ma'rifeti’t-Tecvîd, İbrahim b. Ömer el-Ca'berî
(732/1332): Ukûdü'l-Cümân fi Tecvîdi'l-Kur'ân, İbnü'l-Cezerî (833/1429): et-
Temhîd fi İlmi't-Tecvîd.
33 M. Alî San, Kur’ân-ı Kerîm'i Güzel Okuma Tekniği ve Kuralları, age, s. 35.
34 San, age, s. 36.
35 İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü’n-Nihâye, H, 321; Kâtib Çelebi, Keşfü'z-Zunûn, 1,354.
TECVÎD İLMÎ 87
Daha fazla eser ismi görmek ve bazı tecvîd âlimleri hakkında bilgi
edinmek için, kitabili sonunda yer alan "Tecvîdle İlgili Eserler'7 kısmına
bakılabilir.
ÖZET
(Tecvîd İlmi)
Tecvîd, Kur'ân-ı Kerîm'i kurallarına göre okumayı öğreten bir
ilimdir. Teorik yönünün yanında uygulamayı gerektiren yönünün ol
ması sebebiyle aynı zamanda bir sanattır.
Tecvîd; Kur'ân'ıh doğru okunmasını sağlaması bakımından hem
değerli, hem de öğrenilmesi gereken bir ilim dalıdır. Çünkü Kur'ân-ı
Kerîm tecvîd ile indirilmiştir: Cebrail, Peygamberimize Kur'ân'ı tecvîd
ile okumuş, Peygamberimiz de ümmetine öylece tebliğ etmiştir. Ashâb-ı
kirâm ve tâbiûn da, kendilerinden sonra gelen nesillere Kur'ân'ı bu şe
kilde, tecvîd üzere nakletmişlerdir. Aynı metot uygulanarak, bu öğre
tim, sağlıklı bir şekilde günümüze kadar devam etmiştir.
Başlangıçta şifâhı ve tatbikî olarak, hocadan talebeye sıkı bir disip
lin içinde ağızdan ağıza nakledilen tecvîd (konulan), önce Kıraat kitap
tan İçinde yer almış; daha sonra da bu ilme dair müstakil eserler yazıl
mıştır.
Kur’ân’m düzgün bir şekilde yani tecvîd ile okunması gerekir. Her
müslümanın, en azından namazda okuyacak kadar, Kur'ân'dan bir bö
lümü düzgün bir şekilde okumayı öğrenmesi lâzımdır. Aynca Kur'ân
öğretmeni ve din görevlisi olanların, tecvîd kurallarını hem teorik hem
de tatbiki olarak bilmeleri zorunludur.
II- HARFLER
A) Harfin Tarifi
B) Harflerin Kısımları
1. Aslî Harfler
. 2. Fer'î Harfler
A) Harfin Tarifi
"Harf" (ı-Jj*Jl) sözlükte; taraf, bir şeyin ucu ve kenan demektir1.
2.
Çoğulu "hurûf" veya "ahruf'tur1
Tecvîd ıstılahında, bir mahrece dayanarak çıkan sese harf denir3.
İnsanın içerisinden çıkan hava, soluk yani nefestir. Bu, yaşamak
için isteğimiz dışında yaptığımız bir iştir. İşte bu nefesin, irade ve istek
le, ses tellerine çarparak çıkmasına ses denir. Eğer bu ses, mahreçlerden
birine dokunup çıkarsa, buna da harf denir4.
1 Bkz: Cevheri, İsmail b. Hammâd, es-Sıhâh, IV, 1342; İbn Manzûr, Lisânü'l-Arab, IX, 41-
46; Âsim Efendi, Kamus Tercemesi, İÜ, 544.
2 Alfabeyi oluşturan seslerin her birine ait yazı, çizgi ve çizgi gruplan türünden işaret
lere, kelimelerin oluşumunda belirleyici bir taraf olmalan sebebiyle harf adı verilmiş
tir. Her harfin ismi, sesi ve resmi (yazı işareti, sembolü) vardır. Harfler, kelimelerin te
şekkülünde yapı taşı vazifesi görmeleri bakımından "hurûfüT-mebânî"; kelimeleri he
celere böldükleri ve onların hecelerini oluşturduktan için "hurûfüT-hicâ" diye de anı
lır. (Geniş bilgi için bkz: İsmail Durmuş-Mehmet Ali San, "Harf", DİA, XVI, 158-165).
3 Hamza Hüdâyî, age, s. 34; AliyyüT-Kârî, el-Mirıehu'î-Fikriyye, s. 8; Ali Rıza Sağman,
Sağman Tecvîdİ, s. 14, Karaçam, age, s. 192.
4 Mağnîsî, age, s. 98-99; Debreli, age, s. 2.
90
Kur'ân harflerinin tamamı sessizdir. Bu harfleri seslendiren ve di

limizdeki sesli harflerin yerini tutan işaretlere de hareke denir5.
"Hareke", hareket, kımıldamak anlamındadır; sükûnun zıddıdır.
Ünsüz harfin telâffuz edilmesini sağlayan işarettir. Harekesi bulunan
harfe müteharrik, harekesi bulunmayana da sâkin denir6.
B) Harflerin Kısımları
Harfler, aslî ve fer'î olmak üzere iki kısımda incelenir:
1. Aslî Harfler (ÂîL/^Slî :
Bunlar, bilinen 29 hece harfidir ki, dil bilginlerince aşağıdaki şekil

de sıralanmıştır:
J J U £££•-!* l/c/j-J J ° '
öJ ü f
Bunlar, harflerin resimleridir.

Bu harfler, tek tek şu şekilde okunup isimlendirilir7:
5 M. Ali Sarı, Kur'ân-ı Kerîm'İ Güzel Okuma Tekniği ve Kuralları, s, 49.

6 Âsim Efendi, Kamus Tercemesi, III, 1058; H. Bauer, "Hareke", İA, V-I, 230. Harf ve
herekeden hangisinin önce olduğu tartışmalıdır. Bazıları, harfin mahreçte harekeden
önce doğduğunu söylerken, bazıları da harekenin gelişmesiyle harflerin meydana
geldiğini, bu bakımdan harekenin önceliğininin bulunduğunu öne sürmüşlerdir. An
cak bu görüş zayıftır. Çünkü harf, sâkin olarak da okunabilir, kendi başına vardır, ha
rekeye İhtiyacı yoktur, (meselâ elif hareke bile kabul etmez. Demek ki harf, harekeden
öncedir); hareke ise harfe muhtaçtır (Mekkî b. Ebû Tâlib, er-Riâye, s. 98-99; İbnü'l-
Cezerî, et-Temhîd, s. 90-92; Sarı, age, s. 49). Bununla birlikte harf, harekeye; hereke de
harfe muhtaçtır; çünkü harf, hareke ile okunur; hereke de her zaman bir harfe ihtiyaç
duyar.
7 Bunların, telâffuzda iki harfli olanlarının sonlarına birer hemze getirerek ( - İÜ - İÜ
İÜ) gibi okunması da mümkündür.
HARFLER 91
(cSl>) lj lj Jl-s l*- U- (*^r U b b (îjâ) c-ÜI

b ujUI t* jtj djj Utf <315 U lb lb obb
Elif (hemze), bâ, tâ, sâ, cîm, hâ, hâ, dâl, zâl, râ, zâ (zây), sîn, şîn,
sâd, dâd, tâ, zâ, ayn, ğayn, fâ, kaf, kâf, lam, mîm, nûn, vâv, hâ, lâmelif,
yâ.
Bunlar da harflerin isimleridir8.
2. Feri Harfler
Aslî harflerden ayrı olarak, Kur'ân-ı Kerîm'de bulunan bu harfler

beş çeşittir.
Fer'î harflerin resimleri (diğer harfler gibi yazıda gösterilen şekli)
yoktur, isimleri ve sesleri vardır:
a) Hemze-i müsehhele (4İ%M,jlt oJ^JÎ)
Teshîl; kolaylaştırmak, yumuşak hale getirmek anlamındadır.

"Hemze-i müsehhele" teshîl olunan (kolaylaştırılarak okunan)
hemze demektir. Yan yana gelen iki hemzeden İkincisini, hemze ile
harekesi cinsinden olan elif veya yâ veya vâv arasında -hâ (Jb)'ya ben
zetmeden- okumaktır9.
8 Harflerin isimleri yukarıda yazıldığı gibidir ve doğru okunuşları böyledir. Ancak

bunları Türkçe yazı ile ifade ederken -yukarıda da görüldüğü gibi- bazılan birbirine
benzemektedir. Meselâ (o J») harflerine "tâ" denilmektedir. Türkçede bu iki harfi
birbirinden ayırmak için hatalı da olsa (^) ya "tı (ti)", (o) harfine de "te" denilmiştir.
Aynı şekilde "hâ" diye isimlendirilen £ *) harfleri sırasıyla "hâ", "hı (hî)", "he"
diye; "zâ" olarak isimlendirilen (j J») harfleri de "ze", "zı (zî)” diye birbirinden ayırt
edilmiştir. Bunlar halk arasmda da bu şekilde yaygınlaşmıştır. Aynı şekilde fetha'ya
üstün, kesre’ye esre, damme'ye ötre; cezm'e de tutar denilmiştir.
9 Hamza Hüdâyî, Tecvîd-i Ed&iyye, s. 33.
92
Buna göre, ikinci hemzenin harekesi üstün ise bu ikinci hemze,

hemze-elif arası; esre ise hemze-yâ arası, ötre ise hemze-vâv arasında
bir ses ile okunur. Daha basit bir anlatımla ikinci hemzenin keskinliğini
gidererek, yumuşatarak okumaktır ki, bunun uygulamasını bir hoca
dan öğrenmek gerekir.
Hemze-i müsehhele üç çeşittir:
1. Hemze ile elif arası okunan hemze-i müsehhele:

(Fussılet 41/44)10*kelimesindeki ikinci hemze böyledir. (Âsim Kıraatmda
da vardır. Buradaki ikinci hemze, keskinliği giderilerek, belli belirsiz
okunur.)
2. Hemze ile yâ arası okunan hemze-i müsehhele: kelime

sindeki ikinci hemze bu çeşit bir harftir.
3. Hemze ile vâv arası okunan hemze-i müsehhele: ke

limesindeki ikinci hemze böyledir11. Son iki vecih, Âsim Kıraatmda
yoktur12.
10 ıjjJı (ytil y* Jî ■ cJLju S/jJ Uljî jjj

îÛ-İJ : "^Ser biz onu> yabancı dilden bir Kur'ân kılsaydık, diyeceklerdi ki: Âyetleri ayrıntılı
şekilde açıklanmalı değil miydi? Arab'a yabancı dilden (kitap) olur mu? De ki: O, inananlar
için doğru yolu gösteren bir rehberdir ve şifadır" (Fussılet 41/44).
n Hemze-i müsehhele için Bkz: Mekkî b. Ebû Tâlib, er-Riâye li Tecuîdİ'l-Kırâe, s. 147 vd;
Ebû Amr ed-Dânî, Câmiu'l-Beyân fî'l-Kıraati's-Seb', vr: 57b vd; Dânî, et-Teysîr fi'l
Kıraatâti's-Seb', s. 33 vd; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, 1,362 vd; İbnü'l-Cezerî, Takribü'n-Neşr,
s. 23 vd; İbnü'l-Cezerî, Tahbîru't-Teysîr, s. 53 vd; Süyûtî, el-İtkânfi Ulûmi'l-Kur'ân, I, 98
vd; Hamza Hüdâyî, Tecvîd-i Edâiyye, s. 33; Max'aşi,.Tehzîbiı'l-Kırâât, vr: 22b vd; Mar'aşî,
Cühdii'l-Mukıl, s. 120; İsmail Karaçam, Kur’ân-ı Kerîm'in Nüzûlü ve Kıraati, s. 325 vd;
İsmail Karaçam, Kur'dn-ı Kerîm'in Faziletleri, s. 195.
12 Bu tür kelimeler Nâfi', İbn Kesir, Ebû Amr, Ya'kûb ve Ebû Ca'fer kıraatlarmda (bazı
farklılıklarla) teshil edilerek okunur (bkz; Paluvî, Ziibdetii'l-İrfân, s. 40,53).

HARFLER 93
Elif-i mümâle (îJLiiJl i—âJSl.l) -
İmâle; bir şeyi bir tarafa eğmek, meylettirmek anlamındadır.
Tecvîd ilminde, fethayı kesreye ve elifi yâ'ya meylettirerek seslen

dirmeye denir.
"Elif-i mümâle", imâle olunan elif demektir. Bu, elif-yâ arasında

(elif'i yâ'ya meylettirmek süreliyle) okunan bir harftir.
İmâle iki kısma ayrılır:
1. İmâle-i suğrâ (küçük imâle): Buna taklîl, beyne beyne, beyne'l-
lâfzateyn de denir. Med harfi olan elif'i, yâ'ya meylettirme işlemi, elif'e
daha yakın bir şekilde oluyorsa, buna imâle-i suğrâ denir. Verş,
^4)1 - gibi kelimeleri böyle okumuştur.
2. İmâle-i kübrâ (büyük imâle): Elif'i yâ'ya meylettirme işlemi,

yâ'ya daha yakın bir tarzda yapılıyorsa, buna da imâle-i kübrâ denir13.
Kıraat İmamlarından bilhassa Hamze, Kisâî ve Halefü'l-Âşir'in bu tür
imâleleri çoktur: Jcgj I
Âsim Kıraatinin Hafs rivayetinde sadece (Hûd. 11/41)14
kelimesinde imâle yapılmaktadır. (Buradaki "râ" ince okunur ve med

harfi olan "elif", "yâ" ya meylettirilerek bir elif miktarı uzatılır15.)
13 Elif-i mümâle için bkz: Mekkî, age, vr: 75a vd; Dânî, Câmiu'l-Beyân, vr: 86b vd; Dânî, et-
Tahdîd, s. 103; Ebû Şâme Makdisî, İbrâzü’l-Meânî inin Hırzi'l-Emâriî, s. 204 vd; İbnü'l-
Cezerî, Takrîbü'n-Neşr, s. 55 vd; İbnü'l-Cezerî, Tahbıru't-Teysîr, s. 66 vd; Süyûtî, age, I,
91 vd; Hamza Hüdâyî, age, s. 33; Mar'aşî, Tehzîbü'l-Kırâât, vr: 55a vd; Karaçam, Kur'ân-
ı Kerım'in Nüzûlü, s. 341 vd; Karaçam, Kur'ân-t Kertm'in Faziletleri, s. 195; M. Ali San,
"İmale", DİA, XII, 177.
14 4sî IjiSjl Jlîj: “(Nûh şöyle) dedi: Gemiye binin! Onun yüzüp
gitmesi de, durması da AÛah'ın artıyladır" (Hûd 11/41).
15 Anadolu'da, uzaktaki bir şey gösterilirken "deeeha!" diye bir tabir kullanılır. İşte bu
kelimedeki "ei" kanşııru olarak telâffuz edilen "deee" sesi, imâle-i kübrâ sesidir.
94
Aşağıdaki şemada ses doğrultulan gösterilmiştir. Ancak bunların

uygulamasını, yetkili bir kimseden öğrenmek gerekir.
İmâle-i suğrâ (taklîl) Fetha-Elif
İmâle-i kübrâ Kesre-Yâ
b) Sâd-ı müşemme SlJaJl)
(Buradaki işmâm; ötre harekeye işaret etmek İçin yapılan işmâm

olmayıp, sâd (^J harfini ze (J) harfine karıştırmak demektir).
"Sâd-ı müşemme", işmâm olunan sâd demektir; sâd (<j^) ile ze (j)
harfinin kanşırmndan doğan bir harftir. Sâd'ın mahrecinden nâkıs (ek
sik) bir sâd, ze'nin mahrecinden de nakıs bir ze çıkanlır ve ikisi birbiri
ne mezcedilir ki, bu kanşımdan, başka kâmil (tam) bir harf çıkar; işte
bu sâd-ı müşemme (veya müşemmeme)dir1Ğ. Âsim Kıraatmda yoktur.
s * <
İmam Hamze'nin râvîsi Halef, bütün ve (Jol^-^l)
kelimelerini; Hallâd ise sadece Fâtiha'daki (jslj^l) kelimesini sâd-ı
müşemme ile okurlar. Hamze, Kisâî, Ruveys ve Halefü'l-Âşir, kendi-*
16 Hamza Hüdâyî, Tecvîd-i Edâiyye, s. 33. Başka bir eserde de şöyle denilmiştir: Sâd-ı
müşemme; mahreci ve cehr sıfatı itibariyle ze (j) harfine, isti'lâ sıfatına sahip olması
bakımından da ıtbâk harflerine J» Jl) tâbidir (Mustafa Niyazi Efendi,
Umdetü'l-Kâriîn, s. 22).
HARFLER 95
sinden sonra harekeli dal (A) gelen ve bir kelimede bulunan sakin
sâd'ları - JL£j) işmâm ile okurlar17.
c) Lâm-ı muğallaza ^ÛÎ):
Tağlîz; kalınlaştırmak, iri yapmak gibi mânâlara gelir18.

"Lâm-ı muğalleza", kaim okunan lâm,demektir. Bu, Türkçede "ha
la, lala" gibi kelimelerdeki kaim sesle okunan "L" harfi gibidir.
Sakin veya meftuh olan sâd tâ (!>) ve zâ (Ji) harflerinden
sonra gelen meftuh lâm (J)'ın kaim okunmasıdır. Âsim Kıraatında

J Z Z Ji^ 0 Z Z* Z
yoktur. Bu tarz okuyuş Verş'e aittir, (oj - 4İUI) gibi19.
Ayrıca fetha ve zamme harekeden sonra gelen lâfzatullâh'ın lâmı-

nm kaim okunmasında da bütün Kıraat İmamları ittifak etmiştir20:
âlJp - İ/AtyjÂ
z
17 Sâd-ı müşemme için bkz: Mekkî age, vr: 75b, İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, II, 250; aynı müel
lif, Takrîbü'n-Neşr, s. 7; Abdülfettâh Paluvî, Ziibdetü'l-İrfân, s. 7 ve 48; Hamza Hüdâyî,
age, s. 33; Mar'aşî, Tehzîbü'l-Kırâât, vr. İla; Karaçam, Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri, s. 196.
18 Lâm-ı muğallaza'ya Lâm-ı müfahhame denildiği de görülmektedir. "Tağlîz" ve "tef
him", ikisi de aynıânlama gelen kelimelerdir. Ancak "tağlîz", "lâm" için; "tefhim" ise
"râ" için kullanılır, denilmiştir (Bkz: İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, II, 111.) Bununla birlikte
birçok eserin, lâm'ın kalın okunmasıyla ilgili bahislerinde "tağlîz" yanında "tefhim"
kelimesi de kullanılmıştır (meselâ bkz. Mekkî, er-Riâye, 188-191; Ebü'I-Alâ' el-
Hemedânî, et-Temhîd, 297-299; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, II, 116-117; ed-Dimyâtî, İthaf, I,
307-308). Bu durum, bunların sözlük anlamında kullanılmasından kaynaklanmış ola
bilir. "Tağlîz" ve "tefhîm"in zıddı ise "terkîk"dir.
19 Lâm-ı muğallaza hakkında bkz: Dânî, Cânıiu'l-Beyân, vr: 103a vd; Dânî et-Teysîr, s. 58
vd; Ebû Şâme, age, s. 261 vd; İbnü'l-Cezerî en-Neşr, I, 202; II, 111-115; İbnü'l-Cezerî,
Tahbîru't-Teysîr, s. 74 vd; Paluvî, age, s. 12; Hamza Hüdâyî, age, s. 33; Karaçam, Kur'ân-ı
Kerîm'in Nüzulü, s. 352 vd; aynı müellif, Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri, s. 196; M. Ali San,
"Harf", DİA, XVI, 164.
20 İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, II, 115.
96
İhfâ, gizlemek anlamına gelir.
"Nûn-i rnuhfât", ihfâ olunan (gizlenen) nûn demektir. Zâtı gidip

ğunnesi kalan nûn şeklinde tanımlanır21.
İhfâ harflerinden önce gelen sakin nûn'un ihfâ edilmesidir ki bu,
bildiğimiz ihfâ (ihfâ-i lisârû)dir: (pJL$ Bütün kıraatlarla birlikte
Âsim Kıraatinda da vardır22.
ÖZET
(Harfler)
“Harf" sözlükte, taraf, bir şeyin ucu ve kenan demektir. Bir mahre
ce dayanarak çıkan sese harf denir.
Kelimelerin oluşumunda belirleyici bir taraf olmâlan sebebiyle, al
fabeyi oluşturan seslerin her birine ait özel işaretlerine, "harf" adı veril
miştir.
Her harfin ismi, sesi ve resmi (yazı işareti) vardır. Meselâ şu harfin
(d), ismi "nûn", sesi "n" resmi de (d) işaretidir. Arap alfabesinde (M) ile
birlikte 29 harf vardır. Bunlara aslî harfler denir.
Aslî harflerden ayrı olarak, Kur'ân-ı Kerîm'de beş çeşit harf daha
vardır ki bunlara da fer'î harf denir. Fer'î harflerin resimleri (diğer harf
ler gibi yazıda gösterilen şekli) yoktur, isimleri ve sesleri vardır.
Birer örnekle birlikte fer'î harfler şunlardır: Hemze-i müsehhele
(J^»pli), elif-i mümâle (lilj^JÎ), sâd-ı müşemme (Jaİâ), Iâm-ı
muğallaza (SjLîdl) ve nûn-i rnuhfât (Ljilil). Bunların okunuşunu bir

hocadan öğrenmek gerekir.
11 Hamza Hüdâyî, Tecvîd-i Edâiyye, s. 33.

22 Bir de, mîm-i sakine'den sonra bâ (lj) harfinin gelmesi hâlinde yapılan ihfâ vardır ki
■ (İhfâ-i şefevî, dudak ihfâsı: îjLScju bu da nûn-i rnuhfât gibidir. Şu hâle göre,
eğer sâkin mîm ve nûn ihfâ olunursa fer'î harflerden, bunun dışındaki durumlarda ise
aslî harflerden sayılır (Karaçam, Kur'm-ı Kerîm'in Faziletleri, s.197).
III- HARFLERİN MAHREÇLERİ
A) Mahrecin Tarifi
B) Mahrecin Kısımları
C) Mahreç Bölgeleri
D) Sırasıyla Harfler Ve Mahreçleri
E) Mahreç Sırasına Göre Harfler
F) Harflerin Mahreç Şeması
G) Harflerle İlgili Uyanlar
A) Mahrecin Tarifi
Mahreç sözlükte, çıkış yeri anlamında olup, çoğulu
"mehâric" dir.
Tecvîd ilminde, harfin çıktığı yere mahreç denir1.
Bir harfin mahrecini tayin etmek için, o harf sâkin kılınır veya
şeddelenir ve kendisinden önce harekeli bir hemze getirilerek okunur:
1 Bazılarına göre aynı mahreç bölgesinden çıkan harflerde bir külli, bir de cüz'î mahreç
vardır. Bir grup harfe ayrılan bölge, o harfin külli mahreci; o bölge içinde her bir har
fin çıktığı yer de o harfin cüz'î mahreci olur. Meselâ hemze (*) ile he (j») harfleri aksa'l-
halk'dan (boğaz dibinden) çıkar, bu onlann külli mahrecidir. Ama hemze ile he'nin
çıkış noktalan farklıdır, bu da onların cüz'i mahreci olur. Bazı bilginler de bunun şart
olmadığını, bazen bir mahreçten iki harf ( gibi) veya üç harf ( d# - i - 1» gibi)
çıkanldığını, bunların sıfatlanyla birbirinden aynldıklannı ifade etmişlerdir. (Geniş
bilgi içinbkz: Ğânim Kaddûrî Hamed, ed-Dirâsâtü's-Savtiyye, s. 181-183.)
98
Mahreçlerin sayısı üzerinde ihtilâf edilmiştir. Ferrâ (207/822) ve İbn

Keysân (299/912) gibi bazı âlimler 14; Sîbeveyh (180/796), Ebû Amr ed-
Dânî (444/1053) ve Ca'berî (732/1332) gibi bazı âlimler 16; Halil b. Ahmed
(170/786) ve İbnü'l-Cezerî (833/1429) gibi bazı âlimler de 17 olduğunu
söylemişlerdir2.
Mahreçlerdeki sayı farklılığı, kimi bilginlerin cevf i mahreç bölgesi
olarak görmemelerinden ve (j -J - <j) harfleri için tek mahreç kabul
etmelerinden kaynaklanmaktadır3.
B) Mahrecin Kısımları
Mahreçler, hakikî ve takdirî olmak üzere iki kısımda incelenir:

1. Mahrec-i muhakkak: (Hakiki mahreç):
Harfin sesi, mahreç bölgelerinden birisine temas ederek çıkıyorsa,

bu yere, mahrec-i muhakkak denir.
Hece harflerinin tamamının mahreci böyledir.
2 Bunlar için Bkz: Sîbeveyh, el-Kitâb, IV, 433; Ebû Amr ed-Dânî, et-Tahdîd, s. 104, İbnü'l-
Cezerî, en-Neşr, I, 198; Kastallânî, Ahmed b. Muhammed, Letâifii'l-İşârât fi Fünûni’l-
Kıraat, vr: 41b-42a; Hamza Hüdâyî, Tecvîd-i Edâiyye, s. 34; Aliyyü'l-Kârî, el-Minehu'l-
Fikriyye, s. 8; Mağnîsî, Terceme-i Cezerî, 99-100; Mar'aşî, Cühdü'l-Mukıl, s. 119 vd;
Mar'aşî, Beyânü Cühdi'l-Mukıl, s. 23-26; Eskidzâde Ali b. Hüseyn, Terceme-i Dürr-i Ye-
tîm, s. 3; Muhammed Es'ad, el-Virdü'l-Müfîd fi Şerhi't-Tecuîd, s. 3; Debrelî, Mizânü'l-
Hurüf s. 2; Mehmed Zihnî, el-Kavlü's-Sedîd fiİlmi’t-Tecvîd, s. 22; Muhammed Halebî, el-
Fevâidü's-Seriyye fi Şerhi'l-Cezeriyye, vr: 13 a-b; Abdülazîz b. Abdülfettâh, Kavâidü't-
Tecvîd, s. 31; Sağman, Sağman Tecvidi, s. 18-21; Karaçam, Kur’ân-ı Kerım'in Faziletleri, s.
198 vd.
3 İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, 1,198-199; Karaçam, age, s. 199.
HARFLERİN MAHREÇLERİ 99
Mahrec-i mukadder: (Takdirî, itibari mahreç):
Harfin sesi, belirli bir mahrece temas etmeden çıkıyorsa, buna da

mahrec-i mukadder denilir ki, med harflerinin (I - j ■ mahreçleri bu
cins mahreçtir4.
Bazı bilginler, med harflerinin, harekeli halindeki mahrecinden

çıktığını; yani elifin hemze mahrecinden, med harfi olan vâv'm hareke
li vâv'ın mahrecinden, harf-i med olan yâ'nm da harekeli yâ'nın mah
recinden çıktığını kabul ederler5.
C) Mahreç Bölgeleri
Boğaz dibinden başlayıp dudak uçlarına kadar uzanan mahreç

bölgeleri, başlıca 5 kısımda İncelenmektedir6:
j ■<-
1) Cevf bölgesi
Boğaz ye ağız içindeki boşluğa denir. Buradan, med harfleri olan

elif, vâv ve yâ (I - j . <_$) harfleri çıkar7.
2) Boğaz bölgesi
Boğaz bölgesi, harflere mahreç olması itibariyle üç kısımda İnce

lenmektedir:
4 Bkz: Hamza Hüdâyî age, s. 34-35; Mar'aşî, Beyânii Ciihd, s. 25; Sağman, age, s, 22; Kara
çam, Kur'ân-t Kerîm'in Faziletleri, s. 199.
5 İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, 1,198; Karaçam, age, s. 199.
6 Mahreçlerin sırası, İbnü'l-Cezerî'nin en-Neşr fi'l-Kırââti'l-Aşr isimli eserindeki sıraya
göre dizilmiştir (bkz: en-Neşr, 1,199-201).
7 Bu üç harfe ağız boşluğundan çıktıkları için hurûf-i cevfiyye veya
hurûf-i hevâiyye (ÂJİj^Jl uîjj*Jl) de denir (Mekkî b. Ebû Tâlib, er-Riâye, s. 142; İbnü'l-
Cezerî, et-Temhîd, s. 96). Ses telleri küçük dilin ve yutağın alt.tarafında, gırtlağın iki
yakasında yer aldığına ve ses de oradan itibaren dışarıya doğru yayılmaya başladığı
na göre, vücudun bu noktadan Öncesinin herhangi bir harf için mahreç olamayacağı
açıktır.
100
a) Aksa'l-halk (JliJl ^^szaîl): Boğazın sonu, dibi, göğse bitişen
ve ağıza en uzak olan kısmı: Buradan sırasıyla, hemze (p) ve he (jh)

harfleri çıkar. İkisi de ince harflerdendir.
■ • j
b) Vesatü'l-halk (jUJl Ja-İj) : Boğazın ortası. Buradan da sıra-
✓
sıyla ayn (£) ve ha (^) harfleri çıkar. İkisi de incedir.
• ■ X z
c) Edne'l-halk (JİİJİ Jâl) : Boğazın aşağısı, ağıza açılan ve
ağıza en yakın olan kısmıdır ki, buradan da sırasıyla, ğayn (£) ve hâ
(£) harfleri çıkar8. İkisi de kalın harflerdendir.
Boğazdan çıkarıldıkları için hurûf-i halkıyye denilen bu altı harf şu

terkibin ilk harfleridir:
3li - jJjP - JJ& - - Jİİ
İkişerli üç grupta incelediğimiz bu harflerin, her bir çiftindeki iki

harfin hangisinin Önce, hangisinin sonra çıktığı hususunda farklı izah
lar yapılmıştır.
2. Dil bölgesi
Bu bölgede 10 mahreç vardır:

a) Dilin sonu (kökü) ile, onun karşısında bulunan üst damak: Bu
radan kaf (<J) çıkar. Kalın harftir.
8 Bu altı harfe, boğazdan çıkarıldıkları için hurûf-i halkıyye ( ÂJîLJl boğaz

harfleri) denir (Mekkî b. Ebû Tâlib, er-Riâye, s. 139; İbnü'l-Cezerî, et-Temhîd, s. 95).
b) Belirtilen yerin biraz altı: Buradan da kâf (dİ) çıkar9. İnce harf
lerdendir.
c) Dilin ortası ile, üst damağın ortası: Buradan sırasıyla,, dm (g),
şm (jji) ve yâ (<_£) harfleri çıkar. Üçü de ince harftir10*.
d) Dil bölgesinde dördüncü mahreç, dilin sol veya sağ yahut her
iki yanı ile, adrâs (^1 j-^1) denilen üst azı dişlerdir ki, buradan da dâd
harfi çıkarılır. Kaim bir "D-Z" karışımı sese sahiptir11. Kaim harf
tir.
Bu harf, genellikle dilin sol kenarıyla çıkarılır. Fakat dilin sağ yanı
nı veya her iki yanını da kullanarak çıkarmak mümkündür.
Dâd, zor çıkarılan bir harf olarak bilinir. Uygulamalar umumiyetle

yanlış olageldiği için, eski müellif ve üstatlar, bu konu üzerinde titizlik
le durmuşlar ve hattâ dâd harfine dair müstakil risaleler yazmışlardır.
Dâd harfinin çıkarılışı şöyle olur: Dilin sol (veya sağ veya her iki)
yanı, üst azı dişlere hafifçe değdirilir. Dil kökü ve ortası üst damağa
yükselir. Dilin ucu ise, serbest kalır. Bu esnada çıkarılan [zâ (Ji) sesine
benzeyen fakat zâ (jj) olmayan] "D-Z" karışımı ses, dâd harfinin sesi
dir.
J A
9 Bu iki harfe (J dİ), küçük dil ile olan ilgilerinden dolayı lehevî harfler (Sj^JJl)
denilmiştir (Mekkî b. Ebû Tâlib, er-Riâye, s. 139; İbnü'l-Cezerî, et-Temhîd, s. 95).
10 Bundan sonra gelen (^>1 harfiyle birlikte bu dört harfe (;? ^ ağızın iki çene
arasındaki alanıyla yani ağız aralığıyla ilgilerinden dolayı hurûf-i şecriyye (
denilmiştir (Mekkî b. Ebû Tâlib, er-Riâye, s. 139; İbnü'l-Cezerî, et-Temhîd, s.
95).
n A. Turan Arslan, "Dad", DİA, Vm, 396.
e) Dildeki beşinci mahreç, dilin iki kenarı ile birlikte dil ucuna va
rıncaya kadar üst damaktır. Buradan lâm (J) harfi çıkar. İnce harfler
dendir. (Lâm-ı muğallaza bahsinde geçtiği gibi kaim okunduğu yerler

de vardır). Ayrıca bu harf, mahreci en geniş olan harftir.
f) Dil bölgesinde bulunan altına mahreç: Dil ucu ve iki üst ön diş
etleridir. Buradan da nûn (û) çıkar. İnce harftir12.
g) Yedinci mahreç, dil ucu (bir miktar arkası) ile, iki üst ön dişle
rin üstündeki damaktır. Buradan râ (j) çıkar. Harekesine ve kelime
içindeki konumuna göre ince veya kalın okunur.
h) Sekizinci mahreç: Dil ucu ile, üst ön dişlerin dipleridir. Bura

dan sırasıyla: tâ (j») dal (i) ve te (C->) harfleri çıkar. (1>) kaim, diğer
ikisi ince harftir13.
i) Dokuzuncu mahreç: İki şekilde tarif edilmiştir: Bazılarına göre

dil ucu ile, üst ön dişlerin iç yüzleridir14. Bazılarına göre de15 dil ucu ile,
12 Bu üç harfe (j J j), dil ucuyla ilgilerinden dolayı hurûf-i zelkıyye

veya hurûf-i zevlekıyye (âJJjUI denilmiştir. (Mekkî b. Ebû Tâlib, er-Riâye, s.
140; İbnü'l-Cezerî, et-Temhîd, s. 96).
13 Bu harflere, üst damakla olan ilgilerinden dolayı hurûf-i nitaiyye
denilmiştir. (Mekkî b. Ebû Tâlib, er-Riâye, s. 140; İbnü'l-Cezerî, et-Temhîd, s. 96).
14 Bkz: Ebû Amr ed-Dânî, et-Tahdîd, s. 105; aynı müellif, Mukaddime, vr; 49a; Ebû Şâme,
İbrâzü’l-Meânî, s. 747; Mar'aşî, Beyânü Cühd, s. 36; Şaban Efendi, age, vr: 5a; Sağman,
age, s. 28.
ıs İbnü'l-Cezerî, et-Temhîd, 135-136; Mukaddime, s. 151 (mecmua içinde); Süyûtî, el-İtkân,
1,101; Eskidzâde, Terceme-i Dürr-i Yetîm, s. 6; Karaçam, Kur’ân-ı Kertm'in Faziletleri, s.
204-205.
alt ön dişlerin iç yüzleridir16. Sırasıyla sâd sin ve ze (J)
harfleri çıkar, (jj^) kalın, diğer ikisi incedir17.
j) Dil bölgesinde onuncu mahreç, dil ucu ve ön dişlerin uçlarıdır.

Buradan da sırasıyla zâ (Ji), zel (S) ve sâ harfleri çıkar. Bu harfler
okunurken dil ucu, ön dişlerin arasından hafifçe dışarıya çıkardır18. (1?)
kalın, diğer ikisi ince harftir19.
3. Dudak bölgesi
Dudak bölgesinde iki mahreç vardır.

a) Birinci mahreç: Üst Ön dişlerin uçlarıyla, alt dudağın içidir. Bu
radan fa (c-i) harfi çıkarılır. İnce harflerdendir.
b) İkinci mahreç, dudaklardır. Dudakların -arada nohut tanesi

kadar boşluk kalacak şekilde- öne doğru toplanmasıyla (büzülmesiyle)
vâv (j) çıkar. İnce harftir.
Dudakların normal halde kuvvetlice kapanmasıyla bâ (l_j) çıkar.

İnce harftir.
16 Bu konu için bkz: Ebû Şâme, age ve yer; Eskicizâde, age ve yer; Ğânim Kaddûrî el-
Hamed, ed-Dirâsâtü's-Savtiyye, s. 209-212; Ali Rıza Sağman, Sağman Tecvidi, s. 28-29.
Sîbeveyh, bu harflerin mahrecini ifade ederken, "alt veya üst" olduğunu belirtmeden
sadece "ön dişler" olarak kaydediyor. Bkz: Sîbeveyh, el-Kitâb, IV, 433.
17 Bu harflere, okunuşu sırasında dil ucunun rolü sebebiyle hurûf-i eseliyye (
denilmiştir (Mekkî b. Ebû Tâlib, er-Riâye, s. 140; İbnü'l-Cezerî, et-Temhîd, s. 96).
18 "Bunların tertibi dil ucunun taşraya (dışanya) çıkmasıyladır" (Bkz; Hamza Hüdâyî,
age, s. 38; Mağnîsî, age, s. 106; Eskicizâde, age, s. 7; Muhammed Es'ad, age, s. 4; Debreli,
age, s. 10).
19 Bu harflere, mahreci diş etlerinden başladığı için hurûf-i lisevİyye (İyiUl uijj»JI)
denir (Mekkî b. Ebû Tâlib, er-Riâye, s. 140; İbnü'l-Cezeri, et-Temhîd, s. 96).
Yine normal halde ve hafifçe kapanmasıyla da mîm (p) harfi çıkar.

İnce harftir20.
4. Hayşûm ( I)
Geniz kovuğuna denir. Buradan ğunne21 ve nûn-i muhfât (ihfâ

olunan nûn) çıkar22. Ancak, nûn-i muhfâtta ağızdan da ses gelmeli23 ve
ğunne, ince yapılmalıdır.
Görüldüğü gibi, beş bölgeye ayrılarak incelenen harflerin mahreç
sayısı (birinci bölgede bir, ikinci bölgede üç, üçüncü bölgede on, dör
düncü bölgede iki ve beşinci bölgede bir olmak üzere) 17 olmaktadır.
Böylece mahreç bölgelerini24 ve buralardan çıkan harfleri tanımış
oluyoruz. Şimdi bir de harfleri sırasıyla ve teker teker ele alarak,
mahreçlerini kısaca belirtelim:
20 Bu üç harfe dudak bölgesinden çıktıkları için hurûf-i şefehiyye >jjy>Jl) veya

hurûf-i şefeviyye (ijiiJİ *-»jj*Jl) denilmiştir (Mekkî b. Ebû Tâlib, er-Riâye, s. 141;
İbnü'l-Cezerî, et-Temhîd, s. 96).
21 "Ğunne, geniz kovuğundan dışarıya çıkan sese denir. Bu ses ister nûn ister mîm harfi
ile isterse sadece kendi başına çıksın fark etmez. Çünkü bir harf telâfuz etmeden de
ğunne sesi çıkarılabilir" (Hüsnî Şeyh Osman, Güzel Kur'ân Okuma, s. 157).
22 Bazı âlimler buradan (zâtı kaybolup ğunnesi baki kalan) nûn-i muhfât'm (ihfâ olunan
nûn'un) çıktığını söylemişler ve bunu fer'î harflerden saymışlardır. Bazı âlimler de
ğunnenin, ihfâ halindeki sakin nûn ve ihfâ halindeki sakin mîm ile, ğunneli
İdğamlarda bulunduğunu ifade etmişlerdir. Ca'berî (640/1242) ise ğunne, mîm ve nûn
harflerine mahsus bir sıfat olup, ister harekeli, ister sakin, ister ihfâ, ister idğamh bu
lunsunlar, bu harflerden ayrılmazlar, demiştir. (Bu konuda bkz: Mekkî, er-Riâye, s.
240; Dânî, et-Tahdîd, s. 106; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, I, 201; Aliyyüİ-Kârî, el-Minahu'l-
Fİkrİyye, s. 15; Eskidzâde, Terceme-i Dürr-i Yetim, s. 7; Karaçam, Kur'ân-ı Kerîm'in Fazi
letleri, s. 205; Hüsnî Şeyh Osman, age, s. 156-158 ).
23 Bkz: Ali Rıza Sağman, Sağman Tecvidi, s. 27, dipnot: 18 ve s. 52, dipnot: 45.
24 Mahreç bölgeleri için bkz: Mekkî b. Ebû Tâlib, er-Riâye li Tecvîdi’l-Kırâe, s. 145 vd; Ebû
Amr ed-Dânî, et-Tahdîd fi'l-İtkâni ve't-Tecuîd, s. 104-106; Dânî, Mukaddime, vr: 48b-49a;
Ebü'l-Alâ' el-Hemedânî, et-Temhîd fî Ma'rifeti't-Tecvîd, s. 277-279; Şâtıbî, Htrzü'l-Emânî,
vr: 70b-71a; Ebû Şâme el-Makdisî, İbrâziİ'l-Meânî, s. 743-750; İbn Manzûr, Lisânü'l-
Arab, I, 13-16; Ca'berî, Ukûdü'l-Ciimân, vr: 87b, 88b; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, I, 198-202;
İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, I, 199-201; İbnü’l-Cezerî, et-Temhîd fi İlmi't-Tecvîd, s. 113 vd;
İbnü'l-Cezerî, Mukaddime, s. 2; Celâlüddin es-Süyûtî, el-İtkân fi Ulûmi'l-Kur'ân, I, 100
D) Sırasıyla Harfler ve Mahreçleri
Alfabedeki sırasına göre harflerin mahreçleri şöyledir:
(p-): Boğazm sonundan, yani göğse bitişen kısmından çıkarılır. İnce

ve kuvvetli bir harftir. Türkçedeki "e" harfi gibidir.
(ı—t) : Dudakların normal şeklinde, kuvvetlice kapanmasıyla

çıkarılır. İnce ve kuvvetlidir. Türkçedeki "b" harfi gibidir.
(Cj) : Dil ucu ile, üst ön dişlerin diplerinden çıkarılır. İnce ve

kuvvetlidir. Türkçedeki "t" harfine benzer.
(ıi>) : Dİ1 ucu ile ön dişlerin uçlarından çıkarılır. Bu harf okunur

ken dil, dişlerin arasından hafifçe dışarıya çıkarılır. İnce ve yumuşaktır.
Türkçede karşılığı yoktur.
(^*) : Dil ortasının, üst damağın ortasına kuvvetlice basılıp çekil

mesiyle çıkarılır. İnce ve kuvvetlidir. Türkçedeki "c" sesinden farklıdır.
(q): Boğaz ortasının, içeriden hafifçe sıkılmasıyla çıkarılır. İnce

yumuşak bir harf olup Türkçede yoktur.
vd; Kastallâııî, Letâifü'l-İşârât, vr: 41b-43b; Hamza Hüdâyî, Tecvîd-i Edâiyye, s. 33-38;
Birgivî, ed-Dürrü'l-Yetim, s. 2-3; Aliyyü'l-Kârî, el-Minehu'l-Fikriyye, s. 8-14; Safâkusî,
Tenbîhü'l-Ğâfilîn, s. 21 vd; Saçaldızâde Mar'aşî, Cühdü'l-Mukıl, s. 127-140; Mar'aşî,
Beyânü Cühdi'l-Mukıl, s. 25-30; Muhammed b. Es'âd, el-Virdü'l-Müfîd, s. 6-8; Muham
med Sâdık Hindî, Künûzü Eltâfi'l-Burhân, s. 5; Mağnîsî, Terceme-i Cezerî, s. 100-109;
Eskidzâde, Terceme-i Dürr-i Yetim, s. 3-7; Debreli Haca Abdülkerîm, Mîzânü'l-Hurûf, s.
8-12; Hamdullah b. Hayreddin, Vesîletü'l-îtkSn, vr: 5b-6b; Ali Rıza Sağman, Sağman
Tecvîdi, s. 18-30; İsmail Karaçam, Kur'Sn-ı Kerîm'in Faziletleri ve Okunma Kaideleri, s.
198-206.
106
(£) : Boğazın ağıza en yakın olan kısmından, dil kökünün kabar-

tılmasıyla çıkarılan hırıltılı bir sestir. Yumuşak ve kalın seslidir. Türk-
çede karşılığı yoktur.
(j) : Dil ucu ile, üst ön dişlerin diplerinden çıkarılır, ince ve kuv
vetlidir. Türkçedeki "d" harfi gibidir.
(i) : Dil ucu ve ön dişlerin uçlarından çıkarılır. Bu harf okunurken

dil, dişlerin arasından hafifçe dışarıya çıkarılır. İnce ve yumuşak bir
harftir. Türkçede yoktur.
( j) : Dil ucu ve iki üst ön dişlerin üstündeki damaktan çıkarılır.

Bazı durumlarda kalın, bazı durumlarda ince okunur. Türkçedeki "r"
harfi gibidir.
(j) : Dil ucu ile üst ön dişlerin (diğer görüşe göre alt ön dişlerin) iç
yüzünden çıkarılır. İnce bir harftir. Türkçedeki "z" harfine benzer.
(jju) : dil ucu ile üst ön dişlerin (diğer görüşe göre alt ön dişlerin)
iç yüzünden çıkarılır. İnce seslidir. Türkçedeki "s" harfine benzer.
(ıji): Dilin ortası ile üst damağın ortasından çıkarılır. Yumuşak ve
incedir. Türkçedeki "ş" harfinden farklı olup, daha yumuşaktır.
((j^): Dil ucu ile üst ön dişlerin (diğer görüşe göre alt ön dişlerin)
iç yüzünden çıkarılır. Kaim seslidir. Türkçedeki kaim "s" (sa-su) harfi

ne benzer.
(03): Dil kenarı ile, üst azı dişlerden çıkarılır. Çıkarılması zor olan
bir harf olarak bilinir. Şöyle okunur: Dilin sol (veya sağ yahut her iki)
yanı, dengindeki üst azı dişlere hafifçe değdirilir. Dil kökü ve ortası, üst
damağa yükseltilir. Dilin ucu serbest kalır. Bu esnada çıkarılan (zâ - J»
sesine benzeyen fakat zâ - -li olmayan) "D-Z" karışımı ses, dâd harfinin
sesidir. Kalın ve yumuşak bir harf olup, Türkçede karşılığı yoktur.
(Jo) : Dil ucu ile üst ön dişlerin diplerinden çıkarılır. Kuvvetli ve
kalındır. Türkçedeki kalın "t" (ta) sesinden farklıdır.
(Ji) : Dil ucu ile ön dişlerin uçlarından çıkarılır. Bu harf okunur
ken, se (<i>) ve zel S harflerinde olduğu gibi, dil, dişlerin arasından
hafifçe dışarıya çıkarılır. Kalın seslidir. Türkçedeki kalın "z" (za) sesin
den farklıdır.
: Boğaz ortasının hafifçe sıkılmasıyla çıkardır. İnce bir harftir.
Türkçede yoktur.
: Boğazm ağıza en yakın olan kısmından çıkarılır. Yumuşak ve

kalın sesli bir harftir. Türkçedeki kalın "ğ" (ağaç, sağa) gibidir.
(cj): Üst ön dişlerin uçlarıyla, alt dudağın içinden çıkarılır. İnce ve
yumuşak bir harftir. Türkçedeki "f' sesine benzer.
(3) • Dil kökü ile, onun karşısında bulunan üst damaktan çıkarılır.
Kuvvetli ve kaim seslidir. Türkçedeki kalın "k" (ka) sesinden biraz

farklıdır.
(11) : Yukarıda kaydedilen kaf (3) harfinin çıkarıldığı yerin biraz
altından çıkarılır, ince ve kuvvetlidir. Türkçedeki ince "k" (ke) sesinden

farklıdır.
(J) : Bu harfin mahreci, dilin iki kenarı ile birlikte dil ucuna
varıncaya kadar üst damaktır (buradan çıkardır). İnce bir harftir; fakat
kaim okunduğu yerler de vardır. Türkçedeki "1" harfi gibidir.
(f) : Dudakların normal halde iken hafifçe kapanmasıyla çıkarılır.

İnce ve genizden (burundan) gelen bir sesle okunur. Türkçedeki "m"
harfi gibidir.
(J): Dil ucu ve iki üst ön diş etlerinden çıkarılır, ince ve genizden
(burundan) gelen bir sesle okunur. Türkçedeki "n" harfi gibidir.
(j) : Dudakların, arada nohut tanesi kadar boşluk kalacak şekilde,

öne doğru toplanmasıyla (büzülmesiyle) çıkarılır. İnce ve yumuşak bir
harftir. Türkçedeki "v" sesine benzer; fakat dudakların aldığı şekil fark
lıdır.
(_a) : Boğazın göğse bitiştiği yerden çıkarılır. İnce ve yumuşak bir
harftir. Türkçedeki ince "h" sesine benzer.
(l5) ■’ Dilin ortası ile üst damağın ortasından çıkarılır. İnce ve yu
muşak bir harftir. Türkçedeki "y" harfi gibidir.
E) Mahreç Sırasına Göre Harfler
Mahreç bölgesinden çıkış sıralarına göre -bazı ihtilâflarla birlikte-

harflerin tertibi (dizilişi) -sağdan sola doğru- şöyledir25:
i Ji j & i J. J û J J £ «J J .
25 Yukarıdaki sıralama İbnü'l-Cezerî'nin en-Neşr isimli eserine göredir.

Harflerin Mahreç Tablosu
Sıra No Mahreç adı Harfler

1 CEVF
2 AKSA'L-HALK
*- “ -A
3 VASATU'L-HALK
4 EDNE'L-HALK
t
5 DİL KÖKÜ ve ÜST DAMAK
J
6 DİL KÖKÜ ve KÜÇÜK DİL ÖNÜ
il
7 DİL ORTASI ve ÜST DAMAK ORTASI
8 DİL KENARI İLE ÜST AZI DİŞLER
9 DİLİN İKİ KENARI ve UCU İLE ÜST

DAMAK J
10 DİL UCU İLE İKİ ÜST ÖN DİŞLERİN
ÜSTÜNDEKİ DAMAK J
11 DİL UCU İLE İKİ ÜST ÖN DİŞ ETLERİ
d
12 DİL UCU İLE ÜST ÖN DİŞ DİPLERİ
— i—O
13 DİL UCU İLE ÜST ÖN (VEYA ALT ÖN)
DİŞLERİN İÇYÜZÜ (J-* “ —3
14 DİL UCU İLE ÖN DİŞLERİN UÇLARI
1» - S — lîj
15 ÜST ÖN DİŞ UÇLARIYLA ALT DUDAĞIN
içi
16 ALT ve ÜST DUDAKLAR
17 HAYŞÛM Ğunne ve nûn-i

muhfât
110
ÖZET
(Harflerin Mahreçleri)
Mahreç; sözlükte, çıkış yeri anlamında olup, Tecvîd ilminde, harfin
çıktığı yere denir.
Bir harfin mahrecini tayin etmek için, o harf sâkin kılınır veya
şeddelenir ve kendisinden önce harekeli bir hemze getirilerek okunur:
Boğaz dibinden, dudak uçlarına kadar uzanan mahreç bölgeleri,

başlıca 5 kısımda incelenir: 1) Boğaz ve ağız boşluğu, 2) Boğaz, 3) Dil, 4)
Dudak, 5) Geniz kovuğu.
Boğaz ve ağız boşluğu yani cevfte bir, boğazda üç, dilde on, du
dakta iki ye geniz kovuğu yani hayşûm'da bir olmak üzere toplam on
yedi mahreç vardır.
Harf sayısı hariç tutulursa) 28 olduğu halde mahreç sayısının 17
olması, bazı harflerin mahreçlerinin ortak olmasından dolayıdır.
Mahreçleri bir olan harfler, sıfatlarıyla birbirlerinden ayrılırlar. Meselâ
(t—>) ile (ç)'in mahreci birdir. Ancak (u-j)'da kalkale sıfatı vardır, ğunne
sıfatı yoktur; (ç) de ise ğunne sıfatı vardır, kalkale sıfatı yoktur. Ayrıca
(u^)'da şiddet, (ç)'de beyrüyye sıfatı mevcuttur.

IV- HARFLERİN SIFATLARI
A) Sıfatın Tarifi
B) Sıfatların Taksimi
C) Sıfatların İncelenmesi
D) Harflere Göre Sıfatlar
E) Sıfatlara Göre Harfler
F) Harflere ve Sıfatlara Göre Genel Tablo
A) Sıfatın Tarifi
Sıfat («üUjflJl) sözlükte, nişan ve alâmet anlamına gelir. Çoğulu "sı-
fât" (Cjlİ£j|)'dıri.
Tecvîd ilminde sıfat; mahrecde meydana gelişi esnasında harfin

sesine arız olan keyfiyete denir12.
Başka bir ifade ile, mahreçten çıkışı esnasında harfin kazandığı

özelliklerdir3.
Mahreçleri bir olan harfler, sıfatları ile birbirinden ayrılırlar. Ayrıca

sıfatlar, harflerin kuvvetlisini zayıfından ayırmayı ve düzgün telâffuz
edilmesini de sağlarlar4.
1 Bkz: Âsim Efendi, age, İÜ, 759.

1 Karaçam, Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri, s. 207.
3 "Harfin sıfatı, hançerenin sesinin, mahrecden çıkarken aldığı keyfiyet (nitelik)lerdir"
(Sağman, İlaveli Yeni Sağman Tecvidi, s. 18).
114
Tecvîd bilginleri, sıfatların sayısında ihtilâf etmişlerdir. Buna göre

sıfatların sayısı 14 ile 44 arasında değişmektedir45.
B) Sıfatların Taksimi
Sıfatlar kuvvet yönünden (kuvvetli, zayıf, orta) tasnif edildiği gibi6,

zıtlık (birbirinin zıddı olup olmama) bakımından da taksim edilmişler
dir. Aynca, harflerdeki varlıkları, bir harfte devamlı olarak bulunup
bulunmamaları (zâtı, arızî) itibariyle de incelenmişlerdir.
Biz son taksimi göz önüne alarak meseleyi özetlemeye çalışacağız.
Buna göre sıfatlar ikiye ayrılır: 1. Sıfât-ı lâzime, 2. Sıfât-ı arıza.
1. Sıfât-ı lâzime: Lâzimî sıfat (sıfât-ı zâtiye, sıfât-ı vacibe): Harfle

rin zâtına mahsus olan ve onlardan ayrılmaması gereken sıfatlardır7.
Cehr, hems, şiddet, rihvet, beyniyye vb.
Bunların terkinden, tebdil ve tağyirinden (değiştirilmesi ve bozul
masından) meydana gelen hata, lâhn-i celî (açık hata) olur ki, bu tarz
okuyuş câiz değildir.
2. Sıfât-ı arıza: Ânzî sıfat: Harflerin zatına (yapışma) mahsus ol
mayan ve onlardan ayrılması mümkün olan sıfatlardır8. Med, idğâm,
ihfâ, izhâr, iklâb, sekte vb.
Bunların terkinden, tebdil ve tağyirinden meydana gelen hata,
lâhn-i hafi (gizli hata) olur. Bu tür hatalardan da kaçınmak gerekir.
Sıfât-ı ânzalar, kitabın ileriki kısımlarında geniş bir şekilde ve müs

takil başlıklar halinde incelenmiştir.
4 İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, I, 214; Mağnîsî, Terceme-i Cezeri, s. 109; Karaçam, age, s. 207.
5 Debreli, Mîzânü'l Hurûf, s., 12; Sağman, age, s. 32; Karaçam, age, s. 208.
6 Bkz: Kastallânî, LetSifü'l- İşârât, vr: 43 b vd.
7 Debreli, aynı yer; Karaçam, age, s. 210.
8 Debreli, aynı yer; Karaçam, age, s. 211.
HARFLERİN SIFATLARI 115
C) Sıfatların İncelenmesi
Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, sıfatların sayısı üzerinde bir itti
fak yoktur. Biz burada, (40'tan fazla sayıya çıkarılmış olan) bu sıfatlar
dan önemli olanlarım, fazla ayrıntıya girmeden, kısa kısa incelemeye
çalışacağız. Önce birbirinin zıddı olan sıfatlan, daha sonra, harflerde
bulunuşları itibariyle, çoktan aza, nihayet tek harfe mahsus olan sıfatla
rı ele alacağız.
1- Cehr Ç^JÎ)
Sözlükte, açıklamak, ortaya çıkmak, sesi yükseltmek, bir sözü açık

ça söylemek demektir. Tecvîd ilminde; harfi telâffuz ederken, mahrece
itimadın (dayanmanın) kuvvetli olması sebebiyle, nefesin tamamının
veya çoğunun hapsolmasına denir. Bu sıfatın zıddı hems'dir.
Cehr sıfatına sahip olan harfler 18 tanedir:
Jdf j J -» *
Hurûf-i mechûre denilen bu harfler, kolay bellenmesi için şu sözde

toplanmıştır9: İJP Aİ ufHÛ J*
Yukarıdaki harflerden her birini seslendirirken, mahrece kuvvetli

ce basıldığı için, nefesin tamamı veya çoğu hapsedilmekte, harfin sesi
açıkça ortaya çıkmaktadır.
2- Hems
Sözlükte, sesi gizlemeye veya gizli sese denir. Tecvîd ıstılahında;

harfi seslendirirken, mahrece itimadın zayıflığı sebebiyle, nefesin ak
masına denir. Zıddı cehr'dir.
9 Iji kelimesindeki elif zâiddir.

116
Bu sıfata sahip olan harfler 10 tanedir:
Hurûf-i mehmûse denilen bu harfler şu ifadede toplanmıştır:
Bu harfleri okurken, mahrecde aralık kaldığı için, nefes ses ile bir
likte akmaktadır.
B öylece birbirine zıt olan bu iki sıfat açısından, (\ hariç) harflerin
18'i cehr, 10'u da hems özelliği taşımaktadır.
3- Şiddet (3jULfl)
Sözlükte, kuvvet, kudret, katılık hali demektir. Tecvîd ilminde;

harfi telâffuz ederken, mahrece dayanmanın kuvvetli olması sebebiyle,
sesin hapsolup akmamasına denir. Zıddı rihveftir.
Bu sıfatı taşıyan harfler 8 tanedir: O u-» *
Hurûf-i şedîde denilen bu harfler şu ibarede toplanmıştır:
• * r
Dikkat edilirse, bu harflerden herhangi birinin başına başka bir

harfi getirip cezimli olarak okurken (p| — İİI gibi) mahrece kuv
vetli basıldığı için, ses ve nefes mahrecde hapsolup tıkanmaktadır10.
10 Aslında harfin harekeli halinde de aynı sıfat vardır. Zaten lâzım sıfat, harften aynl-
mayan, harfin yapısında mevcut olan sıfat demektir. Ancak bu sıfat, harfi sakin olarak
okurken daha belirgin olmaktadır. Diğer sıfatlar için de aynı husus geçerlidir.
4- Rihvet
Sözlükte, yumuşak olmak anlamındadır. Tecvîd ıstılahında; harfi

telâffuz ederken, mahrece itimadın zayıflığı sebebiyle, sesin akmasına
denir, zıddı şiddettir.
Harfleri 13 tanedir: o lJ J 3 *
Hurûf-i rihvet veya hurûf-i rehâvet denilen bu harfler şu sözde

toplanmıştır: JLİ Jİ
Bazı eserlerde bunlara (I ~ “ (5) harfleri de ilâve edilmektedir11.
5- Beyniyye (AjjiJl)
Sözlükte, ortada olmak demektir. Tecvîd ilminde; sesin ne tama

men akmasına ne de hapsolmasma, yani sesin tamamen akma ile ak
mama arasında olmasına denir.
Bu sıfat, daha önce kaydedilen şiddet ile rihvet sıfatlarının arasın

12 sebebiyle bu ismi almıştır; bu sıfata yine aynı anlamda, orta
da olması11
durumda olması nedeniyle "mütevassıta" da denilmiştir.
Bu sıfata sahip harfler, bazılarına göre jjj (jJ) sözünde
toplanan şu yedi, harftir: j . Bazılarına göre ise (JjJ)
kavlinde toplanan beş harftir13.

Böylece birbiriyle zıt olan bu son üç sıfat açısından, harflerin 8'i
şiddet, 13'ü rihvet, 7'si de beyniyye sıfatını taşımaktadır14.
11 Böylece sayı 16'ya ulaşmakta ve bu harfler şu ibârede toplanmaktadır:

Jî İJ J jA fjh*1 Jiİ-
12 Beyne'ş-şiddeti ve'r-rihve: Şiddet ile rihvet arasında.
13 Bu görüşte olanlar (j ve <_$) harflerini rihvet harflerinden saymışlardır. Meselâ bkz:
Hamza Hüdâyî, age, s. 39; Mağnîsî, age, s. 112.
6- İsti'lâ I)
Sözlükte, yükselmek demektir. Tecvîdde; harf telâffuz edilirken,

dilin üst damağa yükselmesine denir. Zıddı istifâl'dir.
Bu özelliğe sahip olan harfler 7 tanedir: Jj ^1?
Huruf-i müsta'liye denilen bu harfler şu sözde toplanmıştır: .

Jâî • Bunların daima kalın okunması gerekmektedir.
7- İstifâl (
Sözlükte, aşağı olmak, alçalmak mânâsmdadır. Tecvîd ıstılahında;

dilin aşağıya meyletme haline; yani üst damağa kalkmamasına denir.
Zıddı isti'lâ'dır. Harfleri, istilâ sıfatına sahip 7 harfin dışında kalan 21
harftir:
Hurûf-i müstefile denilen bu harfler şu ibarede toplanmıştır:
îstifâle şeklinde de anılan bu sıfatın diğer bir adı da, sözlükte,

eğilmek, hafif kılmak, kolay olmak mânâsına gelen inhifâd
dır.
8- Itbâk (JÜC/D
Sözlükte, yapışmak, uyuşmak, ulaşmak, kapamak demektir.

Tecvîdde; dilin üst damağa yapışmasına ve dil kökünün üst damağa
14 Yukarıda zikredilen ilk beş sıfatın tarifinden de anlaşılacağı üzere cehr ve hems'te
nefes, diğer üçünde ses esas alınmaktadır. Ayrıca bazı âlimler -bu şekilde daha belir
gin olduğu için- cehr ve hems'te, harfin harekeli olarak; kalan üçünde ise harfin sakin
olarak telâffuzuna işaret etmişlerdir. (Bkz: Hamza Hüdâyî, age, s. 39; Eskidzâde, age, s.
7-8).
kalkmasına denir. Bu, isti'lâ sıfatından daha mübalağalıdır. Zıddı

infitâh'dır.
Bu özelliğe sahip olan harfler 4 tanedir: (fj^ Jo Jâ).
Bunlara hurûf-i mutbaka denilir. Görüldüğü gibi bu dört harf de

kalın harflerdendir.
9- İnfitâh
Sözlükte, açılmak ve ayrılmak mânâsındadır. Istılahta; dilin da

maktan ayrılmasına denir. Zıddı ıtbâk'dır. Harfleri 24 tanedir:
Hurûf-i münfetiha denilen bu harfler, şu ifadede toplanmıştır:
Böylece harflerin 24'ü infitâh, 4'ü de ıtbâk sıfatım taşımaktadır.
10-Tefhim
Sözlükte, ta'zîm, yüceltmek, bir şeyi kalın kılmak demektir. Tecvîd

ilminde; harfi kalın okumaya denir ki, bu şekilde harf okunurken ken
disinde bir kalınlık hâsıl olur ve ağız içi ses ile dolar. Bu sıfatın zıddı
terkık'dir.
Tefhim harfleri 11 tanedir:
a) İsti'lâ' harflerinin tamamı:
b) Makabli meftuh veya mazmum olan lâfzatullâh'm lamı:
İlj -
c) Kaim okunan râ: Râ (j)'run kaim okunması gereken yerlerdeki

hâli:
d) Isti'lâ' harflerinden (JoJ Jaj^â sonra gelen ve harf-i med
olan elif (I) ve vâv (j):
^ftUaJİ — Jjİj ” (JjllaJİ ~ j-sUu ” oiplsâj — jj-JJl —
11- Terkîk (
Sözlükte, bir şeyi ince kılmak, demektir. Istılahta; harfi ince oku
maya denir. Zıddı tefhim'dir.
Harfleri şunlardır:
a) İsti'lâ harflerinin dışında kalan 21 istifâl harfi:
b) İstifâl harflerine bitişen ve harf-i med olan elif (I) ve vâv (j):
jjil “ lİJUL»
> *
c) Harf-i med olan yâ ((5): - J-J ~ ” M
fi t
d) Mâkabli meksur olan lâfzatullâh'm lâmı: 4üU — 4)
e) İnce okunması gereken durumlarda râ (j):

Kalın okunması gereken harflerin kalın, ince okunması gereken

harflerin de ince okunması vaciptir.
12- Safir (^g,./?)!)
Sözlükte, ıslık ve kuş sesi anlamına gelir. Tecvîd ıstılahında; harf

okunurken, kuş ve ıslık sesine benzer bir.sesin çıkmasına denir.
Harfleri 3 tanedir: —j
Bu harflere hurûf-i safir denir.
13- Gunne
Sözlükte, inilti, güvercin ve kumru sesi gibi genze mahsus ses an
lamındadır. Istılahta; genizden (burundan) gelen sese denir.
Ğunne, ince sesle yapılır.
Bu sıfatı taşıyan harf iki tane olup, mim (ç) ve nûn (j) harfleridir.
14 -Tekrir ÇJj JUl)
Sözlükte, tekrar etmek, bir şeyi bir kere veya daha fazla geri getir
mek demektir. Tecvîd ilminde; dil ucunun titremesine ve sürçmesine
denir.
Bu sıfat sâdece râ (j) harfine mahsustur.
Bu harfin tekrir sıfatını gösterirken, hâsıl olacak titreşimin iri taneli

olmamasına dikkat etmek lâzımdır.
15- Tefeşşî
Sözlük anlamı, çoğalmak, yayılmaktır. Tecvîd ıstılahında; sesin

ağızda yayılmasına denir.
122
Bu sıfata sahip olan harf şîn (^/dır.
Bu harfi telâffuz ederken ses ağızda yayılmalı, Türkçedeki "şeker,

şekil, şişe" gibi kelimelerdeki "ş" sesinden farklı olmalıdır.
16- İstitâle (ÜUali'ÇI)

< *
Sözlükte, uzamak demektir. Tecvîdde, sesin mahreçte uzamasına

denir.
Bu sıfat sadece dâd harfinde vardır.
Bu harf okunurken ses, lâm'ın mahrecine kadar uzanır; harfin sesi

az bir miktar uzatılır. Ancak, dâd'ın mahrecindeki bu uzamanın, bir elif
miktarına varmaması gerekir.
Harflerde bulunan sıfatlardan önemli olanlarını kısaca incelemiş
olduk. Bundan sonra görülecek üç tablonun ilkinde harflere göre sıfat
ların, İkincisinde sıfatlara göre harflerin; üçüncüsünde ise her iki du
ruma göre harflerin ve sıfatların listesi yer almaktadır15.
15 Harflerin sıfatlan hakkında daha geniş bilgi için bkz: Sîbeveyh, el-Kitâb, IV, 434-436;
Mekkî b. Ebû Tâlıb, er-Riâye, s. 115-138; Ebû Amr ed-Dânî, et-Tahdİd, s. 107-112; Dânî,
Mukaddime, vr. 49 b-50 b; Ebü'l-Alâ' el-Hemedârû, et-Temhîdfî Ma'rİfeti't-Tecuid, s. 280-
283; Şâtıbî, HırzüTEmânt, vr: 71b-72a; Ebû Şâme Makdisî, İbrâzü'l-Meânî, s. 751-755;
Ca'berî, Ukûdü'l-Cümân, vr: 88b-89b ve 94b-104b; İbnü’l-Cezerî, et-Temhıd, s. 97 vd;
Süyûtî, el-îtkân, 1,101; Kastallânî, Letâifü'l-İşârât, vr: 43b-45a; Hamza Hüdâyî, Tecvîd-
i Edâiyye, s. 39-44; Birgivî, ed-Dürrü’l-Yetîm, s. 3-4; Mağnîsî, Terceme-i Cezerî, s. 109-
134; Safâkusî, Tenbİhü’l-Ğâfilîn, s. 25 vd; Mar'aşî, Cühdü’l-Mukıl, s. 141-165; Mar'aşî,
Beyânü Cühdi'l-Mukıl, s. 44-70; Eskicizâde, Terceme-i Dürr-i Yetim, s. 7-11; Muham-
med Es’ad, el-Virdü’l-Müfid, s. 6-8; Debreli Hoca Abdülkerîm, Mîzânü’l-Hurûf, s. 12-
.17; Hamdullah b. Hayruddîn, Vesîletü'l-İtkân, vr: 13a-35b; Abdülazîzb. Abdülfettâh,
Kavâidü't-Tecvıd, s. 40-48; Ali Rıza Sağman, Sağman Tecvidi, s. 33-36; İsmail Karaçam,
Kur’ân-ı Kerîm 'in Faziletleri ve Okunma Kaideleri, s. 207-243.
D) Harflere Göre Sıfatlar
p Cehr, şiddet, istifâl, infitâh, terkîk.

Cehr, şiddet, istifâl, infitâh, terkîk, kalkale.
O Hems, şiddet, istifâl, infitâh, terkîk.
Hems, rihvet, istifâl, infitâh; terkîk.
E. Cehr, şiddet, istifâl, infitâh, terkîk, kalkale.

Hems, rihvet, istifâl, infitâh, terkîk.
C
t Hems, rihvet, isti'lâ, infitâh, tefhîm.
Cehr, şiddet, istifâl, infitâh, terkîk, kalkale.
s Cehr, rihvet, istifâl, infitâh, terkîk.
J Cehr, beyniyye, istifâl, infitâh, terkîk, tekrir.
J Cehr, rihvet, istifâl, infitâh, terkîk, safir.
:.Hems, rihvet, istifâl, infitâh, terkîk, safir,
(ji : Hems, rihvet istifâl, infitâh, terkîk, tefeşşî.
^jP : Hems, rihvet, isti'lâ, ıtbâk, tefhim, safir.
^p : Cehr, rihvet, isti'lâ, ıtbâk, tefhim, istitâle.
J? : Cehr, şiddet, isti'lâ, ıtbâk, tefhim, kalkale.
Cehr, rihvet, isti'lâ, ıtbâk, tefhîm.
t Cehr, beyniyye, istifâl, infitâh, terkîk.
t Cehr, rihvet, isti'lâ infitâh, tefhîm.

Hems, rihvet, istifâl, infitâh, terkîk.
Cehr, şiddet, isti'lâ, infitâh, tefhîm, kalkale.
il Hems, şiddet, istifâl, infitâh, terkîk.
J Cehr, beyniyye, istifâl, infitâh, terkîk.
dr
Cehr, beyniyye, istifâl, infitâh, terkîk, ğunne.
Cehr, beyniyye, istifâl, infitâh, terkîk, ğunne.
Cehr, beyniyye, istifâl, infitâh, terkîk.
Jh Hems, rihvet, istifâl, infitâh, terkîk.
ıS Cehr, beyniyye, istifâl, infitâh, terkîk.
r
124
E) Sıfatlara Göre Harfler
Cehr: u j ijj J» j; ûjj J f a j <s
Hems:\i> ıZ1 ■*
Şiddet: j i)
Rihvet: dj j u- t?
Beyniyye: j
İsti'lâ: -I» J»
İstifâl: ► <_> o cS j j Ç_.j 11 J (• d j J»
Itbâk: (^3 J» J»
İnfitâh: ,-jcö^İ: J j u- <A tt'J 21 J f d J "*
Tefhim: ^_ı3
Terkîk: J 3 ıZ* lZ J ç û j -• c5
Kalkale: l-j 1» 5
Safir: j
Ğunne: ç ü
Tekrir :j
Tefeşşî:
İstitâle:
F) Harflere ve Sıfatlara Göre Genel Tablo
7»
l 3 î,
y”
iî 33
T' 7*
3 J
ıc
J
”3 •0
t
3 7?
t
t * t < . <
3- 3- 3- 3- 3*
0 •3 •3 •3 •3
-3 -3 -3 -3 -3
kJ kJ kJ kJ U
U U ıJ U U
•kJ •U •kJ •U •kJ •kJ
*1 *> O
«n .-1 **>
"t "t *> *b
•"t •n •n •n •*h
S b b b b b
‘b -b ’b ‘b ‘b -b
b b b b b b
’b ’b ’b ’b ’b ’b
-A
ûj ûJ dJ ûJ oJ
•oJ .ûj •oJ •oJ • ûj
’3 ‘3 *3 *3
•0 ’?)
u 11 n n n
~D "3 *□
«— *— <— <—
o •o .3 o •o .3
•» "t •>
- a • • •
’û *a
ÖZET
(Harflerin Sıfatlan)
Sıfat nişan, ve alâmet demektir. Tecvîd ilminde, mahrecde meyda
na gelişi esnasında harfin sesine ânz olan keyfiyete denir. Başka bir ifa
de ile, harfin mahreçten çıkarken aldığı Özelliklerdir.
Mahreçleri bir olan harfler, sıfatlan ile birbirinden ayrılırlar. Aynca
sıfatlar, harflerin kuvvetlisini zayıfından ayırmayı ve düzgün telâffuz
edilmesini de sağlarlar.
Sıfatlar kuvvet yönünden (kuvvetli, zayıf, orta) tasnif edildiği gibi,
zıtlık (birbirinin zıddı olup olmaması) bakımından da taksim edilmiş
lerdir. Aynca bunlar, harflerdeki varlıktan, bir harfte devamlı olarak bu
lunup bulunmamalan (zâtı / lâzımî ve ânzî) itibariyle de tetkik edilirler.
Sıfât-ı lâzime, harflerin zâtına mahsus olan ve onlardan ayrılma
ması gereken sıfatlardır. Cehr, hems, şiddet, rihvet, beyniyye vb. Bunla
rın yerine getirilmemesiyle meydana gelen hata, lâhn-i celî (açık hata)
olur ki, bu tarz okuyuş caiz değildir.
Sıfât-ı ânza, harflerin zatına (yapışma) mahsus olmayan ve onlar
dan ayrılması mümkün olan sıfatlardır. Med, idğâm, ihfâ, izhâr, iklâb,
sekte vb. Bunların yerine getirilmemesiyle meydana gelen hataya da,
lâhn-i hafi (gizli hata) denir.
V- HARFLERLE İLGİLİ UYARILAR
Bu kısımda, uygulamada görülen, farklılıklara ve yapılan hatalara

dikkat çekmek için, harfler sırasıyla ele alınarak gerekli açıklamalara
yer verilmiştir.
"Bu konular üzerinde bu kadar ısrarla durup, lâfızla uğraşmanın
ne gereği var?" denilmemelidir. Eğer Kıraat ve Tecvîd âlimleri, hocalar
ve hâfızlar, Kuriân üzerinde kelime kelime, harf harf, hareke hareke bu
şekilde ısrarla durup titiz davranmamış olsalardı, acaba on dört yüzyıl
sonra Kuriân-ı Kerîm günümüze böyle sağlam bir halde ulaşabilir miy
di?
Yüce Allah: "Kur'ân'ı biz indirdik, biz; onun koruyucusu da elbette bi-
ziz!"1 buyurmuş ve bunu da kullarına yaptırmış ve yaptırmaktadır. O,
her devirde, dinini ve Kitâb'ını ayakta tutan bir toplum var etmiştir1 2.
Bu kısım hazırlanırken özellikle her biri Kıraat ve Tecvîd ilimleri
nin önde gelen âlimlerinden olan Mekkî b. Ebû Tâlib'in er-Riâye, Ebû
Amr ed-Dânı'nin et-Tahdîd, İbnüT-Cezerî'nin et-Temhîd ve en-Neşr isimli
eserleri göz önünde bulundurulmuştur.
A) Harfler
Harfler; kaim ve ince olmak üzere iki gruba ayrılır. Kaim harfler
"tefhim" sıfatıyla, İnce harfler de "terkîk" sıfatıyla nitelendirilir.
1 H1CTİ5/9.
2 Bkz: Mâîde 5/54; Komisyon, Kur'Sn-ı Kerîm ve Açıklamalı Meali, s. 116.
Tefhim, harfin kalın olarak okunması, harfin sesiyle ağızm dolması

demektir; zıddı terkîk'tir, bu da harfin ince okunması anlamındadır.
Kalın harfler (JaJ la ><■./> lâfzında toplanan yedi harftir.
Bunun dışında kalanlar ise ince harflerdir.
Ancak (j) harfi ile (4)1) lâfzının lâm'ı, bulunduğu duruma göre
bazen kalın bazen ince okunabilmektedir3.
(p) : Boğazın sonundan çıkar ve Türkçedeki "e" harfine benzer.

Şiddet sıfatı vardır. Bu bakımdan harfi sâkin olarak okurken sesin ve
nefesin hapsolup akmaması gerekir4. Meselâ (pli lij ^/l) örneğinde
hemze'yi sâkin olarak telâffuz ettikten sonra peşinden bir "h" sesi (şâ'-
h) veya kalkale yapar gibi "e" sesi (şâ'-e) çıkmamalıdır. Aynı şekilde
s
kelimesi (ye' h müru) veya (ye' e müru) şeklinde okunmamalıdır.
( ÜUasMjj ) örneği de böyledir.
Ayrıca hemze'yi (kati hemzesini) hazfetmekten sakınmak lâzımdır.

Meselâ (dpw İJljj ^dJl *4^^) âyetlerini vaslederken "yevmiddî
niyyâke" şeklinde okumaktan sakınmalı, "dîni-iyyâke" şeklinde hem-

zeyi belirgin okumalıdır. Aynı şekilde ( JJl âyetini de
"ellezî nen'amte" şeklinde değil, "ellezîne-en'amte" şeklinde okumalı

dır. Bilhassa hadr ile okuyuşlarda daha dikkatli olmak gerekir.
3 Daha önce de geçtiği üzere, Verş'in bazı durumlarda (J) harfini kaim okuduğu da
unutulmamalıdır (bkz: lâm-ı muğallaza).
4 Hemze, mahrecinin ağıza uzaklığı ve sahip olduğu cehr ve şiddet sıfatlan sebebiyle
telâffuzu zor bir harftir. Bundan dolayı gerek sâkin olduğunda gerekse iki hemze yan
yana geldiğinde ve diğer bazı durumlarda ibdâl, nakil, teshil ve hazif uygulamasına
gidilmiştir. Geniş bilgi için bkz: Mehmet Ali San, "îbdâl", DİA, XIX, 263-265.
HARFLERLE İLGİLİ UYARILAR 129
iki hemze yan yana gelince, her ikisinin de belirgin okunmasına

dikkat etmelidir3*5: Üpli- - 4Üİ AJlp —
(u->): Türkçedeki "b" harfi gibidir. Bu harfi şeddeli olarak okurken
ğunne sıfatı verilmemeli, genizden ses gelmemelidir. Meselâ (ıS>j)

kelimesi (rambi veya rammi) şeklinde okunmamalıdır.
Bu harfte ayrıca kalkale sıfatı vardır. Kalkaleyi yaparken makabli-
ne uygun bir sesle yapmalıdır. Meselâ 131) lâfzındaki "bâ" harfi
nin kalkalesi mâkablindeki fefhaya uygun bir sesle yapılmalı, "vekab-

i", "vekab-ü" şeklinde olmamalıdır. Keza (JIİpÎU) lâfzını "a'büd-i",
"a'büd-e" şeklinde okumamalıdır.
Ayrıca kalın harften sonra gelen "bâ"nın (kalkalesinin) ince olma-

sına da dikkat etmelidir: C^zaSli —
(tİJJ) örneğinde olduğu gibi şeddeli harf üzerinde durup kalkale
3 Abdullah b. Ömer'e nispet edilen ve Peygamberimiz ve halifeler zamanında hemzenin

(tahkik ile) okunmadığı, daha sonraki dönemde okunmaya başlandığı şeklindeki ri
vayetin, isnadındaki zayıflık sebebiyle, bu konuda delil olamayacağı belirtilmiştir
(Bkz: Ebû Şâme, İbrâzü'I-Meânî, s. 166; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, I, 428-429; Dimyâtî, İthâf,
I, 225-226). Aslında kıraatlarda hemzenin hem tahkik (mahrecinden tam olarak telâf
fuz edilerek okunması) hem tahfif (ibdâl, nakil, hazif, teshil) ile okunması tevatüren
nakledildiğine göre, iki türlü (tahkik, tahfif) okuyuş da caizdir. Kureyş ve Hicaz ehli
nin hemzeyi genellikle tahfif ettikleri şeklindeki bilgileri değerlendirirken bu hususun
da göz önünde bulundurulması gerekir. Nitekim Hz. Ali'nin şu sözü de aynı gerçeği
ifade etmektedir: "Kur'ân Kureyş lehçesi ile indi; onlar asla hemzelemezler, Cebrail,
Hz. Peygamber'e hemze ile de indirmiş olmasaydı (Kureyşli olarak) biz de
hemzelemezdik" (Râdî el-Esterâbâdî, Şerhu'ş-Şâfiye, İÜ, 30'dan îsmail Durmuş, "Hem
ze", DİA, XVTI, 191). Demek ki hemzenin hem tahkik hem tahfif ile okunması caizdir.
Öte yandan, hemzenin telâffuzunda tahkik asıl, tahfif istihsandır, denilmiş; tahfif ehli
olan Hicazlılarm bile fesahat göstermek istediklerinde hemzeyi tahkik ile telâffuz et
tikleri söylenmiştir (Durmuş, agmd ve yer).
130
yaparken, tek harf üzerinde durur gibi (dJJ) olmamalı, şeddeyi oku-
duktan sonra (tebbe) kalkale yapmaya dikkat etmelidir. (öu>Jl) keli
mesi de böyledir.
İki (<—ı) yan yana gelince, birbirine karıştırılmadan okunmalıdır:

✓ z «
-4-*
rr-'
■T
\ * •• : * ı ı '
(Cj) : Türkçedeki “V harfine benzer. Şeddeli halde (S) gibi
okumamalıdır:
Bu harf ince olduğu için, bilhassa kaim bir harfle yan yana geldi
ğinde, bu özelliğini kaybetmemesine dikkat ederek ince okumalıdır:
Ayrıca şiddet sıfatında mübalağa ederek, sakin te'ye hareke ver-

memelidir. Meselâ uJljül kelimesini "etirâb" gibi okumamalıdır.
İki (Cj) yan yana gelince, bunların belirgin okunmasına dikkat
(dj) : Türkçede karşılığı yoktur. Peltek yapılmasına dikkat etmeli,
"sin" (j^) gibi okumamalıdır. Meselâ âyetini
"neffâsâti" şeklinde okumamalıdır. Doğru okumak için, dil ucu ön

dişlerin uçlarından hafifçe dışan çıkarılır6:
6 "Bunların j Ji harflerinin) tertibi dil ucunun taşraya (dışarıya) çıkmasıyladır"

(Bkz: Hamza Hüdâyı, age, s. 38; Mağnîsî, age, s. 106; Eskicizâde, age, s. 7; Muhammed
Es'ad, age, s. 4; Debreli, age, s. 10).
Yan yana gelen (dj)Terin birbirine karıştırılmadan okunmasına
dikkat etmek gerekir: - dliliJl L»$İt - Âib dJlS
(q) : Bu harfin mahreci, dil ortası-damak ortasıdır. Dil ortasının,
üst damak ortasına kuvvetlice basılıp çekilmesiyle çıkarılır. Türkçedeki

"c" sesinden farklı olup, daha yumuşaktır. Dil ucuna yakın bir yerden
çıkarıp, Türkçedeki "cam, ceket, cila" gibi "c" sesi vererek okumak
hatalıdır. Bazı Arap toplumları da, günlük konuşmalarında bu harfi
"g" veya "j" sesi vererek okumaktadır ki bu daha büyük yanlıştır. Bu
çeşit seslerle Kur'ân okumak caiz olmaz7.
Ayrıca bu harfte kalkale sıfatı vardır. Kalkaleyi yaparken makabli
ne uygun bir sesle yapmalıdır: “d
Şeddeli halde kalkale yaparken, harfin şeddesi belirtildikten sonra

O
kalkale yapılmalıdır: okumamalıdır).
Ayrıca iki (^) yan yana gelince bunların doğru telâffuzuna dikkat
edilmelidir: ~ ~
*
(^) : Türkçede yoktur. Boğaz harfidir. Boğazın içeriden hafifçe sı
kılmasıyla çıkarılır. İnce ve yumuşak bir harftir. Med ile ve medsiz
okunuşunda ince yapılmasına dikkat etmelidir:
7 İbnü'l-Cezerî, et-Tenıftîd, s. 3 vd.

Bilhassa isti'lâ harfleriyle yan yana gelince, hâ'nın ince yapılması-

£ 0/ •_ z
na özen göstermelidir8: — JpJl — cJa>-l
Ayrıca (^) ile (Jb)'yi birbirinden ayırt etmek gerekir:
z
- L-ÂI/
JJ - z z
5*
Hâ sesine, ayn sesinin kanştirılmamasma da dikkat etmek lâzım
dır. Bilhassa (£) ile yan yana gelince, her iki harfi de düzgün okumaya
dikkat etmelidir:
Yan yana gelen hâ'lan birbirine karıştırmadan okumalıdır:
(£) : Türkçede karşılığı yoktur. Boğazın ağıza en yakın olan kıs

mından, dil kökünün kabartılmasıyla çıkarılan hırıltılı bir sestir. Yumu
şak ve kalın seslidir. Harfi telâffuz ederken bu sesi vermeye çalışmalı,
noktasız hâ (^) sesi gibi olmamalıdır. Meselâ (JÜ) kelimesini
"haleka" gibi okumamalıdır.

Kesre ile okurken, harfin kalınlığı belirtildikten sonra, hareke ince
J• • z
olarak telâffuz edilmelidir:
(o) : Türkçedeki "d" harfi gibidir. Bilhassa harfi şeddeli okurken
ğunne sıfatı verip genizden (burundan) ses gelmemelidir. Meselâ
İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, 1,218.

pjj ıllJU âyetindeki ilgili kısmı (yevmindîn veya yevminnîn)
şeklinde okumamalıdır.
Bu harfin iki kalın harf arasında da ince okunmasına dikkat etme-
Bu harfte ayrıca kalkale sıfatı vardır. Kalkaleyi yaparken makabli

ne uygun bir sesle yapmalıdır: JÜ “İÜ!
iki (i) harfi yan yana gelince her ikisinin de düzgün olarak telâffuz
Z 0 J z 0
edilmesine özen göstermelidir: S Jjjj - âİJLii - jPUÎJlv?
(3) : Türkçede yoktur. Bu harf okunurken dil, dişlerin arasından

hafifçe dışarıya çıkarılır. İnce ve yumuşak bir harftir. Peltek yapılması-
na dikkat etmelidir9. Meselâ (3- jSJJl ) kelimelerindeki zâl
harflerini peltek okumalı; dil ucu ön dişlerin uçlarından hafifçe dışarı

çıkarılmalıdır.
Bu harfi -bilhassa ötreli iken- kalın okuyup veya Ji) harfine
benzetmemelidir; çünkü Kur'ân-ı Kerîm'de hem (jJü) hem (hem
de (^Jaj) kökünden kelime vardır: ljX — oJ-Aİ — ojlaj
Bu harfi -özellikle aynı mahreçten çıkan- zâ (js) gibi okumaktan

kaçınmalıdır. Aksi halde şu misâllerde olduğu gibi başka bir kelimeye
dönüşebilir:
9 "Bunların (li j harflerinin) tertibi dil ucunun taşraya çıkmasıyladır". Bkz: Hamza
Hüdâyî, age, s. 38; Mağnîsî, age, s. 106; Eskidzâde, age, s. 7; Muhammed Es'ad, age, s. 4;
Debreli, age, s. 10.
(j) : Türkçedeki "r" harfi gibidir. Bazı durumlarda kalın, bazı du
rumlarda ise ince okunur. Bu harfte tekrir sıfatı vardır. Sesin mahreçte
tekrarlanması (titreşimi) demek olan bu sıfat belirtilirken, bilhassa har
fin şeddeli halinde dil mahreçte sıkı tutulmalı ve tekririn iri taneli ol
mamasına dikkat edilmelidir:
Yan yana gelen (j)ları birbirine karıştırmadan okumalıdır:
(j) : Türkçedeki "z" harfine benzer. Peltek yapılmamasına, keskin
okunmasına dikkat etmelidir: JjJc- — ujjjü — İJjjj
iki (j) yan yana gelince dikkatli telâffuz etmek gerekir:
: Türkçedeki "s" harfine benzer. İnce harftir. Bilhassa ötreli
halinde kalın okumamalı, sâd gibi yaparak "su" sesi vermemelidir:

s • *> .| J t -
Bu harfin ince okunmasına dikkat edilmez de gibi okunursa,

bazen (Kur'ân'da da bulunan) bir başka kelimeye dönüşebilir:
Kalın harflerin yanında bulunan f^) harfinin ince okunmasına da
özen gösterilmelidir: ÂİaJu — — -ia-JLİl

(jji) : Dil ortası ile üst damağın ortasından çıkarılır. Türkçedeki

"Şeker, şekil, şişe" kelimelerindeki gibi "ş" sesi vererek okumak hatalı
dır10. Ayrıca bu harfte, sesin ağızda yayılması anlamına gelen tefeşşî
sıfatı bulunduğu da unutulmamalıdır:
: Türkçedeki kalın "s" harfine benzer. Kalın seslidir. İsti'lâ ve
ıtbâk sıfatlan bulunduğu için ince okumaktan sakınmak gerekir:
Daha önce (^) harfinde yapılan uyarıların benzeri, burada da
geçerlidir. Sâd harfinin kalın okunmasına dikkat edilmezse, sîn
((j-n) harfine; dolayısıyla başka bir kelimeye dönüşebilir:
: Dil kenarı ile üst azı dişlerden çıkarılır. Dilin sol veya sağ
kenarı, dengindeki üst azı dişlere hafifçe değdirilir. Dil kökü ve ortası
üst damağa doğru yükselir. Dilin ucu ön dişlere değmez. Kalın ve yu
muşak bir harftir*
11.
ın "Amma şimdi diyâr-ı rûm (Anadolu)'da okunan dil ucuna kati yakın ve
yanlıştır." (Mağnîsî, age, s. 102; Debreli, age, s. 8).
11 Hadis olarak nakledilen: "Ben dâd harfini söyleyenlerin en fasihiyim (en düzgün
söyleyeniyim)" anlamındaki rivayetle ilgili olarak İbnü'l-Cezerî ve Aliyyü'l-Kârî gibi
bilginler, bunun asılsız olduğunu söylemişlerdir. (Bkz: İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, I, 220;
A. Turan Aslan, "Dad", DİA, Vin, 397).
Bu harfi sâkin okurken kalkale yapmaktan kaçınmak gerekir:

L_1 - J “ *> x . dj (
Dâd harfi, zel (3) ve zâ (Ji) harflerinden birisiyle yan yana gelirse
her birini düzgün okumak lâzımdır:
Aynı şekilde te (Cj) ve tâ (J») harflerinden önce gelen sâkin dâd'ı
idğam etmeden, açık ve düzgün okumak gerekir:
O-s2l^2j —
Dâd harfinin uygulamada iki türlü telâffuz edildiği görülmektedir:

Birincisi yukarıdaki tarife ve bu harfin sahip olduğu istitâle, nefh
ve rihvet sıfatlarına12 uygun olarak D-Z kanşımı bir sesle okunan
dâd'dır ve doğrusu budur.
Diğeri de istitâle ve nefh sıfatı bulunmayan, rihvefin zıddı olan

şiddet sıfatı verilerek kaim bir (J) sesiyle okunun dâd'dır13.
12 Nefh, özlükte üfürmek mânâsına gelir. Tecvîdde, harfi telâffuz ederken an sesine
benzer bir sesin çıkmasına denir. İstitâle, sesin mahreçte uzaması; rihvet ise mahrece
itimadın zayıf olması sebebiyle sesin akması demektir.
13 Ğânim Kaddûri Hamed'in İfadesine göre, dâd hakkında Buğyetü'l-Mürtâd li Tashîhi'd-
Dâd isimli on varaklık bir yazma risâlesi bulunan (ve döneminin önde gelen âlimle
rinden biri olan) îbn Ğânim Ali b. Muhammed el-Makdisî (1004/1596) bu eserinde, ka
im bir (j) şeklinde okunan bu tür dâd'ı (ÂJUaJl jUAİI) diye isimlendirmekte ve birçok
Meseleyiz her zaman okuduğumuz Fatiha sûresinin son kelimesi

*— d '
olan üzerinde durarak izah edebiliriz: Bu lâfızdaki
harfinin doğru telâffuzu, bunun D-Z karışımı bîr sesle okunmasıdır.

"Veleddâllîn" şeklinde DA sesiyle okumak ise hatalıdır:
a) Dikkat edilirse, bu şekilde bir okuyuş ile, harfe şiddet sıfatı ve
rilmekte ve bu harfte bulunması gereken rihvet ve istitâle sıfatları kay
bolmaktadır. Oysa bu harfte şiddet sıfatı yoktur; harfi telâffuz ederken,
sesin ve nefesin akması demek olan rihvet (yumuşaklık) sıfatı vardır14.
(Şiddet sıfatı ise; harfi telâffuz ederken sesin ve nefesin akmayıp hap-
solmasına denir ki bu, harfin cezimli halinde daha belirgindir).
b) Sâdece harfine mahsus olmak üzere bir de istitâle sıfatı

vardır ki bu, mahrecde sesin uzaması anlamına gelir ve (<j^) harfinin
mahrecinde icra edilir. Eğer bu harfi cezimli olarak (jj3l) okurken, ses
ve nefes akmıyor, tıkanıyorsa, harf yanlış telâffuz ediliyor demektir.
Çünkü hem istitâle sıfatı kaybolmuş hem de rihvet yerine şiddet sıfatı
verilmiş olmaktadır.
c) Sîbeveyh'in de kaydettiği üzere, bu harfin de yer aldığı

(3 j harflerinde nefh sıfatı bulunmakta; bu bakımdan bu
harfleri (bilhassa sakin olarak) telâffuz ederken mahrecin tamamen
tıkanmaması ve dolayısıyla dâd harfini okurken, dil ile adrâs denilen
üst azı dişler arasında havarim geçebileceği hafif bir aralığın bulunması
deliller sıralayarak bunun hatalı olduğunu ortaya koymaktadır. Bu zâtın ifadesine gö
re, kendi döneminde de iki türlü dâd okunmaktadır. O, Mısırlıların bu harfi kaim bir
(j) şeklinde telâffuz ettiklerini; Mekke ve Hicaz ehlinin ise (J»)'ya benzeyen bir dâd
okuduklarını ve bunların (Mekke ve Hicaz ehlinin) örnek alınmasını istemektedir.
Bkz: Hamed, ed-DirâsStil's-Savtiyye, s. 270-277.
14 Sîbeveyh'in, rihvet harflerini anlatırken verdiği örneklerden birisi de (c(Âül)
kelimesidir ve buradaki dâd'ı okurken sesin akacağını ifade etmektedir, Bkz;
Sıbeveyh, el-Kitâb, IV, 435.
gerekmektedir15. Bu da bize (jj^) harfini (sesi ve nefesi hapsederek)

kaim "dâ-dû" gibi okumanın hatalı olduğunu göstermektedir16.
(Nefh (îİ): Sözlükte, üflemek, üfürmek anlamındadır17. Tecvîd ilminde;

harfi telâffuz ederken arı sesine benzer bir sesin çıkmasına denir18.)
d) İlgili kaynaklarda bu harfin telâffuzu en zor harf olduğu kayde

dilir19. Halbuki kalın "dâ-dû" şeklindeki okuyuşta zorluk yoktur. De
mek ki bu şekilde okuyuş hatalıdır20.
15 Sîbeveyh, el-Kitâb, IV, 174; aynca bkz: İbnü't-Tahhân, Mehâricü'l-Hurûf, s. 135.

16 Mekkî b. Ebû Tâlib ve İbnü'l-Cezeri'nin kaydettiklerine göre bazı âlimler şîn (<_,!)
harfinde olduğu gibi dâd harfinde de (sesin nefesle beraber ağızda yayılması anla
mında) tefeşşî sıfatının bulunduğunu söylemişlerdir (Mekkî, er-Riâye, s. 135; İbnü'l-
Cezerî, en-Neşr, I, 205) ki, bu bilgi de, dâd harfini (sesi ve nefesi hapsederek) kaim "dâ-
dû" şeklinde telâffuz etmenin hatalıv olduğunu gösterir. (Bu konuda aynca bkz:
Mar'aşî, Cühdü'l-Mukıl, s. 158-159; Karaçam, Kur'ân-ı Kerîm’İn Faziletleri, s. 229-230).
17 Âsim Efendi, Kamus Tercemesi, 1,1057-1058.
18 Mağnîsî, Terceme-i Cezerî, s. 132; Debrelî, Mîzânü'l-Hurâf, s. 18; aynca bkz: Muhammed
Es'ad, el-Virdü’l-Müfid, s. 5. Harflerin özelliklerini belirtirken "nefh" tabirini kullanan
Sîbeveyh'ten başka, Tecvîd alanında, İbnü'l-Cezeri'nin de takdîr ettiği (Ğâye, I, 395) bir
Kıraat ve Tecvîd âlimi olan İbnü't-Tahhân (Ebü'l-Esbağ Abdülazîz b. Ali) (vf.
560/1165'den sonra), harflerin sıfatlan arasında "nefh" sıfatını da zikreden bilginler
arasındadır (Hamed, age, s. 230).
19 Önemine binaen, dât harfiyle ilgili müstakil eserler / risaleler de yazılmıştır. Bunlar
dan bazılan; Ebû Muhammed Saîd b. Mübârek en-Nahvî (569/1173): el-Ğunye fi'd-Dâd
ve'z-Zâ' (Kâtib Çelebi, Keşfü'z-Zünûn, II, 1212), Ebü'l-Berekât Abdurrahman b. Mu
hammed el-Enbârî (577/1181): Zînetü’l-Fudalâ' fi’l-Farkı beyne'd-Dâd ve'z-Zâ’ (Çelebi,
age, II, 972), Ebü'l-Fütûh Nasr b. Muhammed el-Mevsılî (630/1232); Risale fi'd-Dâd ve’z-
Zâ' (Çelebi, age, I, 876), İbnü'l-Mâlik Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah
(673/1274): el-î'tidâd fi'z-Zâ' ve’d-Dâd (Çelebi, age, 1,119), Abdülhafîz b. Osman et-Tâifî:
Teşvîku'l-İbâd ilâ Ta'zîmi'l-Kur’ân ve-İslâhi'd-Dâd (Bağdatlı, Îdâhü'l-Meknûn, I, 292),
İbnü'n-Neccâr Muhammed b. Ahmed (870/ 1465): Ğâyetü'l-Murâd fi-İhrâci'd-Dâd (Çe
lebi, age, II, 1193), İbn Ğânim Ali b. Muhammed el-Makdisî (1004/1596); Buğyetü’l-
Milrtâd li Tashîhi'd-Dâd (Çelebi, age, I, 250, 876), Ali b. Süleyman el-Mansûrî
(1134/1721); Risale fi Keyfiyeti'n-Nutki bi'd-Dâd, Saçaklızâde Muhammed Mar'aşî
(1145/1732): Risâle fi Keyfiyeti Edâi'd-Dâd, Muhammed b. İsmail el-İzmîrî: Risale fi’r-
Reddİ ale'l-Mar'aşîfi'd-Dâd (Hamed, age, s. 38-39).
20 Bu bakımdan, kimi Arap okuyucuların bu şekildeki hatalı telâffuzu bize ölçü olmaz.
Ğanim Kaddûrî Hamed, Doktora tezi olarak hazırladığı ed-Dirâsâtü's-Savtiyye isimli
eserinde, eskiden telâffuz edilen ve kaynaklarda mahreç ve sıfatlan kaydedilen (az
sayıda) bazı harflerin, bugünkü Araplar tarafından farklı telâffuz edilişleri ve harflerin
e) Öte yandan (^3 ve j?) harfleri, ses ve sıfatlan bakımından
birbirine yakın iki harftir. Her iki harfte de cehr, rihvet, isti'lâ ve ıtbâk
sıfatları mevcuttur. Bu hususa dikkat çeken Mekkî b. Ebû Tâlib şöyle
demiştir: "Bu iki harf, sesleri itibariyle birbirlerine çok benzerler. O
kadar ki, harfini, (Ji) harfinden mahreçlerinin ayrı oluşu ve
harfindeki istitâle sıfatıyla ayırmak mümkündür. Eğer bu iki şeyden

birisi olmasaydı, biri diğerinin aynı olurdu"21. İbnü'l-Cezerî de benzer
şeyleri söylemiştir22. Bu bilgiden de sesinde (J?) sesine benzer bir
sesin de bulunması gerektiği anlaşılır23.
Ancak bu harfe tam bir (İs) sesi vermek de yanlıştır; çünkü (jj^)
ve (I?) harflerinin mahreçleri farklı olduğu gibi, (^^3) harfinde, (j?)
harfinde bulunmayan istitâle sıfatı vardır. Meselâ (
örneklerinde iki harfin farklılığını göstermek lâzımdır.
sıfatlarında meydana gelen değişiklikleri (tjjUl jkıJl ve ciuJbJI jkJl / nutk-i kadîm ve
nutk-i hadîs / eski söyleyiş ve yeni söyleyiş tabirlerini kullanarak (meselâ bkz: s. 243)
ayrıntılı bir şekilde ele almaktadır. Bkz: Ğanim Kaddûrî Hamed, ed-Dirâsâtü's-
Savtiyye, s. 241-256; 265-286. Şu halde Kur'ân harflerinin telâffuzunda esas alınacak öl
çü, tecvîd kitaplarında kaydedilen bilgi ve ölçüler olmalıdır.
21 Mekkî b. Ebû Tâlib, er-Riâye, s. 184; Karaçam, age, s. 240.
23 Diyanet İslâm Ansiklopedisinde dâd harfinin hatalı telâffuzuna dikkat çekilerek şöyle
denilmektedir: "Günümüz Arap dünyasında "dad" harfi genel olarak tefhîm edilmiş
(kalınlaştırılmış) "dal" sesiyle telâffuz edilmektedir. Ancak gerek mahreçte meydana
gelen değişiklik, gerekse sonuçta rihvet sıfatının şiddet sıfatına dönüşmesi bu uygu
lamanın doğru olmadığını ortaya koymaktadır... Bu harf, Sîbeveyh'in belirttiği mahreç
ve sıfatlarına uygun olarak, Türkiye'de ve İslâm dünyasının başka yörelerinde müte
hassıs hafızların tilâvetinde özelliklerini günümüze kadar korumuştur". A. Turan
Arslan, "Dad", DİA, VIH, 397; ayrıca bkz: Mehmet Ali San, Kur’ân-ı Kerîm'İ Güzel
Okuma Tekniği ve Kuralları, s. 61.
140
(J^ “ JJs ( ı Ja5&dâ\ - ) gibi kelimeler de
böyledir.
Şu halde («j^) harfini (Jo - İs - J) gibi okumak; meselâ

(jJlvâJlSîj) kelimesini (ÛaJlS/j) veya (JÛiJÛj) veya (ûjstoj
: velallâllîn) şeklinde okumak yanlıştır24.
24 Bilindiği gibi namazın farzlarından birisi de, kıraat yani namazda Kur'ân okumaktır.
Hanefî mezhebine göre namazda Kur'ân'ın herhangi bir yerinden okumak farz, Fatiha
sûresini okumak vaciptir. Şafiî mezhebine göre ise, namazda Fatiha sûresini okumak
farzdır. Bu rüknün yerine getirilmesi için de Fâtiha'nın hatasız okunması lâzımdır; ak
si halde kıraat sahih olmaz. Meselâ, üçü Besmelede olmak üzere Fâtiha'da on dört
şedde vardır. Bunlardan birisi ihmal edilirse kıraat sahih olmaz. Bir harfi başka bir
harfe çevirmek, meselâ (jJUİJl Mj) lâfzındaki harfini (Ji) harfine çevirmek de
böyledir; çünkü lâfız değişmekte ve farklı bir anlam ortaya çıkmaktadır (İbn Hacer el-
Heytemî (Şafiî), Tuhfetü'l-Muhtâc, 1,189; Remlî (Şafiî), Nihâyetii’l-Muhtâc, 1,481).
(J^) kelimesi, sapmak, doj^ru yoldan ayrılmak anlamındadır ki ((jJUâlI V j) lâfzında
kastedilen mânâ budur. (JU) ise, gündüz yapmak, bir şeyi yapmaya devam etmek;
gölgeli olmak,., gibi mânâlara gelir. Ancak bu kelimeyi kaim bir "da" şeklinde oku
yunca (JL) kökünden bir kelimeye dönüşmüş olacağı da söylenebilir. (JL) ise, hafif
yağmur yağmak; hakkını vermemek, kara heder olmak, diyeti alınmamak; hoş olmak
gibi mânâlara gelmektedir.
Bununla beraber mahreçleri birbirine yakın olduğu için ve her iki harfi (^-Ji)
birbirinden ayırt etmek güç olduğundan, bu konuda (yine bu mezhepte) hoşgörülü
davrananlar da vardır (Remlî, age, I, 481) ki, konuyla ilgili görüşleri aşağıda
kaydedilen Fahreddîn Râzî bunlardan birisidir.
Şafiî mezhebinin burada hassasiyet gösterdiği husus, harfini (JJ) şeklinde
okumama gereğidir ki bu Tecvîd ilmi açısından da doğrudur. Çünkü Kur'ân okurken
(şedde konusunda olduğu gibi) bir harfi eksiltmek veya harf ilave etmek yahut bir
harfin yerine başka bir harfi okumak lâhn-İ celîdir; sakınılması gereken hatalardandır.
Ancak söz konusu Şafiî kaynaklarında bu harfin [kalın bir (j) şeklinde] "dâ-dû"
sesiyle okunması gerektiği söylenmemektedir. Harfin, mahrecinden düzgün
çıkarılması, (Jl) "zâ" sesiyle okunmaması istenmektedir.
Peki, (jj^*) harfinin nasıl okunması gerekir? Bunun cevabını Tecvîd ilminde aramak
lâzımdır; çünkü Kur'ân harflerinin nasıl telâffuz edileceğini öğreten ilim Tecvîd'dir.
Tecvîd ilminde de bu harfin mahreci ve sıfatları belirtilmiştir ki bu hususta daha önce
yeteri kadar bilgi verilmiştir.
Burada şunu da ifade edelim ki, f^) harfinin (li) şeklinde okunması başkadır; sahip
olduğu sıfatlar bakımından f^) ve (JJ) harflerinin birçok benzerliği bulunduğu için,
birbirlerine yakın seslerle okunması başkadır. Bu bakımdan Türkiye'de ve İslâm dün

yasının başka yörelerinde mütehassıs hafızların Kur'ân tilâvetinde çıkardıkları Ç^ö)
harfinin, (i) harfi olduğu söylenemez.
Tefsirinde bu konuya da temas eden ve kendisi de bir Şâfiî olan büyük bilgin
Fahreddin Râzî (606/1210): "Bizim tercihimize göre ,dâd (j3) harfinin zâ (i) harfine
benzemesi namazı iptal etmez" demektedir. O, bu iki harf arasında ciddi bir benzerli
ğin bulunduğunu ve birbirlerinden ayırt edilmelerinin zor olduğunu; çünkü her iki
harfin de cehr, rihvet ve ıtbâk sıfatlarına sahip olduklarını ve aralarında mahreç ya
kınlığı bulunduğunu, ayrıca dâd harfinin Araplara has bir harf olduğunu kaydettikten
sonra şöyle devam etmektedir: "Söylediğimiz sebeplerden dolayı sâbit olmuştur ki,
((j^) ile (Ji). arasındaki benzerlik çok fazla ve aralannı ayırt etmek de zordur. Bu
bakımdan deriz ki: Eğer bu iki harfi birbirinden ayırt etmek nazar-ı itibara alınan bir
şey olsaydı, hem Rasûlüllah (sav) hem de sahâbe zamanında -özellikle Arap
olmayanların Islâm'a girmesiyle- bu mesele söz konusu edilirdi. Bu konuyla ilgili bir
sualin sorulduğu kesinlikle nakledilmediğine göre, bu iki harfin arasını ayırmanın
teklif mahalli olmadığım (bundan sorumlu kıhnmadığımızı) bilmiş olduk" (Râzî,
Mefâtîhu'l-Gayb (Tefsir), I, 62-63).
Hanefî fakihlerinin önde gelenlerinden birisi olan îbn Âbidîn'in (1252/1836), Reddü'l-
Mııhtâr isimli eserinde kaydettiğine göre; iki harfin arasını ayırmakta güçlük bulun
ması yahut mahreçlerinin birbirine yakın olması sebebiyle, bunlardan birinin yerine
diğerinin telâffuz edilmesi, çoğunluğun görüşüne göre namazı bozmaz. Çünkü bunda
umûmu'l-belvâ (herkesi kapsayan güçlük, zahmet) vardır. (^J ile (Ji), ile
(cj) ile (1>) harfleri böyledir (İbn Âbidîn, Reddü'l-Muhlâr, I, 424-425).
Bir fakih ve müfessir olan Ömer Nasuhî Bilmen de bu konuda şu bilgileri vermekte
dir: "İkİ harf arasında mahreç birliği ve yakınlığı olmadığı halde umûmî belva (güç
lük) bulunup bunların aralarını ayırmak müşkül bulunsa, bunlardan birinin yerine
diğerinin telâffuz edilmesi, fukahadan birçok zatlara göre namazı ifsat etmez (boz
maz). ((jî) yerine (i), (a) veya (Ji) harfinin okunması ve (i) yerine de (j) veya (i)
harfinin telâffuz edilmesi gibi. (^) ile (^J, (1») ile (o) harfleri de böyledir. Birçok
fukaha adem-i fesâd ile (namazı bozmaz diye) fetva vermişlerdin Meğer ki
taammüden (kasten) böyle okunsun. Binaenaleyh: (jJL^JI Mj) yerine (^JLkJI j) veya
(5-JIAJI j) okunması namazın sıhhabna mâni olmaz. Maahâzâ (bununla birlikte) bu
hususta başka kaviller (görüşler) de vardır. Bu harflerin aralarını ayırmaya gücü
yetecek kimse için bunların ibdâline (değiştirilmesine) meydan vermemek icap eder.
Taammüden (kasıtlı olarak) böyle okunursa namaz fâsıt olur (bozulur)" (Ömer
Nasuhi Bilmen, Büyük İslâm İlmihâli, s. 219).
Yukarıda da görüldüğü gibi mezhepler arasında bu tür konulara hoşgörü ile yakla
şılmaktadır. Bizim harflerle ilgili uyarılarımız, İlmî değerlendirme olarak görülmeli ve
bu hususlar İlmî zeminler dışında tartışma konusu yapılmamalıdır. Şüphesiz her za
man işin doğrusunu yapmak esastır; fakat doğru telâffuzu beceremeyenleri de suçla
mamak gerekir.
142
(Jp) : Dİ1 ucu ile üst Ön dişlerin diplerinden çıkarılır. Kuvvetli ve
kalındır. Türkçedeki kalın (ta) sesinden farklıdır. Meselâ Eûzü'deki

öÜaiiJl lâfzını, "tân." şeklinde telâffuz etmek hatalıdır: Bilindiği gibi,
kalkale harfleri (Jjj- lâfzında toplanmıştır. Bunlar sakin halde
iken kalkale yapılır. Şu örnekleri (soldan sağa) okuyalım:
(CjÎ - ) (il - i ), (jj - £>, (çil - J)
Bu harfleri kalkaleli okurken de, harekeli okurken de, nasıl aynı ses
• X **
veriliyorsa, (J^) harfine de (Jsl — Ja) aynı sesi vermek gerekir. Meselâ
(|j|^Mİg|)'de, (<t)'ya nasıl ses veriliyorsa, (dUatîJI ,j^)'de de aynı ses
verilmeli, birisinde "da", diğerinde "tâ" sesi verilmemelidir. (Jö») har
finde cehr sıfatı vardır. (O) harfinde ise hems sıfatı mevcuttur. Eğer bu
harf, kaim bir (tâ) gibi okunursa, cehr sıfatı bozulmuş; bunun zıddı
olan hems sıfatı verilmiş olur ki, bu hatalı bir okuyuştur. Şu halde,
(J>)'yı okurken, kaim bir (o) sesi vermek gerekir. Nitekim bu benzerliğe
dikkat çeken ünlü Arap dil bilgini Sîbeveyh, "eğer (J^)'da ıtbâk sıfatı
olmasaydı, (ö) olurdu" demiştir25. Mekkı b. Ebû Tâlib26, Ebû Amr ed-
Dânî27 ve Ebü'l-Alâ' el-Hemedânî28 de benzer ifadeleri kullanmaktadır.
25 "Itbâk sıfatı olmasaydı (J») harfi (a) hafine, harfi harfine, (Ji) harfi de (i)
harfine dönüşürdü". Sîbeveyh, el-Kit&b, IV, 436; ayrıca bkz: Ganim Kaddûrî el-Hamed,
ed-Dirâsetü's- Saviiyye, s. 287.
26 Mekkî, er-Riâye, s. 201.
27 Dânî, et-Tahdîd, s. 140.
23 Hemedânî, et-Temhîd, s. 281.
Bu bilgilerden (d?) harfinin, kalın bir (a) harfi gibi telâffuz edileceği
anlaşılır.
Bu harfi sakin okurken kalkalesine dikkat etmeli, makabline uygun
sesle kalkalesi yapılmalıdır:
(di) : Dil ucu ile ön dişlerin ucundan çıkarılır. (tiı — 3 — di)
mahreçleri aynı olan üç harftir29. Bunlar sıfatlarıyla birbirinden ayrılır.

O halde ve i) hangi mahreçten çıkanlıyorsa, (di) da aynı mahreçten
çıkarılmak; dil ucu, ön dişlerin arasından hafifçe dışarıya çıkarılarak

peltek okunmalıdır30. Sıbeveyh, bu harf için de: "Eğer (Jp)'da ıtbâk
sıfatı olmasaydı (3) olurdu" demiştir31.
Ayrıca bu harfin de dâhil olduğu (3 — J — di ve harflerinde
nefh sıfatı bulunduğu için, bunları okurken an sesi gibi bir vızıltı olma-
sı gerektiği bildirilmiştir32: ~ llâi-
Daha önce de işaret edildiği gibi, bu harf ile yan yana gelirse,
her birinin doğru okunmasına dikkat etmek gerekir:
*.lâU .ALI — jjl 1 a»j — * .*UİAİI jjA?

"Bunların (<i> i Jî harflerinin) tertibi dil ucunun taşraya (dışarıya) çıkmasıyladır"
(Bkz: Hamza Hüdâyî, age, s. 38; Mağnîsî, age, s. 106; Eskidzâde, age, s. 7; Muhammed
Es'ad, age, s. 4; Debreli, age, s. 10).
31 Sıbeveyh, el-Kitdb,IV, 436.
32 Mağnîsî, age, s. 132; aynca bkz: Sıbeveyh, age, IV, 174.
(g) : Bu da (^-) gibidir; boğazın iç ortasının hafifçe sıkılmasıyla

çıkarılır. İnce harftir. Med'li veya med'siz okunuşunda ince
yapılmasına dikkat etmelidir33:
Jbltf' — LpIj ” ~ d~ IjJ&uVj
Bu harfi şeddeli okurken, iki ayn arasında sesin kesilmemesine

S
dikkat etmelidir. (Jdj) lâfzını okurken ses nasıl kesilmiyorsa
* ' i ■»
(Jlü — f'Ju) kelimelerini okurken de kesilmemelidir.
Yan yana gelen iki (£)'nın doğru olarak telâffuzuna dikkat etmeli,
şu örneklerde görüldüğü gibi, ikinci ayn kelime başında ise hafif vurgu
yapmalıdır:
(g) : Yumuşak ve kaim sesli bir harftir. Türkçedeki kalın "ğ" (ağaç,
kuğu, doğa) gibidir. Bu harfi okurken (<jj) sesine benzer "ga" sesi ve
rilmemelidir: ("gâfir" değil "ğâfir" şeklinde okumalıdır). Şu ör-

z z ■JB
nekler de böyledir: lLüIjJlp —
Diğer bazı örnekler:
- SjLİp - Ijjj* “ ~
Yan yana gelmiş iki (£)mn da doğru okunmasına dikkât etmelidir:
33 İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, 1,220; et-Temhîd, s. 146.

- Aynca (£) ile yan yana geldiğinde her ikisini de düzgün okumalı-
„ > ■ * • »f
dır: Ull* - 41İP
(ui) : Üst ön dişlerin uçlarıyla, alt dudağın içinden çıkarılır.
Türkçedeki "f" sesine benzer. Bu harfi, vâv harfinde yapıldığı gibi,

dudakları Öne toplayarak okumamalıdır:
Yan yana gelen (u-i) harflerinin belirgin yapılmasına dikkat etme
lidir: Jü - u-UAJ
Diğer dudak harfleri olan (<-j) ve (j) ile yan yana gelince her birini
• ■ r s l' f)
doğru okumalıdır: — 4-i İJ-Lİ “ “ Ij^S
(J) : Kuvvetli ve kaim seslidir. Türkçedeki kalın "ka" sesinden
biraz farklıdır. Bu bakımdan dilimizdeki "k" sesiyle okumamalıdır:
JÜ - f> -
Bu harfte kalkale yaparken, diğer kalkale harflerinde olduğu gibi,
makabline uygun sesle yapmalıdır: JLİJI - ûjlJUk - Y
Şeddeli halinde vakf yaparken, şeddeyi belli ettikten sonra

kalkalesi yapılmalıdır: JpJL (Jp- okumamalıdır).
Yan yana gelen (J)'lann da telâffuzuna dikkat etmelidir:

(il) : Dil kökü ile küçük dil önünden çıkarılır: İnce ve kuvvetli
harftir. Türkçedeki "kelime, kitap, küçük" lâfızlarındaki "k" harfinden

farklı bir sesi vardır: dJÜS - — liStî
Bu harfi (Jj) gibi kalın okumaktan da sakınmak lâzımdır: Meselâ
jiSl kelimesini "akbar" gibi okumamalıdır34.
Aynı şekilde (il) ile (Jj) harfleri yan yana gelince, her iki harfin
doğru telâffuzuna dikkat etmelidir:
JJi* - u?» â&b-Suı

İki (il) yan yana gelince, birbirine karıştırmadan düzgün telâffuz
edilmelidir: kZLiıİAİJ — uilil
(J) : Türkçedeki "1" harfi gibidir. Şeddeli iken (idğâm-ı misleyn

« i **
bilâ ğunne olduğu için) tutulmaz: y I — Jjj — JÜI
Lâfzatullâh'm lâm'ı gibi kaim okunduğu yerler olmakla birlikte,

aslında lâm ince bir harftir. Bu bakımdan bilhassa kaim harften sonra
■J
veya önce gelen lâmTann ince okunmasına dikkat etmelidir. Meselâ J5
lâfzını "kul" gibi okumamalı, (Jj) kaim, (J) ince okunmalıdır. UjJM
I J01 I âyetindeki lâm'm ince olmasına dikkat etmeli,
Türkçede "dal" kelimesinde olduğu gibi kalın okumamalıdır.
34 "Şimdi Arabistan'da okunan kef (±1) dürüst bu mahaldendir. Lâkin sıfatında hata edip
kalın okurlar; hemân kaf (J) gibi olur. Bununla beraber kâfin hakkı inceliktir. Amma
diyâr-ı rûm (Anadolu)'da şimdi okunan kef yanlıştır; dm mahrecine katî yakın bir
yerden çıkarırlar." (Mağnîsî, age, s. 102; aynca bkz: Debreli, age, s. 8).
i_cJal.ll Jİj — |» ~ SJaJLç- vb.
kelimeler de böyledir.
Sâkin lâm'ı telâffuz ederken, kalkale yapar gibi hareke verilmeme

li, dil mahreçte sıkı tutulmalı, lâm ve sükûnu belirgin olmalıdır. Meselâ
"ele-hamdü" veya "eli-hamdü" şeklinde okunmamalıdır. Keza
"Rabbili-âlemîn" dememelidir. jfi* "kulü-hüve"
şeklinde telâffuz edilmemelidir.

İki lâm yan yana gelince, bunların belirgin okunmasına ve bilhassa
ikinci kelimenin başmda bulunan lâm'a vurgu yapılmasına dikkat et
melidir:
(p) : İnce harftir. Ayrıca ğunne sıfatı bulunduğu için genizden
(burundan) gelen bir sesle okunur. Türkçedeki "m" harfi gibidir.

Şeddeli halinde (idğâm-ı misleyn maa'l-ğunne olduğu için) bir buçuk
elif miktarı tutulur. Ancak nağme yapacağım diye aşın tutmaktan da
kaçınmak gerekir.
Aynca bu harfi telâffuz ederken dudakları birbirine fazla bastır

mamak ve büzmemek gerekir:
Bir önceki harfte olduğu gibi, bu harfi de, kendisinden önce veya
sonra gelen kaim harflerin yaranda ince okumaya dikkat etmelidir.
Meselâ jJjli âyetini Türkçedeki "kum" kelimesi gibi okumamalı,
mîm'i ince telâffuz etmelidir.
Yan yana gelen (^)Terin doğru bir şekilde okunmasına; idğâmlı

hallerinde bir buçuk elif miktan tutulmasına dikkat etmelidir:
148
(û) : Bu da "mim" gibi ince bir harftir ve genizden (burundan) ge
len bir sesle okunur. Türkçedeki "n" harfi gibidir. Şeddeli halinde
(idğâm-ı misleyn maaT-ğunne olduğu için) bir buçuk elif miktarı tutu
lur. Ancak makam yapacağım diye aşın tutmaktan da kaçınmak gere-
kir: ” dİ ”
Kalın harfin yanında bulunduğu zaman, "nûn"un ince okunması-

na dikkat etmelidir: —
Tenvînler de böyledir; her zaman ince okumak gerekir:
. & - - â'jj
Yan yana gelen iki (c))'un birbirine karıştırılmadan düzgün
okunmasına dikkat etmelidir:

tt J » *«
•
(J^ -
(j) : Dudakları, arada nohut tanesi kadar boşluk kalacak şekilde,

yani iyice büzmeden öne toplayarak çıkarılır. İnce ve yumuşaktır.
Türkçedeki "v" sesine benzer; fakat dudakların aldığı şekil farklıdır.
Bu harfi okurken, dudakların alması gereken şekle riayet etmeli;
bilhassa yan yana gelmiş (j)Tarm doğru telâffuzu sağlanmalıdır:
Vâv (j) harfi, ilgili kaynaklarda kalın harfler arasında
gösterilmemiştir. Bu bakımdan bu harfin, bazı Arap okuyucular gibi

"va" şeklinde kalın okunması hatalıdır; çünkü bu durumda ince
de kaim okunması hatalıdır; çünkü bu durumda ince okunması gere

ken harf kalınlaştırılmış olmaktadır35.
, Kendisi de bir Arap olan İbnü'l-Cezerî; isti'lâ harfleri ile, bazı du
rumlarda kalın okunan lâm ve râ harflerinin dışındaki bütün harflerin
(yani istifâl harflerinin) ince olduğunu, kaim okunmaması gerektiğini
buna karşılık isti'lâ harflerinin tümünün kaim okunması icab ettiğini
bildirmektedir36. İsti'lâ harfleri (Jaî harfleridir; bunların
dışmda kalanlar da (isti'lâ harfinin zıddı olan) istifâl sıfatına sahip harf
lerdir; demek ki (j)'da ince harflerdendir.
Şu halde bu harfin medli ve medsiz her halinde ince okunmasına

dikkat etmelidir.
Örnekler: jij - IjIJj - “ Tjîi
kelimesini okurken kafin kalınlığı gibi vâv'a da kaim ses veri
liyorsa hatalı okunuyor demektir. Nitekim Mağnîsî, Eskicizâde gibi

önceki bazı âlimlerimiz de bu hususa dikkat çekerek, Arapların vâv'ı
kaim okumalarının hata olduğunu, çünkü bu harfte terkîk (incelik)
35 Sağman Tecvidi yazan Ali Rıza Sağman'm bu konudaki görüşleri şöyledir: "Vâv gerek
aslî gerek meddî harf olsun, çıkarılışında Türk ile Arab hafızlan arasında büyük fark
görülmektedir. Türk'ün vâv'ı ince, Arab'ın vâv'ı ise inadına kalındır. Acaba hangisi
doğru? Arab bizim vâv'ımıza gülüyor, biz de onunkinden sıkılıyoruz. Meseleyi hal
letmek salâhiyeti kimdedir? Bu salâhiyet millî duygularda da değil, lâf ve güzâfın
elinde de değil. Salâhiyet ancak ve ancak bu işin uzmanlarının bıraktıklan ölçüler ve
kaidelerin elindedir. Bu ölçülere göre: a) Vâv'ın mahred, dudakların içleri değil, yüz
leridir. Arab içeriden çıkanyor. Onlar, vâv sesini dudaklarının tam ortasından değil,
daha iç taraflarından çıkardıkları için çeşni kalınlaşıyor, b) Vâv harfi kalın değil, ince
harflerdendir..." (Ali Rıza Sağman, Sağman Tecvidi, s. 30, dipnot, 23; aynı müellif, Hz.
Kur'ân Radyoda Okunabilir mi?, s. 194),
36 İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, 1,215; ayrıca bkz: Tayyibetü'n-Neşr, s. 8.
sıfatının bulunduğunu kaydetmişlerdir37. İmâm Birgivî de özlü bir şe

kilde yazdığı tecvîd risalesinde ayru hususu vurgulayarak, (djiİAj)
kelimesindeki vâv ile mâkablindeki mîm harfinin kalın okunmamasını

tembih etmiştir38. Eskicizâde de: "Vâv'ın her halinde terkîk (ince oku
mak) lâzımdır" demiştir39.
Vâv (j) ve ötre (_i_) harekenin kalın okunup okunmaması, dâd
harfinin telâffuzu... gibi konular tartışılırken, şu rivayet gündeme

gelebilmektedir:
>*11b 1 dH j jj 1 tJLi
Jlî : Jli ûjIaJI ÂjİjJL*- Ll ll*a***i : Jlİ
üî_jİİI Ijjjîl * <ÜJİ
*h*Jl * <31jİİL (jj-Jbv ûr4 fj* (5***^ cP*'
Ebû Ubeyd Kâsim b. Sellâm şöyle dedi: Bize Nuaym b. Hammâd,

Bakıyye b. Velıd'den, o da, Husayn b. Mâlik el-Fezârî'den tahdis etti. O
şöyle demiştir: Ben Ebû Muhammed diye künyelenen bir üstaddan
işittim. O, Huzeyfe b. el-Yemân'dan tahdîs ediyordu. O şöyle demiştir:
Rasûlüllah (sav) şöyle buyurdu:
"Kur'ân'ı Arap elhânıyla (ezgileriyle) ve sesleriyle okuyunuz. Fısk ehli

nin ve ehl-i kitabın tahinlerinden sakınınız. Benden sonra öyle bir grup gele
cektir ki, onlar Kur'ân'ı şarkı nağmeleri, ruhban (rahiplerin) ve ölü üzerine
ağlayanların tercileri gibi okurlar. Onların bu okudukları (Kur'ân), boğazla-
37 Mağnîsî, Terceme-i Cezerî, s. 107; Eskicizâde, Terceme-i Dürr-i Yetîm, s. 7 (aynı mecmua
da); Debreli, Mizânü’l-Hıırûf, s. 11.
38 Birgivî, ed-Dürrü'l-Yetim, s. 7.
39 Eskicizâde, age, s. 27.
rtndan aşağıya geçmez. Onların ve onlara imrenenlerin kalpleri fitneye tutul

muştur"40.
Bu rivayeti kaydeden en eski kaynak Ebû Ubeyd Kâsim b. Sellâm
(224/838)'dır; aynı rivayeti Taberânî (360/970) ve Beyhakî (485/1092) de
nakletmiştir41.
Ancak bu rivayet, birçok bilgin tarafından sahih görülmemiştir:
İbnü'l-Cevzî, bu haberin sahih olmadığını 11*),

senedde ismi geçenlerden Ebû Muhammed'in "mechûl"42 olduğunu,
Bakıyye b. Velîd'in43 zayıf kimselerden duyduklarını güvenilir râvîden
40 Ebû Ubeyd el-Kâsim b. Sellâm, Fedâilü'l-Kur'ân, s. 165.

41 Beyhakî, Şuabü'l-îmân, II, 540; Kurtubî, age, s. 66; Hindi, Kenzü'l-Ummâl, I, 606; Süyûtî,
el-Câmiu's-Sağîr, I, 52; aynı müellif, Câmiıil-Ehâdîs, I, 707; Münâvî, Feydu’l-Kadîr, II, 65-
66.
41 Mechûl: Kimliği veya adalet durumu bilinmeyen râvîye denir. Mechûl üç kısımdır:
Birincisi adaleti (güvenilirliği) mechûl olan, İkincisi zahiren adalet sahibi olduklan
halde bâtınen adaleti mechûl olan, üçüncüsü ise kendisinden rivayette bulunan tek
râvîden başka hiçbir muhaddis tarafından tanınmayanlardır. Bu tür hadisler delil ola
rak kullanılmaz. (Bkz: Mücteba Uğur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, s. 211-212;
ayrıca bkz: Talât Koçyiğit, Hadis Istılahları, s. 211-214).
43 Diyanet İslâm Ansiklopedisinde Bakıyye b. Velîd (197/812) hakkında verilen bilgiler
arasında şunlar da kaydedilmektedir: "Bakıyye, adı üzerinde çok söz söylenen bir
muhaddistir. Tezkiretü'l-Huffâz'da ona hadis hafızlan arasında yer veren Zehebî,
Mîzânü'l-İ'tidâl'de hakkında bütün söylenenleri ve münker kabul edilen rivayetlerini
sıralamıştır. Abdullah b. Mübârek, onun, adlan bilinen şeyhleri künyeleriyle, künyele
riyle mâruf râvîleri de isimleriyle zikretmek suretiyle hadisçileri yorduğunu, "sadûk"
bir kişi olmasına rağmen her önüne gelenden rivayette bulunduğunu belirtir. Hüccet
kabul edilmemesinin en önemli sebebi, zayıf râvîlerden duyduklarını kendileriyle gö
rüştüğü sika râvîlerden duymuş gibi tedlîs yaparak nakletmesidir. Onun tedlîs kusu
ru yüzünden Buhârî (sadece) bir rivâyetini "mütâbi", Müslim de bir hadisini "şâhid"
olarak zikretmişlerdir. İbn Huzeyme, onun rivayet ettiği hadislerin delil olarak kulla
nılamayacağım söylemiştir. Sika râvîlerden rivâyet ettiği bilinen hadislerine güvenile
bileceği, zayıf ve taranmayan kişilerden rivâyet ettiklerine ise itibar edilemeyeceği,
âlimlerin Bakıyye hakkındaki ortak görüşüdür". (İsmail L. Çakan, "Bakıyye b. Velîd",
DİA, IV, 536).
duymuş gibi tedlîs44 yaparak naklettiğini söylemiştir45.
Zehebî de, Bakıyye'nin, Husayn b. Mâlik'ten tek başına rivâyette

bulunduğunu ve mutemed olmadığım ifade ederek bu rivayeti
"münker"46 olarak (^Sc^ . Başka bir eserinde
değerlendirmiştir1748
de Bakıyye'nin (^) lâfzıyla naklettiği hadislerin zayıf ve kendisinin
"müdellis" olduğunu kaydetmiştir18.
Heysem! ise (807/1404) senedde geçen bir râvînin isminin verilme
diğini belirtmiştir49.-
Bu hadis, senedindeki zayıflıklar yarımda, mânâ itibariyle de sa-
hihliği konusunda şüphe uyandırmaktadır. Peygamberimiz, Kur'ân
okuma hususunda, yedi harf hadisiyle50,gerekli kolaylığı göstermişken,
Arap olmayanlara, illâ Arab'ın sesine ve nağmesine benzeteceksiniz,
demiş olması şüphelidir.
Hadisin sahih olduğu varsayılsa bile, burada vurgulanan husus;

nazmı, üslûbu, telifi ve anlamıyla mükemmel olan Kur'ân'm, bu şâruna
yaraşır şekilde, tecvîd kurallarına uygun ve hatasız olarak okunması;
kıraata şarkı ve türkü nağmeleri katılmaması; ehl-i kitabın, fısk ehlinin
ve ölüye ağıt yakanların nağmelerine benzetmekten kaçınılması;
Kur'ân tilâvetinde ihlâsın esas alınması, gösteriş için okumaktan sakı
44 Tedlîs: Bir râvînin gerçekte hadis almadığı birisinden hadis almış gibi rivâyette bu
lunmasına denir. Müdellisin haberi makbul değildir. (Bkz: Talât Koçyiğit, Hadis Istı
lahları, s. 251; Uğur, Hadis Terimleri Sözlüğü, s. 395).
45 Bkz: İbnüT-Cevzİ, el-İlel, I,118.
46 Münker: Zayıf hadis çeşididir. Farklı tanımlan yapılmıştır. Münker hadisler, hüküm
bakımından zayıftır. (Bkz: Uğur, age, s. 271-273; Abdullah Aydırdı, Hadis Istılahları Söz
lüğü, s. 111-112).
47 Bkz: Zehebî, Mfzânü'l-İ'tidül, 1,553; aynca bkz: Askalânî, Lisânü’l-Mîzân, II, 319.
48 Bkz: Zehebî, Siyeru A'lâmı’n-Niibelâ, VHI, 522.
49 Bkz: Heysemî, Mecmeu'z-Zevâid, VII, 169.
50 Bu konuda geniş bilgi için bkz: Abdurrahman Çetin, Kur’ân-ı Kerîm'in İndirildiği Yedi
Harf veKıraatlar, Ensar Neşriyat, İstanbul 2005.
nılması, ayrıca gösteriş için okuyanlara rağbet edilmemesi ve onlardan

uzak durulmasıdır.
Öte yandan, Kur'ân Arapça olduğuna göre, onu Araplar gibi oku
manın gerektiğini söylemek mâkul olmakla birlikte, ortada hatalı bir
uygulama varsa, onu taklit etmek yerine düzeltmek, doğrusunu yap
mak daha uygundur. Bizzat Arap bilginler tarafından dâd'm telâffuzu
en zor harf, vâv'm da ince olduğu; kalın harflerin ince, ince harflerin de
kaim okunmaması gerektiği ifade edildiğine göre, kıraat ve tecvîd ki
taplarındaki bu bilgileri ölçü almak daha uygun olsa gerektir.
Yukarıda da kaydedildiği üzere, bu hadis zayıf bir rivâyet olduğu

için delil olarak kabul edilemez, Şâyet değerlendirmeye almak gerekir
se bunun, şarkı ve türkü nağmelerine ve ehl-i kitabın âyinlerinde görü
len ezgilere benzetmekten sakmdırmaya yönelik bir uyarı olduğunu
söylemek mümkündür.
(Not: Bütün bunların Tecvîd tekniği açısından yapılmış açıklama
lar olduğu unutulmamalıdır. Binaenaleyh vâv'ın ince veya kalın
okunmasıyla, mânâda bir değişiklik olmaz, namaza zarar gelmez, gü
nah işlenmiş de olmaz).
(_a) : Türkçedeki ince "h" sesine benzer. Boğazın göğse bitiştiği
yerden çıkarılır. İnce ve yumuşak bir harftir. Bu harfi üst ön dişlerin

biraz gerisinden çıkarıp, "k" sesi vermekten (meselâ 'yi "bikî" gibi
okumaktan) sakınmalıdır.
Aynı şekilde yan yana gelen veya şeddeli halde bulunan (_*) harf
lerini belirgin okumaya dikkat etmelidir:
İdğâmı gereken yerlerde de idğâm edilmesine dikkat etmelidir:

1
((5) : Türkçedeki "y" harfi gibidir. İnce ve yumuşaktır. Bu harfe
bilhassa şeddeli halinde ğunne sıfatı vermekten kaçınmalı, genizden

ses gelmemelidir:
Ayrıca yine şeddeli yâ'ların şeddesini belirgin yapmalı, tek "yâ"

gibi okumamalıdır51:
Ûûb Ûl - olüu
** * **
B) Med Harfleri ve Harekeler
Med harfleri ile harekelerin menşei hakkında değişik görüşler ileri

sürülmüştür.
Çoğunluğun görüşüne göre fetha, kesre ve zamme, med harflerin

den alınmıştır; yani fetha elif (l)'ten, kesre yâ ((_£)'dan, zamme de vâv
(j)'dan alınmıştır. Çünkü harf, mahrecde harekeden önce doğar; önce

olan da asildir. Öte yandan harf kendi başına vardır: çünkü harf, sâkın
olarak da okunabilir; hareke ise harfe muhtaçtır.
Bazılarına göre de med harfleri, harekelerden alınmıştır. Buna göre

elif (I) iki fetha'dan, yâ (^) iki kesreden, vâv (j) da iki zamme'den
meydana gelmiştir. Başka bir ifade ile; fethayı uzatınca, bundan harf-i
med olan elif doğar; kesreyi uzatınca, harf-i med olan yâ doğar; zam
meyi uzatınca da med harfi olan vâv meydana gelir.
51 Bu konularla ilgili olarak bkz: Melckî b. Ebû Tâlib, er-Riâye li Tecvîdi'l-Kırâe, s. 145-242;
Ebû Anır ed-Dânî, et-Tahdîd fi’l-İtk&ni ve't-Tecvîd, s. 120-170; Ebu'l-Alâ' el-Hemedânî,
et-Temhîd fi Ma'rifeii't-Tecvîd, s. 285-302; İbnü'l-Cezeri, et-Temhîd fi İlmi't-Tecvîd, s. 115-
163; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr fi'l-Kırââti'l-Aşr, 1,214-224; Hamza Hüdâyî, Tecvîd-i Edâiyye,
s. 42-44; Eskidzâde, Terceme-i Dürr-i Yetim, s. 25-28.
Bazıları da biraz daha farklı bir görüş ortaya koyarak şöyle demiş
tir: Med harfleri de harekeler de birbirinden alınmış değildir; bu iki
grubun birbirlerine öncelikleri yoktur52.
Burada bilinmesi gereken husus şudur: "Harflerin Sıfatları" bah
sinde de görüldüğü gibi, hangi harflerin ince, hangilerinin ise kalın harf
olduğu belirlenmiştir.
Harekede ise böyle bir durum söz konusu değildir; çünkü hareke,
harfin bir doğrultuda seslendirilmesi demek olduğuna göre, bunun
inceliği veya kalınlığı da bulunduğu harfe bağlı olacak demektir53.
((_$) hâriç, diğer med harfleri de böyledir; bulundukları harfe bağ
lıdır; harf kalın ise bunlar da kalın; ince ise bunlar da ince okunur. An
cak harf-i med olan yâ, (kalın bir harfi bile uzatsa) her zaman ince oku
nur. Buna bağlı olarak kesre hareke de ince okunur.
Buna göre:
a) Harfi-i med olan "yâ" ve kesre hareke ince okunur:
Eğer kendisinden önceki harf kalın sesli ise, harfin kalınlığı belir
tildikten sonra, med ve kesrenin yine ince yapılması gerekir:
- örneklerinde zâ (Ji) ve ğayn (f')'ın kalınlığı belirtilerek, med
52 Bkz: Mekkî b. Ebû Tâlib, er-Riâye, s. 98-99, 103-106; İbnü'l-Cezerî, et-Temhîd, s. 92-94;
Ganim Kaddûrî Hamed, age, s. 347 vd; M. Ali San, Kur'ân-ı Kerîm'i Güzel Okuma Tekni
ği ve Kuralları, s. 49.
53 "Hareke, harfin ince veya kalın okunmasında bir tesir sahibi değildir. Bunun zıddını
iddia eden bir esere -şimdiye kadar- rastlamadık. Bilâkis harfleri, ince ve kalın okunan
harfler olmak üzere ikiye ayıran İbnü't-Tahhân (560/1165) gibi niceleri, ince harflerin -
harekesi ne olursa olsun- ince, kaim harflerin de -aynı şekilde- kalın okunmasına, bu
nun zıddı uygulamanın hata olduğuna dikkati çekmişlerdir" (İsmail Karaçam, Kur'ân-
ı Kerîm'in Faziletleri, s. 245).
156
ince yapılmalıdır (azıîm, ğıîza şeklinde). ve ojlip örneklerinde
sâd ve ğayn kalın harftir, bunların kalınlığı belirtilerek, kesre
harekeleri ince okunur (sıi, ğıi şeklinde).

b) Harf-i med olan elif ve vâv ile fetha ve zamme harekeler, bu
lundukları harfe göre İnce veya kaim okunurlar. Yani bunlar
(Lâfzatullâh'ın lâmı ile, râ'nın özel durumları hariç) sadece
• »
Joî -İ2A-s2>) harfleri ile kaim, diğer harflerle bulununca da ince okunur
lar:
, , , > * '
Şu misâllerde kaim okunmalıdır: — C^pUaJl
Ancak, kalın harfleri uzatırken "O" sesine benzer bir ses verilme
melidir. Meselâ lâfzım "dooollîn", (fü) kelimesini
"Koome", (jjJLÎlj) lâfzım "doori" gibi telâffuz etmemelidir.
Şu misâllerde de ince okunmalıdır:
İbnü'l-Cezerî, kelimesinin gibi,
kelimesinin de (Ijjİİp^) gibi okunmamasını tembih ederek, harflerin
inceliklerine ve kalınlıklarına dikkat edilmesini istemiştir54.
Mağnîsî, harf-i med olan elif ile vâv'ın, ince veya kaim okunma
sında, kendilerinden önceki harfe tâbi olacaklarım; harf kalın ise bunla
rın da kalın okunacağını (djjÜ gibi); ince harflerden sonra gelince de
5,1 Bkz: İbnü'l-Cezerî, Mukaddime (mecmua içinde), s. 153.

ince okunacağını gibi); yâ'nın ise her durumda ince okunması
gerektiğini (gibi) ifade etmiştir55.
Türk okuyucular ile diğer bazı okuyucular arasında med harfi olan
elif ile yâ'nın telâffuzunda dikkate değer bir farklılık bulunmamakla
birlikte, harf-i med olan vâv'm telâffuzunda farklılık vardır ki, yukarı
da "vâv" harfi anlatılırken, yeteri kadar açıklama yapılmıştır.
Hareke konusu da böyledir; fetha ve kesre harekenin telâffuzunda

belirgin bir farklılık yoktur; zamme'de ise (ince ve kalın okunması şek
linde) iki farklı uygulama vardır. Bu bahsin başında da ifade ettiğimiz
gibi harekeler, bulunduğu harfin kalın veya ince olmasına göre telâffuz
edilirler. Hareke, harfin mahreçten hareketi, öngörülen doğrultuda
seslendirilmesi demek olduğuna göre, böyle olması tabiîdir.
Bu hususla ilgili olarak Mağnîsî şöyle demektedir: "İnce harflerin

fethalı hali ile zammeli halinde ince okunması bakımından farkı yok-
J *
tur. imdi Arabistan'da JdJu gibilerin bâ'sının zamme halini fetha haline
uydurmayıp tefhim (kalırdık) şâibesi getirmeleri galattır (hatadır); zira

Lj nin bâ'sı ile JdJo nün bâ'sının haddi terkîkde (ince okumakta) hiç
< ** z-
farkı yoktur. Keza jjiİJu gibilerin mîm'ini ve vâv'ını tefhim etmeleri
iki cihetten galat-ı fâhiştir"56.

Ötre hareke kaim okunurken, ötre harekenin bulunduğu ince harf
yahut yanında bulunduğu ince harf de kalın hale getirilirse, (dipnotta
55 Mağnîsî, age, s. 123-124; aynca bkz: Hamza Hüdayî, age, s. 45.

36 Mağnîsî, Terceme-i Cezerî, s. 125 (mecmua içinde).
da görüleceği üzere) bazen anlamı da farklı olan başka bir kelimeye

dönüşebilir57: —*• IjjlâiU) ı
Bununla birlikte ötre hareke ile, harf-i med olan vâv'ın ince yapıl
masında aşırılığa kaçarak çok ince yapmaktan da sakınmalı; Türkçede
ki "ü" ile "u" arasında bir ses vermeye çalışmalıdır.
c) Med harfi olmayan hemze, vâv ve yâ'nın da ince harfler olduğu

unutulmamalıdır:
d) Harekeleri uzatmaktan da sakınmak gerekir. Bilhassa tahkik ile

okuyuşta bu tür hatalar olabilmektedir. Meselâ U l^J) lâfzını
"ke-se-bet" şeklinde uzatmamalıdır.
NOT: Harfler hakkında verilen bu bilgiler, ancak İlmî zeminlerde

müzâkere edilmelidir. Yapılan uyanlar sadece tecvîd inceliği ve tekniği
açısından ortaya konulmuştur. Ulu orta bunların münakaşasını yap
mak, işi kına hale sokmak doğru değildir58.
* * o * * *
57 Ijjûls dljj lŞjIÛp dİ: Rabbinin azabı, sakınılacak bir azaptır (Isrâ 17/57).
: Sakınmak, korkmak, endişe etmek).
IjjlâAJ dlüj ilkp jlS” Uj : Rabbinin ihsanı kısıtlanmış değildir (İsrâ 17/20),
('Ji*- : Menetmek, yasaklamak).
halkalar ve zincirler olduğu halde, sıcak suya sürüklenecekler, sonra da ateşteyakılacaklardır

(Mü'min 40/71-72; aynca bkz: Kamer 54/48).
(ÇJ*i; Sürüklemek, çekmek).
d iL j : Onlar bizden ilgi ve destek görmezler (Enbiyâ 21/43).
: Dost ve beraber olmak, arkadaş olmak).
58 Ömer Nasuhi Bilmen de, Kufan'ı hatalı okuyan kimseye hatasının söylenmesinin bir
vecibe olduğunu; ancak bu durumda ikisi arasmda kin ve düşmanlık çıkma ihtimali
varsa bundan vazgeçilebileceğini ifade etmektedir. (Bkz: Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük
İslâm İlmihali, s. 224.
Kur'ân-ı Kerîm'de, Yüce Allah'ın kimseye gücünün üstünde bir

şey teklif etmeyeceği; her şahsı, ancak gücünün ölçüsünde sorumlu
tutacağı bildirilmiştir59.
Ayrıca Peygamberimiz de, her konuda olduğu gibi, Kur'ân tilâve

tinde de kimseyi gücünün üstünde zorlamamıştır. Üstelik o, Kur'ân'ın
kıraati hususunda münakaşa etmeyi yasaklamış, bu konuda kolaylık
sağlandığını bildirerek "İhtilâftan sakınınız. Çünkü sizden öncekiler, ihtilâf
ettikleri için helak olmuşlardır"60 buyurmuştur. Başka bir hadis-i şerif de
şöyledir: "Kur'ân Yedi Harf üzere indirilmiştir. Bunlardan hangi harf üzere
okursanız, doğru okumuş olursunuz. Onun hakkında şüpheye düşmeyiniz,
münakaşa ve mücadele etmeyiniz; Çünkü Kur'ân hakkında şüpheye düşmek,
münakaşa ve mücadele etmek küfürdür"61.
Öte yandan bu konular hakkında derin bilgi sahibi olmayıp da, bi
lebildiği kadarıyla Kur'ân okumaya çalışanlar, yukarıda yazılanları
görerek ümitsizliğe kapılmamalı; yanlış yaparım düşüncesiyle Kur'ân
okumaktan vazgeçmemelidirler. Her zaman işin doğrusunu öğrenip
yapmak esastır; bununla birlikte, buna imkân bulamayan, gücü yetme
yen bir müslüman, gücü yettiği kadarıyla okumaya çalışmalı, Kur7 ân'la
ilgisini kesmemelidir.
Peygamber efendimiz bu konuda şöyle buyurmuştur: "Hâfız olup

da Kur'ân okuyan kimse, meleklerle beraberdir. Kendisine zor geldiği halde
Kur'ân okuyana ise iki ecir vardır (birisi Kur'ân okuma sevabı, diğeri ise
katlandığı zorluğun sevabıdır)"62.
» Bakara 2/286.
60 Buhârî, Enbiyâ, 54; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I, 393.
61 Ahmed b. Hanbel, age, IV, 204; Heysemî, Mecmeu'z-Zevâid, VII, 150.
62 Buhârî, Tefsîru'l-Kur'ân, 80/1; Müslim, Salâtü'l-Müsâfmn, 244.
160
ÖZET
(Harflerle İlgili Uyanlar)
Tecvîd'in en önemli hedefi, harflerin mahreç ve sıfatlarına uygun
olarak, Kur'ân'ın doğru okunmasını sağlamaktır.
Kur'ân'ın doğru okunabilmesi için de öncelikle harflerin üzerinde
titizlikle durulması gerekir. .
Yukarıdaki açıklamalardan da anlaşılacağı üzere, harflerin telâffu
zunda ve j harfleri hariç) Türk okuyucularla, diğer bazı okuyucular
arasmda önemli bir farklılık yoktur, (j) harfinin ince veya kaim okun
masıyla mânâda bir farklılık ortaya çıkmaz, f^) harfinin kaim bir (a)
veya (Jâ) sesiyle okunması ise, başka kelimelerle benzeşme ortaya çıka
cağı için tartışma konusu yapılmışsa da, yukarıda izah edildiği gibi, bu
nun da önemli bir sakıncası bulunmamaktadır.
Türk okuyucularla diğer okuyucular arasmda görülen diğer bir
farklılık da, ötre'nin ince veya kaim sesle okunmasıdır. Ötre harekeyi
kaim okurken, ince harf kaim hale getirilmezse mesele yoktur. Ancak
harf de kalınlaştırılır ve başka bir kelimeye benzer hale getirilirse, tıpkı
harfinde olduğu gibi bu da tartışılabilir. Ancak ile ilgili
fetvalardan hareket ederek bu meselenin de anlayışla karşılanması
mümkündür.
VI- TENVİN VE SÂKİN NÛN'UN HÜKÜMLERİ
A) İhfâ
B) İzhâr
C) İdğâm maa'l-ğunne
D) İdğâm bilâğunne
E) Iklâb
Tenvîn sözlükte, nûn'lama demektir. Istılahta, iki üstün

iki esre ve iki ötre ile ifade edilen, isimlerin sonuna gelen zâid (fazla)
sakin nûn'a denir. Misâller1:
Tenvîn, vasıl halinde sâbit, vakf halinde sâkıttır; yani, kendinden

sonraki harfe bağlanırsa okunur, üzerinde durulursa okunmaz:
z *
- jjkts, JîLi -» jşu
1 Açıklama: Her tecvîd kitabında olduğu gibi bu kitaptaki bütün örnekler de Kur'ân-ı
Kerîm'de yer almaktadır. Herhangi bir örneğin, Kur'ân'ın neresinde bulunduğu, Mu
hammed Fuâd Abdülbâkî'nin el-Mu'cemü'l~Müfehres li Elfâzi'l-Kur'âni'l-Kerîm isimli
(tek ciltlik) eserine bakılarak bulunabilir. Bu eserde, Kur'ân'daki bütün kelimeler,
Arapça sözlüklerde olduğu gibi, kelime kökü esas alınarak sıralanıp, aynı kökten ge
len bütün kelimeler dizilmiş; ilgili kelimenin Kur'ân'da kaç defa geçtiği, hangi sûrenin
kaçma âyetinde bulunduğu kaydedilmiştir.
162
Yukarıda da ifade edildiği üzere tenvîn, sadece isimlerin sonunda

bulunur.
Nûn-i sakine (iiS’LİJl üjİJl) : Sakin nûn'a, yani harekesi olmayan
• x t*
cezimli nûn'a denir: ~ CU^jI
Sakin nûn, her türlü kelimenin ortasında veya sonunda bulunabi

lir.
Tenvîn ve nûn-i sakine, kendilerinden sonra gelen harflere göre
ihfâ, izhâr, idğâm (idğâm maaT-ğunne ve idğâm bilâ ğunne) ve iklâb
şekillerinden birisiyle okunur. Aşağıdaki bahislerde bunlar ayrı ayrı
izah edilmektedir.
TENVÎN VE SÂKİN NÛN'UN HÜKÜMLERİ 163
A) İHFÂ
(İÜ^İ)
İhfâ, sözlükte, bir şeyi gizlemek anlamındadır2.

İhfânın tecvîd ilminde yapılan tariflerinden birisi şöyledir:
flz İJ plpjyij 55 îJU.
&j|
İhfâ; ğunnenin bekasıyla, şeddeden uzak, idğâm ile izhâr arasında
bir okuyuş şeklidir.
Demek ki ihfâ'da idğâm ve izhâr yoktur; yani tenvîn ve sâkin nûn
kendilerinden sonra gelen ihfâ harflerinden birisine idğâm edilmeyece
ği (katılmayacağı) gibi, aralan izhâr da edilmeyecektir (yani açılmaya
caktır). Aynı şekilde ihfâ ile okuyuşta bir şeddeleme de söz konusu
değildir. Ancak sakin nûn ve tenvînde (tenvînin de sâkin bir nûn oldu
ğunu hatırlayalım), lâzımî sıfatlardan olan ğunne sıfatı mevcut olduğu
için, bu sıfat ihfâda muhafaza edilecektir.
İhfâ, tenvîn veya nûn-i sakine'den sonra 15 ihfâ harfinden birisinin
gelmesiyle olur.
İhfâ harfleri şunlardır:
2 Bkz: Âsim Efendi, Kâmus Tercemesi, IV, 944.

İhfâ harfleri, şu beytin kelimelerinin ilk harflerini teşkil etmektedir:
Misâller (beytteki sıraya göre):
- S* ■ 5* ■ ■ (54^ te &.
. IjJLj yi . jyl. ijjiâji. j-si y®. y^.
(&JİI. ISUaiŞ. lîlii Lifcj
İhfâ yaparken, dil, damağa veya üst ön dişlere yapışmayıp, arada

hafif boşluk kalmalı3 ve ses, hem ağızdan hem burundan (genizden)
gelmelidir4; sadece birisinden gelirse hatalı olur. Bunu anlamak için,
ihfâ yaparken ağız kapatılır, bu sırada ses kesilmeyip burundan gelme
ye devam eder; bu sefer burun kapatılır, ses yine kesilmeyip ağızdan
gelmeye devam eder. Bu ikisinden birisi kapatılınca ses de kesiliyorsa,
ihfâ hatalı yapılıyor demektir. (Dil, üst ön dişlere veya damağa sıkıca
yapıştırılırsa ağızdan ses gelmez, sadece burundan gelir; bunu Önlemek
için dil ucunun serbest olması gerekir).
İhfâ Yapmanın Sebebi
İhfânın sebebi, nün (ve tenvîn) ile ihfâ harflerinin, mahreç bakı
mından orta durumda olmalarıdır. Yani bunların mahreçleri, idğâm
edecek kadar birbirine yakın olmadığı gibi, izhâr edecek kadar birbi
rinden uzak da değildir. Bu sebepten bunları idğâm ile de, izhâr ile de
okumak mümkün olmadığından; ancak ihfâ ile okunmaları gerekmek
tedir.
3 Dimyatı, İthfif, 1,147.

4 Bkz: Ali Rıza Sağman, Sağman Tecvîdi, s. 27, dipnot: 18 ve s. 52, dipnot: 45.
TENVÎN VE SÂRİN NÛN'UN HÜKÜMLERİ 165
İhfânın Hükmü
İhfânın hükmü vaciptir. Yani bütün Kıraat İmamları, tenvîn ve

nûn-i sâkineden sonra 15 ihfâ harfinden birisinin gelmesi halinde ihfâ
yapmakta ittifak etmişlerdir.
Buna ilâve olarak İmâm Ebû Ca'fer, hâ (£) ve ğayn (^)'ı da ihfâ
harflerinden saydığı için, ona göre ihfâ harfleri 17 tanedir. Ebû Ca'fer,
bu iki harften önce gelen tenvîn ve sâkin nûnu da ihfâ etmiştir.
Misâl: Al y. Ji
İhfânın Mertebesi
İhfânın mertebesi, yani tutulma süresi bir elif miktarıdır. Bazı eser
lerde bu ölçü, "İki harften az, bir harften fazla" (yani ortalama bir bu
çuk harf okuyacak kadar zaman) şeklinde ifade edilmiştir. Demek ki,
ihfânın sesi, bir başka ifadeyle yapılma süresi, bu miktar zaman kadar
uzatılacaktır.
İhfânm Çeşitleri
İhfâ iki çeşittir:
1. Harfin ihfâsi: Bu da ikiye ayrılır:

a) Dil ihfâsi (İhfâ-i lisânî): Tenvîn veya nûn-i sâkineden sonra
yukarıda sözünü ettiğimiz 15 ihfâ harfinden birisinin gelmesiyle yapı
lan ihfâdır ki, buna nûn'un mahrecine nispetle (nûn, dil bölgesi harfle-
rinden olduğu için) dil ihfâsı denilmiştir: pİİS 01 . u-u J
b) Dudak ihfâsı (ihfâ-i şefevî): Mîm-i sakine (^)'den sonra bâ (uj)
harfinin gelmesi ile yapılan ihfâya denir. Buna da mîm'in mahrecine

nispetle (mîm, dudak harfi olduğu için) bu isim verilmiştir:
166
2. Harekenin ihfâsı: Harekeyi, zayıf sesle hızlıca okumak süreliy

le yapılan ihfâdır ki buna ihtilas denir5: Meselâ (UaIj Sl)
(aslı: M) âyetindeki birinci nûn'un harekesinde yapılan ihfâ böy
ledir6. Burada birinci nûn'un ötre harekesi, hafif bir ses ile ve hızlıca
okunarak ihfâ edilmiş olur7.
5 İhtilas: Sözlükte kapıp almak mânâsına gelir. Ebû Amr ed-Dânî'nin tanımına göre
ihtilas; dinleyicinin sanki okunmadı zannedeceği bir tarzda, harekenin hızlıca (ama
tam olarak) okunmasıdır (Dânî, et-Tahdîd, s. 97-98; aynı tarifi Abdülvehhâb el-Kurtubî,
el-Mûdıh, s. 192; Îbnü't-Tahhân bkz: ed-Dirâsât, s.'512 ve İbnü'l-Cezerî de bkz: et-
Temhîd, s. 73 yapmaktadır). Harekeyi okurken sesi az miktarda zayıflatmak, başka bir
ifadeyle sesin azmi giderip çoğuyla harekeyi okumak şeklinde de tanımlanmıştır
(Muhaysin, el-İrşâdât, s. 513). Bazı kaynaklarda "harekenin ihfâsı, revm ve ihtilas" te
rimlerinin birbirinin yerine ve yakın anlamda kullanıldıkları görülür. Aslında revm de
ihtilas da -hareke zayıf sesle okunduğu için- harekenin ihfâsı demektir. Bu bakımdan
revm ve ihtilas birbirine benzer. Ancak ikisi arasında genel olarak şöyle bir ayırım
yapmak mümkündür: Revm sadece vakf halinde kelimenin sonunda ve kesre ile
zammede yapılır; ihtilas ise vasi haline mahsus olup kelimenin sonunda olduğu gibi,
kelime ortasında ve üç hareke çeşidinde de yapılabilir. Buna göre İhtilas, revmden da
ha kapsamlı olmaktadır. Aynca Revm'de, sesin çoğu giderilip azıyla hareke okunur;
ihtilas'da ise sesin azı giderilip çoğuyla hareke okunur.
(lıilFl/) lâfzında da ihtilas vardır (Paluvî, Zübde, s. 72; Muhaysin, el-Mühezzeb, s. 333).
Ebû Şâme, İbnü'l-Cezerî ve Dimyatı, bunu revm ve ihfâ olarak ifade etmiştir {İbraz, s.
' 532; en-Neşr, I, 304; İthaf, H, 141). Dimyâtî, bunun, harekenin sesinin zayıflatılması şek
linde olacağım kaydetmiştir {İthaf H, 141). Hamza Hüdâyî, bu kelimedeki ihfâyı, bi
rinci nûn'un zammesinin çoğunu okuyup azım gidermek şeklinde tarif etmiştir
{Tecvîd-i Edâiyye, s. 54). Muhammed Nedb Hayyâta ve Mustafa Niyazi Efendi de yine
aynı mânâda olmak üzere buradaki ihtilâsın, harekenin üçte ikisini okuyarak yapıla
cağım kaydetmişlerdir {ed-Diirerii'l-Hisân, s, 37; Umdetü'l-Kâriîn, s. 17). Muhammed
Emin Efendi ise, buradaki ihtilasın, sesin üçte biriyle yapılacağım kaydetmektedir
{Umde-tü'l-Hallân, s. 249)., İhtilasın başka mânâlarda kullanıldığı da görülmektedir
(Geniş bilgi için bkz: Ganim Kaddûrî Hamed, ed-Dirâsâtü's-Savtiyye, s. 512 vd).
6 Medd-i ânz'ın sonunda yer alan işmâm bahsine bakınız.
7 İhfâ hakkında daha geniş bilgi için bkz: Ebû Zür'a Abdurrahman b. Muhammed,
Hüccetü'l-Kıraat, s. 96-97; Mekkî b. Ebû Tâlib, er-Riâye, s. 267-269; Dânî, Câmiu'l-Beyân,
vr. 86b; Dânî, et-Teysîr, s. 45 ve 73; Dânî, et-Tahdîd, s. 102; Ebû Şâme, İbrâzii'l-Meânî, s.
203; Ca'berî, Ukûdü'l-Cümân, vr: 90a-b; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, D, 26-27; İbnü'l-Cezerî. et-
Temhîd, s. 168-171; İbnü'l-Cezerî, Tahbîru't-Teysîr, s. 66; Nüveyrî, Muhammed b. Mu
hammed, Ikdü 'd-Diirre, vr: 45a; Şeyh Abdurrahman Karabâşî, Karabaş Tecvidi, s. 8-9: Süyûtî,
el-İtkân, I, 96; Kastallânî, Letâifü'l-İşârât, vr: 94b-95a; Birgivî, ed-Diirrü'l-Yetîm, s. 5;
B) İZHÂR
(İWİ)
İzhâr, sözlükte, bir şeyi açıklamak, ortaya çıkarmak demektir8.
Tecvîd ilminde ise şöyle tarif edilmiştir:
İzhâr, iki harfin arasını birbirinden uzaklaştırarak ayırmaktır.
İzhâr, tenvîn veya nûn-i sâkineden sonra 6 izhâr harfinden birisi

nin gelmesiyle olur.
Bu durumda tenvîn ve sakin nûn, ihfâ ve idğâm gibi ârızalara uğ-

ratılmaksızın açıkça okunur.
İzhâr harfleri, Allah'ın şu isimlerinin ilk harflerinde toplanmıştır:
aIa - ~ <J*âp - ~
Hurûf-i halk denilen bu harfler: dir.
Aliyyü'l-Kârî, el-Minehu'l-Fikriyye, s. 42; İbn Iskenderî, Lübâbü't-Tecvîd, vr: 5b-6a; Hamza

Hüdâyî, Tecuîd-i Edâiyye, s. 47-48; Mağnîsî, Terceme-i Cezerî, s. 135; Mafaşî, Cühdü'l-Muhl, s.
202; Âsim Efendi, Kamus Tercemesi, IV, 944; Eskidzâde, Terceme-i Dürr-i Yetim, s. 12-13; Mu-
hammed Es'ad, el-Virdü'1-Mııfid, s. 19-20; Debreli, Mîzânii’l-Hıırûf s. 35-36; Şaban Efendi,
Tecvîdü'l-Kur'ân, vr: lla-b; Zihnî, el-Kavlü’s-Sedîd, s. 75; Abdülazîz b. Abdülfettâh,
Kavâidü’t Tecvîd, s. 64-66; Sağman, Sağman Tecvidi, s, 52; Sağman, İlaveli Yeni Sağman
Tecvidi, s. 23-24; Karaçam, Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri, s. 338-344.
B Âsim Efendi, age, II, 513. Her harfte ve her sıfat-i lâzime ve ârizada asıl olan izhâr
olunmaktır. Ancak idğâm, ihfâ, ildâb, teshil, imâle, ihtilas vb. bir engel bulunursa, bu
durumda izhâr edilmez, nasıl okumak gerekiyorsa öyle okunur (Eskidzâde, age, s. 13).
168
Misâller:
C ■'t ! ' •. •"!«
İzhâr, tenvîn veya nûn-i sâkineyi normal bir şekilde okuyup, mü-
teâkip izhâr harfine geçmek süreliyle okumaktan ibarettir.
İzhâr ile okuyuşta, nûn-i sakine ve tenvînin ğunnesi bakîdir, duyu
rulur; ancak ğımnenin sesi uzatılmamalıdır9.
İzhâr Yapmanın Sebebi
Nûn-i sâkine (ve tenvîn) ile izhâr harflerinin mahreçlerinin birbiri

ne uzak olması, izhâr yapmanın sebebidir.
Aynca telâffuzu kolay olan nûn-i sâkine ile, okunuşu zor olan iz
hâr harflerinin idğâm veya ihfâsının güzel olmayacağı gerekçesiyle
izhâr olunduktan da söylenmiştir.
İzhârın Hükmü
İzhâr harflerinin dördü (* - - jb) üzerinde bütün Kıraat
İmamlan ittifak etmişlerdir. Bu nedenle, bu dört harfte izhâr yapmanın

hükmü, vâciptir.
9 Bununla beraber ğunnenin düşeceğini söyleyenler de vardır. (Bilgi için bkz: İbnü'l-
Cezerî, et-Temhîd, s. 166; değerlendirme için bkz: Karaçam, age, s. 327; Hamed, age, s.
432-433).
Ğunne (genizden çıkarılan ses), nûn'un ayrılmaz bir sıfatı olduğuna göre, izhâr sıra
sında tenvîn ve sakin nûn'dan ğunnenin düşeceğini söylemek anlamsız olur; çünkü
ğunne olmadan nün düzgün bir şekilde okunamaz, (j) ğunnesiz okunursa (a)'a
benzer; (^) ğunnesiz okunursa (<_j)'ya benzer (Krş: Abdülvehhâb el-Kurtubî, el-Müdıh,
s. 101, 120; Mağnîsî, age, s. 143; aynca bkz: Mekkî, er-Riâye, s. 241). Bu bakımdan bazı
eserlerde görülen bu tür bilgileri, ğunnenin sesinin uzatılmamasınm (tutulmamasmm)
kastedildiği şeklinde yorumlamak mümkündür.
Ebû Ca'fer hariç, diğer iki harfi de - £) bütün İmamlar izhâr
harfi saymışlardır. Ancak, daha Önce ihfâ bahsinde de ifade edildiği

üzere, Ebû Ca'fer (*■) ve (P) harflerini ihfâ harflerinden saymıştır.
Misâl: X
Bu duruma göre, hüküm olarak bu iki harfin önünde bulunan

tenvîn veya nûn-i sâkinenin izhâr veya ihfâsi câizdir.
Fakat Kur'ân okuyan kimse, tâbi olduğu (yahut o an için kıraatim
okuduğu) imamın kıraatına uymak durumundadır.
izhâr yaparken sekteye kaçılmamalıdır.
İzhârın Çeşitleri
İzhâr dört çeşittir:

1. Dil izhârı (İzhâr-ı lisânî veya izhâr-ı halkı): Yukarıda da ifade
edildiği gibi, tenvîn veya nûn-i sâkineden sonra 6 izhâr harfinden biri
sinin gelmesiyle yapılan izhâr:
2. Dudak izhârı (Izhâr-ı şefevî): Mîm-i sakine (^)'den sonra bâ
(uj) ve mîm (*) dışında bir harfin gelmesi halinde yapılan izhârdır:
3. İzhâr-ı Kameriyye: Lâm-ı ta'rif denilen (Jl) takısından sonra
kamerî harflerden birisinin gelmesiyle yapılan izhârdır:

4. İzhâr-ı kelime-i vâhide (Bir kelimede yapılan izhâr): Bu,

kelimelerinde yapılan izhârdır10.
Dil izhârına, sâkin nûriun mahrecine nispetle (nûn, dil bölgesi

harflerinden olduğu için) izhâr-ı lisânî; izhâr yapmaya sebep olan 6
harfin boğaz harfi olması sebebiyle de izhâr-ı halkî veya izhâr-ı
halkıyye denilmiştir.
Dudak izhârına ise, sâkin mîrriin mahrecine göre (mîm, dudak

harfi olduğu için) bu isim verilmiştir.
Diğer ikisine de, kamerî harflere nispetle izhâr-ı kameriyye; izhârın
bir kelime içinde yapılması sebebiyle de izhâr-ı kelime-i vahide denil
miştir.
10 İzhâr için bkz: Mekkî, er-Riâye, s. 262; Dânî, Camin'l-Beyân, vr. 83b; Dânî, et-Teysir, s.
45; Dânî, et-Tahdîd, s. 113; Ebü'l-Alâ' el-Hemedânî, et-Temhîd, s. 301; EbûŞâme, İbrâzü'l-
Meânî, s. 202; Caberî, Ukûdü’l-Cümân, vr: 90a-b; İbnül-Cezerî, en-Neşr, II, 22; İbnül-
Cezerî, Tabîru't-Teysîr, s. 66; İbnü'l-Cezerî, et-Temhîd, s. 165-166; Nüveyrî, Ikdü'd-Dürre,
vr: 45a; Karabaşı, Karabaş Tecvidi, s. 9; Süyûtî, el-İikân, I, 96; Hamza Hüdâyî, Tecvîd-i
Edâiyye, s. 48-49; Birgivî, ed-Dürrü’l-Yetîm, s. 5; Aliyyü'l-Kârî, el-Minehu'l-Fikriyye, s. 43;
tbn İskendeıî, Lübâbü't-Tecvîd, vr: 5a; Asım Efendi, Kâmus Tercemesi, II, 513; Eskidzâde,
Terceme-i Diîrr-i Yetim, s. 13; Muhammed Es'ad, el-Virdü'l-Milfid, s. 20; Debreli, Mîzânü'l-
Hurûf, s. 36-37; Hamdullahb. Hayruddîn, Vesîletül-İtkân, vr: 27a; Şaban Efendi, Tecvîdü'l-
Kur'ân, vr, llb-12a; Zihnî, el-Kavlü's-Sedîd, s. 79-80; Abdülazîz b. Abdülfettâh,
Kavâidü't-Tecvîd, s. 60-61; Muhammed Salim Muhaysin, el-Mühezzeb, s. 43-44; Sağman,
Sağman Tecvidi, s. 53; Sağman, İlaveli Yeni Sağman Tecvidi, s. 25; Karaçam, Kur'ân-ı Ke
rîm'in Faziletleri, s. 326-329.
TENVÎN VE SAKİN NÛN'UN HÜKÜMLERİ 171
C) İDĞÂM MAA'L-ĞUNNE
(&Jl g ^$1)
Tenvîn ve sakin nûn'un, kendilerinden sonra gelen harflere göre

ihfâ, izhâr, idğâm ve iklâb şekillerinden birisiyle okunacağını daha
önce kaydetmiştik. Bunlardan ihfâ ve izhârı bundan önceki bahislerde
görmüş olduk. Şimdi de idğâm şeklini inceleyeceğiz. Ancak bu, idğâm
maa'l-ğunne ve idğâm bilâğunne diye iki kısımda mütalaa edildiği için,
her iki kısmını müstakil başlıklar altında izah edeceğiz.
İdğâm, bir harfi diğer bir harfe katmaya denir.
Ğunne, genizden (burundan) gelen sese denir.
İdğâm maa'l-ğunne, ğunneli idğâm, ğunne ile beraber yapılan

idğâm demektir.
Tenvîn veya nûn-i sâkineden sonra yani
harflerinden birisi gelirse, idğâm maa'l-ğunne olur.
Misâller:
İdğâm maa'l-ğunne Yapmanın Sebebi
Sâkin nûn ve tenvînin bu harflere idğâm edilme sebebi, nûn ile

misliyet (aynı olmaları), mîm ile vâv'da müşterek sıfatlara sahip olma
ları, yâ’da ise mahreç yakınlığıdır. Aynca sâkin nûn (ve tenvîn) ile
yâ'nın müşterek bazı sıfatlara sahip olma yönünden de aralarında ya
kınlık vardır.
Hükmü
Bütün imamlar, tenvîn ve sâkin nûndan sonra mîm (p) veya nün
t * *'
(d) harfi gelince, idğâm maa'l-ğunne yapmışlardır: - UUâp

J
. Bu bakımdan bu iki harfte "ğunneli idğâm" yapmak

vâciptir.
Vâv (j) veya yâ (<_$) harfine gelince: İmam Hamze'nin birinci râvîsi
Halef hariç, yine bütün imamlar ğunne ile beraber idğâm (yani idğâm
maa'l-ğunne) yapmışlardır. Halef ise, ğunnesiz idğâm (yani idğâm
bilâğunne) olarak okumuştur. Yani Halef, vâv ve yâ'dan önce gelen
sâkin nün ve tenvînin ğunne sıfatım kaldırarak, bu harflere tam idğâm
etmek sûretiyle okumuştur: ~ Jlj (j* ■ Bu bakımdan bu iki
harfte "ğunneli idğâm" yapmak caizdir.

Sâkin nün ile vâv veya yâ aynı kelimede bulunursa, kaide gereği
idğâm yapmak gerektiği halde, izhâr ile okunur, idğâm edilmez.
(UjdJİ - ~ kelimeleri böyledir. Bunların kelimede
müdaaflığa (şeddeliliğe) sebebiyet vermemek ve iltibası (başka bir ke

limeye benzeyişi) önlemek; dolayısıyla kelimenin yapışım korumak
Mertebesi
İdğâm maa'l-ğunnenin müddeti (yapılırken tutulma süresi) bir bu

çuk elif miktarıdır.
İdğâm maa'I-ğunnenin Kısımları
İdğâm maa'I-ğunne, yapılış itibariyle iki kısma ayrılır:
1, Tam idğâm maa'I-ğunne (ğunneli tam idğâm): Tenvîn veya

nûn-i sâkineden sonra, mîm (^) ve nûn (<j) harflerinden birisinin
gelmesiyle olur. Sakin nûn ve tenvîn, bu iki harfte idğâm edilince, zât
ve sıfatları itibariyle tamamen kaybolurlar12.
Misâller: JISJj (~* f (—* p)
2. Nakıs idğâm maa'I-ğunne (ğunneli nâkıs idğâm): Tenvîn veya

nûn-i sâkineden sonra vâv (j) ve yâ (^) harflerinden birisinin
gelmesiyle olur. Bu tür idğâmda, sakin nûn ve tenvîn, vâv ve yâ içinde
tamamen kaybolmayıp, ğunne sıfatıyla kendilerini hissettirirler. Bu
sebeple bu çeşit idğâma nâkıs (eksik) idğâm denilmiştir13.
Misâller: Jjjjj.JlPjj "
12 Dânî, et-Tahdîd, s. 116; İbnü'l-Cezerî, et-Temhîd, s. 167-168.

13. İdğâm maa'I-ğunne için bkz: Sîbeveyh, el-Kitâb, IV, 453; Mekkî, er-Riâye, s. 263-264;
Dânî, CSmiu'l-Beyân, vr: 84a; Dânî, et-Tahdîd, s. 114-117; Abdülvehhâb el-Kurtubî, el-
Mûdıh, s. 144 vd; Ebü'l-Alâ' el-Hemedânî, et-Temhîd, s. 302; Şâtıbî, Hırzü'l-Emânî, vr.
20a; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, II, 24; İbnü'l-Cezerî, et-Temhîd, s. 167; İbnü'l-Cezerî,
Tahbîru't-Teysîr, s. 66; Ebû Şâme, İbrâzü'l-Meânî, s. 201; Ca'berî, Ukûdü’l-Cünıân,
vr: 90b; Karabâşî, Karabaş Tecvîdi, s. 10; Süyûtî, el-İtkân, I, 96; Hamza Hüdâyî, Tecvîd-i
Edâiyye, s. 47; Ibn îskenderî, Lübâbü't-Tecvîd, vr: 5b; Mar'aşî, Ciihdü'l-Mukıl, s. 196; Muham
med Es'ad, el-Vİrdü'l Müfid, s. 22; Eskicizâde, Terceme-i Dürr-i Yetim, s. 12; Debreli,
Mîzânü'l-Hurûf, s. 38; Hamdullah b. Hayruddîn, Vesîletü'l-İtkân, vr. 26b-27a; Şaban Efen
di, Tecvîdü'l-Kur'ân, vr. 12a-13a; Mehmed Zihnî, el-Kavlü's-Sedîd, s. 69-74; Abdüla-
zîz b. Abdülfettâh, Kavâİdü't- Tecvîd, s. 61-62; Muhaysin, el-Miihezzeb, s. 44; Sağman,
Sağman Tecvîdi, s 63-64; Sağman, İlâveli Yeni Sağman Tecuîdi, s. 27-28; Karaçam, Kur'ân-ı Ke-
rîm’in Faziletleri, s. 330-333.
174
D) İDĞÂM BİLÂĞUNNE
İdğâm, bir harfi diğer bir harfe katmaya denir.

Ğunne, genizden (burundan) gelen sese denir.
İdğâm bilâğunne; ğunnesiz idğâm, ğunne olmadan, burundan ses

getirmeden yapılan idğâm demektir.
Tenvîn veya nûn-i sâkineden sonra (j . J) harflerinden birisi
gelirse idğâm bilâğunne olur.

Misâller:
Yukarıdaki misâllerde de görüldüğü gibi, idğâm bilâğunnelerde

yapılan idğâmlar, tam idğâmdır; yani nûn-i sakine ve tenvîn, kendile
rinden sonra gelen (J ve j) harfleri içinde tamamen kaybolurlar.
İdğâm bilâğunne, iki kelime üzerinde olur. Kur'ân-ı Keıîm'de bir*
14 Abdülvehhâb el-Kurtubî, el-Mûdıh, s. 147-148, Bir kelime içinde idğâm bilâğunne

şartlan tahakkuk etmiş olsaydı, (müdğam ile müdğamün f&ı aynı kelimede bulunsay
dı), müdaaflığı (şeddeliliği) önlemek, dolayısıyla kelimenin yapısını muhafaza etmek
için izhâr ile okumak gerekecekti.
İdğâm bilâğunne Yapmanın Sebebi
Tenvîn ve sâkin nünün lâm ve râ harflerinde idğâm edilmesinin

sebebi, bu harfler arasındaki mahreç yakınlığıdır. Bu sayede, okuyuşta
kolaylık sağlanmış olmakta, iki harf, şeddeli bir harf gibi okunmakta
dır.
Hükmü
Bütün Kıraat İmamları, lâm ve râ'dan önce gelen tenvîn ve sâkin

nûnu, ğunnesiz idâm (idğâm bilâğunne) ile okumuşlardır15; bu bakım
dan hükmü vaciptir.
İdğâm bilâğunne tutulmaz; yani, idğâmı yapış esnasında Özel bir
tutma zamanı ayrılmaz16.
15 İdğâm bilâğunneyi, maa'l-ğunne yaparak; yani ğunneyi de gösterip, nakıs idğâm

yaparak okuma şekli de rivayet edilmektedir. Ancak cumhûrun uygulaması ğunnesiz
idğâmdır. Bkz: Sîbeveyh, el-Kitâb, IV, 452; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, II, 23.
16 İdğâm bilâğunne için bkz: Sîbeveyh, el-Kitâb, IV, 452; Mekkî, er-Riâye, s. 263; Dânî,
Câmiuî-Beyân, vr: 84a; Dârû, et-Teysîr, s. 45; Dânî, et-Tahdîd, s. 114; Abdülvehhâb el-
Kurtubî, el-Mûdıh, s. 144 vd; Ebü'l-Alâ' el-Hemedânı, et-Temhîd, s. 302; Şâtıbî, Hırzü'l-
Emânî, vr: 20a; Ebû Şâme, İbrâzü'l-Meânî, s. 201; Caberî, Uküdüî-Cümân, vr. 90b, İbnü'l-
Cezerî, en-Neşr, H, 26; İbnü'l-Cezerî, et-Temhîd, s. 166; İbnü'l-Cezerî, Tahtnru't-Teysîr, s. 66;
Karabaşı, Karabaş Tecvidi, s. 10: Süyûrî, el-İtkân, I,96; Aliyyü'l-Kârî, el-Minehuî-Fikriyye, s. 43;
İbn İskenderî, Liibâbü't- Tecvîd, vr 5b; Hamza Hüdâyî, Tecvîd-i Edâiyye, s. 47; Mar'aşî,
Cühdü'l-Muktl, s. 199; Eskidzâde, Terceme-i Dürr-i Yetim, s. 12; Muhammed Es'ad, el-Virdü'l-
Müfîd, s. 22; Debreli,Mteânü'l-HurÛf, s. 38; Hamdullahb. Hayruddm, Vesîletü'l-ltkân, 26b-7a;
Şaban Efendi, Tecuîdüî-Kur'ân, vr 13a; Mehmed Zihnî, el-Kavlü's-Sedîd, s. 66-69; Abdülazîz
b. Abdülfettâh, KavSİdü't-Tecvîd, s. 62; Muhammed Salim Muhaysin, el-Mühezzeb, s. 44;
Sağman, Sağman Tecvidi, s, 63-64; Sağman, İlâvelİ Yeni Sağman Tecvidi, s. 27-28; Karaçam,
Kur’ân-ı Kerîm'in Faziletleri ve Okunma Kaideleri, s. 333-335.
176
E) İKLÂB
"İklâb" sözlükte, bir şeyi çevirmek, döndürmek, bir harfi başka bir
harfe dönüştürmek anlamındadır17.
İklâbm tecvîd ilmindeki tariflerinden birisi şöyle dir:
UJIİ LU- ûyiî)l jİ jîfLDl öJJl ÛJS jk :
. J-Lfldl âiçlijüil j
t
İklâb; tenvîn veya nûn-i sâkineyi tam bir mîm'e çevirmek ve onu
(bu mîmi) bâ'dan önce, ğunne ile ihfâ etmektir.
Yani tenvîn veya sakin nûn, önce mîm'e çevrilir, sonra bu mîm, bâ
harfini okumadan önce, ğunne ile ihfâ edilir; daha sonra bâ harfi oku
nur. İşte bu işleme iklâb denir.
Tenvîn veya nûn-i sâkineden sonra bâ (u->) harfi gelirse iklâb olur.
Misâller:
Yukarıdaki misâllerde de görüldüğü gibi, tenvîn'in iklâbı (tenvîn

kelimenin sonunda bulunduğu için) iki kelimede; sâkin nûn'un iklâbı
ise bir kelimede olabileceği gibi ayrı kelimelerde de olabilmektedir.
17 Âsim Efendi, Kâınus Tercemesi, 1,446.

İklâb Yapmanın Sebebi
Sakin nûn (ve tenvîn) ile, bâ'nın mahreçleri birbirine uzaktır. Öte
yandan mîm ile bâ harfleri mahreçleri ve sıfatlarının birçoğu bakımın
dan müşterektir. İşte bâ'ya uzak olan nûn'un (ve tenvîn'in), bâ'nın ben
zeri olan mîm'e benzetilmesine ihtiyaç duyulduğundan, sakin nûn
veya tenvîn sakin mîm'e çevrilir. Sakin mîm'den sonra bâ gelince de
ihfâ-i şefevî olacağından ve okunuş bakımından bu ikisi (iklâb ile ihfâ-i
şefevî) arasında bir fark bulunmadığı için iklâb edilmiştir.
İklâb yapmaktan maksat, okuyuşta kolaylık sağlamaktır. Bir başka
deyişle, okuyuşa kolaylık verdiği için iklâb yapılır. Çünkü sakin nûn ve
bâ'nın iki mahreci yerine, sakin nûn (ve tenvîn) mîm'e çevrildiği ve
mîm ile bâ da aynı mahreçten olduğu için, mahreç bire inmiş olmakta
dır.
Yeri gelmişken burada önemli bir hususa temas etmemiz gereki

yor: Bu ve bundan önceki bahislerle ihfânın, izhârın, idğâm ve iklâbm
yapılış sebeplerini izah etmeye çalıştık. Aslında bu gerekçeler sonradan
tespit edilmiş hususlardır. Kur'ân okurken yaptığımız ihfâ, izhâr,
idğâm ve iklâbm gerçek sebebi, Yüce Allah'ın Cebrâil aracılığı ile Pey
gamberimize Kur'ân'ı bu şekilde öğretmiş olmasıdır. Şimdiye kadar
gördüğümüz ve bundan sonraki bahislerde ele alınacak olan bütün
tecvîd kaideleri de böyledir. Bununla beraber, Kur'ân-ı Kerîm'i doğru
okuyabilmemiz için bu kuralları öğrenme ve uygulama mecbûriyetinde
olduğumuzu da unutmamalıyız.
İklâbm Hükmü
İklâb yapmanın hükmü vâciptir. Çünkü bütün Kıraat İmamları, bâ

harfinden Önce gelen sâkin nûn ve tenvîni iklâb ile okumakta ittifak
etmişlerdir.
178
İklâbın Mertebesi
İklâbın müddeti (yani yapılırken tutulma süresi) bir buçuk elif

miktarı olup, bir eliften fazla, iki eliften az diye ifade edilmiştir18.
18 İklâb hakkında bkz: Sîbeveyh, el-Kitâb, IV, 453; Mekkî, er-Riâye, s. 265-266; Dânî,
Câmiu'l-Beyân, vr: 86a-b; Dânî, et-Teysîr, s. 45; Dânî, et-Tahdîd, s. 117; Ebü'l-Alâ' el-
Hemedânî, et-Temhid, s. 302; Ebû Şâme, îbrâzü'l-Meânî, s. 203; Caberî, Ukûdü'l-Cümân,
vr: 91a; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, H, 26; İbnü'l-Cezerî, et-Temhid, s. 168; İbnü'l-Cezerî,
Tahbîru't-Teysîr, s. 66; Karabâşî, Karabaş Tecvidi, s. 9; Süyûrî, el-İtkân, I, 96; Kastallânî,
Letâifü'l-İşârât, vr: 94b; Hamza Hüdâyî, Tecvîd-i Edâiyye, s. 49; Birgivî, ed-Dürrü'l-
Yetim, s. 5; Mağnîsî, Terceme-i Cezeri, s. 135-136; Aliyyü'l-Kârî, el-Mİnehu'l-Fikriyye, s.
44; Mar'aşî, CÜhdü'l-Mukfl, s. 200; Eskidzâde, Terceme-i Diirr-İ Yetim, s. 13; Muham-
med Es’ad, el-Virdü’l-Miifîd, s. 21; Debreli, Mîzânü'l-Hurüf, s. 37-38; Şaban Efendi,
Tecvidü'l-Kur'ân, vr: 12a; Mehmed Zihnî, el-Kavlü’s-Sedîd, s. 77-78; Abdülazîz b.
Abdülfettâh, Kavâİdü ’t-Tecvîd, s. 64; Sağman, Sağman Tecvidi, s. 53; Sağman, İlaveli
Yeni Sağman Tecvidi, s. 25; Karaçam, Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri, s. 335-338.
ÖZET
(Tenvîn ve Sakin Nûn'un Hükümleri)
Tenvîn ve nûn-i sâkine, kendilerinden sonra gelen harflere göre
ihfâ, izhâr, idğâm maa'l-ğunne, idğâm bilâ ğunne ve iklâb şekillerinden
birisiyle okunur.
Tenvîn ve nûn-i sâkine'den sonra 15 ihfâ harfinden birisi gelirse
ihfâ yapılır:
İhfâ; dil ihfâsı dudak ihfâsı ve ^ıareêr^rı

t
ihfâsı (llîtî *tf) olmak üzere üç çeşittir.
Tenvîn ve nûn-i sâkine'den sonra 6 izhâr harfinden birisi gelirse

izhâr yapılır: il*
İzhâr; dil izhârı dudak izhârı ((U&a ^J), izhâr-ı
kameriyye ve izhâr-ı kelime-i vâhide (UîJul) olmak üzere dört

çeşittir.
Tenvîn ve nûn-i sâkine'den sonra (jUj) harflerinden birisi gelirse
idğâm maa'l-ğunne yapılır: JiJÜ
Tenvîn. ve nûn-i sâkine'den sonra (^J) harflerinden birisi gelirse
idğâm bilâğunne yapılır: 4)1 Jj-ij
Tenvîn ve nûn-ı sâkine'den sonra (t_j) harfi gelirse iklâb yapılır: JJu
VII- SÂKİN MÎM'İN HÜKÜMLERİ
(2ŞUJI pJl ç&U)
1- îdğâm-ı misleyn maa'l-ğunne

2- İhfâ-i şefevî
3- Izhâr-ı şefevî
Mîm-i sâkine, sâkin mîm (ç)'e denir. Kelimenin ortasmda veya
sonunda bulunabilir:
Mîm-i sâkine, kendisinden sonra gelen harfe göre şu üç şekilden

birisiyle okunur:
1- İdğâm-ı misleyn maa'l-ğunne:
Sâkin mîm'den sonra, harekeli bir mîm gelince olur ve bir buçuk
elif miktan tutularak (şeddeli mîm gibi) okunur.
Misâller: ^^5 t? " “ 5
2- İhfâ-i şefevî (Dudak ihfâsı, mîm-i sâkine'nin ihfâsi):
Sâkin mîm'den sonra, harekeli bir bâ (u-j) harfi gelince olur. Bu da
bir buçuk elif miktarı tutularak okunur1.
Sâkin mîm'den sonra bâ harfi gelince, mîm-i sâkine'nin izhâr ile okunacağı, aralarında
Mekkî b. Ebû Tâüb'in de bulunduğu (bkz: er-Riâye, s. 232) bazı âlimler tarafından ri-
KUR’ÂN OKUMA ESASLARI
182
Yalnızca bâ harfinden önce yapılması sebebiyle buna ihfâ-i hâs da

denilmiştir.
3- İzhâr-ı şefevî (Dudak izhârı, mîm-i sâkine'nin izhârı):
Sâkin mîm'den sonra mîm (^) ile bâ (c-j)'dan başka, herhangi bir
harfin gelmesiyle olur*

2.
Misâller: d
ÖZET
(Sâkin Mîm'in Hükümleri)
Sâkin mîm (p, kendisinden sonra gelen harfe göre şu üç şekilden

birisiyle okunur:
Sâkin mîm'den sonra harekeli bir mîm (*) gelince idğâm-ı misleyn
maa'l-ğunne olur: 6X3ji
Sâkin mîm'den sonra harekeli bâ harfi (<->) gelince ihfâ-i şefevî
olur: (Uj j
Sâkin mîm'den sonra bu ikisinden başka bir harf gelince de izhâr

ile okunur: XL>JI
vâyet edilmişse de, bu görüş sahipleri azınlıktadır. Çoğunluğun tercihi ve uygula

ması ihfâ ile okunmasıdır (Karaçam, age, s. 345-346).
2 Bu konu için bkz: İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, I, 222-223; Karabaşı, Karabaş Tecvidi, s. 11; İbn
İskenderî, Lübâbü't-Tecuîd, vr: 4b; Hamza Hüdâyî, Tecvîd-i Edaiyye, s. 48-49; Mağnîsî,
Terceme-i Cezerî, s. 135-136; Mar'aşî, Cühdü'1-M.ukîl, s. 206; Mar'aşî, Beyân-ü Cühd, s. 97
vd; Eskicizâde, Terceme-i Dürr-i Yetim, s. 13; Muhammed Es1 ad, el-VirdüT-Müfid, s. 24;
Debreli, Mîzânü'l-Hurûf, s. 39; Şaban Efendi, Tecvîdü'l-Kur'ân, vr: 13b; Abdülâzîz b.
Abdülfettâh, Kavâidii't-Tecvîd, s. 68; Sağman, Sağman Tecvidi, s. 52-53; Karaçam,
Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri ve Okunma Kaideleri, s. 345-347.
Vin- RÂ'NIN HÜKÜMLERİ
f I&4)
A) Râ'nın Kalın Okunması Gereken Yerler

B) Râ'nın İnce Okunması Gereken Yerler
C) Râ'nm Aynı Yerde Kalın ve İnce Okunmasının Caiz Olduğu Yerler
D) Şeddeli Râ'larla İlgili Hükümler
E) Genel Şema
Râ (j) harfinin, diğer harflerden ayrı bir özelliği vardır. (Lam ha
riç) diğer harfler ya kalın, ya da ince okundukları halde râ, bazı yerler
de kalın, bazı yerlerde ince, bazı yerlerde de hem kalın hem ince oku
nabilir.
Âsim Kıraatinin Hafs rivayetine göre, râ'nın okunuşuyla ilgili ku
rallar şöyledir:
A) Râ'nın Kalın Okunması Gereken Yerler
Râ'nın beş durumda kalın okunması gerekir:
1. Râ meftuh (üstünlü) veya mazmum (ötreli) ise (J - j):
2. Râ sakin (cezimli), mâkabli (kendisinden önceki harf) meftuh

veya mazmum ise (j ü) : ‘ -
3. Râ sâkin, makabli de sâkin, onun mâkabli (yani, sâkin râ'nın

mâkablinin mâkabli) meftuh veya mazmum ise (j * ' J )•
Bu örneklerde vakf sebebiyle râ sâkin kılınmıştır.
4. Râ sâkin, mâkablinde ârızî bir kesre varsa. Bunu şu şekilde de

ifade etmek mümkündür: Râ sâkin, makablinde vasi hemzesi (hemze-i
vasi) varsa ve bundan önce de kesre bulunursa râ yine kalın okunur
(j------------- .--------------- ): jl ~ fi
(ârızî kesre ve hemze-i vasi)
5. Râ sâkin, mâkabli meksur ve mâbâdinde (yani sâkin râ'dan son

ra) meftuh bir isti'lâ harfi varsa. Bu kuralı, şöyle de söyleyebiliriz: Kes
reden sonra gelen sâkin râ'yı müteâkip, fethalı bir isti'lâ harfi gelirse, râ
kalın okunur ( ____ j __„):
isti'lâ harfi
t < X X
B) Râ'nın İnce Okunması Gereken Yerler
Râ'nın şu dört durumda ince okunması gerekmektedir:
1. Râ meksur (esreli) ise (j): - lijj
2. Râ sâkin, mâkabli meksur ise (j _):
3. Râ sâkin, mâkabli sâkin, onun da mâkabli meksur ise

(j -L. -—): — jSİII

RÂ'NIN HÜKÜMLERİ 185
4. Râ sâkin, makablinde harf-i lîn olan yâ1 varsa
(Harf-i lîn olan (_£)
Bu örneklerde vak/ sebebiyle râ sâkin kılınmıştır.
C) Râ'nın İnce ve Kalın Okunmasının Caiz Olduğu Yerler
Râ, üç durumda hem ince hem de kalın okunabilir. Okuyucu bu iki

şekilden birisini tercih edebilir:
1. Râ sâkin, makablinde sâkin sâd (<^1») veya sâkin tâ (J>) bulunur,
bunların da makabli meksur olursa (j _______ :-----------

(sâkin veya
2. Vakf sebebiyle bulunduğu duruma göre kalın; aslına lâfzen işa

ret etmek için ince okunabilen râ'lar (^) j —L. — ):
Şimdi bu kaideyi izah edelim:

a) Misâllerde de görüldüğü üzere, râ sâkin, mâkabli sâkin, onun
da mâkabli fethalı olduğu için -bulunduğu bu duruma nazaran genel
kaide gereği- râ kalın okunabilir.
1 Yâ, sâkin, mâkabli meftuh olunca harf-i lîn olur -s.).

2 Si <Yûsuf 12/21)' & <Sebe' 34/12>-
3 jji (Hûd 1İ/81, Hıcr 15/65, Dühân 44/23)^1 di (Tâhâ 30/77, Şuarâ 26/52),İSI (Fecr
89/4).
1
b) Bu kelimelerin asıllan (5dİ - (5dir.

Ancak sonlarındaki yâ'lar hazfedilmiştir. İşte hazfedilen bu yâ'lara
işaret olmak üzere, bu râ'ları ince okuyarak durmak da (vakfetmek de)
caiz görülmüştür.
3. Râ sakin, makabli' meksur, mâbâdinde meksur bir isti'lâ harfi

varsa. Bir başka ifadeyle, kesreden sonra gelen sakin râ'yı müteakip,
kesreli bir isti'lâ harfi gelirse (meksur isti'lâ harfi j *34 (Jjİ
İşte bu üç durumdaki râ'lar, istenirse ince, istenirse kalın okunabi

lir5.
D) Şeddeli Râ'larla İlgili Hükümler
Bir kelimede şeddeli (idğâmlı) râ (j) varsa, birinci râ, ikinci râ'nın
okunuşu gibi okunur. İkinci râ'yı kalın okumak gerekiyorsa, birinci râ
da kalın; şâyet ikinci râ'yı ince okumak gerekiyorsa, birinci râ da ince
okunur. Buna göre:
1. Eğer, ikinci râ meftuh veya mazmum ise, kalın okunması ge-
■ ■» t '
rektiğinden, birinci râ da kaim okunur ( j __):
(jİ) kelimesinin şeddesiz hali (jJfj) dur. İkinci râ, zammeli (ötre
harekeli) olduğu için kalın okunacaktır. Birinci râ ise, sakin ve makabli

meksur olduğu için ince okumak gerekecekse de, bu kural burada ge
çerli olmaz ve birinci râ da, ikinci râ gibi kaim okunur.
2. Şâyet ikinci râ meksur ise, ince okunması gerektiğinden, birinci
râ da ince okunur (j " J ): - .JİJIj
4 Şuarâ 26/63.
3 Bu üç kaideyi, birer misâl ezberleyip, bu misâller üzerinde düşünerek kolayca akılda
tutmak mümkündür.
RÂ'NJN HÜKÜMLERİ 187
kelimesinin şeddesiz hali dir. İkinci râ kesreli olduğu
için ince okunacaktır. Birinci râ'yı ise sâkin ve makabli meftuh olduğu
için kalın okumak gerekecekse de, bu kural burada geçerli olmaz ve
birinci râ da, ikinci râ gibi ince okunur6. Diğer örnekler de böyledir.
NOT: Şeddeli râ'lar üzerinde vakf yapılırsa, bu durumda sâkin râ

ile ilgili hükümler geçerli olur ve mâkabline göre uygulama yapılır.
Buna göre: Mâkabli fethalı veya zammeli ise râ kalın okunur:
Makabli kesreli ise ince okunur:
6 Râ'nın hükümleriyle ilgili olarak bkz: Dânî, et-Tahdîd, s. 154; Şâhbî, Hırzü'l-Emânî, vr:
23b-24b; Ebû Şâme, İbrâzü'l-Meânî, s. 248-261; Ca'berî, Ukûdü'l-Cümân, vr. 91b-92a;
İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, n, 90; Karabâşî, Karabaş Tecvidi, s. 13-14; Aliyyü'l- Kâri, el-
Minehu'l-Fikriyye, s. 26-28; İbn İskenderî, Lübâbü't-Tecvîd, vr. 3b-4a; Mağrûsî, Terceme-i
Cezerı, s. 28-132; Mar'aşî, Tehzîbü’l-Kırâât, vr. 69a-74b; Mar'aşî, Cühdül-Muhl, s. 173 vd;
Mar'aşî, Beyânü Cühdi'l-Mukıl, s. 80 vd; Eskidzâde, Terceme-i Dürr-i Yetim, s. 10-12; Debreli,
Mizânü'l-Hurûf, s. 42-43; Hamdullah, Vesîletü'l-Îtkân, vr: 27b-28b; Şaban Efendi,
Tecvîdü'l-Kur'ân, vr. 16a-b; Mehmed Zihnî, el-Kavlü's-Sedîd, s. 41-42; Abdülazîz b,
Abdülfettâh, Kavâidü't-Tecvîd, s. 54-58; Sağman, Sağman Tecvidi, s. 68-69; Karaçam,
Kur'ân-ı Kerîm'in Nüzûlü ve Kıraati, s. 350-352; Karaçam, Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri, s.
260-263.
E) Genel Şema
Şimdi, Râ'nın hükümleriyle ilgili şemamızı topluca görelim:
A- Râ'nın kalın okunduğu yerler
i- (j-j)
2. (j
3- G——)
4. G---------- ------------ )
(arızî kesre ve hemze-i vasi)
M----- ----- j ^-)-
isti'lâ harfi
B- Râ'nm ince okunduğu yerler
1- (j)
2- G t)
3. G —t)
4. (5 J'-------- )
(Harf-i lîn olan (jj)
C- Râ'nm ince veya kalın okunmasının câiz olduğu yerler
1. G ------- !------------ r);

(sakin veya
2. (^) J -L X)
3. (meksur isti'lâ harfi j _)
D- Râ'nm şeddeli olması durumu

1. Kaim okunduğu yerler: ( j ___)
2. İnce okunduğu yerler: (j J )
RÂ'NIN HÜKÜMLERİ 189
ÖZET
(Râ'nın Hükümleri)
Râ harfi beş halde kalın, dört halde ince okunur. Üç halde ise ince
veya kalın okunması câizdir.
Yukarıdaki anlatımdan farklı bir şekilde, kaim ve ince okunduğu
yerleri topluca ifade etmek gerekirse:
Râ'nın harekesi üstün veya ötre olursa kalın (J&j), esre olursa ince
(Jbjj) okunur.
Râ sâkin olursa kendisinden önceki harfe bakılır: Bu harf üstün ve
ya ötre olursa râ kaim ( djî), esre olursa ince jiü) okunur.
Râ, kendisi sakin, ondan önceki harf de sâkin olursa, bu kez sakin
den önceki harfe bakılır. Bu harf üstün veya ötre ise râ kaim (yLİdU),
esre ise ince (ysJJl) okunur.

Râ sâkin, kendisinden önce hemze-i vasi / arızî kesre varsa râ kalın
okunur jl).
Râ sâkin, öncesi kesreli, râ'dan sonra fethalı isti'lâ harfi varsa, râ
kalın okunur:
Râ sâkin, öncesinde harf-i lîn olan "yâ" varsa, râ ince okunur

Bıi dokuz çeşidin dışında kalan ve az sayıda örneği bulunan üç
halde ise, sâkin râ'yı hem ince hem de kaim okumak câiz görülmüştür:
• ^5? uP ~ W &)
Şeddeli halde bulunan râ'larda (sâkin halde bulunan) birinci râ,
ikind râ'nın okunuşuna tâbi olur: (jâUL - ).
Eğer şeddeli râ üzerinde vakf yapılırsa bu durumda, sâkin râ ile il
gili hükümler geçerli olur: ().

IX- KALKALE
A) Tarifi
B) Hükmü
C) Kalkalede Dikkat Edilecek Hususlar
A) Tarifi
"Kalkale" sözlükte,, sarsmak, kımıldatmak, seslenmek, bir şeyi

depretmek gibi mânâlara gelir1.
Tecvîd ilmindeki tarifi ise şöyledir:

zj ı# 4j Ji- cyJı JflS : Kuvvetli bir ses işitilecek
şekilde mahrecin sarsılmasıdır1

2.
Kalkale harflerinden birisi, kelimenin ortasında veya sonunda (ge
rek aslen, gerek vakf sebebiyle olsun) sâkin olarak bulunursa kalkale
olur3.
1 Bkz: Âsim Efendi, Kâmus Tercemesi, IV, 56.

2 Kalkale harfleri, kelimenin ortasında veya sonunda sâkin olduklarında, "şiddet" sıfatlı
oluşları gereği kuvvetle kapanan mahreçleri, "cehr" sıfatlan gereği sertçe açılır ki bu
na kalkale denir (Mehmed Ali San, Kur'ân-ı Kerîm'i Güzel Okuma Tekniği ve Kuralları, s.
56).
3 Mağnîsî'nin ifadesine ■ göre kalkale, sıfât-ı zâtiye (lâzime)'den olduğu için, bu beş
harften (harekeli de olsa, sâkin de olsa) ayrılmaz. Ancak, sâkin oldukları vakit, zâtla
rını beyan için kalkaleye ihtiyaç duyulur. Harekeli hallerinde ise, harfin zâtı belirtilir-
192
Kalkale harfleri 5 tane olup (Jıi- uJaâ) ibaresinde toplanan
ö - İs - 3) harflerdir.
Misâller: ulj IS| — — JlL UÎ — (jillî
Kalkale harfi şeddeli olursa, vakf halinde, şeddeden sonra kalkale

yapılır; yani kalkale harfinin ikisi de belirtilir (birincisi sâkin olarak
okunur, İkincisinde kalkale yapılır)4: . Vasi halinde ise,
£ *** **
normal olarak okunur: £>JI - IjS! dİ
Ayrıca iki farklı kalkale harfi yanyana gelince, vakıf halinde, iki
sinde de kalkale yapmaya dikkat etmelidir:
Bir yerde idğâm ile kalkale bir arada bulunursa, idğâm kalkaleye
mânidir kaidesi gereği, kalkale terk edilir ve sadece idğâm yapılır:
B) Hükmü
Kalkalenin hükmü vâciptir; yani bütün Kıraat İmamları tarafından

yapılmıştır.
ken kalkale sıfatı da belirtilmiş olur; bu bakımdan kalkale harfinin harekeli halinde
kalkale sıfatının gösterilmesi için tembihe gerek duyulmamıştır. Bkz: Mağnîsî,
Terceme-i Cezerî, s. 118-119; ayrıca bkz: Mar'aşî, CühdüTMııkıl, s. 149-150.
4 (ÛÜj) örneğinde kalkale yaparken, tek harf üzerinde durur gibi (ÛÜj) olmamalı,
şeddeyi okuduktan sonra (tebbe) kalkale yapmaya dikkat etmelidir.
KALKALE 193
C) Kalkalede Dikkat Edilecek Hususlar
Kalkale yapılırken şu hususlara dikkat etmelidir:

1. Yapılan kalkalenin sesi, yanımızdaki kişinin duyacağı kadar
kuvvetli olmalıdır.
2. Kalkale harfine şedde verirmiş gibi bir uygulamadan kaçınıl

malıdır. (jiji- kelimesini gibi okumamalıdır).
3. Kalkale, kalkale harfinin mâkablindeki harfin harekesine uy

gun bir sesle icra edilmelidir. (d>-l - JJj - Jcii-I)
4. Kalkaleyi zayıf yapıp, kalkale harfine hareke vermekten de ka-

çırulmalıdır. M kelimesini Y gibi okumamalıdır).
5. Kalkaleyi çok şiddetli yaparak, kalkale harfinden sonra, sâkin

bir hemze okurmuş gibi bir uygulamaya da düşülmemelidir. (Jl*
■
kelimesini gibi okumamalıdır)5.
5 Kalkale için bkz: Mekkî b. Ebû Tâlib, er-Riâye, s. 124-125; Ebû Anır ed-Dârû, et-Tahdîd,
s. 111; aynı müellif, Mukaddime, vr: 50a; Ebû Şâme, İbrâzü'l-Meânî, s. 754-755; İbnül-
Cezerî, en-Neşr, 1,203-204 ve et-Temhîd, s. 101, Karabaşı, Karabaş Tecvidi, s. 13; Birgivî, ed-.
Diirrü'l-Yetîm, s. 3; Aliyyü‘l-Kârî, el-Minehu'l-Fikriyye, s. İĞ; İbn İskenderî, Lübdbü't-
Tecvîd, vr 3a; Hamza Hüdâyî, Tecvîd-i Edâiyye, s. 40; Mağnîsî, Terceme-i Cezerîyye, s. 118-
119; Mar'aşî, Cühdü'l-Mukıl, s. 147-150; Mar'aşî, Beyânü Cühdi'l-Mukd, s. 54-58; Âsim
Efendi, Kamus Tercemesi, IV, 56; Eskicizâde, Terceme-i Dürr-i Yetîm, s. 8-9; Muhammed
Es'ad, el-Virdü'İ-Müfid, s. 28; Debreli, Mîzânü'l-Hurûf, s. 41-42; Şaban Efendi, Tecvîdü'l-
Kur'ân, 15b-16a; Mehmed Zihnî, el-Kavlü's-Sedîd, s. 56-57; Abdülazız b. Abdülfettâh,
Kavâidü't-Tecvîd, s. 45; Sağman, Sağman Tecvidi, s. 67-68; Karaçam, Kur'ân-ı Kerîm'in
Faziletleri, s. 223-226.
ÖZET
(Kalkale)
Kalkale; sarsmak, kımıldatmak; kuvvetli bir ses işitilecek şekilde
mahrecin sarsılması demektir.
Kalkale harfleri 5 tane olup (Jsj- dJaî) ibaresinde toplanmıştır.
Bu harflerden birisi, kelimenin ortasında veya sonunda sakin ola-
rak bulunursa kalkale yapılır: - JÜŞ pJ
Kalkaleyi aşırdığa kaçmadan, belirgin bir şekilde ve kendisinden
Önceki harfin harekesi doğrultusunda yapmak gerekir.
X-
ZÂMÎR
A) Tarifi
B) Hükümleri
A) Tarifi
Tecvîd ilminde söz konusu olan zamîr, sâdece müfred müzekker

ğâib zamiri olan hû (<)dür. Buna hâ-i kinâye de denir.
Zamîrin, çeşitli kıraatlara göre değişik hükümleri vardır. Âsim

Kıraatinin Hafs rivayetindeki durumu şöyle özetlenebilir:
Zamîrin makabli harekeli olursa uzatılarak; sakin olursa uzatılma
dan okunur. İj( - uzatılır; — 4ÂİP uzatılmaz. Konuyu kısaca
böyle izah etmek mümkündür.

Meseleyi biraz daha ayrıntılı hale getirirsek, zamîrin okunma hü
kümlerini şu şekilde inceleyebiliriz:
196
B) Hükümleri
1. Vakf halinde zamir:
Zamir, vakf halinde, yani üzerinde durulunca daima medsiz (yani

çekilmeden) okunur. — Âj - 4jj — 4L* — ÂİP
2. Vasi halinde zamir:
Vasi halinde, yani kendisinden sonraki kelimeye bağlanması du

rumunda ise şu iki şekilden birisiyle okunur:
a) Zamirin çekilerek okunması: Zamirin makabli harekeli ise, (ya

ni zamirden önceki harf üstünlü veya esreli yahut ötreli ise) uzatılarak
okunur. Buna göre, zamirin harekesi ötre ise, kendisinden sonra sâkin
bir vâv takdir olunur ve (med sebebi hemze yoksa) bir elif miktarı çeki
lir: )
Eğer zamirin harekesi esre ise, sâkin bir yâ takdir edilir ve (med
sebebi hemze yoksa) yine bir elif miktarı uzatılır:
(oAi) kelimesi de aynı hükme tabidir: (âİL*)
Bu durumlardaki zamirden sonra, bir de med sebebi olan hemze

gelirse ileride de görüleceği üzere medd-i munfasıl olacağı için, dört
1 X■ t
elif miktarı uzatmak câiz olur: MI ili* - Ulu»! îJL*
Müfred müzekker ğâib zamirin üstünlü hali yoktur.

ZAMÎR 197
Âsim Kıraaünda, (*53 lâfzındaki zamîr, ihtilas ile ve çe
2. (İhtilas, harekeyi zayıf sesle hızlıca okumak demek

kilmeden okunur1
tir)3.
b) Zamirin çekilmeden okunması: Zamirin makabli sâkin ise, za
mir çekilmez:
Mâbâdi (kendisinden sonrası) sâkin olan zamir de çekilmez:
Aynı şekilde, iki sâkin arasında bulunan zamirler de uzatılmadan
Âşım Kıraatinin Hafs rivâyetinde (UL^jl <j)4 lâfzındaki zamir,
makabli sâkin olmasma rağmen, uzatılarak (fî hî) okunur5.

Bir de şu kelimelerde, zamire benzeyen fakat zamir olmayıp, keli
menin aslından olan he'ler de çekilmez:
1 Zümer, 39/7.
2 i-sijî lâfzının aslı «Uijj şeklindedir. Aradaki elif, cezm sebebiyle hazfedilmiştir. İşte
lâfzın aslî şekli dikkate alınarak, "zamîr'in mâkabli sâkin olursa çekilmez", kaidesi ge
reğince zamîr çekilmeden ve ihtilas ile okunmaktadır.
3 İhfâ bahsine bakınız.
* Furkan, 25/69.
5 Buradaki zamirin, âyetin mânâsına dikkat çekmek; yahut da, boğaz harfi olan hâ’nın
kesresinden, dudak harfi olan mîm’in zammesine -çekilmeden okunursa- süratle ve
kolaylıkla geçmekte güçlük olduğu için, bir kolaylık sağlamak gayesiyle çekildiği bil
dirilmiştir. Fakat bu bir izah tarzıdır. Asıl sebep, İmam Âsım'ın, kendisine ulaşan
isnadla, bu âyetin okunuşunu bu şekilde öğrenmiş olmasıdır.
198
tflji 6 kelimesi kökünden kelimesinin çoğuludur.
U 7 lâfzı 4Ü kökünden türemiştir. 4215 8 ile 42% 9 lâfızları ise
asıllı fiilinden türemiş, cezm alâmeti olarak yâ'lan

hazfedilmiş fiillerdir. Görüldüğü gibi bunlar, kelimeye ilave edilmiş
"hû" zamiri değil, kelimenin aslından olan birer "he" harfidir10.
ÖZET
(Zamir)
Müfred müzekker ğâib zamiri olan hû (a.)'nün çeşitli kıraaüara

göre değişik hükümleri vardır.
Asım Kıraatinin Hafs rivâyetine göre zamirin makabli harekeli
olursa uzatılarak (iij - aj ); sakin olursa uzatılmadan (aJ - Alli- )
okunur.
Vakıf halinde de uzatılmaz: “ Aîj
6 Mü'minûn 23/19, Saffât 37/42, Mürselât 77/42.

? Hûd 11/91.
8 Şuarâ 26/116), Meryem 19/46.
’ Ahzâb 33/60, Alâk 96/15.
10 Zamir hakkında bkz: Mekkî b. Ebû Tâlib, et-Tebsıra, vr: 41b, Ebû Zür'a, Huccetü'l-
Kırââi, s. 83; Dânî, Câmiıt‘l-Beyân, vr: 50a-51a; Dânî, et-Teysîr, s. 29-30; Şâhbî, Hırzü'l-
Emânî, vr: 11b-12b; Ebû Şâme, îbrâzüTMeânî, s. 102-113; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, I, 304-
313; İbnü'l-Cezerî, Takribü'n-Neşr, s. 15-17; Nüveyrî, Ikdü'd-Dürre, vr: 18a; Karabâşî,
Karabaş Tecvîdi, s. 14; Kastallânî, Letâifü'l İşârât, vr: 95a-b; İbn İskender!, Lübâbü’t-
Tecvîd, vr: 8a; Dimyâtî, İthdfö Fudalâi'l-Beşer, s. 42 vd; Debreli, Mîzânii'l-Hurûf, s. 43-44;
Şaban Efendi, Tecvîdü'l-Kur'ân, vr: 17a; Mehmed Zihnî, el-Kdvlü's-Sedîd, s. 44-46; Ab-
dülâzîz b. Abdülfettâh, Kavâidü't-Tecvîd, s. 71-72; Muhaysin, el-Mühezzeb, s. 37-38;
Sağman, Sağman Tecvidi, s. 70; Karaçam, Kur'Sn-t Kerim'in Faziletleri, s. 348-351.
XI- LÂFZATULLÂH
(41)1 4İüJ)
A) Kalın Okunduğu Yerler

B) İnce Okunduğu Yerler
Lâfzatullâh, "Allah" lâfzı, "Allah" kelimesi demektir. Buna lâfza-i

celâl (yüce kelime) denilir ve sadece "Allah” kelimesi için kullanılır.
Aynı mânâda "ism-i celâl" tabiri de kullanılır*
1.
Bu bahiste, (4Üİ) kelimesinin lâm'ının okunuşuyla ilgili hükümleri
kısaca zikredeceğiz.
Bilindiği gibi lâm harfi, aslmda ince harflerden birisidir. Bu harf,
(4Üİ) lâfzında bulununca şu iki şekilden birisiyle okunur:
A) Eğer lâfzatullâhın lâm'ının makabli meftuh veya mazmum ise,

lâm kalın okunur2: İÜİJ — İDİ dİ ” ~ 4Dİ
B) Şâyet, lâfzatullâhın mâkabli meksur ise ince okunur:
- â - ÜJİ çl
1 Bu kelime Kur'ân-ı Kerîm'de beşi "Allâhümme" şeklinde olmak üzere 2702 yerde
geçmektedir. (Bekir Topaloğlu; "Lafza-i Celâl", DİA, XVII, 47-48).
1 Daha önce "Fer'î Harfler" bahsinde de geçtiği üzere, Nâfi' kıraatinin Verş rivayetinde,
herhangi bir kelimede bulunan lâm, meftuh olur ve makablinde sâkin veya meftuh sâd
M ve zâ (j») harflerinden birisi bulunursa, bu lâm da kaim okunur:
ÎjİİJI - JSUJI -fÜil - uJUdi
200
lâfzı da aynı kaideye tabidir. Buna göre bu kelimenin

lâm'ından önceki harf üstün veya ötre ise, lamlar kaim okunur:
((Uib dlîlAli - IjJlS llj)
Lâm'dan Önceki harf esreli ise, lamlar ince okunur3*
Lâfzatullâhın belirtilen şartlarda kaim okunmasının ta'zim (yü

celtme) için; ince okunmasının ise tahsîn (güzelleştirme) için olduğu
ifade edilmiştir. Daha önce İklâb bahsinde de işaret edildiği gibi bu tür
açıklamalar, sonradan ortaya konulmuş hususlardır. Aslmda asıl sebep,
Kur7 ân kıraatinin Peygamberimizden bu şekilde öğrenilmiş olmasıdır.
ÖZET
(Lâfzatullâh)
Lâfzatullâh, (4l!) kelimesine denir. Eğer lâfzatullâhın lâm'ırun mâ
kabli meftuh veya mazmum ise, lâm kalın okunur: iDlj ; şâyet, meksur
ise ince okunur:
lâfzı da aynı kaideye tabıdır: kaim,

ince okunur.
3 Bu konular için bkz: Dânî, Câmiu 'l-Beyân, vr: 104a-b; Dânî, et-Teysîr, s. 58; Ebü'l-Alâ' el-
Hemedânî, et-Temhîd, s. 297-298; Şâtıbî, Hırzü’l-Emânî, vr. 24b; Ebû Şâme, İbrâzü'l-Meânî, s.
264-265; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, II, 111-116; İbnü'l-Cezerî, Takribii 'n-Neşr, s. 75-76; İbnü’l-
Cezerî, Tahbîru't-Teysîr, s. 74-75; Karabâşî, Karabaş Tecvidi, s. 14; Aliyyü'l-Kâri, el-Mineh,
s. 28-29; İbn İskender!, Lİibâbii't-Tecvîd, vr. 4a; Hamza Hüdâyî, Tecvîd-i Edâiyye, s. 44;
Dimyatı, İthaf, s. 123-125; Mar'aşî, Tehzîbü'l-Kıraat, vr. 74 vd; Madaşî, Beyânü Cühd, s. 83 vd;
Eskidzâde, Terceme-i Dürr-i Yetim, s. 10; Debreli, Mîzânü'l-Hurûf, s. 43; Şaban Efendi,
Tecvîdü'l-Kur'ân, vr. 16b-17a; Mehmed Zihnî, el-Kavlü's-Sedîd, s. 40-41; Abdülazîz b.
Abdülfettâh, Kavâidü't- Tecvîd, s. 59; Sağman, Sağman Tecuîdi, s. 69; Karaçam, Kur'ân-ı Kerîm
'in Faziletleri ve Okunma Kaideleri, s. 259-260.
XII- MED VE HÜKÜMLERİ
(UlKi-ijldi)
A) Tarifi
B) Med Harfleri
C) Med Sebepleri
D) Medlerin Taksimi
E) Medlerin Özelliği
F) Meddin Çeşitleri
1. Medd-i Tabiî
2. Medd-i Muttasıl
3. Medd-i Munfasıl
4. Medd-i Lâzım
5. Medd-i Ânz
6. Medd-i Lîn
A) Meddin Tarifi
Medd (JLiJl) kelimesi, sözlükte, uzatmak ve ziyâde etmek anla
mındadır1.
Tecvîd ıstılahında, med veya lîn harflerinden birisi ile, sesi uzat
maya denir12.
1 Bkz: Âsim Efendi, Kamus Tercemesi, D, 19-20.

2 Bkz: îbnü'l Cezeri, en-Neşr, I, 313; Süyûtî, el-İtkân, I, 96; AliyyüT-Kârî, el-Minehu'l-
Fikriyye, s. 45; Mehmed Zihnî, el-Kavlü’s-Sedîd, s. 42.
202
Bir kelimede, med harfini isbât etmeye med denildiği gibi, medd-i
tabiî üzerine ziyâde etmeye de med denir.
Kasr (j-üJl) ise, sözlükte, bir şeyi kısaltmak, hapsetmek ve me
netmek gibi mânâlarda kullanılır3.
Tecvîd ilminde, medd-i tabîî'yi hâli üzere bırakıp, ziyâdeliği terk

etmeye denir4.
Kasr da, iki mânâda kullanılmaktadır. Buna göre, bir kelimeden

harf-i meddin kaldırılmasına, yani tabîî meddin terk edilmesine kasr
denildiği gibi5; harf-i med veya harf-i linin, ziyâdesiz olarak (yani sade
ce bir elif miktarı okunarak) isbâtma da denilir ve tecvîdde kasr, umu
miyetle bu mânâda kullanılır.
B) Med Harfleri
Harf-i medd (JâjI med harfi, uzatma harfi): Bazı şartlarla,
kendisinden Önceki harfi, harekesi doğrultusunda uzatmayı sağlayan

harfe denir6.
Bunlar üç tanedir:
3 Bkz: Âsim Efendi, age, II, 630.

4
Bkz: İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, I, 313; Takrîbü’n-Neşr, s. 18; Süyûtî, age ve yer; Aliyyü'I-
Kârî, aynı yer; Mehmed Zihnî, age, s. 42-43.
5 Mushaflarda (lj| - Jldjl) gibi bazı kelimelerin altına konulmuş olan (jvû) lâfzı, orada
med harfi bulunmasına rağmen med yapılmayacağını, orasının hiç uzatılmayacağını
gösterir Meselâ (Ul) kelimesindeki nûn, (Jldjl) kelimesindeki hemze uzatılmadan
okunur.
Med harflerine hurûf-i hevâiyye (4SİJ4JI «-»hurûf-i cevfiyye (
hurûf-i meddiyye (SiJl ve hurûf-i ılliyye (î!bJl ıJde denir.
MED VE HÜKÜMLERİ 203
1. Elif (I): Kendisi daima sakin bir harftir. Makabli meftuh
(üstünlü) olunca med harfi olur ve sesi (uzattığı harfin ince veya kaim
olmasına göre) "e" veya "â" istikametinde uzatır:
Mushaf'ın yazışma mahsus olmak üzere bazı kelimelerin sonunda

bulunan elifler vâv veya yâ şeklinde yazılmıştır7.
2. Vâv (j): Kendisi sâkin, mâkabli mazmum (ötreli) olunca harf-i

med olur ve sesi (uzattığı harfin ince veya kaim olmasına göre) "ü"
ı/i • n ı 4 * t \ i
veya "u"istikametinde uzatır: Ijjjj “ AjPİ ” IjJjâ “ I
3. Yâ ((5) : Kendisi sâkin, mâkabli meksur (esreli) olunca harf-i
med olur ve sesi "i" istikametinde uzatır:
Bu üç harf (I - j - <,$) , med harfi olunca, kendileri okunmaz;
sadece kendilerinden önceki harfi, harekesi doğrultusunda uzun

okutup, çekilmesini sağlarlar. Med harflerine, sâkin olmalarına rağmen,
o
sükûn alâmeti olan cezm ( ) işareti de konulmaz.
C) Med Sebepleri
* »
Sebeb-i medd (JıUI uSlJu med sebebi, uzatma nedeni): Aslî med
(yani medd-i tabiî) üzerine ziyâdeyi (artırmayı) gerektiren sebep de

mektir.
7 Bkz: Mehmed Zihnî, el-Kavlü's-Sedîd, s. 5.

Hemze ve sükûn olmak üzere iki tanedir:
1. Hemze (0Jİ4JI): Bildiğimiz aslî harflerden birisidir. Harf-i
medden sonra geldiği zaman, med sebebi (sebeb-İ med) olur ve harfi,
bir elif miktarından fazla uzattırır: £l J-i - iüi - is
Bilindiği gibi hemze, hemze-i vasi ojXİ) ve hemze-i kat'
Vasi hemzeleri vasıl halinde okunmadıkları için, med sebebi ola-
Sebeb-i med olan hemze sadece kat' hemzesidir ki bu, her halü
kârda (yazıda ve okunuşta) bulunan hemzedir(4Üİ
2. Sükûn (dHarekesizlik demektir. Bir harfin harekesiz-

lik hali cezm ile gösterilir ve bu harfe sâkin harf denilir.
Sükûn iki kısma ayrılır:
a) Sükûn-i lâzım d: Lâzımı sükûn: Vakfen ve vaslen
sâbit olan (yani durunca da geçince de mevcut olan, varlığını devam

1 •_T
ettiren) sükûndur: “ (J (uiÜ) ” dl*- “ (d dl^-)
b) Sükûn-i ânz (^3d: Ânzî sükûn: Vakfen sâbit,
vaslen sâkıt olan (yani durunca mevcut olan, ortaya çıkan; geçince
mevcut olmayan, ortadan kalkan) sükûndur. Bir başka ifadeyle, vakf
sebebiyle ânz olan sükûndur: dJl
8 Mehmed Zihnî, age, s. 12-15.

Bu ve benzeri kelimelerde durulunca, vakf sebebiyle sonlarına bir

sükûn getirilir ki, bu sükûna arızî sükûn denilir. Vasi (kendisinden
sonra gelen kelimeye ulanması) halinde kelimelerin son harfleri de,
kendi aslî harekeleri ile okunur9.
D) Medlerin Taksimi
Medler, aslî ve fer'i olmak üzere iki kısma ayrılır:
1. Aslî med Ul)
Med harfiyle kaim olup başka bir sebebe (sebeb-i medde) dayan
mayan medde denir. Aşağıda da izah edileceği üzere buna medd-i tabiî
uzatılması bir elif miktarıdır; fazla veya eksik olamaz.
2. Fer'i med iiJl)
Aslî med üzerine ziyâdeyi gerektiren bir sebep dolayısıyla meyda

na gelen medde denir.
Fer'î medler: Muttasıl, munfasıl, lâzım, ânz ve lîn olmak üzere beş
kısma ayrılır ki, ileride bunları ayrı ayrı inceleyeceğiz.
E) Medlerin Özelliği
Medd-i lîn dışındaki bütün medlerde, meddin meydana geldiği

yer, harfin zâtı değildir. Yani med işleminde uzatılan, harfin kendisi
9 Bunlara, yani med sebebi olarak gösterdiğimiz hemze ve sükûna lâfzı sebeb-i med
denir. Bir de manevî sebeb-İ med vardır ki, biz bu konu,üzerinde durmayı gerekli
görmedik. Meselâ medd-i munfasılı bir elif çekenlerin cJlSl iJjSl - ÜilSl dlS lâfızla
rındaki (Y)'yı med ile okumaları. Aynı şekilde İmam Hamze'nin gibi
lâfızlardaki (V)'yı, mânâya dikkat çekmek İçin iki elif miktarı uzatması manevî sebeb-i
med olarak değerlendirilmiştir. Bu konu için bkz: İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, I, 344-345;
Karaçam, Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri, s. 274-276.
değildir. Uzatma işlemi harfin harekesinde olur. Hareke, mahrecin

hareketi demek olduğuna göre, bir harf harekeyle okununca, mahreciy
le ilgisini kesmiş demektir. Binaenaleyh uzanan veya uzatılan harfin
kendisi değil, harekesidir. Bu sebepten "kaf'ı çek, lâm'ı uzat" gibi tâbir
ler mecazdır10.
Medd-i lînde ise med, harfin mahrecinde icra edilir; yani bu medde
uzatılan, harfin kendisidir.
F) Meddin Çeşitleri
Medler; tabiî, muttasıl, munfasıl, lâzım, ânz ve lîn olmak üzere altı
çeşittir. Bundan sonraki bahislerde bunlar müstakil başlıklar halinde
İncelenmektedir.
10 Sağman, Sağman Tecvidi, s. 12.

1- MEDD-Î TABÎÎ
(jİ-JLji Ui)
Bir kelimede harf-i med bulunur, sebeb-i med bulunmazsa medd-i

tabîî olur: jl — IİjjI - I JjI
misâlinde, harf-i med olarak nûn'u çeken vâv, hâ'yı çeken
yâ ve he'yi çeken elif vardır. Bu med harflerinden sonra sebeb-i med

bulunmadığı için (üç tane) medd-i tabîî olmuştur.
Bazı kelimelerde med harfi görünmediği, yani yazıda bulunmadığı

halde, okunuşta bulunur ki, o zaman harf-i med takdirî (mukadder)
olur ve med harfi varmış gibi kabul edilerek, harf çekilir:
Eğer med harfi (yukarıdaki ilk misâllerde görüldüğü gibi) yazıda

bulunursa, bunlara da mezkûr denilir.
Medd-i tabîînin uzatma süresi bir elif miktarıdır. Bu ölçüden az

veya çok uzatılması câiz değildir. Demek ki tabîî meddi bir elif ölçü
sünde çekmek vaciptir.
Bir elif miktarı demek; sesi iki hareke okuyacak zaman kadar
uzatmak demektir ki bu da bir saniye kadardır.
11 (5*1 " ” öİJİ) gibi kelimelerdeki hemzelerin uzatılmasıyla yapılan medde

"medd-i bedel" denir. Bunların asıllannm iki hemzeli olması ve sâkin olan ikinci
hemzenin, makabli emsinden harf-i medde tebdil edilmesi (dönüştürülmesi) sebebiy
le; yahut med, sâkin hemzeden bedel olduğu için buna medd-i bedel denmiştir (Bkz:
Muhaysin, el-İrşâdât, s. 26; Hüsnî Şeyh Osman, Güzel Kut'Sii Okuma, s. 228-229).
208
Bu ölçü, bir "elif" diyecek kadar11

12, bir elif yazacak kadar, bir par
mak kaldıracak kadar, bir parmak kaldırıp indirecek kadar zaman şek
linde de tarif edilmiştir.
Verilen bu ölçüler, okuyuşa ve uygulamaya göre değişebilir. Tat
bikatını bilen bir kimseden duymak ve öğrenmek gerekir13.
11 "Bilesin ki, bir elif kadar çekmenin tarîki, u_âll diyecek kadar çekmektir, uill
demekle LL demek zamanı beraberdir. (ÜUjl) <_ül uill cûll dedikte üç elif çekmek
zamanı beraberdir. Dört elif kadar çekmek murad ettikte (Lilîûjl) t-iJI <11 u.<11 <-<11
dersin. Beş elif kadar çekmek murad ettikte ujJl uûJl «_<11 »-ül dersin".
(Mağnîsî, Terceme-i Cezerî, s. 101).
13 Medd-i Tabiî için bkz: Dânî, et-Tahdîd, s. 122; Ebû Şâme, İbrâzii’l-Meânî, s. 113; Caberi,
Ukûdü'l-Cümân, vr: 91a; Karabaşı, Karabaş Tecvidi, s. 4-5; Süyûtî, el-İtkân, I, 96; Kastallârû,
Letâifü’l-İşârât, vr: 122b; Hamza Hüdâyî, Tecvîd-i Fdâiyye, s. 49; Aliyyü’l-Kârî, el-Minehu'l-
Fikriyye, s. 46; Ibn İskenderî, Lübâbü’t-Tecvîd, vr: 6b-7b; Dimyâtî, İthaf, s. 45; Mar'aşî,
Tehzîb, vr: 13a; Mar'aşî, Cühdü'l-Mukıl, s. 213-214; Muhammed Es’ad, el-Virdü'l-Müfîd,
9-10; Şaban Efendi, Tecvîdü'l-Kur'ân, vr: 7a; Mehmed Zihnî, el-Kavlü's-Sedîd, 47-48;
Abdülazîz b. Abdülfettâh, Kavâidü't-Tecvîd, s. 68; Sağman, Sağman Tecvîdi, s. 43;
Sağman, İlâveli Yeni Sağman Tecvidi, s. 11, 82-85; Karaçam, Kur'ân-ı Kerîm'in Fazi
letleri, s. 276-277.
2- MEDD-İ MUTTASIL
(JâZİİl jliîî)
Med harfiyle, hemzenin bir kelimede yan yana bulunması
Harf-i medden sonra, sebeb-i med olan hemze, aynı kelimede yan
yana bulunursa medd-i muttasıl olur: ~
1
. (İLİj) misâlinde, harf-i medden şm'ı çeken elif vardır. Hemen ar
dından hemze gelmiş ve ikisi bir kelimede ve yan yana bulundukları

için medd-i muttasıl olmuştur.
Muttasıl, bitişik demektir; med harfi ile med sebebi olan hemze bir
kelimede yan yana bulundukları için bu isim verilmiştir.
Medd-i Muttasılın Hükmü
Medd-i muttasılın hükmü iki mahalde14 incelenir:

1. İttifak (vacip) mahalli: Bütün Kıraat İmamları muttasıl meddi,
aslî med üzerine (yani bir elif miktarına) ilâve (ziyâde) ederek okumuş
lardır. Bir başka ifadeyle, aslî med üzerine ilâve etmekte ittifak etmiş
lerdir. Bu bakımdan, medd-i muttasılı bir elif miktarı okuyarak yetinen
yoktur. Öyleyse medd-i muttasılın meddi (yani bir eliften fazla çekil
mesi) vâciptir. İşte buna vâcip mahalli denir.
2. İhtilâf (caiz) mahalli: Kıraat İmamları, aslî med üzerine yaptık
ları ilâvenin miktarında ihtilâf etmişlerdir. Aslî med üzerine ilâvedeki
14 Mahal: Kıraat İmamlarının ittifak ve ihtilâf noktalarına denir.

bu ihtilâf, aşağıda zikredeceğimiz gibi, bir ilâ dört elif arasında değiş
mektedir. İşte buna da ihtilâf (câiz) mahalli denir.
Medd-i Muttasılın Mertebeleri15
Kıraat İmamlannın medd-i muttasılı çekiş ölçüleri şu şekilde ol

muştur:
a) Aslî med üzerine bir elif ilâveyle, toplam 2 elif miktarı uzatan
lar: i l-j : Kâlûn, İbn Kesîr, Ebû Amr, Ebû Ca'fer ve Ya'kûb.
b) Aslî med üzerine iki ilâveyle, toplam 3 elif miktarı uzatanlar:

J*- J : İbn-i Âmir, Kisâî ve Halefü'l-Âşir.
c) Aslî med üzerine üç elif ilâveyle, toplam 4 elif miktarı16 okuyan:

d: Âsim.
d) Aslî med üzerine dört elif ilâveyle, toplam 5 elif miktarı çeken
ler: uJ t- : Verş ve Hamze17.
15 Mertebe: Kıraat İmamlarının herhangi bir tecvîd hükmündeki kabul ettikleri miktar,
ölçü.
16 Âsim kıraatinin Hafs rivayetinde, medd-i muttasılın üç elif, dört elif ve beş elif verili
leri nakledilmiştir (Bkz; Yûsuf Efendizâde Abdullah b. Muhammed, Risâletü'l-Meddât
(Zübdetü'l-İıfân içinde), s. 183; ayrıca bkz: Muhaysin, el-Mühezzeb, If 39). Bununla bir
likte, muttasıl ve munfasıl medlerde üç ve dört elif verililerini nakleden tanklar, di
ğerlerine nispetle daha fazladır (Fatih Çollak, Âsim Kıraati, s. 51). Öte yandan
mertebeteyn metodunda (tûl ve tevassut olmak üzere iki grupta toplama usûlünde)
Mısır tarîki Mütkın mesleğine göre medd-i muttasıllar Âsim kıraati için de (tevassut)
iki elif olarak uygulanabilmektedir; diğer mesleklerde ise (Âsim kıraati için med ölçü
sü) üç eliftir (Bkz: Muhammed Emin Efendi, Umâetü'l-Hallân, s. 16). Mertebeteyn de
mek, kıraat öğretiminde, kıraatlann medd-i muttasıldaki vecihleri ile medd-i munfası
lı bir eliften fazla uzatanların verililerini tûl ve tevassut olmak üzere iki grupta topla
yarak göstermek demektir. (İmamların merîlerdeki verililerinin ayrı ayn gösterilmesi
ne ise merâtib-i erba'a denir).
17 Medd-i muttasıl için bkz: Mekkî, et-Tdbsıra, vr: 18a; Dânî, Câmiu’l-Beyân, vr: 51a vd;
Dânî, et-Tey$îr, s. 30; Şâtıbî, Hırzü'l-Emânî, vn 12b; Ebû Şâme, îbrSzü'l-Meâriî, s. 114;
Caberî, Ukûdü'l-Cümân, vr: 91a; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, I, 313-317; İbnü'l-Cezerî,
3- MEDD-İ MUNFASIL
Med harfiyle hemzenin ayrı ayrı kelimelerde/ yan yana bulunması
Harf-i medden birisi kelimenin sonundaz sebeb-i med olan hemze

de müteakip (peşi sıra gelen) kelimenin başında olmak üzere yan yana
bulunurlarsa/ medd-i munfasıl olur18:
Ljjl t - ui&l ^1 - 411 (Jl IJjjj
(l$Jl Ü) misâlinde/ harf-i medden yâ'yı çeken elif, (Ijil) lâfzının
başında da med sebebi olan hemze gelmiş ve elif ile hemze ayrı ayrı
kelimelerde/ yan yana bulundukları için medd-i munfasıl olmuştur.
Takribü'n-Neşr, s. İS; İbnü’l-Cezerî, et-Temhîd, s. 173; Karabâşî, Karabaş Tecvidi, s. 5;

Süyûtî, el-İtkSn, I, 96-97; Kastallânî, LetSifü'l-İşârat, vr: 123a-b; Hamza Hüdâyî, Tecvîd-i
Edâiyye, s. 50; Birgivî, ed-Dürrü'l- Yetim, s. 5; Aliyyü'l-Kârî, el-Minehu'l-Fîkriyye, s. 46
vd; İbn-i İskenderî, Lüüâbü't-Tecuîd, vr: 8a-b; Dimyatı, İthaf, s. 45-46; Mar'aşî, Tehzibü'l-
Kıraat, vr: 12a-b; Mar'aşî, Cühdü'l-Mukıl, s. 215; Paluvî, Zübetİİ’l-İrfân, s. 8; Muhammed
Es’ad, el-Virdü'l-Müfid, s. 10-11; Debreli, Mîzârıü'l-Hurüf s. 30-31; Şaban Efendi,
Tecvİdü'l-Kur'dn, vr: 9a, Mehmed Zihnî, el-Kavlü’s-Sedîd, s. 50; Abdülazîz b.
■ Abdülfettâh, KavSidü’t-Tecvîd, s. 69; Muhammed Salim Muhaysin, el-Mühezzeb, s. 39;
Muhaysin, el-İrşâdâtü'l-Celiyye, s. 25; Sağman, Sağman Tecvidi, s. 45-46; Sağman, İlaveli
Yeni Sağman Tecvidi, s. 13; Karaçam, Kur'ân-ı Kerim'in Faziletleri, s. 278-280.
18 Medd-i munfasıla, iki kelimeyi birbirinden ayıran med anlamında medd-i fasl ( JLiJl
iki kelime arasında yayılan med anlamında medd-i best (Ja2dl Jldl), uzatma
işlemi iki kelime arasmda gerçekleştiği halde bir kelime gibi farz ettiren med anla
mında medd-i i'tibar juJI), aslî med üzerine ziyade edilebildiği için medd-i
zâid (JtfljJl ve uzatılıp uzatılmaması caiz olduğu için medd-i caiz juJI) de
denir. (İbnü'l Cezerî, en-Neşr, I, 319; Süyûtî, el-İtkân, I, 97; Karaçam, age, s. 281-282),
Munfasıl, ayrı, ayrılmış demektir; med harfi ile med sebebi olan
hemze iki ayrı kelimede yan yana bulundukları için bu isim verilmiş
tir19.
Medd-i munfasıl olan bazı yerlerde, harf-i med mukadder olur
(yani yazıda görünmez, takdir edilir, var sayılır):
Misâllerin ikisinde harf-i med olan he'yi çeken yâ, diğer ikisinde
de vâv takdir edilmiştir.
Medd-i munfasıl, iki ayrı kelimenin yan yana gelmesiyle olacağı

için, iki kelimenin birbirine vasledilmesi (bağlanması) gerekir. Sonunda
harf-i med bulunan ilk kelimede durulursa, ikinci kelime okunmadığı
J z * kM *
için, onda sadece medd-i tabu olur. Meselâ (uibî-l ^1) lâfzındaki (^1)
kelimesi üzerinde durmak zorunda kalınırsa, bir elif miktarı uzatılarak

vakfedilir.
Medd-i Munfasılın Hükmü
Medd-i munfasılın hükmü bir mahalde incelenir ki o da caiz ma

hallidir.
Bu da iki şekilde olmuştur:
19 Arapça bilmeyenler, Mushafta, medd-i muttasıl ile medd-i munfasılı şu şekilde birbi
rinden ayırt edebilirler: Medd-i muttasılda sebeb-i med olan hemze, ayn başına benzer
bir şekilde (») yazılmıştır: ( Jlşİjl - - îjdı). Medd-i munfasıl olan yerlerdeyse, med
sebebi olan hemze, uzun bir elif (I) şeklinde yazılmıştır: (liSİ Ijjlî - Sn - Ütü (Jl).
Ancak, Kur'ân-ı Kerîm’in bazı yerlerinde, bu kaideye uymayan yazılış şekilleri de
vardır: Meselâ (^İjJJl) (Rûm, 30/10) kelimesinde, medd-i muttasıl bulunduğu halde,
hemze uzun yazılmıştır. Buna mukabil, Kur'ân'ın birçok yerinde geçen (Alü
îmrân, 3/66; Nisa, 4/109; Muhammed, 47/38 vb) terkibinin ilk hemzesi; (dLli IjJÜ)
(Yusuf, 12/90); (lali ijlîj) (İsrâ, 17/49 ve 98); (dJÛ Ijllî) yEnbiyâ, 21/62); (I& ijü)
(Mü'minûn, 23/82); jjjyüJ) (Nemi, 27/40); (tâli ljyıîf)(Neml, 27/67) ve ( Ijllîj
lÛ) (Zuhruf, 43/58) âyetlerindeki ilk hemzeler, medd-i munfasıl hemzesi oldukları
halde ayn başı şeklinde yazılmışlardır.
a) Aslî med üzerine ilâve edip etmemekte: Kıraat İmamları,

medd-i munfasılda, aslî med üzerine ilâve edip etmemekte ihtilâf et
mişlerdir. Bazıları kasr ile (yani bir elif miktarı) okurken, bazıları da
buna ziyâde ederek okumuşlardır.
b) İlavenin miktarında: Aslî med üzerine ziyâde edenler de bu zi
yâdenin (ilâvenin) miktarında ihtilâf etmişlerdir. Bu ilâve miktarı, aşa
ğıda da görüleceği üzere, bir elif ilâ dört elif arasında değişmektedir.
Medd-i Munfasılın Mertebeleri
Kıraat İmamlarının medd-i munf asılı çekiş ölçüleri şöyledir:
a) Aslî med üzerine ziyâde etmeden, kasr ile (yani bir elif miktarı)
okuyanlar: : Kâlûn, îbn Kesîr, Ebû Amr, Ebû Ca'fer ve
Ya'kûb.
b) Aslî med üzerine bir elif ilâveyle, toplam 2 elif miktarı çekenler:
Jo u-J: Kâlûn ve Dûrî.
c) Aslî med üzerine iki elif ziyâdeyle, toplam 3 elif miktarı uza
tanlar: j d): İbn Âmir, Kisâî ve Halefü'l-Âşir.
d) Aslî med üzerine üç elif ilâveyle, toplam 4 elif miktarı20 çeken:

d : Âsim.
20 İbnü'l-Cezerî'nm bildirdiğine göre, Âsim kıraatinin Hafs rivayetinin tanklarında

medd-i munfasılın bir elif, iki elif, üç elif ve dört elif olarak uzatıldığı nakledilmiştir
(İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, I, 322-324; aynca bkz: Dimyâtî, İthaf, I, 160; Muhaysin, el-
Mühezzeb, 1,38). Bununla birlikte, muttasıl ve munfasıl medlerde üç ve dört elif vedh-
lerini nakleden tanklar, diğerlerine nispetle daha fazladır (Fatih Çollak, Asım Kıraati, s.
51). Öte yandan mertebeteyn metodunda (medd-i muttasıl ve munfasılı tûl ve tevassut
olmak üzere iki grupta toplama usûlünde) Mısır tarîki Mütkm mesleğine göre medd-i
muttasıl ve medd-i munfasıllar Âsim kıraati için de (tevassut) iki elif olarak uygula
nabilmektedir; diğer mesleklerde ise (Âsim kıraati için med ölçüsü) üç eliftir (Bkz:
Muhammed Emin Efendi, Umdetü'l-Hallân, s. 16). Mertebeteyn demek, kıraatla-nn
e) Aslî med üzerine dört elif ziyâde ederek, toplam 5 elif miktarı
uzatanlar: uJ r : Verş ve Hamze21.
medd-i muttasıldaki vecihleri ile medd-i munfasılı bir eliften fazla uzatanların vedh-
lcrini tûl ve tevassut olmak üzere iki grupta toplayarak göstermek demektir.
21 Medd-i munfasıl için bkz: Dânî, Câmiu'l-Beyân, vr: 51a vd; Dânî, et-Teysîr, s. 30; Şatıbî,
Hırzü'l-Emânî, vr: 12b; Ebû Şâme, İbrâzü’l-Meânî, s. 114; Caberi, Ukûdü'l-Cümân, vr:
91a; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, I, 319-327: İbnü'l-Cezerî, Takrîbü'n-Neşr, s. 18; İbnü’l-Cezerî,
Tahbîru't-Teysîr, s. 51-52; Karabaşı, Karabaş Tecvidi, s, 5-6; Süyûtî el-İtkân, I, 96-97;
Kastallânî, Letâifü'l-İşârât, vr: 123b-124b; Hamza Hüdâyî, Tecvıd-i Edâiyye, s, 50;
Aliyyü'l-Kârî, el-Minehu'l-Fikriyye, s. 64 vd; İbn İskender!, Lübâbü't-Tecvîd, vr: 8b;
Dimyâtî, İthaf, s. 46 vd; Mar'aşî, Tehzîbü'l-Kırâât, vr: 12a-b; Mar'aşî, Cühdü'l-Mukıl, s.
216; Paluvî, Zübdetii'l-İrfân, s. 8; Muhammed Es'ad, el-Virdü'l-Müfîd, s. 11-13; Debreli,
Mîzânü'l-Hurûf s. 31-32; Şaban Efendi, TecvîdüTKur'ân, vr: 9a-b; Mehmed Zihnî, el-Kavlü's-
Sedîd, s. 50; Abdülazîz b, Abdülfettâh, Kavâidü't-Tecvîd, s, 69; Muhaysin, el-Mühezzeb, s. 38-
39; Muhaysin, el-İrşâdâl, s. 25; Sağman, Sağman Tecvidi, s. 46-47; Sağman, İlaveli Yeni
Sağman Tecvidi, s. 14-15; Karaçam, Kur'ân-ı Kerîm'in Nüzulü, s. 324-325; Karaçam, Kur’ân-ı
Kerîmin Faziletleri, s. 280-284.
4- MEDD-İ LÂZIM
XiJl)
Med harfi ile lâzım sükûnun bir arada bulunması
Harf-i medden birisi ile sebeb-i med olan sükûn-i lâzım, bir keli
mede yan yana bulunurlarsa medd-i lâzım olur:
Sükûn-i lâzım, üzerinde durulsa da geçilse de bozulmayan (sükûri-

luğıı ortadan kalkmayan) sükûna denir.
Bütün Kıraat İmamlarının bu meddin 4 elif miktarı çekilmesinde it
tifak etmeleri ve med sebebinin lâzımı sükûn olması sebebiyle bu med
de, medd-i lâzım denilmiştir22.
Medd-i Lâzımın Kısımları
Medd-i lâzım 4 kısma ayrılır. Bu taksim, lâzım meddin kelimede

veya harfte bulunması ve ayrıca kelimenin veya harfin şeddeli
(idğâmlı) olup olmamasına göre yapılmıştır.
1. Medd-i lâzım kelime-i müsakkale (4JL&4JI <ilKJÎ): Müsakkal
kelime demek; dile ağır gelen, şeddeli yani idğâmlı kelime demektir.
Harf-i medden sonra, sebeb-i med olan sükûn-i lâzım, şeddeli yani
idğâmlı ise, buna meddi lâzım kelime-i müsakkale (müsakkal kelimede
medd-i lâzım) denir:
12 Ayrıca buna medd-i vâdb meddü'1-adl ve meddü'l-hacz

dahi denilmiştir (İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, 1,317; Hüsnî, age, s. 226).
216
İS-* î"
(AİliJI) misâlinde, hâ'yı çeken elif vardır. Bundan sonraki kaf harfi
şeddeli olduğu ve ikisi bir kelimede yan yana bulunduğu için medd-i
lâzım olmuştur.
Eğer harf-i med ile sükûn, ayrı ayrı kelimede bulunuyorsa, bu tak
dirde medd-i lâzım olmaz:
2. Medd-i lâzım kelime-i muhaffefe (4Âa>«XJl İiAXÎI): Muhaffef
kelime demek; dile hafif gelen, cezimli kelime demektir. Harf-i medden
sonra, sebeb-i med olan sükûn-i lâzım, cezim ise, buna medd-i lâzım
kelime-i muhaffefe (muhaffef kelimede medd-i lâzım) denir:
•L
(j!*JI) kelimesinde, baştaki (elif şeklinde yazılmış) hemzeyi çeken,
mukadder bir elif vardır. Bu eliften sonra da lâm'da cezm bulunduğu

ve ikisi de bir kelimede mevcut olduğu için, medd-i lâzım olmuştur, (el:
4 elif, ene: bir elif çekilir.) Bu kelime, medsiz olarak teshil ile de okunabi
lir23.
J Î" t i X t"
3. Medd-i lâzım harf-i müsakkal (JJüJI Müsakkal
harf; idğâmlı, yani şeddeli olduğu için, dile ağır gelen harf demektir.
Harf-i medden sonra, sebeb-i med olan lâzım sükûn, şedde ise buna
medd-i lâzım harf-i müsakkal denir.
Medd-i lâzımın bu çeşidi, sadece bazı sûrelerin başında bulunan ve
•/
"Şimdi" anlamındadır. Başına soru hemzesi gelince, bu hemze teshil edilerek
okunur. Soru hemzesiyle birlikte bu terkibin mânâsı

"şimdi mi?" demektir.
/ o Z • J
hurûf-i mukaffa'a (İijaîiJl denilen harflerde olur.
Misâller: (^Jl)'in lâm'ı, (j*Jl)'nın lâmı, (f-*J»)'in sîn'i ve
lâm'ı.
Misâllerin açıklaması:
(fJl), telâffuzda şeklindedir ve bu harfler
diye okunur. Burada lâm'ı çeken, harf-i medden elif, ondan

sonra da mîm, şeddeli olarak gelmiştir. Diğer misâller de böyledir:
- > 2 *.^1 l* *—> 2 . İLJa
—•> ÂU3 p-j* pSî <—iJÎ —> ujâJI
jt«z ! •» î'
4. Medd-i lâzım harf-i muhaffef cİJİJİ): Muhaffef
harf, cezimli olduğu için, dile hafif gelen, okuması kolay olan harf de
mektir. Harf-i medden sonra, sebeb-i med olan lâzım sükûn, cezm ise,
buna medd-i lâzım harf-i muhaffef (muhaffef harfte medd-i lâzım)
denir. Medd-i lâzımın bu çeşidi de, hurûf-i mukatta'ada olur.
Misâller: (pJl)'in mîm'i, (j^Jl)'nm mîm'i; (j^Jo)'in mîm'i; (^Jl)'nın
lâm'ı ve (^)'in mîm'i.
Örneklerin açıklaması:
(|Jî), telâffuzda uJJl) şeklindedir ve «JaJl) diye
okunur. Mîm'i çeken harf-i medden "yâ" gelmiş, ondan sonra da ikinci
"mîm" cezimli olarak yer almıştır. Burada harf-i muhaffef olan, ikinci
mîm'dir. Diğer misâller de böyledir:
Medd-İ Lâzımın Hükmü
Medd-i lâzımın hükmü, bir mahalde incelenir ki, o :a ittifak (va

cip) mahallidir. Bu da iki şekilde olmuştur:
a) Aslî med üzerine ilâve etmekte: Bütün Kıraat İmamları, medd-

i lâzıma, aslî med üzerine ilâve (ziyâde) etmekte ittifak etmişlerdir.
b) İlâvenin miktarında: Yine bütün Kıraat İmamları, aslî med
üzerine üç elif ilâveyle toplam 4 elif miktarı uzatmakta ittifak etmişler
dir24.
Medd-i lâzımın mertebesi
Yukarıda da kaydedildiği gibi medd-i lâzım, bütün Kıraat İmamla

rına göre, aslî med üzerine üç elif ziyâdeyle toplam 4 elif miktarı çekil
miştir25.
24 Medd-i lâzımı üç ve iki elif çekenlerin de bulunduğuna dair bazı rivayetler olmakla
birlikte, genel kabul gören uygulama dört elif miktan uzatmaktır. Bkz: İbnü'l-Cezerî,
en-Neşr, I, 317; Paluvî, Ziibde, s. 8; Muhammed Emin Efendi, Umde, s. 16.
25 Medd-i lâzım hakkında bkz: Mekkî, et-Tebsıra, vr: 18b; Dânî, Câmiu'l-Beyân, vr: 56b;
Ebû Şâme, İbrâzü'l-Meânî, s. 122; Ca'berî, Ukûdü'l-Cümân, vr: 91a; İbnü'l-Cezerî, en-
Neşr, I, 317-318; İbnü'l-Cezerî, Takrîbü'n-Neşr, s. 18; İbnü'l-Cezerî, et-Temhîd, s. 174 vd;
Karabaşı, Karabaş Tecvîdi, s. 6-7; Süyûtî, el-İtkân, I, 96; Kastallânî, Letâifİİ'l-İşârât, vr:
126b-127a; Hamza Hüdâyî, Tecvîd-i Edâiyye, s. 51-52; Aliyyü'l-Kâri, el-Mİnehu'l-
Fikriyye, s. 46 vd; İbn İskenderî, Lübâbü't-Tecvîd, vr: 9b-llb; Dimyâtî, İthaf, s, 49 vd;
Mar'aşî, Tehzîb, vr: 12b-13a; Mar'aşî, Cühdü'l-Mukıl, s. 218; Pâlûvî, Zübdetii’l-İrfân, s. 8-
9; Muhammed Es'ad, el-Virdü'l-Müftd, s. 13-15; Eskidzâde, Terceme-iDürr-i Yetîm, s. 16;
5- MEDD-İ ÂKIZ
idî)
Med harfi ile, ânz sükûnun bir arada bulunması
Harf-i medden sonra, sebeb-i med olan sükûn-i ânz, bir kelimede
yan yana bulunursa, medd-i arız olur:
Sükûn-i arız, bir kelimenin son harfinin üzerinde vakfedince (du

runca) ortaya çıkan, vasledince (peşinden gelen kelimeye bağlayınca)
ortadan kalkan sükûndur.
((j-^JliJl) misâlinde, nûn'un harekesi fethadır. Bu kelime üzerinde
durulunca, üstün hareke okunmaz; nûn cezm ile okunur (örtJUJI).
Demek ki nûn'a ânzî (aslından olmayıp sonradan) bir sükûn veriyoruz.

İşte bu medde, medd-i ânz denir.
Eğer bu kelimeyi, kendisinden sonra gelen kelimeye vasledersek

(bağlarsak), nûn'daki cezm kalkar; nûn, aslî harekesi olan üstün ile
okunur. Bu durumda, medd-i arız da ortadan kalkmış demektir; Artık
bu med, medd-i tabîî olur. Diğer misâllerde de durum böyledir.
Debreli, Mîzânü'l-Hurûf, s. 32; Şaban Efendi, Tecvîdü'l-Kur'ân, vr: 7b- 8b; Mehmed Zih
nî, el-Kavlü's-Sedîd, s. 51-52; Abdülazîz b. Abdülfettâh, Kavâidü't-Tecvîd, s. 70-71; Sağ
man, Sağman Tecvidi, s. 47-49; Sağman, İlaveli Yeni Sağman Tecvidi, s. 13-14: Karaçam,
Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri, s. 284-288.
220
Medd-i ârıza, ânz sükûn sebep olduğu için bu isim verilmiştir26.
Medd-i Ânzın Hükmü
Medd-i ânzın hükmü caizdir. Buna göre, ânz sükûnun bulunduğu

harfin asıl harekesi fetha ise üç, kesre ise dört, zamme ise yedi vecihten
birisiyle okumak caiz olur.
Medd-i Ânzın Mertebeleri
Yukanda da bildirildiği gibi medd-i ânz, sükûn-i arızın bulundu

ğu harfin (yani kelimenin son harfinin) aslî harekesine göre şu şekiller
den birisiyle okunabilir:
a) Eğer, sükûn-i ânzın bulunduğu harfin harekesi fetha (üstün) ise,
üç vecih (tarz, şekil, çeşit)ten birisi ile okumak câiz olur:
1) Tûl [4-5 elif (Âsim Kıraatında 4 elif) miktan].
2) Tevassut (2-3 elif miktan),

3) Kasr (1 elif miktan).
b) Sükûn-i ânzın bulunduğu harf meksur (esreli) ise, dört vecih câ
iz olur:
1) Tûl,
2) Tevassut,
3) Kasr,
4) Kasr ile revm.
26 Bu medde sadece vakf halinde gerçekleştiği için, medd-i vakf (<_iîjjl 11) da denilmiş-
c) Sükûn-i arızın bulunduğu harf mazmum (örteli) ise, yedi vecih

caizdir:
1) Tul,
2) Tevassut,
3) Kasr,
4) Tûl ile işmâm,
5) Tevassut ile işmâm,
6) Kasr ile işmâm,
7) Kasr ile revm27*.
REVM (A#!) .
Revm, sözlükte, talep etmek, istemek anlamındadır23.
Tecvîdde: ajl*P
Hafif bir sesle harekeyi okumaktan ibarettir29.

Bir başka ifadeyle revm, sesin üçte birlik kuvvetiyle harekeyi oku
maya denir30.
27 Medd-i ânz hakkında geniş bilgi için bkz: Mekkî b. Ebû Tâlib, et-Tebsıra, vr: 40b; Dânî,
Câmiu'l-Beyân, vr: 56b-57a, Dânî, el-Muhkem, s. 82, Dânî, et-Teysîr, s. 58; İbnüT- Cezerî,
en-Neşr, I, 335; İbnü'l-Cezerî, Takrîbü'n-Neşr, s. 12; İbnü’l-Cezerî, et-Temhîd, s. 176;
Karabâşî, Karabaş Tecvîdi, s. 7; SüyûLÎ, el-İtkân, I, 96; Kastallânî, Latâifü'l-İşârât, 127a;
Hamza Hüdâyî, Tecvîd-i Edâiyye, s. 53-54; İbn İskenderî, Lübâbü'f-Tecvîd, vr: 76;
Dimyatı, İthaf, s. 50; Mar'aşî, Tehzîbü'l-Kırâât, vr: 13b; Mar'aşî, Cühdü'l-Mukıl, s. 220-
221; Eskicizâde, Terceme-i Dürr-i Yetim, s. 16; Muhammed Es'ad, el-Virdül Müfîd, 15;
Debreli, Mîzânü’l-Hurûf, s. 33-34, Şaban Efendi, Tecuîdü’l-Kur'ân, vr: lOa-b; Mehmed
Zihnî, el-Kavlü's-Sedîd, s. 52-53; Sağman, Sağman Tecvîdi, s. 49, Karaçam, Kur'ân-ı Ke-
rîm'in Faziletleri, s. 289-296.
2B Bkz: Âsim Efendi, Kamus Tercemesi, IV, 317-318.
29 İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, II, 121. Aynı mânâda olmak üzere Karabaş Tecvîdi'ndeki (s. 7)
tarifi de şöyledir: gfi- ÎSTjiJl fjjlî
Revm, kesre (mecrûr-meksur) ve zamme (merfû-mazmum) hare

kede yapılır; fetha harekede -bu harekenin zayıflığı sebebiyle- yapıl
31.
maz30
Revm, sadece kasr ile (bir elif miktarı uzatarak) yapılır; tül ve
tevassutla yapılmaz. Çünkü revm, hareke hükmündedir: Revm yapar
ken, kelimenin son harfinin harekesini (hafif bir sesle de olsa) okudu
ğumuza göre, sebeb-i med / uzatma nedeni ortadan kalkmakta, sadece
harf-i med kalmaktadır. (Bir kelimede harf-i med bulunur, sebeb-i med
bulunmazsa, medd-i tabu olur. O da ancak kasr ile, yani bir elif miktarı
uzatılarak okunur).
***
İŞMÂM (4112yi)
İşmâm, sözlükte, bir kimseye bir şeyi koklatmak32 anlamındadır33.
Tecvîd ilminde:
Sükûndan sonra, zamme harekeye işaret etmek üzere, dudakları

öne doğru toplamak demektir34.
30 Revm'de harekenin sesi zayıflatılarak sesin çoğu giderilir (kısılır) ve hafif bir sesle
hareke okunur (Bkz: Dânî, et-Tahdîd, s. 171).
31 Revm için bkz: Dânî, Câmİu'l-Beyân, vr: 110a; Dânî, et-Teysîr, s. 38 ve 59; Dânî, et-
Tahdîd, s. 171; Dânî, Mukaddime, vr. 53b; Dânî, Müfredetii Ya'kûb, vr. 25Ba; Ebû Şâme,
Îbrâzü'l-Meânî, s. 268-269; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, n, 121; İbnü’l-Cezerî, Takrîbü’n-Neşr, s. 12;
Karabaşı, Karabaş Tecvîdi, s. 7; Süyûtî, el-İtkân, I, 89; Kastallânî, Letâifü'l-İşârât, vr:
150b-51b; Birgivî, ed-Dürrü'l-Yetîm, s. 6; İbn İskenderî, Lübâbü’t- Tecvîd, vr: 7b ve 9b;
Dimyâtî, İthaf, s. 126; Mar'aşî, Tehzîbü'l-Kıraat, vr. 9b-lla; Âsim Efendi, Kâmus Tercemesi,
IV, 317-318; Muhammed Es’ad, el-Virdü'ı-Mıifid, s. 16; Karaçam, Kur'ân-ı Kerîm'in Nüzulü,
s. 354; Karaçam, Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri, s. 291-292
31 Okuyucu, işmâm yaparken dudağıyla harekeye işaret ettiği için, sonraki harfe hareke
kokusu vermiş olmaktadır.
33 Âsim Efendi, Kâmus Tercemesi, IV, 359.
34 Her ne kadar bazılarınca, revm'in, harekeyi belirtmek için gözleri görmeyen kimseye
hitaben; işmâm'm ise, gözleri görüp de kulaklan duymayan insana hitaben yapıldığı
İşmâm, kelimenin sonunda bulunan harfi sakin, olarak okuduktan

sonra, ses çıkarmadan, ötre harekeye işaret etmek üzere, dudakları
(arada boşluk kalacak şekilde35) öne doğru toplayarak (büzerek) yapılır.
Bu durumda dudaklar, vâv veya ötre harekeyi okur gibi şekil alacaktır.
Sadece ötre (merfû-mazmum) harekede36 yapılan işmâmm tül,
tevassut ve kasr vecihlerinden birisiyle gösterilmesi câizdir.
Revm ve işmâm, tek başına okurken değil, dinleyici varsa yapılır37.
Ancak, dinleyici olsa bile yapılması zorunlu değildir.
Revm ve işmâm, vakf halinde, durulan harfin harekesinin ne oldu
ğunu belirtmek için yapılır.
Revm, ses ile; işmâm, dudak işareti ile yapılır38.
Hâ-i te'nîs'de (41 i), cemî mîm'inde (cemi mîm'ini
sıla yaparak (jİjİİp - jo^ll) gibi okuyanlara göre) ve arızî kesrede
(yani iki sakin yan yana gelince, birinci sâkine verilen kesre harekede,
söylense de, aslında bunlar sağlam insanlar için de yapılabilir. Bîr cemaat huzurunda
Kur'ân okuyan kimse, karşısındaki insanlara, diğer harflerin harekelerini belirttiği gi
bi, durduğu harfin harekesini giderip sakin kıldığı için, asıl harekenin ne olduğunu
belirtmek üzere bunlardan (revm ve işmâm) uygun olanını yapabilir. Zaten kulakları
duymayan, dolayısıyla okunanı işitmeyen, sadece okuyanın dudaklarının kıpırdadı
ğını gören bir kimseye işmâm yapmanın bir anlamı olmaz. Revm'in gerekçesi daha
mâkul olmakla birlikte, yukarıda da ifade edildiği gibi revm ve işmâm, okunan
Kur'ân'ı Mushaftan takip etmeyen herkes için yapılabilir. Şu kadar var ki revm ve
işmâm'm yapılması zorunlu değildir.
15 Mar'aşî, Cühdü'l-Mufal, s. 278.
36 Revm'i, işmâm anlamında; işmâm'ı da revm (yani harekeyi hafif sesle belli etmek,
ihfâ, ihtilâs yapmak) mânâsında kullananlara göre işmâm kesre ve fetha harekede de
yapılabilir (bkz: Halil b. Ahmed, Kitâbü'l-Ayn, s. 424; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, II, 121,
126; Hüsnî Şeyh Osman, Güzel Kur'ân Okuma, s.116). Ancak meşhur olan görüşe göre
işmâm, ses çıkarmadan Ötre harekeye dudakla işaret etmektir (İbnü'l-Cezerî, age, n,
121; ayrıca bkz: Sîbeveyh, el-Kitâb, IH, 171-172).
37 İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, H, 125.
38 Revm ve işmâm, İmâm Âsim dâhil, bütün kurrâ tarafından tatbik edilmiştir (Bkz:
İbnü'l-Bâziş, el-İknâ' fi'l-Kırââti's-Seb', 1,506-508).
224
fl Jl _> *
meselâ Js^ (T* ‘"kum" ve "yekûn" kelimelerinde du

runca) revm ve işmâm yapılmaz39.
İşmâmın Çeşitleri
İşmâm terimiyle ifade edilen uygulamaları şu şekilde sıralamak

mümkündür:
1. Vakf halinde, kelimenin Ötre harekesine işaret etmek için yapılan
ışmam:
2. Bir harekenin, diğer bir harekeye karıştırılmasıyla yapılan

işmâm: J-J — gibi kelimelerde40 (ötre hareke ile kesre ha
rekenin karıştırılmasıyla) yapılan işmâm böyledir. Bu tür işmâm Asım

Kıraatında yoktur.
3. Bir harfin, diğer bir harfe karıştırılmasıyla yapılan işmâm: Sâd
ile ze — j) harflerinin birbirine karıştırılmasıyla yapılan işmâm
böyledir ki, buna sâd-ı müşemme / işmâm olunan sâd denir. Sâd'm
mahrecinden nakıs (eksik) bir sâd, ze'nin mahrecinden de nâkıs bir ze
çıkarılır ve ikisi birbirine mezcedilir ki, bu karışımdan, başka kâmil
(tam) bir harf çıkar; işte bu sâd-ı müşemmedir. Asım Kıraatında yok
tur41: 42
35 Ğânim, Kaddûrî Hamed, ed-Dirâsât, s. 510.

40 Bunların hepsi (altı çeşit) yedi kelimedir: JJ — JLp - J-*- - - ûJL* -
Bu yedi kelimeyi İbn Hişâm, Kisâî ve Ruveys işmâm İle okumuştur. İbn Zekvân sade
ce j-*. — - ûJL- kelimelerinde; Nâfif ve Ebû Ca'fer ise sadece - ıLİ-j
kelimelerinde işmâm yapmıştır. (İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, II, 208).
41 İmam Hamze'rıin râvîsi Halef, bütün ve (Llj^Jl) kelimelerini; Hallâd ise
sadece Fatiha'daki (.bljjJl) kelimesini sâd-ı müşemme ile okurlar. Hamze, Kisâî,
Ruveys ve Halefü'l-Aşir, kendisinden sonra harekeli dal (a) gelen sâd'lan ( - JUlû
- dişmâm ile okurlar. (İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, E, 250; Abdülfettâh Paluvî,
Zübdetü'l-İrjân, s. 7 ve 48).
NOT:
Yûsuf sûresinin 11. âyetinde yer alan (ibü '^) lâfzının idğâmsız
a) İşmâm yapmak: Birinci nûn'un ötre harekesine işaret etmek için

yapılır. Şeddeli nûn'u okurken, birinci nûn'un harekesinin ötre oldu
ğuna işaret etmek üzere, (idğâmı ve ğunneyi bozmadan, sekte yapma
dan) dudakları öne doğru uzatıp geriye çekmek sûretiyle yapılır.
b) İhtilâs yapmak: Birinci nûn'un harekesini zayıf sesle ve süratlice
44. Buna harekenin ihfâsi da denir45.
okumaktır41
*43
Bu iki vecih, Ebû Ca'fer hariç bütün kıraatlarda mevcuttur. Âsim

Kıraatıyla Kur'ân okurken, bu lâfız, bu iki vecihten birisiyle okunur.
Bunların uygulamasını yetkili bir kimseden öğrenmek gerekir.
c) Normal olarak okumak: Nûn'u şeddeli haliyle (işmâm veya ihti
lâs yapmadan) okumaktır. Sadece Ebû Ca'fer Kıraatmda böyle okun
muştur46.
41 İşmâm için bkz: Dânî, Câmiu'l-Beyân, vr: 110b, Dânî, et-Teysîr, s. 29, 38, 59; Dânî, el-
Muhkem, s. 82; Dânî, et-Tahdîd, s. 171; Dânî, Mukaddime, vr: 53b; Dânî, Müfredetü Ya'küb,
vr: 257a; Ebû Şâme, İbrâzüTMeâm, s. 71-72 ve 268-269; İbnü’l-Cezerî, en-Neşr, I, 335; II,
121; Karabâşî, Karabaş Tecvidi, s. 7; Süyûtı el-İtkân, I, 89; Kastallânî, Letâifiİ'l-İşârât, vr: 151b-
152b; Birgivî, ed-DürrüTYetîm, s. 6; İbn İskenderî, Lübâbü't-Tecvîd, vr: 7b; Dimyâtî, İthaf,
s. 126-127; Mar'aşî, Tehzîbü'l-Kırâât, vr: lOa-lla; Âsim Efendi, Kamus Tercemesi, IV, 359,
Paluvî, ZübdetüTİrfân, s. 72; Muhammed Es’ad, el-Virdü'l-Müfîd, s. 16; Muhammed Sa
lim Muhaysin, el-Kıraat, s. 102; Karaçam, Kur'ân-ı Kerîm'in Nüzûlü, s. 354; Karaçam, Kur’ân-ı
Kerîm'in Faziletleri, s. 293-295.
43 Paluvî, Zübdetü’l-İrfâıı, s. 72.
44 İbnü'l-Cezerî, bunu "revm" olarak nitelemiştir. (en-Neşr, 1,304).
45 Bkz: "İhfânın Çeşitleri" bahsi.
46 İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, 1,303-304.
6- MEDD-İ LÎN
(«yjı İA
Harf-i 1ın ile sükûnun bir arada bulunması
Lîn ((jJJl) sözlükte, yumuşak olmak anlamındadır47.
Harf-i lîn yumuşak harf demektir, Vâv veya yâ
(j — sâkin, makabli meftuh olursa (j — ı J; ”) harf-i lîn. olur.
Harf-i lînden sonra sükûn, bir kelimede yan yana bulunurlarsa (bir
başka ifade ile, harf-i lînden sonra sükûn gelirse) medd-i lîn olur.
Medd-i lîne misâller:
Bu kelimelerin son harfleri vakf sebebiyle sâkin kılınmıştır.
Medd-i Lînin Hükmü
Medd-i lînin hükmü iki kısımda incelenir:
a) Harf-i lînden sonra sükûn-i lâzım gelirse, iki vecihten birisiyle

okumak caiz olur: Tûl ve tevassut.
b) Harf-i lînden sonra sükûn-i ânz gelirse, medd-i ânz gibidir:

Sükûn-i arızın bulunduğu harfin harekesi üstün ise üç, esre ise dört,
ötre ise yedi vecih caiz olur.
47 Âsim Efendi, Kamus Tercemesi, IV, 755.

Medd-î Lînin Mertebeleri
Yukarıda da ifade edildiği gibi, medd-i lînin mertebeleri, sükûnun

cinsine göre değişmektedir. Buna göre:
a) Sükûn, sükûn-i lâzım ise, iki vecih caiz olur:
1. Tûl,
, 2. Tevassut48.
Kur'ân-ı Kerîm'de bu tür medd-i lîn iki yerde vardır: Meryem sû
resinin başında ' daki && lâfzı, Şûra sûresinin evvelinde
^'daki lâfzı.
Bu lâfızlarını tûl ile okumak tercih edilmiştir49.
b) Sükûn, sükûn-i ânz ise, ânz sükûnun bulunduğu harfin hareke

sine göre şu vecihler caiz olur:
ba) Sükûn-i ânzın bulunduğu harfin asıl harekesi üstün ise üç ve
cih caiz olur:
Tûl,
l)
2) Tevassut,
3) Kasr50.
48 Buradaki tûl'un Ölçüsü 4 veya 3 elif, tevassutun ölçüsü ise 3 veya 2 elif olarak uygula
nabilmektedir (Muhammed Emin Efendi, Umdetü'l-Hallân, s. 17).
45 Ebû Amr ed-Dânî, Câmiu'l-Beyân, vr: 57b.
Bunların tûl, tevassut, kasr şeklinde üç türlü okunabileceği de ifade edilmiş; fakat tûl
ile okumak tercih edilmiştir (bkz: Îbnü'l-Cezeıî, en-Neşr, 1,348).
50 Bazı eserlerde, medd-i lîn'de "kasr" vechi, meddin tamamiyle terk edilmesi şeklinde
tanımlanmaktadır (bkz: Hamza Hüdâyî/ Tecuîd-ı Edâiyye, s. 54; Mar'aşî, Cühdü'1-M.ükıl,
s. 225; Karaçam, age, s. 299).
bb) Esre ise dört vecih caiz olur:
1) Tûl,
2) Tevassut,
3) Kasr,
4) Kasr ile revm.
bc) Ötre ise yedi vecih câiz olur:
1) Tûl,
2) Tevassut,
3) Kasr,
4) Tûl ile işmâm,
5) Tevassut ile işmâm,
6) Kasr ile işmâm,

7) Kasr ile revm51.
Medd-i Lîn ile Diğer Medler Arasındaki Farklar
1. Medd-i lînde med, yani uzatma işlemi, lîn harfi üzerinde yapı
lır. Bir başka ifadeyle, harf-i lîn olan vâv ve yâ'nm mahrecinde uzatıl
ması şeklinde olur. Diğer medlerde ise, med harfinden önceki harfin
harekesi doğrultusunda yapılır.
51 "Kur'ân-ı Kerîm'İ okurken, medler, okuyuş sür'atiyle orantılı ve muvazeneli (dengeli)

olmalıdır. Meddin değerlendirilmesinde birim olarak alman Ölçü, hareke olduğuna
göre, medde verilen zaman miktan da harekeye göre olmalıdır ki, bu muvâzene temin
edilmiş olsun. Eğer buna dikkat edilmeyecek olursa (meselâ hadr ile okurken medleri
tertıle göre okumak gibi), ölçülü bir okuyuş yapmaya imkân yoktur" (İsmail Karaçam,
Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri ve Okunma Kaideleri, s. 304).
2. Medd-i lînde med ölçüleri, bazılarına göre medd-i ârizdaki gi

bidir52; bazılarına göre ise daha azdır53. Buna göre tûl: 3, tevassut: 2,
kasr: 1 elif (veya daha az) miktarı54 uzatmaktır55.
52 Yani tûl 4, tevassut 2-3, kasr 1 elif miktarıdır. Bkz: Muhammed Emin Efendi, Umde, s.
17.
53 Çünkü harf-i lîn'den sonra sebeb-i med olan sükûn-i ânz gelmezse, harf-i lîn'de med
(uzatma) yoktur. Oysa medd-i ânzda, sükûn-i arızdan önce gelen harf-i med (sükûn-i
ânz olmasa bile) zaten bir elif çekilecek demektir. Haliyle medd-i ânz'ın, medd-i
lîn'den bir elif fazla, medd-i lîn'in ise medd-i ânz'dan bir elif eksik olması gerekecek
tir. (Tecvîdü'l-Muhît, s. 8'den Ahmet Madazb, Tecvîd İlmi, s. 47.
54 Bazılarına göre de tûl: 2-3 elif, tevassut: 1 elif, kasr ise yarım elif miktandır (Mağnîsî,
age, s. 128). Yahut tûl: 2-3 elif, tevassut: meddın terki ile (bir elif ile) tûl arasındadır
(Eskidzâde, age, s. 16), kasr ise medsiz olarak normal sükûn ile okuyuştur (Hamza
Hüdâyî, Tecvîd-i Edâiyye, s. 54; Mar'aşî, Cühdüİ-Mukıl, s. 225; Karaçam, age, s. 299).
55 Medd-i lîn için bkz: Dânî, Câmiu'l-Beyân, vr: 57a; Ebû Şâme, İbrâzüİ-Meânî, s. 125-26;
Ca’berî, Uküdü'l-Cümân, vr: 91a-b; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, I, 346 vd; İbnü’l-Cezerî, et-
Temhîd, s. 176; Karabâşî, Karabaş Tecvidi, s. 8; Kastallânî, Letâifü'l-İşârât, vr: 127b-128b;
Hamza Hüdâyî, Tecvîd-i Edâiyye, s. 51; Mağnîsî, Terceme-i Cezerî, s. 128; Dimyâtî, İthâf,
s. 51; Mar'aşî, Tehzibü'l-Kırâât, vr: 15a-b; Mar'aşî, Cühdü’l-Mukıl, s. 223 vd; Âsim Efen
di, Kamus Tercemesi, IV, 755; Muhammed Es’ad, el-Virdü'l-Müfîd, s. 17-18; Eskidzâde,
Terceme-i Dürr-i Yetim, s. 16; Debreli, Mîzânü’l-Hurûf, s. 34-35; Şaban Efendi, Tecvîdü'l-
Kur'ân, vr: 10b, Mehmed Zihnî, el-Kavlü's-Sedîd, s. 54-55; Abdülazîz b. Abdülfettâh,
Kavâidü't-Tecvîd, s. 45; Sağman, Sağman Tecvidi, s. 49-50; Karaçam, Kur'ân-ı Kerim’in
Faziletleri, s. 29.6-300.
1
ÖZET
(Med ve Hükümleri)
Med, uzatmak; harf-i med, uzatma harfi demektir; kendisinden ön
ceki harfi, harekesi doğrultusunda uzatmayı sağlayan harfe denir.
Harf-i med üç tanedir: Elif, vâv, yâ (I - j - .
Sebeb-i med, uzatma sebebi demektir; bir eliften fazla uzatmayı
sağlar. Bunlar da iki tanedir: Hemze-i kaf ve sükûn.
Sükûn da ikiye aynlır: Sükûn-i lâzım: Durunca da geçince de bo
zulmayan sükûn demektir. Sükûn-i ânz: Durunca ortaya çıkan, geçince
ortadan kalkan sükûna denir.
Medd-i tabiî: Bir kelimede harf-i med bulunur, sebeb-i med bu
lunmazsa, medd-i tabiî olur ve bir elif miktan uzatılır:
Bir elif miktan demek; sesi iki hareke okuyacak zaman kadar
uzatmak demektir.
Medd-i muttasıl: Harf-i medden sonra, sebeb-i med olan hemze,
aynı kelimede yan yana bulunursa medd-i muttasıl olur ve 4 elif miktan
uzatılır:
Medd-i munfasıl: Harf-i medden sonra, sebeb-i med olan hemze,
ayn kelimede bulunursa medd-i munfasıl olur ve 4 elif miktan uzatılır:
Medd-i lâzım: Harf-i medden sonra, sükûn-i lâzun bir kelimede

yan yana bulunursa medd-i lâzım olur ve 4 elif miktan uzatılır: ûliîliÛJ
Medd-i ânz: Harf-i medden sonra, sükûn-i ânz bulunursa medd-i
ânz olur ve 1-4 elif arasında uzatılabilir:
Medd-i lîn: Harf-i lînden sonra sükûn gelirse medd-i lîn olur ve 1-3
elif arası uzatılabilir:
Harf-i lîn: (j) veya ((j) sâkin, mâkabli fethalı olursa buna harf-i lîn
denir.
XIII- İDĞÂM VE HÜKÜMLERİ
A) Tarifi
B) Rükünleri
C) Şartlan '
D) Sebebi
E) Yapılış Bakımından İdğâmlar
F) İdğâmın Kısımları
G) İdğâmın Çeşitleri
1. İdğâm-ı Misleyn
2. İdğâm-ı Mütecâniseyn
3. İdğâm-ı Mütekâribeyn
A) İdğâmın Tarifi
İdğâm, bir harfi, diğer bir harfin içine katmak demektir1.
İdğâmın, Tecvîd ilmindeki tarifi şöyledir:
"İdğâm, birbirine mütemâsil (birbirinin aynı), veya mütecanis

(mahreçleri bir, sıfatları başka), veya mütekârib (mahrecinde veya sıfa-
1 Âsim Efendi, Kâmus Tercemesi, IV, 282.

tında birbirine yakınlığı olan) iki harften birincisini, İkincisine katmaya

denir."
B) İdğâmm Rükünleri
Rükün; bir şeyi meydana getiren asıl parçalardan her biri, direk,
dayanak demektir.
İdğâmm rükünleri iki tanedir.
1. Müdğam (^JliJl) : İdğâm edilecek olan (yani, kendisinden
sonraki harfe katılacak olan), birinci sâkin harfe denir.

ı • î"
2. Müdğamün fîh (<j l^JLjjl) : İdğâmm, kendisinde icra
edildiği (yani, sâkin olan birinci harfin kendisine katıldığı) ikinci

harftir. Misâller:
* Jl
J5
*
l
▼
(lâm) müdğam (lâm) müdğam
(lâm) müdğamünfîh (râ) müdğamün fîh
(bâ) müdğam ve müdğamün fîh
C) îdğâmın Şartlan
Şart; yerine getirilmesi gerekli olan şey, bir şeyin olması veya ol
maması için gereken şey demektir.
Bir harfin, diğer bir harfe idğâm edilebilmesi için şu şartlar aranır:
1. İdğâm edilecek harfler, birbiriyle mütemâsil veya mütecanis
yahut mütekârib olmalıdır.
İDĞÂM VE HÜKÜMLERİ 233
2. Müdğam ile müdğamün fîh yan yana olmalı; ikisinin arasına,

idğâma mâni olacak başka bir harf girmemelidir.
3. Müdğam sâkin (idğâm-ı kebîr şekli hariç), müdğamün fîh ha
rekeli olmalıdır. Meselâ şu kelimelerde bu şart bulunmadığı için idğâm
yoktur: Sl - “ UUUö) vb.
4. Müdğam, harfi med olmamalıdır:

Ijiii - IjJlî
Bu lâfızlarda, yukarıdaki üç şart tamam olduğu halde, ilk kelime

lerin sonunda yer alan "vâv" ve "yâ"lar med harfi olduğu için idğâm
yapılmaz.
D) İdğâm Yapmanın Sebebi
.İdğâm, müdğamTa müdğamün fîh arasındaki temâsül (misliyet,

aynılık) veya tecânüs (aynı cinslik) veya tekârüb (birbirine yakınlık)
sebebiyle yapılır. İdğâm, okuyuşta kolaylık sağlar.
E) Yapılış Bakımından İdğâmlar
İdğâmlar, icrâ ediliş şekilleri itibâriyle iki grupta toplanırlar:
1. İdğâm-ı tâm (jfâl pliS^îl) : Tam idğâm, kâmil idğâm:
Müdğam, zât ve sıfatlarıyla birlikte, müdğamün fîh'in içinde tamamen

kayboluyorsa (ikisi şeddeli bir harfmiş gibi okunuyorsa), buna tam
idğâm denir. Misâller:
Ijiüi âl (iyili!) - Oj J5 (yjî) - Ûİ 0^8) - Çjo âl (Çjdi)

234
2. İdğâm-ı nâkıs ((jJajUl : Nakıs (noksan) idğâm:
Müdğam, zâtı itibariyle müdğamün fîh'in içinde kayboluyor, fakat

herhangi bir sıfatıyla kendisini hissettiriyorsa, buna da nâkıs idğâm
denir:
0 S
(l-.U.L’i ^*J) misâlinde, müdğam olan tâ (-b) harfi, müdğamün fîh
olan te (O) harfinde idğâm edilirken, zâtı itibariyle kaybolduğu halde,
isti'lâ ve ıtbâk sıfatlarıyla kendisini hissettirdiği için, buradaki idğâm,

nâkıs idğâmdır.
(JiJu misâlinde ise, müdğam olan nûn (d), ğunne sıfatıyla
kendisini hissettirdiği için, burada da nâkıs idğâm vardır. Diğer örnek

ler de böyledir.
Tam ve Nakıs îdğâmı Tespit Etmenin Ölçüsü:
İdğâm yapılması gereken bir yerde yapılacak idğâmın tam mı,

yoksa nâkıs mı olacağını şu şekilde tespit ederiz:
a) İdğâm yapılan lâfızda, müdğam kuvvetli, müdğamün fîh zayıf
bir harf ise veya müdğam kalın, müdğamün fîh ince bir harf ise, bu,
nakıs idğâm olur:
t
( misâlinde nûn (d) kuvvetli, yâ (<_£) ise zayıf bir harftir.
Öyleyse burada nâkıs idğâm yapılacaktır.
misâllerinde ise müdğam olan tâ (J»)
harfleri kalın harf; müdğamün fîh olan te (O)'ler ise ince harftir. Bu
bakımdan bunlarda da nâkıs idğâm yapılacaktır.

b) Müdğam zayıf, müdğamün fîh kuvvetli bir harf ise; veya (nûn
hâriç) müdğam ile müdğamün fîh her ikisi de ince veya her ikisi de
kalın harf olursa; yahut müdğam ince, müdğamün fîh kalın bir harf
olursa, bu takdirde tam idğâm yapılır:
öSj) misâlinde tâ (J>), (Ijills 31) misâlinde de zâ (^)
kalın harftir. Öyleyse buralarda tam idğâm yapılacaktır. (dîS SI ve
dBS misâllerinde ise, müdğam ve müdğamün fîh'Ier ince harf
lerdir. Bu bakımdan bu lâfızlarda yapılacak idğâmlar da tam olacaktır.

İdğâm-ı misleynler:
dİ — Çö ~ — İİLsAmj lÛj-3İ üî
İdğâm bilâ ğunneler: dlîJÜ - 411 J
İdğâm-ı şemsiyyeler: - gjkjJlj
her zaman tam idğâm yapılır.
F) İdğâmın Kısımları
İdğâmlar müdğam'm (yani birinci harfin) harekeli veya sâkin ol

masına göre iki kısma ayrılırlar:
1. İdğâm-ı kebîr (J^SJl ÎaÎ^İI) : Büyük idğâm: Bir idğâmda
müdğam ile müdğamün fîh'in ikisi de harekeli olursa, buna idğâm-ı

kebîr denir. Ebû Amr'ın kıraatında bulunan2 bu idğâma, bu tür
idğâmın çokluğu, daha kapsandı olması ve telâffuzdaki zorluğu sebe
biyle bu isim verilmiştir.
2 (llilîS/) lâfzında, daha önce de zikredildiği gibi, bir okuma şekli de, idğâmJa birlikte
işmâm yapmaktır. Bütün İmamlar tarafından (Ebû Ca'fer, işmâmsız okur) yapılan bu
idğâm da aslı itibariyle (l&lî'll) idğâm-ı kebîrdir.
1
236
Misâller:
2. İdğâm-ı sağîr : Küçük idğâm: Bir idğâmda
müdğam sâkin, müdğamün fîh harekeli olursa, buna da idğâm-ı sağîr

denir. Her kıraatta bulunan bu idğâm şekline, icrâsı (yapılması) kolay
ve diğerine (idğâm-ı kebîre) nispetle Kur'ân'da daha az bulunduğu için
■f •
bu isim verilmiştir3. Misâller:
G) İdğâmın Çeşitleri
Müdğam'la müdğamün fîh'in durumuna göre idğâmlar altı çeşit

tir. Bunlar: îdğâm maa'l-ğunne, idğâm bilâ ğunne, idğâm-ı misleyn,
idğâm-ı mütecâniseyn, idğâm-ı mütekâribeyn ve idğâm-ı şemsiyye
isimleriyle anılırlar. Bunların ilk ikisini, tenvîn ve sâkin nûn'un hüküm
leri bahsinde anlatmıştık. Kalan dördünü ise, bundan sonraki konular
da inceleyeceğiz.
3 Bu bahisler için bkz: Dânî, et-Tahdîd, s, 101; İbnü’l-Cezerî, en-Neşr, I, 274-285 ve H, 25;
İbnü'l-Cezerî, Talibini't-Teysîr, s. 43 vd; Süyûtî, el-İtkân, I, 94-95; Kastallânî, LetâifuT-
İşârât, vr: 82b-94b; Birgivî, ed-Dürrü'l-Yetîm, s. 4; Mar'aşî, Beyânü Cühdi'l-Mukıl, s. 98;
Âsim Efendi, Kamus Tercemesi, IV, 282; Hamza Hüdâyî, Tecvîd-i Edâiyye, s. 46-47; Mu-
hammed Es'ad, el-VirdüTMüfid, s. 21; Dimyatı, İthaf, s. 23 vd; Mehmed Zihnî, el-
Kavlü's-Sedîd, s. 57-61; Karaçam, Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri ve Okunma Kaideleri, 1,307-
311 ve 317 -320.
1- İDĞÂM-I MİSLEYN
(f &!)
İki aynı harfin idğâmı
Mahreçleri ve sıfatları aynı olan iki harften birincisi sâkin, İkincisi

harekeli olarak yan yana gelirlerse, birinci harfin ikinci harfe idğâm
edilmesine (katılmasına) idğâm-ı misleyn denir.
Misâller:
Yukarıdaki misâllerde de görüldüğü üzere, idğâm-ı misleyn, iki

kelimede olduğu gibi, bir kelimede de olabilir.
İdğâm-ı misleyn iki kısma ayrılır:
1. İdğâm-ı misleyn maa'l-ğunne (Ğunneli idğâm-ı misleyn): Mîm

(^) ile nün (d) harflerinde yapılan idğâmdır. Buna göre, sâkin mîm'den
sonra harekeli bir mîm veya sâkîn nün'dan sonra harekeli bir nûn ge
lince, bunlar kendi aralarında idğâm edilirler:
Bunları idğâm ile okurken, nûn ve mîm'deki ğunne sıfatını gös

termek için, bir buçuk elif miktan tutmak gerekir.
2. İdğâm-ı misleyn bilâğunne (Ğunnesiz idğâm-ı misleyn): Birin
ci kısımda zikredilen mîm ve nûn dışındaki harflerin (birincisi sâkin,
İkincisi harekeli olunca) birbirlerine idğâm edilmesine denir:
İdğâm-ı misleyn bilâğunne için özel bir tutma zamanı ayrılmaz.
Aşağıdaki misâllerde de görüleceği üzere, eğer birinci harf, med

harfi ise, bu tür yerlerde idğâm yapılmaz4:
4 İdğâm-ı misleyn için bkz: Karabaşı, Karabaş Tecvîdi, s. 10; Hamza Hüdâyî, Tecvîd-İ
Edâİyye, s. 45’, Birgivî, ed-Dürril'l-Yetîm, s. 4; Mar'aşî, Cühdü'1-M.ukıl, s. 185; Eskicizâ
de; Terceme-i Dürr-i Yetim, s. 12; Muhammed Es’ad, el-Virdü'l-Müfîd, s. 23-24; Debreli,
Mizânü'l-Hurüf, s. 38-39; Şaban Efendi, Tecvîdü'l-Kur'ân, vr: 13a-b; Mehmed Zihnî, el-
Kavlü's-Sedîd, s. 57-60; Abdülazîz b. Abdülfettâh, Kavâidü't-Tecvîd, s. 62; Sağman, Sağ
man Tecvîdi, s. 64-65; Karaçam, Kur'ân-ı Kerim'in Faziletleri, s. 312-313.
2- İDĞÂM-IMÜTECÂNİSEYN
Mütecanis iki harfin idğâmı
Mahreçleri bir, sıfatları başka olan iki harften birincisi sakin, İkinci
si harekeli olarak yan yana gelirse, birinci harfin, ikinci harfe idğâm
edilmesine idğâm-ı mütecârıiseyn (mütecâniseynin idğâmı) denir.
Âsim Kıraatinin Hafs rivâyetinde, mütecânis harfler üç grupta top
lanmıştır:
1. Tâ (1»), dâl (j), te (CJ) harfleri: İdğâmın şartlarını5 taşıdıkları
zaman, bu harfler birbirine idğâm edilirler:
Ç>Ü âü - (üjşp U - âl l>S öâîîi
cJlij - OtUsUtf
Bu örneklerdeki idğâmlar, tam idğâmdır. Aşağıdaki üç örnekte ise

nakıs idğâm yapılır6:
2. Zâ (M zel (S), se (dj) harfleri: Bunlar da, idğâm şartlarım
taşıdıkları zaman, kendi aralarında idğâm edilirler:
5 Bkz: "İdğâm ve hükümleri" bahsi.

6 Bkz: "İdğâm ve hükümleri" bahsi.
e y » 0 y** *
SI “ dJUS — IS| . Bu misâllerde tam idğâm
yapılır.
3. Bâ (u->) ve mîm (^) harfleri: Sâkin bâ'dan sonra, harekeli bir
mîm gelince, bâ, mîm'de idğâm edilir. Bunun örneği Kur'ân-ı Kerîm'de
tek yerdedir. U 7.
Burada tam idğâm yapılır ve bir buçuk elif miktarı tutulur89

.
Bâ ve mîm (f) harflerinde idğâm yapılabilmesi için, bâ'nın
önce, mîm'in sonra gelmesi gerekir. Eğer mîm, sâkin olarak önce gelir,
sonra da harekeli bir bâ bulunursa, bu takdirde (idğâm değil) ihfâ-i
7 Hûd 11/42.
8 İdğâm-ı Mütecâniseyn için bkz: Şâhbî, Hırzü'l-Emıînî, vr: 19a; Karabâşî, Karabaş Tecvîdi,
s. 11; Hamza Hüdâyî, Tecvîd-i Edâiyye, s. 45; Birgivî, ed-Dürrü’l-Yetîm, s, 4; Aliyyü'l-
Kârî, d-M.mehu'1-Fikriyye, s. 30; Mar'aşî, Cühdü'l-Mukıl, s. 188; Eskidzâde, Terceme-i
Dürr-i Yetîm, s. 12; Muhammed Es'ad, el-Virdü'l-Müfid, s. 24-25; Debreli, Mîzânü'l-
Hurûf, s. 39-40: Şaban Efendi, Tecvîdü'l-Kur'ân, vr: 13b-14b; Mehmed Zihnî, el-Kavlü's-
Sedîd, s. 61-64; Abdülazız b. Abdülfettâh, Kavâidü't-Tecvîd, s. 62; Sağman, Sağman Tec
vidi, s. 65; Karaçam, Kur’ân-ı Kerîm'in Faziletleri ve Okunma Kaideleri, s. 314-315.
9 Bkz: "İhfâ" bahsi.
3- İDĞÂM-I MÜTEKÂRİBEYN
Mütekârib iki harfin idğâıru
Mahreçleri veya sıfatları, yahut hem mahreçleri hem de sıfatları

bakımından birbirleriyle yakınlığı olan iki harften birincisi sâkin, İkin
cisi harekeli olarak yan yana gelirse, birinci harfin ikinci harfe idğâm
edilmesine idğâm-ı mütekâribeyn (mütekâribeynin idğâmı) denir.
Âsim Kıraatında, mütekârib harfler iki grupta toplanmıştır:
1. Lam (J) ve râ (j) harfleri: Bu iki harf arasında hem mahreç hem
de sıfat yakınlığı vardır. Bu bakımdan sâkirilâm'dan sonra harekeli bir

râ harfi gelince, lâm, râ'da idğâm edilir:
¥> jî (^) - Al (*1 '^)
Bunlarda tam idğâm yapılır ve özel bir tutma zamanı ayrılmaz.
Lâm ve râ harflerinin birbirine idğâm edilebilmesi için, lâm'ın ön

ce, râ'nın sonra gelmesi gerekir. Eğer önce râ, sonra da lâm gelirse, bu
takdirde idğâm yapılmaz: cLlJJÜ JaâİİİJ — jİp|10*.
2. Kaf (3) ve kef (11) harfleri: Bu iki harf arasında da mahreç ve
sıfat yönünden yakınlık vardır. Misâl:13 İSjiLiJ 4Jİ
Bu örnekteki idğâm, tam veya nakıs olarak yapılabilir; ikisi de câ-
10 Ebû Amr Kıraatında bu durumda yine idğâm vardır ve bu misâller

şeklinde okunur (Muhammed Emin Efendi, Umde, s. 272,394).
« Mürselât 77/20.
izdir12.
ÖZET
(İdğâm ve Hükümleri)
İdğâm, bir harfi, diğer bir harfin içine katmak demektir. Telâffuzda
kolaylık sağlamak için, aralarında yakınlık bulunan iki harften sâkin olan
birincisinin, harekeli olan İkincisine katılma işlemidir.
İdğâm edilen birinci harfe müdğâm, ikinci harfe de müdğamün fîh
denir.
Bir harfin diğer bir harfe idğâm edilebilmesi için, her iki harfin de ge
rekli şartları taşıması gerekir.
İdğâmda birinci harf ikinci harfin içinde tamamen kaybolursa buna
tam idğâm denir: djj Jj Birinci harf, ikinci harfin içinde
kaybolmuyor, herhangi bir sıfatıyla kendisini hissettiriyorsa buna da nâkıs
idğâm denir:
İdğâm-ı misleyn: Yan yana gelen iki aynı harften sâkin olan birincisi-
■! *■ z t
nin İkincisine katılmasına denir: IjlaJ-a Jj
İdğâm-ı mütecâniseyn: Mahreçleri bir, sıfatlan başka olan iki harften
sâkin olan birincisinin İkincisine katılmasıdır. Mütecanis harfler üç grupta
toplanmıştır:
Birinci grup - j - cj) harfleridir:
İkinci grup (Ji - j - dj) harfleridir: Ijilli il
Üçüncü grup (u-j - ç) harfleridir: liü ddjl t
İdğâm-ı mütekâribeyn: Mahreçlerinde veya sıfatlarında yakınlık bu
lunan iki harften sâkin olan birincisinin İkincisine katılmasıdır. Mütekârib
harfler iki grupta toplanmıştır:
Birinci grup (J - j) harfleridir:
İkinci grup (<_5 - il) harfleridir: ^Jl
12 İdğâm-ı Mütekâribeyn için bkz: Karabaşı, Karabaş Tecvîdi, s. 11-12; Hamza Hüdâyî,
Tecvîd-i Edâiyye, s. 45-46; Birgivî, ed-Dürrü'l-Yefîm, s. 4; Aliyyü'l-Kârî, el-Minehu'l-
Fikrİyye, s. 30; Mar'aşî, Cühdü'l-Mukıl, s. 186; Eskicizâde, Terceme-i Dürr-i Yetîm, s. 12;
Muhammed Es'ad, el-Virdü'l-Müfîd, s. 25-26; Debreli, Mîzânü'l-Hurûf, s. 40; Şaban
Efendi, Tecvîdü'l-Kur'ân, vr: 14b; Mehmed Zihnî, el-Kavlü's-Sedîd, s. 64; Abdülazîz b.
Abdülfettâh, Kavâidü't-Tecvîd, s. 62; Sağman, Sağman Tecvîdi, s. 66; Karaçam, Kur'ân-ı
Kerîm'in Faziletleri, s. 315-317.
LÂM-I
XIV- TA'RİF VE HÜKÜMLERİ
fi
A) îdğâm-ı şemsiyye
B) Izhâr-ı kameriyye
Lâm-ı ta'rif (l-(»M) : İsimlerin başına gelen ve belirsiz
(nekre) kelimeyi belirli (marife) yapan, hemze ve lâm7dan oluşan (Jl)
bir takıdır.
Başındaki hemze, hemze-i vasıldır, iki kelime arasında okunmaz

((^•JliJl bu bakımdan asıl olan lâm'dır.
(Jl) takısındaki lâm, kendisinden sonra gelen harflere göre ya
idğâm ile yahut da izhâr edilmek sûretiyle okunur.
Bu bakımdan harfler de şemsî ve kamerî olmak üzere iki kısma ay

rılmıştır.
244
A) İDĞÂM-I ŞEMSİYYE
Lâm-ı ta'rif'in şemsî harflerde idğâmı
Lâm-ı ta'riften sonra, şemsî harflerden birisi gelirse idğâm-ı

şemsiyye olur1.
Bu durumda lâm-ı ta'rif, kendisinden sonra gelen şemsî harfte
idğâm edilir.
Şemsî harfler 14 tanedir: Ja 3? J j
Bunlar, aşağıdaki kelimelerin ilk harfleridir (sağdan sola doğru):
İdğâm-ı şemsiyye iki kısma ayrılır:
1. İdğâm-ı şemsiyye maa'l-ğunne (Ğunneli idğâm-ı şemsiyye):
Lâm-ı ta'riften sonra (O) nûn harfi gelince olur ve bir buçuk elif
miktarı tutulur:
1 "İdğâm", bir harfi diğer harfin içine katmak; "şems" de güneş anlamındadır. Şemsî
harflerin önünde lâm-ı ta'rif'in okunmaması, güneşin yanında yıldızların görünme
mesine benzetilerek, harflere şemsî harfler, okunuşlarına da idğâm-ı şemsiyye den
miştir. Benzetmedeki "yıldız" da lâm-ı ta'rifin lâm'ı olmaktadır.
Güneş varken yıldızlar nasıl görünmezse, güneş harflerinin önünde de lâm görün-
” memektedir.
LÂM-I TA'RİF VE HÜKÜMLERİ 245
2. İdğâm-ı şemsiyye bilâğunne (Ğunnesiz idğâm-ı şemsiyye):
Lâm-ı ta'riften sonra, nûn'dan başka diğer 13 şemsî harften birisi

nin gelmesiyle olur ve okunurken özel bir tutma zamanı ayrılmaz:
- ZJxîî - JLUJI
İdğâm-ı Şemsiyyede yapılan idğâm, tam (kâmil) idğâmdır. Bu ba

kımdan lâm-ı ta'rîf, kendisinden sonra gelen şemsî harfin içinde tama
men kaybolur ve şemsî harf, şeddeli bir harfmiş gibi okunur2.
Aşağıdaki misâllerde de görüleceği üzere, bazı kelimelerde bulu

nan lâmlar, lâm-ı ta'rîf olmayıp,. kelimenin aslından olduğu için,
idğâm-ı şemsiyye hükmüne girmezler3:
2 J.dğâm-1 şemsiyyede, müdğâm (Jl) takısındaki "lâm" harfi, müdğamün fih de, kendi
sinden sonra gelen şemsî harftir. Bu bakımdan buna -iki aynı harfin idğâmı olmadığı
içıfi^ynı zamanda idğâm-ı misleyn de olur denilmez. Meselâ kelimesinde iki
tane^'nun"~yoktur; çünkü.kdimeninjdğâmsızêklLleLnâsÜL.^ldfJcTür. "Lam'J harfi
"nun'Qıarfine katıldığı için şedde konmuştur. Ancak (JdJl - «JLUÜI) örneklerinde*
olâugu gıffi $emsî harflerden olanJllâm'-^gelirse/bu takdirde |ıdğam-ı şem'Siyye*
oldHğjTğiIrrdfinü'l-Cezen, et-reı«feîd,.s,-153)ljdğâm-ı misleyn demek de mümkündür.
N'itekim”Sıbeveyh, Ebü'l-Alâ' el-Hemedânî, Abdülvehhâb el-Kurtubî ve Eskidzâde
gibi bilginler (J) harfini şemsî harfler arasında saymamışlardır. Bkz: Sîbeveyh, el-
Kitâb, IV, 457; Hemedânî, et-Temhîd, s. 299; Kurtubî, el-Mûdıh, s. 98; Eskidzâde,
Terceme-i Dürr-İ Yetîm, s. 12.
3 îdğâm-ı Şemsiyye için bkz: Ebü'l-Alâ' el-Hemedânî, et-Temhîd, s. 299; İbnü'l-Cezerî, et-
Temhîd, s. 153; Karabâşî, Karabaş Tecvidi, s. 12; Hamza Hüdâyî, Tecvîd-i Edâiyye, s. 46;
Birgivî, ed-Dürru'l-Yetîm, s. 4; Aliyyü'l-Kârî, ei-Minehw'l-Effcrîyye, s. 33-34; Eskidzâde,
Terceme-i Diirr-i Yetim, s. 12; Muhammed Es'ad, el-Virdü'l-Müfid, s. 26-27; Debreli,
Mîzânü'l-Hurûf, s. 40-41; Şaban Efendi, Tecvîdü'l-Kur'ân, vr: 15a-b; Mehmed Zihnî, el-
Kavlü's-Sedîd, s. 82-83; Abdülazîz b. Abdülfettâh, Kavdidü't-Tecvîd, s. 59; Sağman, Sağ
man Tecvidi, s. 66-67; Karaçam, Kur'ân-ı Kerim'in Faziletleri ve Okunma Kaideleri, s. 321-
323.
B) İZHÂR-IKAMERİYYE
Lâm-ı ta'rif'in, kamerî harfler önünde izhâr edilmesi
Lâm-ı ta'riften sonra, kamerî harflerden birisi gelirse, izhâr-ı

kameriyye olur4.
Bu durumda lâm-ı ta'rîf, kendisinden sonra gelen kamerî harflerin
önünde izhâr edilir; yani açık olarak okunur.
Kamerî harfler, şemsî harflerin dışında kalan şu 14 harftir:
Bunlar da, ezberlenmesi ve karıştırmadan sayılması kolay olması

için şu ibarede toplanmıştır: <—
Misâller:
Aşağıdaki misâllerde de görüleceği üzere, bazı kelimeler vardır ki,

bunlarda da lâm açık bir şekilde okunduğu halde, hüküm olarak bun
lara izhâr-ı kameriyye denilmez. Çünkü bu lâm’lar, kelimenin aslm-
dandır5:
4 "izhâr", bir şeyi açıklamak, ortaya çıkarmak; "kamer" de ay demektir. Kamerî harfle
rin önünde lâm-ı ta'rif'in okunması, aym yanında yıldızların görünmesine benzetile
rek, harflere kamerî harfler, okunuşlarına da izhâr-ı kameriyye denmiştir. Benzetme
deki "yıldız" da lâm-ı ta'rifin lâm'ı olmaktadır.
Ay varken yıldızlar nasıl görünürse, ay harflerinin önünde de lâm görünmektedir.
5 İzhâr-ı kameriyye için bkz: İbnü'l-Cezerî, et-Temhîd, s. 152; Karabâşı, age, s. 12; Hamza
Hüdâyî, age, s. 46; Aliyyü'l Kâri, age, s. 33-34; Muhammed Es'ad, age, s. 27: Debreli,
age, s. 41; Şaban Efendi, age, vr: 15b; Mehmed Zihnî, age, s. 81; Abdülazîz b.
Abdülfettâh, age, s. 59; Sağman, age, s. 67; Karaçam, age, s. 324.
. LÂM-I TA'RİF VE HÜKÜMLERİ 247
ÖZET
(Lâm-ı Ta'rîf ve Hükümleri)
(Jl) takısındaki lâm, kendisinden sonra gelen harflere göre ya

idğâm yahut da izhâr edilmek sûretiyle okunur.
Bu bakımdan harfler de şemsî ve kamerî olmak üzere iki kısma ay
rılmıştır.
İdğâm-ı Şemsiyye: Lâm-ı ta'riften sonra, şemsî harflerden birisi ge
lirse idğâm-ı şemsiyye olur. Bu durumda lâm-ı ta'rif, kendisinden sonra
*r
gelen şemsî harfte idğâm edilir: (jÜAjI
İzhâr-ı Kameriyye: Lâm-ı ta'riften sonra, kamerî harflerden birisi
gelirse, izhâr-ı kameriyye olur. Bu durumda lâm-ı ta'rîf, kendisinden
sonra gelen kamerî harflerin önünde izhâr edilir; yani açık olarak oku
nur: y+Jilî
XV- SEKTE
A) Tarifi
B) Müddeti
C) Özelliği
D) Sekte Yapılan Yerler
A) Tarifi
"Sekte" sözlükte susmak, konuşmayı veya okuyuşu kesmek, iki

nağme arasını soluk almadan ayırmak anlamına gelen "sekt" masta
rından isimdir1,
Tecvîd ilminde sekte; : Nefes
almadan sesi kesmeye denir.
Sekte yapılacak yerde ses kesilir, arada nefes almadan kısa bir süre
beklenir, daha sonra okumaya devam edilir12.
1 Âsim Efendi, Kâmus Tercemesi, 1,578.

2 Âlimler sekteyi, "sekte-i yesîra, sekte-i kasîra, sekte-i hafife, sekte-i lafife, sekte-i
muhtelese, vakfe-i yesîra, vakfe-i hafife" şeklinde çeşitli ifadelerle nitelemişlerdir
(İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, 1,240-241).
250
B) Müddeti
Sektenin süresi, okuyuş hızına göre değişir; ortalama iki hareke

(bir elif) miktarı kadardır3. Vakf süresinden daha az bir süredir4. Sekte
nin müddeti; sanki müteakip harfi unutmuş gibi, kısa bir süre durak
lamak şeklinde de anlatılmıştır5.
C) Özelliği
Sekte, vasl'a mahsustur. Yani bir kelime, kendisinden sonraki ke

limeye veya bir harf, sonraki harfe bağlanacaksa sekte yapılır.
Sekte, sâkin harf üzerinde yapılır; hareke üzerinde sekte yapılmaz.
Sekte; sahih rivâyet ve nakle dayanarak sabit olur, gelişigüzel ya
pılmaz6.
D) Sekte Yapılan Yerler
Âsim Kıraatinin Hafs rivayetine göre, Kur'ân-ı Kerîm'de dört yer

de sekte yapılır7:
1. Kehf sûresinin 1 ve 2. âyetleri arasında8:
Burada sekte yapılacak yer âyet sonunda bulunduğu için, vakf ev
lâ, sekte câizdir. Ancak iki âyet birbirine vasledilmek istenirse, sekte
yapılır.
3 Muhaysin, el-Mühezzeb, 1,43.

5 İbnü'l-Cezerî, age, 1,240.
6 Ebû Amr ve Ebû Bekr b. Mücâhid, Ümmü Seleme'den gelen bir rivâyete dayanarak,
vasi halinde, her âyetin başında, beyan için, sekte yapmanın caiz olduğunu söylemiş
lerdir (İbnü'l-Cezerî, age, 1,243; Dimyatı, İthaf, 1,224).
7 Dara, et-Teysîr, s. 142.
0 Sekte yerlerinin bir bütün olarak görülebilmesi için ilgili âyetlerin tam metni şöyledir:
r #* * * * t»
lji-1 (UfJ ûl oUJLjJl ûjlîJu
SEKTE 251
Buna göre kelimesindeki tenvîn, elif'e çevrilir ve medd-i ta-

* z
bîî yapılarak elif üzerinde nefes almadan kısa bir süre durulup 1*3
kelimesine geçilir ("ıvecâ... kayyimen" şeklinde okunur.)
2. Yâsîn sûresinin52. âyetinde9: İJlA...IjJjJİ
Sekte yapılacak kelimenin sonunda (ç) secâvendi (vakf-ı lâzım)
bulunduğu için burada da vakf evlâ, sekte câizdir. Vasıl halinde ise
sekte yapılır.
Sekte yapmak için kelimesinin sonunda medd-i tabii
yaparak, nefes almadan kısa bir süre durulur ve |j£ kelimesine geçerek
devam edilir. (mimmerkadinâ...hâzâ)

z
3. Kıyâme sûresinin 27. âyetinde10:
Burada vakf yapılamayacağı / durulmayacağı için ancak sekte ya

pılarak okunur.
Bunun için Jrfj lâfzındaki nûn üzerinde durulur, nefes
almadan kısa bir süre ses kesilip sonra kelimesine geçilir, (ve kîle
men...râk)
» • s ,
4. Mutaffifm sûresinin 14. âyetinde11: jlj.. .Jj yS
Burada da vakf yapılamayacağı / durulmayacağı için sadece sekte

ile okunur.
9 ûjLijilI 0X2»j Û urJ ur* IjJlî
ın m y*j • tjb s* Lİj-j * 4-*^!

• t ,
Sekte yapmak için, Jj ^5" lâfzındaki lâm üzerinde durulur, nefes
almadan kısa bir süre ses kesilir ve jlj kelimesine devam edilir. (Kellâ
bel...râne).
Yukarıda gösterilen dört yerde sekte yapmakla, âyetlerin mânâsı
nın daha iyi anlaşılması sağlanmış olmaktadır12.
12 Bu dört yerde yapılan sektelerin sebepleri şöyle açıklanmıştır:

Birinci sekte; iki âyet arasını ayırarak, sıfat-mevsuf ilişkisi izlenimini önlemek, dolayı
sıyla mânânın doğru anlaşılmasını sağlamak için yapılmaktadır. Ayetin mânâsı şöyle-
dir: "H«7nd olsun Allah'a ki kulu (Muhammed'e), Kitab 'ı indirdi ve ona hiçbir eğrilik koyma
dı. Onu dosdoğru (bir Kitab) olarak indirdi kİ katından gelecek şiddetli azaba karşı (İnsanları)
uyarmak ve yararlı işler yapan müminlere kendileri için güzel mükafat bulunduğunu müjde
lemek için". Arada sekte yapılmazsa "dosdoğru bir eğrilik" gibi bir anlam çıkabilir.
İkinci sekte de, yine iki kelimenin arasım ayırmak, sıfat-mevsuf benzeşmesini önle
mek ve mânânın doğru anlaşılmasını sağlamak için yapılmaktadır. Âyetin mânâsı
şöyledir: "(İşte o zaman:) Eyvah, eyvah! Bizi kabrimizden kim kaldırdı? Bu, Rahmân'ın vaad
ettiğidir. Peygamberler gerçekten doğru söylemişler! derler". Arada sekte yapılmazsa "bu
kabrimizden" gibi mânâ anlaşılabilir. Yahut, birinci cümlenin inkarcılara ait bir söz;
ikinci cümlenin ise onlara cevap olarak buyurulmuş (Yüce Allah'a veya meleklere ya
hut müminlere ait) başka bir söz olduğu düşünülürse, bu takdirde iki sözün birbirine
karışmaması da önlenmiş olur.
Üçüncü sekte; ve jlj) kelimelerinin, birbirinden ayrı iki kelime olduğu belirtmek
için yapılmaktadır. Âyetin anlamı: "Tedâvi edebilecek kim? denildi". Eğer sekte yapıl
mamış olsaydı, idğâm bilâğunne yaparak (Jly) şeklinde okumak gerekecekti ki, bu
kelime de "çorbacı" anlamına gelmektedir.
Dördüncü sekte de, (Jj ve dİj) kelimelerinin iki ayn kelime olduğunu belirtmek için
yapılır. Âyetin anlamı: "Hayır! Doğrusu onların işlemekte oldukları (kötülükler) kalplerini
paslandırmıştır". Eğer sekte yapılmasaydı o zaman idğâm-ı miitekâribeyn olacağından
şeklinde okumak gerekecekti. (Bu kelimenin de "küpçü" anlamına geldiği söy
lenmektedir).
Açıklama: İfade edilen bu izah tarzları mâkul olmakla birlikte, bunları sekte yapmanın
"sebebi" olarak değerlendirmemek gerekir. Çünkü, sebep bu ise, diğer Kıratlar-da ni
çin sekte yapılmamış? sorusu akla gelebilir. Üstelik, yine Hafs tarafından bu dört ye
rin sektesiz vechi de nakledilmiştir. Kaldı ki bazı yerlerde yapılan idğâmlarda da ke
limenin bütünlüğünün bozulduğu söylenebilir veya birbirine vasletmekle mânânın
karışacağı başka yerlerin de bulunmasına rağmen buralarda niçin sekte yapılmadığı
da sorulabilir. O halde niçin bu dört yerde sekte yapılmıştır? Sekte yapmaya esas se
bep nedir? Esas sebep, nakildir; Hafs, hocasından, o da kendi hocalarından... sahâbe
SEKTE 253
Başta da ifade edildiği üzere, bu dört yerde sadece Âsim Kıraatinin

Hafs rivayetine göre sekte yapılır. Ancak yine Hafs'tan, bu dört yerin
sektesiz vechi de nakledilmiştir*13.
Başka kıraatlarda14 da sekte yapılan yerler vardır15.
ve Peygamberimize ulaşan senedle sekte yapılan yerleri bu şekilde Öğrenip nakletmiş-

lerdir. Diğer Kıraatlar ise, sektesiz vechi nakletmişlerdir.
13 Ayrıntılı bilgi için bkz: İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, I, 425-426; Dimyâtî, İthaf, II, 208, 402,
574; Muhaysin, el-Mühezzeb, I, 392; II, 168,313,327.
14 İbn Zekvân, Hafs, Hamze, Ebû Ca'fer ve İdrîs kendisinden sekte nakledilen kimseler
arasmdadır:
a) Kıraat İmamları arasında kendisinden en çok sekte rivâyet edilen kişi İmam
Hamze'dir. O, (bazı kaideler çerçevesinde hemze'den önce gelen sâkin harfte sekte
J Y -i -- -
(dkljlgibi kelimeleri hem sekte ile hem sektesiz olarak okumuştur.
b) Kıraat İmamlarından Ebû Ca'fer, bazı sûrelerin başında bulunan hurûf-İ mukattaa
arasında sekte yapmıştır: (<L> - - ^Jl) (Elif... lâm... mîm..., Kef... he... ye... ayn...
sâd.... Tâ... hâ...).
c) Ebû Amr, İbn Âmir, Yakub ve Ezrak tarîkmdan Verş, iki sûre arasını Besmele çek
meden, sekt vechiyle de okumuşlardır (Sekt bilâ Besmele). Ancak burada ikinci olarak
okunacak sûrenin, birinci sûreden sonra gelmesi şartı vardır. Eğer bitirilen bir sûreden
sonra, Mushaftaki tertibe göre daha önceki bir sûreye (veya tekrar aynı sûrenin başı
na) geçilecekse sadece Besmele ile başlamak gerekir.
15 Sekte hakkında bkz: Ebû Amr ed-Dânî, et-Teysîr, s. 62,142; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, I,
240-243, 261, 419-428; İbnü'l-Cezerî, Tayyibetü'n-Neşr, s. 38-39; Süyûtî, el-İikân, I, 88;
Birgivî, ed-Dürrü'l-Yetîm, s. 6; Dimyâtî, İthâfü Fudalâi’l-Beşer, I, 219-224; Âsim Efendi,
Kamus Tercemesi, I, 578; Mehmed Zihnî, el-Kavlü's-Sedîd, s. 39; Tehânevî, Keşşâfü
Istılâhâti’l-Fünûn, s. 633; Yesûî, Levis Ma'lûf, el-Müncid, "skt", s. 341; Eskicizâde A1İ b.
Hüseyn, Terceme-i Dürr-i Yetim, s. 18-19; Komisyon, el-Mu'cemü'l-Vasît, "skt", I, 440;
Muhammed Salim Muhaysin, el-Miihezzeb, I, 34,42-43; Muhammed es-Sâdık Kamhâvî,
Talâiu'l-Beşer, s. 42-43; İsmail Karaçam, Kur'ân-ı Kertm'in Faziletleri, s. 383-388; Ali Os
man Yüksel, İbn Cezerî ve Tayyibetü'n-Neşr, s. 301, 366-371.
ÖZET
(Sekte)
"Sekte" sözlükte susmak, konuşmayı veya okuyuşu kesmek de
mektir. Tecvîd ilminde, nefes almadan sesi kesmeye denir.
Sekte yapılacak yerde ses kesilir, arada nefes almadan kısa bir süre
(bir elif miktarı) beklenir, daha sonra okumaya devam edilir.
Âsim Kıraatinin Hafs rivayetine göre, Kur'ân-ı Kerîm'de dört yerde
sekte yapılır:
1. Kehf sûresinin 1 ve 2. âyetleri arasında: LU5 -
2. Yâsîn sûresinin 52. âyetinde: IJL* -
3. Kıyâme sûresinin 27. âyetinde: (jlj - JJj
4. Mutaffifîn sûresinin 14. âyetinde: jlj - Jj ^5

XVI- HÂ-Î SEKT
(oLJl >ü)
A) Tarifi
B) Hâ-i Sekt Bulunan Kelimeler
C) Bu Kelimelerin Okunuşu
A) Tarifi
Harfi veya harekeyi beyan için bazı kelimelerin sonuna ziyade kı
lınmış olan sâkin he'lere hâ-i sekt / sekte he'si denir1.
B) Kur'ân-ı Kerîm7de Hâ-i Sekt Bulunan Kelimeler
Kur'ân-ı Kerîm'de yedi çeşit kelimede ve toplam dokuz yerde hâ-i

sekt bulunmaktadır. Bu yedi kelime şunlardır:
1. (Bakara 2/259)
2. Sdal (En'âm 6/90)
3. (Hakka 69/19, 25)
1 Örnek: Lü , , âİJÜjlj Bkz: Yesûî, el-Müncid, s. 851; Komisyon, el-

Mu'cemü'l-Vasît, "skt", I, 440.
4. (Hâkka 69/20, 26)
5. AdU (Hakka 69/28)
6. fcjüaLi(Hâkka 69/29)
7. (Kâria 101/10).
C) Bu Kelimelerin Okunuşu
Bu yedi kelimenin vakf halinde hâ-i sekt ile okunmasında, Kıraat

İmamları arasında ittifak vardır. Vasi halinde ise nasıl okunacağında
ihtilâf edilmiştir.
Âsim Kıraatında hem vakf hem de vasi halinde bu he'ler sâkin ola
rak okunur. Kezâ Nâfi', İbn Kesîr, Ebû Amr ve Ebû Ca'fer de vakf ve
vasi halinde bu harfleri sâkin olarak okumuşlardır*
12.
Diğer Kıraat İmamlarının vasıl halindeki okuyuşları ile ilgili olarak
da dipnotta ayrıntılı bilgi verilmiştir3.
2 Hâ-i sekt hakkında bkz: Ebû Amr ed-Dânî, et-Teysîr, s. 82, 105, 214, 225; Ebû Şâme el-
Makdisî, Îbrâzü'l-Meâni, s, 194; Zerkeşî, el-Biîrhân, I, 344; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, II, 142;
Abdülfettâh Paluvî, Zübdetü'l-İrfân, s. 137; Birgivî, ed-Diirrü'l-Yetîm, s. 6; Dimyâtî,
îthâfü Fudalâi'l-Beşer, s. 61; Eskicizâde Ali b. Hüseyn, Terceme-i Dürr-i Yetim, s. 19;
Mehmed Zihnî, el-Kavlü's-Sedîd, s. 39-40; Yesûî, el-Müncid, s. 851; Komisyon, el-
Mıı’cemüTVasİt, "skt", I, 440, "hâ", II, 977; Ali Rıza Sağman, Sağman Tecvidi, s. 71; İs
mail Karaçam, Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri, s. 388-389.
3 Bunları kitaptaki sırasına göre şu şekilde özetleyebiliriz:
(1) &İÎŞ (^1 (Bakara 2/259): Hamze, Kisâî, Ya'kûb ve Halefü'l-Âşir, vasi halinde he'yi
hazfederek
^1 jLilj dljlj-ij lÎLUJo Jl jlijlî
şeklinde okurlar. Diğerleri ise he'yi sâkin olarak okuyup devam ederler:
ÎJjLi»- jlâîli
(2) ödül (En'âm 6/90): Hamze, Kisâî,- Ya'kûb ve Halefü'l-Âşir, vasi halinde he'yi haz
federek:
HÂ-İ SEKT 257
l>î gfc ^'Ü'S jî aSI jUİİJ^ Ûİ 5JJI dWjî

şeklinde okurlar, ibn Âmir İse he'yi esreli olarak okuyup
şeklinde vasleder. Diğerleri ise sâkin olarak okur:

l>Û dU \ J» iJcîl ftfiifcî âl ı$di ^jJJI dldjî
(3) (4) (Hakka 69/19, 25) ^Ll>- (Hâkka 69/20, 26) : Ya'kûb,' vasi halinde he'leri
hazfederek:
4*
*^* ydl fJl*
İ5 5f* 6;^? <jd^ ^*21» (jîl

kiJlSİ’ L|mI İş U jÂİ pJj
şeklinde okur. Diğer Kıraat İmamları ise, he'yi sâkin olarak okuyup vasleder:
]j5j*' f5^* <J_5*s*
jiî (Uj öjî (U iş Jjîli
jü-? jji Lj;Ll>- Jî Jı
ıLûl^ iş jaÎ (J-b
(5) (6) (7) ÜU (Hakka 69/28) çîlkLj (Hakka 69/29) 4&»U (Kâria 101/10) : Haınze ve
Ya'kûb, vasi halinde he'leri hazfederek:
İ^İÂi îjdat ^ÜaLi dili U
jlj U 2İIjîî lîj
şeklinde okurlar. Diğer Kıraat İmamları ise vakf halinde olduğu gibi, vasi halinde de
he'leri sâkin olarak okuyup devam ederler (bkz: Ebû Amr ed-Dânî, el-Teysîr, s. 82,105,
214, 225; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, D, 142):
*j1âÎ îj J>- ijlUÎ.i* dili iJLi L<
Âijlt jû i** 15 iJljâî lij
Not: dili 1JL* ibaresinde, vasi halinde he'yi sâkin olarak okuyanlara göre hem
idğâm hem izhâr vechi caiz olmakla birlikte (hafif bir duruşla) izhâr ile okumak evlâ
dır. (Bkz: Ebû Şâme, İbrâzü'l-Meânî, s. 194; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, 11,20-21; Paluvî,
Zübdetü'l-İrfân, s. 137).
258
ÖZET
(Hâ-i Sekt)
Harfi veya harekeyi beyan için bazı kelimelerin sonuna ziyade kı
lınmış olan sâkin he'lere hâ-i sekt / sekte he'si denir.
Kur'ân-ı Kerîm'de yedi çeşit kelimede ve toplam dokuz yerde hâ-i

sekt bulunmaktadır. Bu yedi kelime şunlardır:
■/* - L* — aşjIâS" - oJmIİ —
Âsim Kıraatında hem vakf hem de vasi halinde bu he'ler sâkin ola
rak okunur.
XVII- VAKF VE İBTİDÂ
(£İJ&^Flj ujÛjJÎ)
A) Tarifler
B) Konunun Önemi
C) Vakfın Kuralları
D) Vakfın Kısımları
E) Vakf İşaretleri
F) İbtidâ ve Kuralları
A) Tarifler
* • î"
Vakf, (oİİLJI) sözlükte durmak, durdurmak, kelimeyi kendinden
sonraki kelimeden ayırmak, kelimeyi harekeden kesmek gibi mânâlara

gelir1.
Tecvîd ilminde vakf; okumaya tekrar başlamak niyetiyle, nefes
alacak zaman kadar, sesi kesmeye denir. Ses kesildikten sonra, kısa bir
süre durulup nefes alınır ve okumaya devam edilir.
Bu şekilde kıraati kesmeye vakf dendiği gibi, durulması bildirilen
yerlere de vakf denir12.
•
Kat' ise, kıraattan tamamen ayrılmak maksadıyla, okuyuşu
kesmeye denir3.
1 Cevheri, es-Sıhâh, IV, 1440-1441; Zebîdî, Tâcü'l-Arûs, VI, 268-270; Ibn Manzûr, Lisânü7-
Arab, IX, 359-362; Cürcânî, Kitâbü't-Ta'rîfât, s. 274; Âsim Efendi, Kârnus Tercemesi, IH,
762; Tehânevî, Keşşâfü Istılâhâti'l-Fünûn, II, 1497-1498.
2 Zekeriyyâ el-Ensârî, el-Maksad, s. 4.
260
Kat', mânânın tamam olduğu âyet sonlarında yapılır34.
İbtidâ, vakf'ın zıddı olup sözlükte başlamak, ilk defa
yapmak, bir şeyin yapılmasını öne almak anlamına gelir5.
Terim olarak; ilk defa okumaya başlamaya veya vakftan sonra

kıraata devam etmek için tekrar başlamaya denir.
İbtidâ, hareke ile ve mânâya uygun yerden yapılır.
Bir ilim dalı olarak vakf ve ibtidâyı, Kur'ân okurken kurrânın tes
pit ettiği ve lâfız ve mânânın uygun olduğu yerlerde durmayı ve baş
lamayı sağlamak için gerekli bilgileri veren ilimdir, şeklinde tanımla
mak mümkündür.
B) Konunun Önemi
Vakf ve ibtidâ, Kur'ân'ın i'câzının gösterilebilmesi ve kastedilen

mânânın doğru anlaşılabilmesi için dikkat edilmesi gereken bir husus
olarak görülmüştür. Noktalama işaretlerine dikkat etmeden okunan bir
şiir veya düz yazının ne hâle geleceğini hepimiz biliriz. Sözlerin en
yücesi ve güzeli olan Kur'ân-ı Kerîm'i okurken, vakf ve ibtidâya riâyet
etmemek de böyledir. Öyleyse, Kur'ân okuyan bir kimse, bu konuya
gereken önemi vermek durumundadır.
Bir kavram olarak Kur'ân'da geçmemekle birlikte, muhatapların
dan kendisinin anlaşılmasını6, tertîl ve tecvîd ile tane tane, dura dura
okunmasını istemesi7 göz önünde bulundurulursa, bu hususa en başta
3 Kat' kelimesinin vakf yerine, vakf kelimesinin kat' yerine kullanıldığı da görülmekte
dir,
4 Âyet ortasında kıraati kesmek doğru değildir. Ashabın, âyetin bir kısmını okuyup,
diğer kısmını bırakmayı kerih gördükleri bildirilmiştir (Süyûtî, el-İtkân, I, 88).
5 Cevheri, age, 1,35; Zebîdî, age, 1,42-44; İbn Manzûr, age, 1,26-30; Âsim Efendi, age, 1,6;
Tehânevî, age, 1,107.
6 Meselâ bkz: Bakara 2/221, 242, 266, Âlü İmrân 3/118, Nisa 4/82, En'âm 6/65, 98, 126,
A'râf 7/3, Yûnus 10/24...
7 Furkan 25/32, Müzzemmil 73/4.
VAKF VE İBTÎDÂ 261
Kur'ân'ın kaynaklık ettiği söylenebilir. Nitekim Hz. Ali, İki âyette ge
çen tertîl'i "harfleri tecvîd ile okumak ve vakflan bilmek" şeklinde açık
lamıştır8.
Vakf ve ibtidâya riâyet, Peygamberimizin sünnetiyle de sâbittir.
Ümmü Seleme validemiz, "Peygamber (sav) Kur'ân okurken, kıraatim
âyet âyet keserdi (âyet sonlarında dura dura okurdu)" demiş ve Fâti-
ha'dan örnek vererek, her âyetin sonunda durduğunu ifade etmiştir9.
Konuyla ilgili eserlerin bazılarında vakf ve ibtidâ'ya dikkat etme

nin önemini vurgulamak üzere şu bilgiye de yer verilir: Adiyy b. Hâ-
tim'in bildirdiğine göre, "Allah ve Peygamberine itaat eden doğru yolu
bulmuştur ikisine isyan eden" deyip, bu kelimede duran bir kimseye
Peygamberimiz: "Sen iyi bir hatip değilsin"1011demiş ve bu kimsenin,
durulacak ve başlanacak yerlere dikkat etmemesini beğenmemiştir.
Peygamberimiz, bir sûre (veya bir grup âyet) nâzil olunca, bunları
okurken, âyet başlarım belirtmek üzere, her âyetin sonunda dururdu.
Ancak daha sonraki zamanlarda bunun öğrenildiğine kanaat getirince,
bazen mânâ irtibatım gözeterek, bir âyette durmadan diğerine geçtiği
de olurdu11.
Ashaptan Abdullah b. Ömer, Kur'ân'ı öğrendikleri gibi, vakf ya
s İbnü'l Cezerî, en-Neşr, 1,255; Süyûtî, el-îtkân, I, 258.

9 Tirmizı, Fedâilü'l-Kur'ân, 23; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, VI, 302.
10 Dânî, el-Müktefâ, s. 133; Zerkeşî, el-Burhân, 1,343; Uşmûnî, Menârü'l-Hüdâ, s. 4.
Ahmed b. Hanbel'in e/-Mw5ned'indeki bir rivayette (IV, 379) bu şekliyle de yer alan
hadis, el-Müsned'in başka bir yerinde ve Sahîh-İ Müslim'de yer alan rivayette, vakf ve
İbtidâ'ya değil de başka bir hususa dikkat çekilmektedir ki hadisin sahih şekli de böy
le olsa gerektir: Oradaki rivâyet şöyledir: Adiyy b. Hâtim'in bildirdiğine göre bir kim
se, Peygamberimizin yanında bir hutbe okudu ve "Her kim Allah'a ve Rasûlüne itaat
ederse doğru yolu bulmuştur. Ve her kim de bu ikisine âsi olursa sapıtmışfar" dedi.
Bunun üzerine Rasûlüllah: “Sen iyi bir hatip değilsin, (Öyle "ikisine" anlamına gelen
tesniye zamîri ile değil, ayn ayn), her kim Allah'a ve Rasûlüne âsi olursa de!" buyurdu.
(Müslim, Cump, 48; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, TV, 256). Peygamberimiz zaman za
man ashâbına böyle hutbe tatbikatlan yaptınrmış. Bkz: Mehmed Sofuoğlu, Sahîh-i
Müslim ve Tercemesi, İÜ, 32); aynca bkz: Abdurrahman Çetin, Hitabet ve İrşad, s. 132.
11 Zerkânî, Menâhil, 1,344.
262
pılması gereken yerleri de Öğrendiklerini bildirmiştir11

12.
Tâbiûndan Meymûn b. Mihrân da (116/734) kurrânm (ashabın)
uzun da olsa kısa da olsa konu tamamlanmadan kıraati kesmediklerini
bildirerek, şahit olduğu bazı kimselerin bu hususa dikkat etmemelerin
den yakınmıştır13.
Kıraat imamları ve âlimler de vakf ve ihtidayı bilmenin lüzumuna
işaret etmişlerdir14. Birçok âlim, icazet vermek için vakf ve ibtidâ bilgi
sini de şart koşmuştur15. İbnü'l-Cezerî de, hocalarının kendi hocaların
dan öğrenip tatbik ettikleri bir sünnet olarak durulacak yerlerde öğren
cilerini durdurduklarını ve parmaklarıyla bunları gösterdiklerini ifade
etmektedir16.
Bu bakımdan, tecvîd ile ilgili hemen her eserde bu konuyla ilgili
bir bölüm yer alır. Ayrıca bu ilme dair müstakil eserler de yazılmıştır17.
11 Hâkim, el-Müstedrek, I, 35; Dânı, el-Müktefâ, s. 134; Zerkeşî, el-Bürhân, I, 342; Üşmûrû,
Menârü'l-hüdâ, 3-4.
13 Dânî, el-Müktefâ, s. 135.
14 İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, I, 225; Süyûtî, el-îtkân, I, 83. Hz. Ali'nin tertîl'i açıklayan sözleri,
Abdullah b. Ömer'in Kur'ân'ı öğrenirken vakflan da öğrendiklerini bildirmesi,
tâbiûndan Meymûn b. Mihrân'ın, şahit olduğu bazı kimselerin bu hususa dikkat et
memelerinden yakınması, bunların tâliminin Rasûlüllah tarafından yapıldığına delil
olarak kabul edilmiş ve bu ilmin öğrenilmesi ve öğretilmesinde ashabın icmaı olduğu
sonucuna varılmıştır (Dânî, el-Müktefa, s. 134-135; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, I, 225). Bu
bilgilerden, vakfedilecek yerlere şifahî ve tatbîki olarak asr-ı saadetten günümüze ka
dar dikkat edildiği sonucuna da varılabilir.
16 İbnü'l-Cezerî, age, 1,225,
17 Bu tür eserlerde vakf ve ibtidâ ile ilgili genel bilgiler verildikten sonra sûreler sırayla
ele alınarak vakf yerleri gösterilmekte, gerekli izahlara ve farklı görüşlere yer veril
mektedir. İbnü’l-Cezerî, vakflar konusunda ilk eser yazanın tâbiûndan "Kitâbü'l-
vukûf" isimli eseriyle Şeybe b. Nisâh (130/747) olduğunu kaydetmektedir (Ğâyetü'n-
nihâye, 1,330). Ebû Bekr İbnü'l-Eribâri'nin (328/939): Îdâhti'l-Vakfi ve'l-İbtidâ, Ebû Ca'fer
en-Nehhâs'm (338/949): el-Kat' ve'l-İtinâf, Ebû Amr ed-Dânî'nin (444/1053): el-Müktefâ
fi'l-Vakfi ve'l-İbtidâ, Muhammed b. Tayfûr es-Secâvendî'nin (560/1165): Ilelü'l-Vukûf / el-
Vakfü ve'l-İbtidâ, Ahmed b. Muhammed el-Üşmûnî'nin (vf. h. 11 yy): Menâru'l-Hüdâfî
Beyâni'l-Vakfi ve'l-İbtidâ isimli kitapları, bu ilmin önemli eserleri arasında yer almakta
dır.
VAKF VE İBTİDÂ 263
C) Vakfın Kuralları
Vakfta esas olan iskândır; yani kelimenin sonunu sâkin kılarak

durmaktır.
Vakf, âyet sonlarında veya ortalarında kelimenin bütünlüğü koru
narak, resm-i Osmaniye (Mushaf yazısına) riâyet edilerek, lâfız ve mânâ
nın tamam olduğu yerlerde ve sükûn üzere yapılır. Herhangi bir keli
menin ortasında veya (liijl) gibi bitişik yazılmış iki kelime arasında
yapılmaz18. Kat' ise mânânın tamam olduğu âyet sonlarında yapılır.
Kur'ân okurken, bir kelime üzerinde vakfetmekle ilgili esaslar şun

lardır:
1. Fetha harekede: Vakf yapılacak kelimenin sonu fetha (üstün)
harekeli ise, bu hareke yerine arızî bir sükûn (cezm) verilerek durulur:
2. Kesre harekede: Kelimenin son harfi kesre (esre)li ise, iki türlü
okunabilir:
a) Sükûn üzere durulur:
b) Revm yaparak durulur: (jjjJl (son harekenin hafif sesle belirtilmesi)
3. Zamme harekede: Üç türlü vakf yapılabilir:
a) Sükûn ile:
b) Revm ile: (son harekenin hafif sesle belirtilmesi)
c) İşmâm ile: (son harekeye dudaklar öne toplanarak işaret
edilmesi).
18 Üşmûnî, Menârü'l-Hüdâ, s. 15.

Burada şu hususu da hatırlatalım: Vakfedilen harften önce med

harfi veya lîn harfi varsa, buralar medd-ı arız veya medd-i lîn olaca
ğından, ilgili bahislerde geçtiği üzere: Üstünde üç, esrede dört, ötrede
yedi vecihten birisiyle okumak caiz olur. Şayet harf-i med veya harf-i
lîn yoksa, bu kelimelerde yukanda anlatıldığı gibi fethada: iskan
X ■ fi * ■
Jjidl öl; kesrede: iskân ve revm: zammede ise: iskân, revm
ve işmâm şekillerinden birisiyle vakf yapılır: jSjMI 19.
Ancak kelimenin aslı cezimli olduğu halde, vasi kuralı gereği ve
rilmiş bulunan ârızî harekede (aşağıdaki örneklerin ilk kelimelerinin so
nunda) durulursa revm ve işmâm yapılmaz20:
îİSUJI Ij>İ! - Jj-ijJl 3

Aynca ( kelimelerinde de revm yapılmaz21.
4. Sükûn'da: Vakf yapılacak kelimenin sonu sâkin ise, olduğu

şekliyle okunur: y&i - ~ 1
Kaide olarak, iki sâkin yan yana gelmez. Ancak vakf yapılması ha-
linde iki sâkirdn yan yana gelmesi caizdir: JŞ
5. Tenvîn'de: Durulacak kelimenin sonu tenvînli ise:
a) Kesreli ve zammeli tenvînler düşer ve son harf sâkin (cezmli) ola

rak okunur:
19 Eskidzâde, Terceme-i Dürri Yetîm, s, 17.

20 İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, U, 122-123.
21 İbnü'l-Cezerî, age, H, 123.
b) Tenvîn fethalı ise, elife çevrilir ve medd-i tabîî yapılarak vakfe

dilir: ÜIJî — tljî , pU -> \İ\a
Şayet fethalı tenvîn, tâ-i te'nîs (o) üzerinde ise, vakf halinde bura
daki tenvîn de düşer ve bu harf he (Â_) olarak okunur:
6. Durulacak kelimenin sonu şeddeli ise, yine sükûn üzere vakfe

dilir, hareke okunmaz. Ancak harfin şeddeli olduğunu belirtmek için o
harfi sükûnTu olarak biraz tutmak gerekir:
I (eş-şuhh) jÂİJj - (müstekarr) - (hafiyy)

«
Şeddeli mîm M1’ <.
n ve nûn'da tutuş, biraz daha fazladır: pN (fil-
yemmm) - (lehünnn) - (cânnn). Bu tutmaların sonunda da
hareke belirtilmez.
7, "Vâv" ve "yâ" harflerinde: Durulacak kelimenin sonunda vâv
bulunur, makabli de Ötreli olursa yahut yâ bulunur ve mâkabli esreli
olursa, bunlar bu durumda harf-i med olacakları için, medd-İ tabîî ya
pılarak vakfedilir: Ja > ji ’ill , Â l* —► U
Kelimenin sonunda elif varsa, yine medd-i tabîî yapılarak durulur:
Eğer, kelimenin sonunda bulunan vâv veya yâ, harf-i med olmu
yorlarsa, normal bir harf gibi sâkin olarak okunurlar:
8. Müfred müzekker ğaib zamiri olan hû (a) üzerinde de, sükûn
üzere vakfedilir: 4jj -+ iŞj , —► Lİ , İİP —> ili
fiJUb kelimesi de aynıdır, eJLÂ diye durulur.
Bu tür zamirler üzerinde durulunca, revm ve işmâmın yapılıp ya

pılmaması hususu ihtilâflıdır22.
9. Tâ-i merbûta denilen tâ-i te'nîs (müennes t dişilik tâ'sı), yani yu
varlak (<) üzerinde durulunca he (L) olarak okunur:
Tâ-i te'nîs (S) üzerinde revm ve işmâm yapılmaz2324

28
*27
:25
10. Mushaf'ta bulunan bazı kelimelerdeki müennes / dişilik tâ'ları

bazı âyetlerde yuvarlak (3) bazılarında açık (O) olarak yazılmıştır:
Bu gibi yerlerde28 normal vakf kuralları uygulanır, yuvarlak te ola-
22 Tercih edilen görüşe göre zamirin makabli meksur veya mazmum olursa (jü ~ 4^11)
veya zamirin makablinde sakin "vâv" yahut "yâ" bulunursa ( -
»jJ>-) revm ve işmâm yapılmaz. Bunların dışındaki hallerde ise caizdir: ( - İİâ -
İJ - 1L. - kjûij İLİLI) (Bkz: İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, n, 124; Mağnîsî, Terceme-i Cezerî, s.
17).
23 İbnü'l-Cezerî, age, II, 122.
24 Bakara 2/218, A'râf 7/56 vb,
25 Bakara 2/231, Âlü İmrân 3/103 vb.
“ Vâkıa 56/89.
27 Enfâl 8/38, Fâtır 35/43 vb.
28 Bkz: İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, II, 129 vd.
I____
VAKFVEİBTİDÂ 267
rak yazılmışsa ( 4_), açık te olarak yazılmışsa (O ) olarak okunur29. Açık
te (O) ile yazılmış yerlerde revm ve işmâm yapılabilir30.
11. Diğer yerlerden ayn bir özelliğe sahip olan aşağıdaki kelime
lerin, vakf ve vasl'lanyla ilgili kaideler de şöyledir:
a) Birinci tekil şahıs zamiri olan ül : Kur'ân-ı Kerîm'in birçok ye
rinde geçen bu kelime (meselâ Kâfirûn 109/4: bütün
kıraatlara göre, vakf halinde elif üzere medd-i tabu yapılarak okunur;
yani çekilerek (enâ) durulur. Vasi halinde ise, çekilmeden (ene) okunur.
b) LSJ (Kehf 18/36): Vakf halinde -ittifakla- çekilerek (lâkinnâ)
okunur. Vasi halinde ise, Hafs rivâyeti dahil, bazı kıraatlarda çekilme
den (lâkinne); bazılarında ise, yine çekilerek okunur31.
c) ujllaJl (Ahzâb 33/10): Âsim Kıraatinin Hafs rivayetinde: Vakf
halinde çekilerek (ez-zanûnâ), vasi halinde çekilmeden (ez-zanûne)

okunur. Bazı kıraatlarda da durum böyledir. Bazıları ise, her iki halde
çekerek, bazıları da her iki halde de çekmeden okumuşlardır32.
d) M (Ahzâb 33/66): Hükmü, bir önceki kelime gibidir33. Hafs
rivayetinde vakf halinde çekilerek (er-rasûlâ), vasi halinde çekilmeden

(er-rasûle) okunur.
29 Bazı kıraatlarda açık tâ (o) olarak yazılan yerlerde de (k.) olarak vakfedilir. Bkz: Ebû
Amr ed-Dânî, et-Teysîr, s. 60.
30 İbnü'l-Cezerî, age, H, 126.
31 Bkz: Paluvî, Zübdetü'l-İrfân, s. 84-85.
32 Paluvî, age, s. 111.
268
S <
e) 5UXJI (Ahzâb, 33/67): Yukarıdaki iki kelimeyle aynı hükümde-

✓
dİr34*. Hafs rivâyetinde vakf halinde çekilerek (es-sebîlâ), vasi halinde
çekilmeden (es-sebıle) okunur.
f) Su'%1 (İnşân 76/4): Kıraatlara göre muhtelif şekilde
okunmuştur. Âsim Kıraatinin Hafs rivâyetinde: Vakf halinde hem

çekerek (selâsilâ), hem de lâm üzere sükûn ile durup çekmeden
(selâsil), iki şekilde okunabilir. Vasi halinde ise çekilmeden (selâsile)
okunur33 ;
g) (İnşân 76/15): Hafs rivâyetinde, vakf halinde çekerek
(kavârîrâ), vasi halinde çekmeden (kavârîra) okunur36.
D) Vakfın Kısımları
Vakıf, ya nefesin yetmemesi ve Öksürük aksırık gibi zorunlu bir

nedenle ya da lâfız ve mânânın tamam olduğu yerlerde yapılır.
Bunlardan birincisine (el-vakfü'1-ıztırârî / jJl), İkinci
sine de (el-vakfü'l-ihtiyârî / jJl) denir37.

35 Dânî, et-Teysîr, s. 217; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, II, 394; Paluvî, Zübdetü'l-İrfân, s. 139-140.
36 Diğer vedhler için bkz: Paluvî, age, s. 140; Bu yedi kelime hakkında geniş bilgi için
bkz: Fatih Çollak, Asım Kıraati, s. 76-80; Mehmet Emin Maşalı, Kur'ân'ın Metin Yapısı, s.
170-173. Aynı sûrenin 16. âyetinde yer alan (jjjljİ) kelimesinde, Hafs rivayetine göre,
normal vakf ve vasi kuralları uygulanır (Paluvî' age, s. 140).
•37 İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, I, 225. Bu ikisinin dışında öğrenciyi bilgilendirmek ve imtihan
etmek için yapılan vakfa (el-vakfü'l-ihtibârî / jjjJl), bir kelimede muhtelif
kıraat vecihlerini cem etmek üzere yapılan vakfa da (el-vakfü'l-intizârî / utîjll
denmiştir (Aliyyü'l-Kârî, el-Miııahul-Fikriyye, s. 63). Bazı yerlere mahsus
olmak üzere yapılan vakıflardan Cebrail'in vahy esnasında yapmış olduğu rivâyet
edilen vakflara vakf-ı Cibrîl; Hz. Peygamberin durduğu nakledilen vakflara vakf-ı
nebî; yine onun dua ve niyaz maksadıyla yapmış olduğu vakflara vakf-ı ğufrân; L* 1*1
U (Bakara 2/286), Udu» & (Fussılet
41/46) örneklerinde olduğu gibi birbirinin muâdili ve tamamlamayıcısı olan, birbirinin
anlamını tamamlayan yerlerde (verilen örneklerin sonunda durularak) yapılan
Gerek ıztırârî (ihtiyaç, mecburiyet sebebiyle) gerekse ihtiyari (iste

ğe, tercihe bağlı) olarak yapılan vakflar, âlimler tarafından çeşitli terim
ve değerlendirmelerle gruplandırılmıştır. Çoğunluğun benimsediği
"tâm-kâfı-hasen-kabih" terimleri yanında "tâm muhtâr, kâfi caiz,
hasen, kabîh metrûk, tâm ve benzeri, nâkıs ve benzeri, hasen ve benze
ri, tâm ve etemm, kâfi ve ekfâ, hasen ve ahsen, sâlih ve aslah, kabîh ve
akbah, tamâm, ceyyid, mefhûm" gibi çeşitli terimler de kullanılmıştır.
Âlimlerin çoğunluğuna göre vakflar, (lâfız ve mânâ durumu göz
önünde bulundurularak) yapıldıkları yerlere göre başlıca dört kısımda
incelenmiştir:
1. Vakf-ı tâm (^ bJl ujİÎjJI): Mâbâdi (kendisinden sonrası) ile, lâ
fız ve mânâ yönünden ilgisi olmayan yerde; başka bir ifadeyle, sözün
her bakımdan tamam olduğu yerde yapılan vakfa denir.
Meselâ Bakara 2/5. âyetinde da yapılan
vakf böyledir. Çünkü burada hem lâfız hem de mânâ yönünden kelâm
tamam olmuştur38.
Bazen âyet ortalarında da bulunduğu gibi39 çoğunlukla âyet sonla
rında, kıssaların nihâyetinde ve bütün sûrelerin bitiminde yapılan
vakflar, tam vakftır.
2. Vakf-ı kâfî ((JlSJl fcJîjJl) : Kelâm, lâfız ve mânâ yönünden
tamam olmakla birlikte, mâbâdi ile anlam ilgisi devam eden yerde ya
pılan vakfa denir.
vakflara vakf-ı izdivaç; (•. Sjjbb ) (Fetih 48/9) örneğinde olduğu gibi, âyette
ifade edilen mânânın doğru anlaşılmasını sağlamak için (burada birinci zamirin Pey
gamberimize, ikinci zamirin Yüce Allah'a ait olduğunu göstermek için) yapılan vakfa
vakf-ı beyân denmiştir.
38 İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, 1,226.. * * „ ,
39 Meselâ Furkân 25/29 al JUü jSÜJI JÜJ) lâfzının sonunda durmak (Dânî,
el-Müktefâ, s. 141).
Meselâ Bakara 2/4. âyetinde (ûjÂiu l£«j)'da yapılan
vakf böyledir40. Bu âyette lâfız tamamdır. Ancak, mânâsı itibariyle,

kendisinden sonraki âyetle ilgisi devam etmektedir.
Yukarıdaki örnekte de görüldüğü üzere vakf-ı kâfî, âyet sonlarında

olduğu gibi âyet aralarında da41 bulunabilir.
■ Jo
3. Vakf-ı has en L-âîjJİ) : Kelâm tamam olmakla beraber,
mâbâdi ile lâfız yönünden ilgisi bulunan yerde yapılan vakfa denir.
Meselâ Fâtiha'da (4Ü JLiiJl) deyip durmak, böyledir42. Durulan yer
aslında bir mânâ ifade ediyorsa da, mâbâdi ile lâfız yönünden ilgisi
devam etmektedir. Vakf-ı hasen de (tâm ve kâfî vakflarda olduğu gibi)
âyet ortalarında da sonlarında da olabilir43.
4. Vakf-ı kabîh oiîjJI): Kelâm, lâfız ve mânâ yönünden
tamam olmadan ve mâbâdi ile sıkı ilişkisi bulunan yerde yapılan vakfa
denir. Bu gibi yerlerde, kastedilen mânâ anlaşılmaz.
Meselâ Fâtiha'da (Jli^Jl) deyip, durmak böyledir44. Bu şekilde
durmakla, anlaşılır bir mânâ ortaya çıkmamaktadır.
Aynı şekilde, bir hususu anlatsa bile, kastedilmeyen bir mânâ or
taya çıkıyorsa, bu da kabîh / çirkin vakftır. Meselâ Nisâ 4/43. âyetinde
40 İbnü'l-Cezerî, age, 1,228.,

41 Meselâ Mâide 5/5 (cÂdJl & jç.1 fjdl) cümlesinin sonunda durmak (Dâni, age, s.
143.
42 İbnü'l-Cezerî, age, I, 228.,
43 Meselâ Fâtiha'da UjJ jli İUJl âyetinin sonunda durmak (Dânî, el-Müktefö, s.
145).
44 İbnü'l-cezerî, en-Neşr, 1,229.
X ■ **
yer alan ( 3jLjalI IjjjJİj M) lâfzında durmak böyledir45.
Muzaf-muzafünileyh, sıla-mevsul, sıfat-mevsuf arasında, aynca;

failsiz fiil, mef'ulsüz fail, haber'siz mübtedâ, isim'siz inne ve kâne ile
kardeşleri, cevapsız kasem, cezasız şart, ma'tufsuz ma'tufunaleyh, vb.
üzerinde vakf yapmak uygun görülmemiştir46. Zarûret sebebiyle böyle
yerlerde vakf yapılırsa, geriden ve mânâya uygun bir yerden almak
gerekir47.
E) Vakf İşâretleri (Secâvendler)
Yukarıda sözünü ettiğimiz vakflan tespit etmek, Kur'ân okuyan

her okuyucu için mümkün olmayabilir. Çünkü bunlar, Arapça bilmeyi
ve belli bir ilmi birikimi de gerektirir. Aynı şekilde her okuyucu, vakf
ve ibtidâ ile ilgili bir esere bakmaya da her zaman fırsat bulamaz. Bu
bakımdan, Kur'ân tilâvetinde vakfedilecek yerlerle ilgili bir takım işa
retlerin konulmasına ihtiyaç duyulmuş bu hususta da Muhammed b.
Tayfûr es-Secâvendî (560/1165)'nin Ilelü'l-vukûf (cjyjJl Jİp) isimli kita-
45 Bu şekilde durunca, mânâ: "Namaza yaklaşmayın" demek olur. Aslmda, âyetin de
vamında "Sarhoşken" ifâdesi vardır.
46 îbnü'I-Eribârî, Îdâhü'l-Vakfi ve'l-İbtidâ, s. 116-149; Dânî, el-Müktefö, s., 150; Dânî, et-
Tnhdîd, s. 177-179; Secâvendî, Ilelü'l-Vukûf, I, 132-148: Sehâvî, Cemâlü'l-Kurrâ, II, 554-
562; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, I, 230-231; Üşmûnî, Menârü'l-Hüdâ, s. 17.
47 Bir uyan: Yeri gelmişken şahit olunan genel bir hataya da burada işaret edelim: Bilin
diği gibi, Cuma hutbelerinin sonunda Nahl sûresinin 90. âyeti Jidl» 5AÜ Ul dİ
öjjS'dl (^*5^0 jSİAllj jLiiudl cJİîlj okunur.
Bu âyeti okurken lâfzında durmak hatalı bir vakftır. Nefesin yetmemesi
sebebiyle buralarda bir yerde vakf yapmak gerekirse, yjjill ıŞ j ^lâlj diye durmalı ve
geriden tekrar jjjyill & Ö&lj diye alınıp devam etmelidir. Çünkü lâfzında
durunca, buraya kadar okunan yerden: "Allah (şunları şunları) emreder ve nehyeder"
gibi ters bir mânâ çıkmaktadır. Yahut da jp ufZj diye vakfedip, sonra tekrar
fUİAull tüye geriden alarak devam etmelidir. Bir başka şekil olarak
(yjiJl lâfzında durup nefes aldıktan sonra, geriden almadan lâfzıyla okumaya
devam etmek de mümkündür, tüye durduktan sonra ^jill ı$â
şeklinde başlayıp devam etmek k'abîh ibtidâdır.
272
bında48 j- - M) harfleriyle tespit ettiği sistem kabul
görmüş49, zamanla bu rumuzlara başka bazı harfler de ilave edilerek

pek çok İslâm ülkesinde okunan Mushaflarda uygulanmış, bu işaretle
rin hepsine birden de "secâvend" denilmiştir. Bunları, Türkçedeki nok
talama işaretleri gibi kastedilen mânânın doğru anlaşılması için ko
nulmuş işaretler olarak değerlendirmek mümkündür.
Şimdi bu işaretleri, hükümlerine göre sıralıyoruz:
(^) : Vakf-ı lâzım: Mutlaka durmak gerektiğine, geçilirse mânânın

bozulabileceğine işarettir50. Kur'ân7 da 84 yerde bulunmaktadır.
(1») : Vakf-ı mutlak: Sözün tamam olduğu yerlerde bulunur.
Hükmü: Vakf evlâ, vasi câizdir: Yani durmak tercih edilir; ama geçmek
de mümkündür.
(Vakf-ı mutlak sözünden, mutlaka durulacak mânâsı çıkarılmama

lıdır. Bu, yapılan vakfın lâzım, câiz, murahhas olduğuna dair bir kayıt
bulunmadığı anlamına gelmektedir51).
(^) : Vakf-ı câiz: Bu işaretin bulunduğu yerde hem vakf hem de
vasi yapmayı cezbeden sebepler bulunduğu için, vakf da vasi da caiz

dir52. Vakf evlâ vasi câizdir. Yani durmak tercih edilir, fakat geçmek de
câizdir.
(c-Â5): Alâmet-i vakf'dır. Dur, demektir. Vakf evlâ vasi câizdir.
(j) Vakf-ı mücevvez (Vakf-ı mücevvez li vechin): Bir yönden
48 Secâvendî, Ilelü'l-Vukûf (el-Vakfü ve’l-İbtidâ), 1,169.

« Rudi Paret, "Secâvendî", M, X, 301.
50 Süyûtî, el-İtkân, I, 84.
51 Karaçam; Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri, s. 371.
51 Süyûtî, age, I, 85; Karaçam, age, s. 371.
vasletmeyi başka bir mânâ yönünden vakfetmeyi gerektiren yerlere

konulmuştur53. Vasi evlâ, vakf câizdir. Yani durulabilir, ama geçmek
tercih edilir. Durulunca geriden alınmaz.
((j^) : Vakf-ı murahhas (Vakf-ı murahhas zarûreten): Âyetin uzun
olması veya başka bir sebeple zorunlu olarak (zarûret sebebiyle) duru-
labilecek yerlere konulmuştur54. Vasi evlâ, vakf câizdir; durulursa geri
den alınmaz.
(3) : Alâmet-i vasi'dır55. Vasi evlâ vakf câizdir. Durulursa geriden
alınmaz.
: Vasi işaretidir56. Vasi evlâ vakf câizdir. Durulursa geriden
alınmaz.
(M) : Vakf-ı lâ: Durma demektir. Mâbâdi ile ilgisi olan yerlerde
bulunur.
İbnü'l-Cezerî'ye göre bu işaret, "vakıf yapılamaz" anlamına gel
mez. Bunun mânâsı, vakıf yapmak uygun olmakla birlikte, mâbâdi ile
ibtidâ güzel değildir, demektir57. (Demek ki bu, sonrasından başlangıç
yapmak üzere bu işarette durulmaz anlamına gelmektedir58).
Bu işaretin bulunduğu yerlerde vakıf yapılırsa geriden alınarak
devam edilir.
Şâyet bu işaret, âyet sonlarında bulunuyorsa bu, önceki âyetin mâ-
53 M. Ali San, Kur'ân-t Kerîm’i Güzel Okuma Tekniği ve Kuralları, s. 103.

54 San, age, s. 103.
55 Buna (JJ dî) alâmeti de denir. Vakf yapıp yapmamak hususunda ihtilâf olduğuna
işarettir (Karaçam, age, s. 372),
56 Bu işaretin (J-*j) kelimesinden ve (J), (Jjl) kelimesinden (<5) harfinin
alınmasıyla oluşturulduğu kaydedilmektedir (Karaçam, age, s. 373).
58 Hüsrû Şeyh Osman, Hakku't-Tilâve, s. 101.
nâşının devam ettiğini; bir başka ifadeyle, aralarında bu secâvendin

bulunduğu iki âyet arasında ilginin devam ettiğini gösterir. Bu gibi
yerlerde durmak da geçmek de câizdir; durulunca geriden alınmaz.
Fâtiha sûresinin (, •) lâfzının sonunda (*i/)
işareti vardır. Hanefî mezhebine göre burası âyet sonu kabul edildiği
için, (M) olmasına rağmen burada vakıf yapılırsa, geriden alınmaz,
•) diyerek devam edilir.
( A A ) (İki grup üç nokta): Vakf-ı muânaka / vakf-ı murâkabe59:

Bir veya birkaç kelime arayla peş peşe gelen bu üçer adetlik iki grup
noktadan sadece birisinde durulur, ikisinde birden durulmaz.
: Rükû alâmetidir. Bir konunun veya kıssanın bitip, yeni bir

konu veya kıssanın başladığım gösterir ki bu, hatimle namaz kılanların
veya namazda kıraati uzun tutanların burada rükûya varmalarının
uygun olacağı mânâsım taşır. Ayrıca, okunacak aşırların da, bir
ayn'dan peşinden gelen diğer bir ayn'a kadar olması -yine konunun
bütünlüğü düşünüldüğünden- uygun görülmüştür.
Bazı Mushaflarda, bunlara ilave olarak başka işaretler görmek de

mümkündür. Genellikle, bunların ifade ettiği mânâ, o Mushafın so
nunda yazılmaktadır.
F) İbtidâ ve Kuralları
İlk defa okumaya başlamaya veya vakftan sonra kıraata devam

etmek için tekrar başlamaya ibtidâ denir60.
59 "Muânaka", birbirinin boynuna muhabbetle sarılmak mânâsına gelir. "Murâkabe" ise

gözetmek, korumak demektir (Asım Efendi, Kamus Tercemesi, İÜ, 968; I, 273). İki işaret,
birbiriyle bağlantılı ve ilgili olmalarından dolayı bu isimle anılmıştır.
fi0 Bir şeye yeniden başlamak anlamına gelen isti'naf ve i'tinâf kelimeleri de ibtidâ İle
aynı mânâda kullanılmıştır.
Ibtidâ hareke ile ve mânâya uygun bir yerden yapılır.

İbtidâ da, vakf gibi, dört kısımda incelenir: Tam ibtidâ, kâfî ibtidâ,
hasen ibtidâ ve kabîh ibtidâ61.
İbtidâda dikkat edilecek, en önemli nokta, okumaya başlanacak ye
rin mânâsının, müteakip yer ile bütünlük sağlaması olmalıdır.
Buna göre:
a) Vakf-ı tâm ve vakf-ı kâfî olan yerlerde durduktan sonra, peşin

den gelen kelimeden başlanır62.
b) Vakf-ı hasen, âyet sonunda ise, tâkip eden âyetin başından oku
narak devam edilir. Eğer vakf-ı hasen, âyet ortasında yapılmış ise, mâ
nânın bütünlüğünü sağlamak şartıyla, o kelimeden veya daha geriden
alınarak başlanır63.
c) Vakf-ı kabîhlerde ise, yine mânâ bütünlüğü göz önüne alınarak,

o kelimeden veya daha geriden alınarak başlanır. Bunlar, genel kaide
lerdir; bazı yerlerde istisnalar olabilmektedir.
İbtidâya misâller:
Fatiha 1/4 (jjjJl Çji âyetinde durmak tam vakftır. Bundan
sonra gelen J&u âyetinden başlamak da tam ibtidâdır64.
Bakara 2/4 âyetinin sonunda ûdiye durmak kâfî vakf, lillJjl
den başlamak da kâfî ibtidâdır65.
Bakara 2/2 âyetin sonunda JjJLİ diye durmak hasen vakf,
61 İbnül'l-Cezerî, en-Neşr, 1,230.

« Süyûtî, el-İtkân, I, 260-261.
63 Süyûtî, age, 1,261.
65 İbnü'l-Cezerî, age, I, 228.
l-JJJIj dJÜI den başlamak da hasen ihtidadır66.
** d
Fâtiha'da JlX>Jl deyip, durmak kabîh vakf, 4Ü diye başlamak da
kabîh ihtidadır67. Bu bakımdan burada âyet başından almak gerekir.
Bazen bir kelimede vakıf yapmak "hasen" olduğu halde, aynı ke
limeden başlamak kabîh olur. Meselâ Mümtehıne 60/1. âyetinde bulu
nan 'de durmak hasen vakftır. Ancak
l)İ diye geriden alarak başlamak mânâyı bozacağı için
kabîh ihtidadır68.
Bunun aksine bir kelimede vakf yapmak "kabih" olduğu halde ay
nı kelime ile başlamak kâfi (veya tam) ibtidâ olur. Yâsîn 36/52. âyetinde
I JLfc h* Eiij ir* liLj Ij IjJl» lâfzında durup, IJÂ diye devam
etmek böyledir69.
Âl-i Imrân 3/181. âyetinde IjJU ^JÜI Jj* İMİ deyip

* ■* X Z Ji 0
geriden almadan j*Âİ İMİ <31 diye devam etmek; aynı
şekilde Mâide 5/73'de IjJU ^JLÎI diye durup geriden almadan
Aİİj lİJu İMİ (31 diye devam etmek, sözü, kast edilenin zıttı bir mânâya
çevireceği için70, akbah (daha kötü) ibtidâdır71.

63 Âyetin anlamı: "Rabbiniz Allah'a inandığınızdan dolayı, Peygamber'i de sizi de yurdunuz
dan çıkarıyorlar" şeklindedir. "Ve iyyâküm" diye başlayınca "Rabbiniz Allah'a îman
etmekten sakının" gibi ters bir mânâ çıkmaktadır. (Bkz: İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, I, 230).
70 Birinci örnekteki âyetin anlamı: "Allah fakirdir, biz zenginiz" diyenlerin sözünü and olsun
ki Allah işitmiştir” şeklindedir. Önceki kelimeler bırakılarak yapılacak yanlış ibtidâ ile:
"Şüphesiz Allah fakirdir, biz zenginiz" sözü söylenmiş olur. İkinci örnekteki âyetin
Bir kelimeyi bölerek başlamak da kabîh ihtidadır. Meselâ Mülk

67/9. âyetinin jjJû IjJl* lâfzında durduktan sonra jjJJ LJ£
şeklinde başmak kabıh ibtidâdır.

-Özetlemek gerekirse fasılalara (yani âyet sonlarına) ve durak işa
retlerine (yani secâvendlere) dikkat ederek okuyan bir kimse, genellikle
doğru vakf ve ibtidâ yapmış olur.
Vakf ve ibtidâya dikkat etmek ideal olmakla birlikte, bu konuda
yapılabilecek hatalar da hoşgörü ile karşılanmıştır. İbnü'l-Cezerî'nin de
ifade ettiği üzere (Mâide 73. âyetinde yer alan ve "hiçbir ilâh yok" anlamına
1
gelen "4LİI Uj" lâfzında durmak gibi, bâtıl bir mânâ elde etmeye yönelik
kasıtlı bir vakıf yapmadıkça) fıkhî anlamda vâcip veya haram olan bir
vakf yoktur71
72.
Çoğunluğun görüşüne göre kasıt olmadıkça vakf veya ibtidâ hata
ları sebebiyle namaz fasit olmaz73. Bu bakımdan hatalı vakf ve ibtidâ ile
günah işlenmiş olmaz; çünkü Kur'ân okuyan hiçbir müslüman "ters
mânâ çıksın", "mânâ bozulsun" diye74 böyle bir şey yapmaz75.
anlamı: "Allah, iiçün üçüncüsüdür diyenler kâfir olmuştur" demektir. Önceki kelimeler
bırakılarak yapılacak yanlış ibtidâ ile: "Şüphesiz Allah, üçün üçüncüsüdür" şeklinde
ters bir mânâ çıkar. Bu durumda sözü söyleyen ile söylenen söz birbirinden ayrıldığı
■ için anlam bozukluğu oluşur. Bilhassa inkarcıların sözlerinin nakledildiği bu tür Jli,
Ijll» gibi kelimelerle başlayan âyetlerde vakf ve ibtidâya dikkat etmek gerekir. Ancak
bazen bu tür âyetler oldukça uzundur, hattâ (Mü'minûn 23/33’38. âyetlerinde olduğu
gibi) birden fazla âyet peş peşe gelebilir. Böyle yerlerde zorunlu olarak uygun bir yer
de durup uygun bir yerden başlanır. (Bkz: Karaçam, age, s, 380 vd).
71 Dânî, el-Müktefâ, s. 149; Üşmûnî, Menârü'l-Hüdâ, s. 13.
72 İbnü'l-Cezerî, Mukaddime, s. 154,15. bab; Zekeriyyâ el-Ensârî, el-Maksad, s. 4
73 Aliyyü'l-Kârî, el-Minahu'l-Fikriyye, s. 62; Mar'aşî, Cühdü'l-Mukıl, s. 271-272
74 İbnü'l-Cezerî Mukaddime'sinde şöyle demektedir: "Kur'ân'da ne vâcip ne de haram
bir vakf vardır. (Yani okuyanın terk ettiği veya yaptığı zaman günaha gireceği bir vakf
yoktur). Şu kadar var ki, ancak haram olmasını gerektiren bir sebep bulunursa (o za
man haram olur)" (Mukaddime, s. 154, mecmua içinde).
Bu sebep de Nüveyrî tarafından şöyle açıklanmıştır: "Haram olmasını gerektiren
sebebin ortaya çıktığı yer, meselâ Mâide 5/73: ij-lj Ül 'S/l dİ Uj (Anlamı: Bîr tek Al-
ÖZET
(Vakf ve İbtidâ)
Vakf, durmak; ibtidâ ise başlamak demektir.
Tecvîd ilminde vakf; okumaya tekrar başlamak niyetiyle, nefes ala
cak zaman kadar, sesi kesmeye denir. Ses kesildikten sonra, kısa bir süre
durulup nefes alınır ve okumaya devam edilir.
Vakf, kelimenin sonunda yapılır. Vakfta esas olan iskândır; yani
kelimenin sonunu sâkin kılarak durmaktır: . Bununla
birlikte, bazı kelimelerin kendine has vakf kuralları vardır.
Vakflar, yapıldıkları yerlere göre başlıca dört kısımda incelenir:
Vakf-ı tâm, vakf-ı kâfi, vakf-ı hasen, vakf-ı kabîh.
lah'tan başka hiçbir tanrı yoktur) âyetinde, bir kimse dİ Uj (Tanrı yok) diye vakf
yapsa ve buna inansa, inana sebebiyle burada vakf haramdır". Bir müslümanın böyle
inanmayacağı da meydandadır (Karaçam, age, s. 355-356).
Aliyyü'l-Kârî de bu konuda şöyle demektedir: Uygun olmayan bir vakf ve ibtidâ,
namazın bozulmasını gerektirmez. Çünkü âlimlerimizin çoğunluğuna göre nefesin
kesilmesi, unutkanlık, mânâyı bilmemek gibi yaygın olarak halkın sakınması güç olan
sebeplerden dolayı, halk için hüküm böyledir. Bazı âlimlerimiz ise, (yukarıdaki örnek
te olduğu gibi) anlamın kötü bir şekilde bozulması halinde, bu şekildeki vakf ve
ihtidaların namazı bozacağını söylemişlerdir" (Aliyyü'l-Kârî, el-Minahu'l-Fikriyye, s.
62-63; Karaçam, age, s. 356).
Ömer Nasuhi Bilmen de, yanlış yerde yapılan vakf ve ibtidâ ile namazın bozulmaya
cağını kaydetmiştir (Bkz: Bilmen, Büyük İslâm İlmihali, s. 219).
75 Vakf ve ibtidâ konusunda bkz: Ebû Bekr İbnü'l-Enbârî, Îdâhü'l-Vakfi ve'l-İbtidâ (fi
Kitâbillâh), s. 116-149; Ebû Amr Dânî, el-Müktefâ fi'l-Vakfi ve'l-İbtidâ, s, 130-641; İbnü'l-
Bâziş, el-Iknâ'fi'l-Kırââti's-Seb', I, 504-533; Muhammed b. Tayfur es-Secâvendî (560/1165),
İlelü'l Vukûf (el-Vakfü ve'l-İbtidâü'l-Kebîr), I, 116-132, 169; Sehâvî, Cemâlü'l-Kurrâ' ve
Kemâlü'l-İkrS', E, 548-606; Zerkeşî, el-Bürhânfi Ulûnıi'l-Kur'ân, I, 342-375; İbnü'l-Cezerî,
Mukaddime, (mecmua içinde), s. 154; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr fi'l-Kıraati’l-Aşr, I, 224-240,
428-491; 11,120-161; Üşmûnî, Menâru'l-HüdâfiBeyâni’l-Vakfi ve'l-İbtidâ', s. 4-27; Ebû Yahyâ
Zekeriyyâ el-Ensâri (926/1520), el-Mdksad li Telhisi mâ fi'l-Mürşid fi'l-Vakfi ve'l-İbtidâ',
(Menârüİ-Hüdâ hamişinde), s. 4-27; Süyûtı, el-İtkân fi Ulûmi’l-Kur'ân, I, 83-90; Aliyyü’l-
Kârî, el-Minehu'l-Fikriyye (bİ) Şerhi’l-Mukaddimeti'l-Cezeriyye, s. 62-63; Mar'aşî, Cühdü'l-
Mukıl, s. 247-287; Hamza Hüdâyî, Tecvîd-i Edâiyye, s. 53; İsmail Karaçam, Kur'ân-ı Ke
rîm'in Faziletleri ve Okunma Kaideleri, s. 351-383; Nihat Temel, Kur'ân Kıraatında Vakf ve
İbtidâ, s. 41 vd.
Tecvîd ilminde ibtidâ; ilk defa okumaya başlamaya veya vakftan

sonra kıraata devam etmek için tekrar başlamaya denir.
İbtidâ, hareke ile ve mânâya uygun yerden yapılır.
İbtidâ da, vakf gibi, dört kısımda incelenir: Tam ibtidâ, kâfi ibtidâ,
hasen ibtidâ ve kabîh ibtidâ.
Vakf ve ibtidâ; Kur'ân kıraatmda, (Türkçedeki noktalama işaretleri gi
bi) mânânın doğru anlaşılabilmesi için dikkat edilmesi gereken bir hu
sustur.
Âyet sonlarına ve vakf işaretlerine (secâvendlere) dikkat ederek
okuyan bir kimse, genellikle vakf ve ibtidâ kurallarına uymuş olur.
XVIII- VASL VE HÜKÜMLERİ
j-^î)
A) , Tarifi
B) Vasim kurallan
A) Tarifi
Vasi, (J-z’jJl) bir şeyi başka bir şeye ulaştırıp birleştirmek> ekle
mek, bitiştirmek, yan yana getirmek, ulaşmak mânâlarına gelir1.

Tecvîd ilminde; bir kelimeyi kendisinden sonra gelen bir kelimeye,
sesi kesmeden bağlayarak okumaya vasi denir.
B) Vaslın Kurallan
Kur'ân okurken, bir kelimeyi, peşinden gelen diğer bir kelimeye

bağlamakla ilgili esaslar şunlardır:
1. Vasledilecek, yani birbirine bağlanacak iki kelimeden birincisi
nin sonu veya ikinci kelimenin başı harekeli ise; yahut her ikisi de ha
rekeli ise, normal şekliyle okunarak vasledilir. Misâller:
* a
uJj (birind kelimenin sonu harekeli: l->),
1 Âsim Efendi, Kamus Tercemesi, IV, 138.

jS’LİJl (İkinci kelimenin başı harekeli: ^),
<U JLiAJl (ikisi de harekeli: i - J).
2. Birbirine bağlanacak iki kelime de sâkin ise: Bu durumda birinci

kelimenin sâkin olan son harfi ya iskat edilir, okunmaz veya hareke
verilip okunur:
a) İskat (JpULI) : (düşürmek, harfi okumamak): Eğer birinci
kelimenin sâkin olan son harfi, harf-i med ise, bu harf okunmaz; ondan
önceki harfle ikinci kelimeye geçilir:
Uiji - çşjJI " iJİ4JIIji-îb

Ancak mü tekellim / birinci tekil şahıs zamîri olan yâ'lar, bu kaide
nin dışındadır. Onlara fetha hareke verilerek okunur:
j — ” oliîJl loJ
b) Tahrik (dL^dl) : (harekelemek): Eğer ilk kelimenin sâkin
olan son harfi, harf-i med değilse, buna kesre hareke verilerek okunur.
Çünkü genel kaide gereği sâkin, kesre ile harekelenir:
İl Jdpli - jhJl Jİ - jJl
Tenvînler, sâkin nun hükmünde olduğundan, bunlar da kesrelı

nûn'a çevrilerek okunur:
Ancak şu kelimeler, kesre ile harekelenmez:

* £ •
aa) harf-i cerri: Fetha ile harekelenir: 4Uİ — îL>Jl
VASL VE HÜKÜMLERİ 283
> i- S*'ı
bb) pjh — — (pil gibi çoğul zamirlerinin mîm'leri zamme ile
harekelenir:
cc) Mâkabli meftuh olan cemi vâv'ları da zamme ile harekelenir2:
ÖZET
(Vasi ve Kuralları)
Vasi; bitiştirmek, yan yana getirmek, bağlamak demektir. Tecvîd
ilminde; bir kelimeyi kendisinden sonra gelen bir kelimeye, sesi kesme
den bağlayarak okumaya denir.
Kur'ân'm kelimelerini birbirine bağlayarak okumak, belli kurallar
çerçevesinde olur.
Birbirine bağlanacak iki kelimenin birincisinin sonu veya ikinci ke
limenin başı harekeli ise; yahut her ikisi de harekeli ise, normal şekliyle
okunarak vasledilir: ÂU lŞjj
Birbirine bağlanacak iki kelimenin ikisi de sâkin ise, birinci sâkin
harf, duruma göre ya iskat edilir, okunmaz veya hareke verilip okunur:
a) Birinci sâkin harf, med harfi ise okunmaz: îjLilI I(Ancak bi
rinci tekil şahıs zamiri olan yâ'lar, fetha hareke verilerek okunur:
b) Med harfi değilse hareke verilip okunur: 4)1 JJl jU
Kur'ân okuyucusu için bu konu problem değildir; çünkü âyetlerin

tamamı harekelenmişim. Bunlara dikkat ederek okuyan kimse, vasi ku
rallarına da uymuş olur.
2 Bu konu hakkında bkz: Mehmed Zihnî, age, s. 33; Sağman, age, s. 74-75; Karaçam, age,
s. 389-391.
1
XIX- KUR'ÂN-I KERÎM'DEKİ BAZI YERLERİN OKUNUŞ
ÖZELLİKLERİ
Bu kısımda, Âsim Kıraatinin Hafs rivayetine göre, özel durum arz

eden bazı yerler1 hakkında kısa bilgiler verilecektir. Bazıları ilgili bahis
lerde geçmiş olmakla birlikte, topluca bir arada görülmesi için buraya
da kaydedilmiştir.
1- Kur'ân'ı Kerîm okumaya başlayan kimse önce eûzü besmele çe
ker. Ancak Tevbe (Berâe) sûresinin başında besmele bulunmadığı için,
okumaya ilk defa bu sûrenin başından başlamak isteyen okuyucu,
eûzü'yü okur ve besmele çekmeden sûreye başlar.
Eğer bu sûrenin ilk âyetinden değil de, ondan sonraki herhangi bir
âyetinden okumaya başlayacaksa, bu takdirde besmele'yi de okur. Bu
nunla birlikte bazıları, sadece bu sûreye mahsus olmak üzere, sûrenin
başında besmele bulunmadığı için, ortasından başlarken de besmelenin
okunmamasının uygun olduğunu söylemişlerdir1 2.
1 Bunlar için bkz: Fatih Çollak, Hafs Rivayetiyle Gelen Muhtelif Vecihler ve Hüccetleriyle
Âsim Kıraati, s. 59 vd.
2 Tevbe sûresinin, diğer sûrelerden farklı olarak, başında besmele yoktur. Çünkü, bu
sûre, besmelesiz nazil olmuştur. Buna sebep olarak da, sûrenin müşriklere bir ihtar İle
başladığı ve onlara Yüce Allah'ın besmelede bulunan Rahman ve Rahim sıfatlarının
zikredilerek sûreye başlanmasının uygun olmayacağı söylenmiştir. Bir başka sebep
olarak da, bundan önceki Bnfâl sûresi ile, bu sûrenin mânâ bakımından birbirine çok
bağlı olduğu, sanki ikisinin bir sûre gibi oldukları; bu bakımdan bazı sahabenin bu
ikisini bir sûre kabul ettikleri nakledilmektedir. Bununla beraber iki surenin de müs
takil birer sûre oldukları da muhakkaktır.
Şayet bu sûreye, bir önceki sûrenin peşinden devam edilmek iste

nirse, eûzü besmele çekmeden, sûrenin başından itibaren okumaya
devam edilir.
2- Âlü İmrân sûresinin başında bulunan (pJl) lâfzındaki mîm, vakf
halinde medd-i lâzım yapılarak, yani dört elif miktan çekilerek okunur.
Vasi halinde ise iki türlü okumak câizdir: Birincisi, mîm yine
medd-i lâzım yapılarak dört elif uzatılır ve sonuna üstün hareke verile-
rek peşinden gelen lâfzatullâha bağlanır: 4Üİ j L-âJI . İkincisi ise,
mîm'i medd-i tabîî yapıp bir elif miktan çekmek ve sonuna üstün hare
ke vererek lâfzatullâha bağlamaktır
3- Yâsîn sûresinin evvelindeki sîh harfi, vakf halinde medd-i lâzım

yapılarak dört elif miktan çekilir.
Eğer vasledilecek olursa, (Asım kıraatinin Hafs rivâyetine ve diğer

bazı kıraatlara göre) yine aynı şekilde okunur; idğâm yapılmaz34:
Bununla beraber, yine Hafs'tan idğâm vechi de nakledilmiştir56.
Kalem sûresinin evvelindeki nûn'un durumu da aynıdır, izhâr ile
Ancak, Hafs'tan idğâm vechi de nakledilmiştir7.
3 Bkz: Paluvî, Zübdetü'l-İıfân, s. 39.

4 Bkz: Bkz: İbn Mihrân, el-Ğâye, s. 372; Dânî, et-Teysîr, s. 183; Paluvî, age, s. 114.
5 Dimyatı, İthaf, 1,140-141.
6 Bkz: İbn Mihrân, age, s. 372; Paluvî, age, s. 136.
7 Dimyâtî, İthaf 1,140-141.
KUR'ÂN'DAKİ BAZI YERLERİN OKUNUŞ ÖZELLİKLERİ 287
4- Birinci tekil şahıs zamiri olan t>l ile, LSO (Kehf 18/36), U
(Ahzâb 33/10), S (Ahzâb 33/66), SUXJİ (Ahzâb 33/67), (İnsan
76/4) ve IjJjljî (İnsan 76/15) lâfızlarının, vakf ve vasi hallerinde çeşitli

okunuşları vardır. Bunlar hakkında ikinci bölümün "Vakfın kuralları"
bahsinde bilgi verilmiştir.
5* (5 I i** (Nemi 27/36) lâfzındaki yâ harfi, vasi halinde, ya
zıda da görüldüğü şekilde üstünlü olarak okunur. Vakf halinde ise iki
türlü okumak câizdir: birincisi yâ harfini isbat ederek "nî" şeklinde
durmak; İkincisi ise, yâ'yı hazfederek nûn üzerinde ("tân" diye) vak
fetmektir89
.
6- <3 (Furkan 25/69) lâfzındaki zamîr, kaide hârici, çekilerek
(fî hî) okunur.
lâfızlarındaki he'ler, zamîr
değil, kelimenin aslından olduğu için çekilmeden okunur9.

8- Elimizdeki Mushaflarda bazı kelimeler, asılları sin olduğu halde
sâd ile yazılmıştır. Bunların yerleri ve okunuş şekilleri ise şöyledir:
a) JavzZjJ (Bakara 2/245): Buradaki sâd, hem sîn ile hem de sâd ile
. Ancak, bazı kaynaklarda Hafs'ın bu kelimeyi sâd

iki türlü okunabilir1011
ile okuduğu nakledilmemektedir11.
B Bkz: Paluvî, age, s. 104.

9 İŞlji (Mü'minûn 23/19, Saffât 37/42, Mürselât 77/42) kelimesi kökünden
kelimesinin çoğuludur. ÜÜ U (Hûd, 11/91) lâfzı ise kökünden türemiştir. aİ
(Şuarâ, 26/116), Meryem 19/46) ile azş jd (Ahzâb, 33/60, Alâk, 96/15) lâfızları ise
asıllı fiilinden türemiş, cezm alâmeti olarak yâ'lan hazfedilmiş fiillerdir.
111 Bkz: İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, II, 228-229; Dimyâtî, İthaf, I, 444.
11 Dâni, et-Teysîr, s. 81; Ebû Zür'a, Huccetü'l-Kırâât, s. 139; Pâluvî, Zübdetü'l-İrfân, s. 36.
b) AİaJaj (A'râf 7/69): Buradaki sâd, hem sîn ile hem de sâd ile iki
türlü okunabilir12. Ancak, bazı kaynaklarda Hafs'm bu kelimeyi sâd ile

okuduğu nakledilmemektedir13.
c) (Tûr 52/37): Buradaki sâd, hem sâd olarak hem de

sîn olarak iki türlü okunabilir14.
d) jLL/lİj (Ğâşiye 88/22): Buradaki sâd, hem sâd olarak hem de

t *
sîn olarak iki türlü okunabilir15. Ancak bazı kaynaklarda Hafs'm bu

kelimeyi sadece sâd ile okuduğu nakledilmektedir16.
9- (Jİ (En'âm 6/143 ve 144), (jlJÎ (Yûnus 10/51 ve 91), İül Jj
(Yûnus 10/59) ve ji>- iüf (Nemi 27/59) lâfızlarında iki türlü kıraat vardır:
Birincisi, medd-i lâzım yapılarak (dört elif miktarı çekilerek) okunması.

İkincisi de, her lâfızda (aşıtlarında) iki hemze bulunduğu için ( — aüU
t
p), ikinci hemzeleri teshil ederek okumaktır17.
10- LujJl1819
20
, dljîi23, dljU?21 lâfızları izhâr ile okunur.
Bunlarda ilk bakışta, sâkin nûn'dan sonra vâv ve yâ geldiği için, idğâm
maa'l-ğunne yapılacağı akla gelirse de, nûn-i sâkineden sonra vâv ve
12 İbnü'l-Cezerî, age, H, 228-229; Dimyâtî, age, 1,444.

13 Dâni, et-Teysîr, s. 81; Pâlûvî, age, s. 36, 60.
14 Bkz: Dânî, ef-Teysfr, s. 204; İbnü'l-Cezerî, en-Neşı-, n, 378; Dimyâtî, İthaf, II, 497; Pâlûvî,
Zübde, s. 129.
15 Bkz: İbnü'l-Cezerî, age, D, 400; Dimyâtî, îthSf II, 497. Bu dört kelime hakkında aynca
bkz: Çollak, age, s. 74-75.
16 Bkz: İbn Hâleveyh, age, n, 470; Dânî, et-Teysîr, s. 222; Paluvî, age, s. 144.
17 Bkz: Dânî, et-Teysîr, s. 122; Pâlûvî, age, s. 57.
18 Bu kelime Kur'ân'da 115 defa geçmektedir.
19 Bkz: Tevbe 9/109-110, Nahl 16/26, Kehf 18/21, Saffât 37/97, Saff 61/4.
20 Bkz: En'âm, 6/99.
21 Bkz: Ra'd, 13/4.
yâ aynı kelimede bulundukları için, idğâm edilmeyip izhâr ile okunma

ları gerekmektedir.
11- AJUjI Uj (Kehf 18/63) ile İl! 4^ (Feth 48/10) lâfızlarındaki
zamirler, Mushaflardaki yazıldığı şekliyle (makablinde sâkin yâ

bulunan zamirin kesreli okunacağı kaidesine muhalif olarak), ötre ile
okunur22. Bunun sebebi, Hafs'm, hocasından, hocasının da hocaları
kanalıyla bunları bu şekilde nakletmiş olmasıdır. Çünkü kıraatlarda
nakil esastır; kimse kendi içtihadıyla okuyamaz.
t " 1 " i "

aJ5 Jju Jju*- (Rûm 30/54) âyetinde geçen üç tane
(l-İâ-^) kelimesinde iki türlü kıraat vardır: Birincisi, Mushafta
yazıldığı şekliyle harflerini üstünlü olarak okumak; İkincisi ise,
ötreli olarak (u-aw>) okumaktır23.
13- ^53 jJ (Zümer 39/7) lâfzındaki zamîr ile24, (Nûr 24/52)
lâfzındaki he25, ihtilas ile ve çekilmeden okunur. (İhtilas, harekeyi, zayıf

sesle hızlıca okumak demektir).
22 Bkz: Dânî, age, s. 144; Paluvî, age, s. 85 ve 127.

23 Bkz: Dânî, age, s. 175; Paluvî, age, s. 109.
24 İtin Ğalbûn, et-Tezkire, s. 647; Dânî, et-Teysîr, s. 189; Paluvî, Zübde, s. 118; Muhaysin, el-
îrşâdât, s. 401. (Ojî lâfzının aslı İLiyş şeklindedir. Aradaki elif, cezm sebebiyle
hazfedilmişim İşte lâfzm aslî şekli dikkate alınarak, zamîr'in makabli sâkin olursa
Çekilmez, kaidesi gereğince zamîr çekilmeden ve ihtilâs ile okunmaktadır.)
25 İbn Ğalbûn, et-Tezkire, s. 570; Dânî, et-Teysîr, s. 163; Dimyârî, İthaf, H, 301; Muhaysin,
el-İrşâdât, s. 329.
290
14- t (Hûd 11/42) lâfzında idğâm vardır. Buradaki
bâ, kendisinden sonra gelen mîm'e katılarak, şeddeli bir mîm gibi oku
nur.
15- 4Üİ (Hûd 11/41) lâfzındaki râ'da imâle vardır. Bu
harf ince olarak okunur ve medd-i tabîî de, elif, yâ'ya meylettirilerek
yapılır. Bunlan bilen bir kimseden öğrenmek gerekir.
■ I
16- M (Yûsuf 12/11) lâfzının aslı Vdir. Burayı işmâm
veya ihtilas şeklinde iki türlü okumak mümkündür, (ikinci bölümdeki

medd-i ânz bahsinde anlatılan işmâm konusuna bakınız.)
17- (Fussılet 41/44) lâfzının ikinci hemzesi teshil ile
okunmalıdır. Bunu da bir hocadan öğrenmek lâzımdır.
18- (Hucurât 49/11) lâfzı, Mushaflarda da görüleceği
üzere "bi'se lismü" şeklinde okunur26.

19- Bunlardan başka, kıraatta dikkat edilmesi gereken hususlar
dan, sekte ve hâ-i sekt ile okunan yerler de vardır ki, ikinci bölümün
"sekte" ve "hâ-i sekt" bahislerinde bunlar hakkında gerekli bilgiler
verilmiştir.
20- İUİ Jİ lâfzıyla başlayan Haşr 59/22-24. âyetlerini sabah
ve akşam okumak, Peygamber efendimizin tavsiyelerindendir. Rivayet

edildiğine göre, bu üç âyetin evvelinde üç defa
26 Böyle okunmasının sebebini Arapça'ya göre şöyle izah etmek mümkündür. (^Yl)
kelimesindeki lâm-ı ta'rifin başındaki hemze ile "ism"in evvelindeki hemze vasi
hemzeleridir. İki kelime arasmda bulunan vasi hemzeleri ise okunmaz. Bu duruma
göre lâfız (jLiYI) şeklini alır ki, iki sâkin yan yana gelmiş olur ve okumak mümkün
olmaz. Bu durumda, sâkin, harekelenince kesre ile harekelenir, kaidesi gereğince, ilk
sâkin olan lâm'a kesre hareke verilir ve böyle okunur.
jJ I d llaŞJtJ I («**^*j I I xU L 3jp I denir ve arkasından
besmele çekilerek okumaya başlanır27.

NOT: Yukarıdaki konular, Âsim Kıraatinin Hafs rivayeti esas alı
narak kaydedilmiştir. Aynı konularda, diğer kıraatlann bazısında farklı
uygulamalar bulunmaktadır.
ÖZET
(Kur'ân-ı Kerîm'deki Bazı Yerlerin Okunuş Özellikleri)

Müslümanların büyük çoğunluğu, Kur'ân'ı, Âsim Kıraatinin Hafs
Rivayetine göre okumaktadır.
Buna sebep olarak: Kıraatin sadeliği, birkaç kelime dışında kural
dışı okuyuşların olmaması, imâle, teshil, işmâm gibi farklı uygulaması
bulunan kıraat vedhlerinin yok denecek kadar az olması, İmam Azam
Ebû Hanîfe'nin de kıraati İmam Âsim'dan öğrenmiş olması... gibi hu
susları zikretmek mümkündür.
Yukarıdaki bahiste, Âsim Kıraatinin Hafs Rivayetine göre özel du
rum arz eden bazı yerler hakkında kısa bilgiler sunulmuştur.*26
27 Ebû Dâvud, Salât, 123; Tirmizî, Fedâilü'l-Kur’ârt, 22; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, V,
26.
XX- TECVÎD TAHLİLLERİ
Kur'ân-ı Kerîm'i tecvîd üzere okumaıun lüzumunu daha önce

kaydetmiştik. Kitabımızın bu bölümünde de Tecvîd'in nazarî (teorik)
yönlerini izaha çalıştık. Bundan sonra asıl görev okuyucuya düşüyor.
Çünkü Kur'ân okurken, hangi tecvîd kaidesini uyguladığımızı ve bu
nun sebebini bilmek, kıraati bilinçli olarak icra ettiğimizi gösterecektir.
Bu bakımdan, okuduğumuz yerlerdeki tecvîd hükümlerinin de farkın
da olmak ve bunları bilerek uygulamak durumundayız.
Biz bu bahiste, bazı âyetlerin tecvîdlerini örnek olarak gösterece

ğiz. Şimdiye kadar edinilen bilgiler ışığında bu örnekler incelenip kav
ranırsa, artık okunan her yerin tecvidini tahlil etmek de mümkün olabi
lecektir. Bu örneklerle aynı zamanda tecvîd kurallarının büyük bir bö
lümü hatırlanmış olacaktır.
1- p^l Al H (Fatiha 1/1):
Lj : Tecvîdle ilgili bir hüküm yoktur.
4Uİ : Allah lâfza (lâfzatullâh), mâkabli kesreli olduğu için ince
okunur. Aynca aynı kelimede iki lâm bulunduğu ve idğâmın şartlarını

taşıdığı için idğâm-ı misleyn bilâğunne ve ikinci lâm'ı, mukadder bir
elif çektiği ve sebeb-i med bulunmadığı için medd-i tabîî olur.
: Bu kelimede lâm-ı ta'rif, şemsî harflerden râ'ya uğradı
ğından idğâm-ı şemsiyye bilâğunne olur. Râ kaim okunur. Mım'de,

harf-i medden mukadder elif bulunduğundan medd-i tabu yapılır.
294
: îdğâm-ı şemsiyye bilâğunne ve hükmü'r-râ vardır, kalın
okunur. Ayrıca, "hîm" medd-i ânz olur. Çünkü burada durarak, son
harfe ârızî bir sükûn veriyoruz. Bunun asıl harekesi kesre olduğu için
de tûl, tevassut, kasr ve kasr ile revm olmak üzere dört vecihten birisiy
le okumak câiz olur.
2. İUJI (Fatiha 1/2):
için izhâr ile okunur ve buna izhâr-ı kameriyye denir. Ayrıca mîm'de,
sâkin mîmin hükümlerinden izhâr-ı şefevî (dudak izhârı) vardır.
ı
: Lâfzatullâh, ince okunur. Aynı kelimede idğâm-ı misleyn
bilâğunne ve medd-i tabîî de vardır.
: Hükmü'r-râ vardır, kalın okunur. Bâ'da, idğâm-ı misleyn
bilâğunne vardır.
: Lâm'da izhâr-ı kameriyye, ayn'da medd-i tabîî, mîm'de
medd-i ânz vardır. Kelimenin sonu fethalı olduğu için tûl, tevassut,
kasr vecihlerinden birisiyle okunabilir. \
3. (Fâtiha 1/7):
Vâv'dan sonra gelen ilk lâm'da, medd-i tabîî var gibi görünüyorsa
da, lâm'ı dâd'a vaslettiğimiz için med yapılmaz. Bundan sonra gelen
lâm-ı ta'rif, şemsî harflerden dâd'a uğradığı için idğâm-ı şemsiyye
bilâğunne yapılır. Dâd'da harf-i medden elif, ondan sonra da lâm üze
rinde sebeb-i medden sükûn-i lâzım olarak şedde bulunduğu ve aynı
kelimede oldukları için, medd-i lâzım kelime-i müsakkale olur. "Lîn"
lâfzında ise medd-i ânz vardır; üç vecihten birisiyle okumak câizdir.
TACVÎD TAHLİLLERİ 295
4. Hurûf-i mukatta'a (Mukattara harfleri):
Hurûf-i mukatta'a, bazı sûrelerin başlarında bulunan bağımsız, ke

sik kesik, ayrı harflere denir. Kur'ân-ı Kerîm'in 29 sûresinin başında
bulunan bu harfler, birbirlerine bağlanmadan kendi isimleriyle okunur.
Bunlardan bazılarının tecvîd tahlili şöyledir:
a) (j^Jl) (Bakara 2/1, Alü İmrân 3/1, Ankebût 29/1, Rûm 30/1, Lokman 31/1,
Secde 32/1):
Elif'te tecvîd hükmü yoktur.

Lâm'da: Harf-i medden lâm'ı çeken mukadder elif, sebeb-i
medden de lâm'dan mîm'e geçerken ortaya çıkan lâzım sükûn şedde
bulunduğu için medd-i lâzım harf-İ müsakkal (müsakkal harfte lâzım
med) olur ve dört elif miktarı uzatılır. Ayrıca idğâm-ı misleyn maa'l-
ğunne vardır.
Mîm'de: Harf-i medden birinci mım'i çeken mukadder yâ, sebeb-i
medden de ikinci mîm'de lâzım sükûn olan cezm bulunduğu için
medd-i lâzım harf-i muhaffef olur. (Telâffuzda veya yazıda şedde var
sa: müsakkale; cezm varsa: muhaffefe diyoruz. Med işlemi, kelimede
oluyorsa: kelime; harfte oluyorsa: harf (meselâ harf-i muhaffef) diyo
ruz).
b) (JaJI) (A'râf 7/1):
İlk üç harf, yukarıdaki gibidir. Sâd'da ise: medd-i lâzım harf-i

muhaffef ve kalkale vardır. Sâd'ın telâffuzunda son harf dâl olduğu
için (SU3), kalkale ince yapılmalıdır.
c) (jjl) (Yûnus 10/1, Hûd 11/1, Yûsuf 12/1, İbrahim, 14/1, Hicr 15/19):
Elif'te bir şey yok, lâm'da medd-i lâzım harf-i muhaffef; râ'da
medd-i tabîî vardır, ayrıca kaim okunur.
d) (Jpdl) (Ra'd 13/1):
İlk üç harf yukarıdaki hükümdedir. Râ'da, harfi medden mukad

der elif, sebeb-i medden bir şey bulunmadığı için medd-i tabiî vardır,
ayrıca kaim okunur.
e) (Meryem
Kâf: Medd-i lâzım harf-i muhaffef, he: medd-i tabiî, ye: medd-i ta
biî, ayn: medd-i lîn ve ihfâ, sâd: Medd-i lâzım harf-i muhaffef ve
kalkale (ince olarak) yapılır.
f) (p>“) (Mü'min 40/1, Zuhruf 43/1, Dühân 44/1, Câsiye 45/1, Ahkâf 46/1):
Hâ: medd-i tabu, mîm: medd-i lâzım harf-i muhaffef.
g) (JZkP .pj-) (Şûra 42/1-2):
Hamim, yukarıdaki gibidir. Burada durulmadan geçilirse, ayrıca

sâkin mîm'in hükümlerinden izhâr-ı şefevî de yapılır.
Ayn: Medd-i lîn olur. Harf-i lînden sonra gelen sükûn, sükûn-i lâ
zım olduğu için tûl ve tevassut vecihlerinden birisiyle okunabilir; ancak
tûl vechi tercih edilmiştir. Ayn'da ayrıca -sâkin nûn, sin'e uğradığı için
ihfâ vardır.
Sin: Medd-i lâzım harf-i muhaffef ve ihfâ olur.
Kaf: Medd-i lâzım harf-i muhaffef olur.
h) (J) (Kaf 50/1):
15 : Medd-i lâzım harf-i muhaffef olur.

2/255):
'4)1 : Lâfzatullâh, makabli fethalı olduğu için kaim okunur. Lâm

şeddeli olduğu için idğâm-ı misleyn bilâğunne olur. Lâm'ı çeken mu
kadder elif sebebiyle medd-i tabiî yapılır.
İ 1 —z d
2j| : Lâmelif'te medd-i munfasıl, lâm'da medd-i tabiî; M! 'da
✓ X *
idğâm-ı misleyn bilâğunne ve medd-i tabîî vardır.
jA ; Burada secâvend (durak işareti) bulunduğu için vakf yapılır.

Bu durumda da medd-i tabîî olacağı için bir elif miktarı uzatılarak "hû"
diye durulur. (Medd-i tabu olmasının izahı: Vâv'ın üzerinde durdu
ğumuz için vâv'ı sâkin kıldık (ji). Vâv sâkin mâkabli zammeli olursa
harf-i med / med harfi olur (cezimli olarak okunmaz) ki, burada böyle
olmuştur (j-*)- Bir kelimede harf-i med bulunur, kendisinden sonra
sebeb-i med (hemze veya sükûn) gelmezse medd-i tabîî olur ve bir elif
miktarı uzatılır: (hû).
: İzhâr-ı kameriyye ve idğâm-ı misleyn bilâğunne vardır.
: Sırasıyla izhâr-ı kameriyye, idğâm-ı misleyn bilâğunne ve
medd-i ânz vardır. Sonu ötreli olduğu için yedi vecih câizdir; bunlar
dan birisiyle okunur.
üiiîSı : Lâmelif'te medd-i tabîî vardır. Sondaki "hû" zamirdir,
mâkabli harekeli olduğu için bir elif miktan uzatılır.
jijj a j : iki kelime arasında' idğâm maa'l-ğunne vardır.

Lâmelifte medd-i tabîî yapılır. "Nevm" kelimesi de medd-i lîn .olur
v, mahrecinde uzatılır). Sonu zammeli olduğu için yedi vecih câiz

dir.
6.
yî İı jıja & JıVj şty JıV Jui y;

(Nisa 4/143)Û**i U JLj>J
I *
: Birinci bâ sâkin olduğu için kalkale ile okunur. İkinci
bâ'da medd-i tabîbî yapılır.
oÜS : Zâl'i mukadder elif çektiği için tabiî med olur.
: Başta, harf-i medden lâm'ı çeken elif, sebeb-i medden de
hemze ikinci kelimenin başında -ikisi ayn ayrı kelimelerde- bulunduğu

için medd-i munfasıl olur. İkinci lâm'da ise medd-i tabiî yapılır.
T * j ı
jj : Başta, harf-i medden he'yi çeken mukadder elif, ikinci ke
limenin başında da sebeb-i medden hemze bulunduğu için medd-i

munfasıl olur. Burada -her ne kadar bitişik yazılmışsa da- he ayn,
"ülâi" ayn iki kelimedir1. "Ülâi" kelimesinde ise harf-i medden elif ve
sebeb-i medden hemze, ikisi bir kelimede yan yana bulundukları için
medd-i muttasıl vardır.
: Yukarıdaki gibidir. Ancak, en sonda durulunca,
medd-i muttasıl ile birlikte, medd-i ârızın şartları da gerçekleşmiş olur.

Fakat medd-i muttasıl, kuvvetli med ve hükmü vâcip olduğu için, bu
tercih edilir.
1 Hâ-i Tenbih: "İşte mânasına muhatabın teyakkuz ve intibahını celb etmek iizpre bazı
cümel-i isrrüyyeevvelme^êürilen Ut'dır. Esmâ-i İşârat ve kinayât evvelinde elifi
me£tub~olmaz (yazılmaz): 1.1*—* IS La , ►Mja—L» , Lp —* L* 1* , IJ&*—*11? I»".
Mehmed Zihnî, el-Müşezzeb (nahv),_s. 138.
ı
: Sâkin nûn'dan sonra ye geldiği için idğâm maa'l-
ğunne vardır.
ı
İDİ : Lâfzatullâh, ince okunur. Ayrıca idğâm-ı misleyn bilâğunne
ve medd-i tabîî vardır.
: Sâkin nûn'dan sonra te geldiği için ihfâ vardır.
U : Zamîr vardır; mâkabli harekeli olduğu için çekilir.
: Bâ'da ve sondaki lâm'da medd-i tabu vardır. Ayet (durak)
sonu olmasına rağmen, sebeb-i med bulunmadığı için sadece medd-i

tabîî olur.
7. (Alâk, 96/15):
* i ** ’
: İdğâm-ı misleyn bilâğunne ve medd-i tabîî olur.
: Burada sâkin nûn'dan sonra lâm geldiği için idğâm
bilâğunne; sâkin mîm'den sonra ye geldiği için izhâr-ı şefevî vardır.

Sonraki he, zamîr değil, kelimenin aslmdandır. Bu bakımdan çekilme
den okunur.
: Tenvîn bâ'ya uğradığı için ıklâb vardır. Lâm-ı
ta'riften sonra nûn geldiği için idğâm-ı şemsiyye maalğunne ve nûn'da

da medd-i tabîî vardır.
8. ui (Kureyş 106/4):
Hemze'de medd-i tabîî vardır. Sonra gelen ikinci sâkin mîm, hare
keli bir mîm'e uğradığı için idğâm-ı misleyn maalğunne olur. "Min
havf"da, sâkin nûn'dan sonra izhâr harfi olan hâ (£) geldiği için izhâr
ve en sonda da medd-i lîn vardır. Son harfin harekesi kesre olduğu için
dört vecih câizdir.
. (Bakara 2/201)
Uîl l£Şj: Hükmü' r-râ vardır kaim okunur. Bâ'da idğâm-ı misleyn
bilâğunne vardır (burundan ses getirilmez, "ramme" veya "rambe"

gibi okunmaz). Nûn'da medd-i munfasıl yapılır. Daha sonra hemzeyi
çeken mukadder elif vardır, medd-i tabîî olur. "Nâ" da medd-i tabîî
vardır.
uLlıı "Fi"de durulmadan geçileceği için, medd-i tabîî yoktur.
Dâl'da idğâm-ı şemsiyye bilâğunne yapılır. Burada aynı zamanda

idğâm-ı misleyn vardır denilmez; çünkü iki tane dâl harfi yoktur, keli
menin aslı "el-dünyâ"dır; şedde, lâm-ı ta'rifin dâl harfine katılması
sebebiyle konulmuştur. "Dünyâ" kelimesinde izhâr vardır, idğâm
’* *,
maa'l-ğunne yapılmaz; "yâ" da medd-i tabu vardır.
: Sırasıyla idğâm maa'l-ğunne, izhâr-ı

kameriyye, medd-i tabîî ve hükmü'r-râ vardır, kaim okunur.
Lij İdğâm maa'l-ğunne ve medd-i tabîî vardır.
jUl di: Sırasıyla medd-i tabîî, idğâm-ı şemsiyye maa'l-ğunne
ve medd-i ânz vardır, ayrıca "râ" kalın okunur. Medd-i ârızda son harf
kesreli olduğu için dört vecih caizdir: tûl (4 elif), tevassut (2-3 elif), kasr
(1 elif), kasr ile revm yapılabilir (nûn harfini bir elif uzattıktan sonra râ
harfinin kesresini hafif sesle okumak).
ÖZET
(Tecvîd Tahlilleri)
Yukarıdaki bahiste, bazı âyetlerin tecvîd .tahlilleri yapılmıştır.
Tecvîd kuralları öğrenildikten sonra, örneklerde gösterildiği şekilde bol
bol alıştırma yapmak gerekir. Bu sayede kurallar zihne iyice yerleşir ve
Kur'ân okurken uygulamada güçlük çekilmez.
Tecvîd tahlili alıştırması yapmanın bir faydası daha vardır ki o da,
insana dikkatini toplama, bir noktaya yoğunlaştırma, hafızasını kullan
ma ve muhakeme becerisini artırmasıdır.
XXI- KIRAAT İMAMLARI VE RÂVÎLERİ
A) Kıraat İmamlan ve Râvîleri

B) Kıraat İmam ve Râvîlermm Remzleri
A) Kıraat İmamlan ve Râvîleri
Bu kısımda, Kıraat-ı Aşera / On Kıraat'ın İmamlan ile bunlann kı

raat ricali, yani İcraatlarının kimler vasıtasıyla Peygamberimize ulaştığı
ve onlardan bu kıraatlan nakleden meşhur ikişer râvîsi tanıtılmıştır.
"İmâm", Kıraat sahasında otorite ve güvenilir kimse demektir. Fa
kat esas itibariyle bu tabirle Yedi veya On Kıraatin kendilerine isnad
edildiği kimseler kastedilir. Bunlann her birinin naklettiği okuyuşlara
da "Kıraat" denir.
Söz konusu Kıraat İmamlarından her birisinin çok sayıda râvîsi
olmakla birlikte, bunlann ikişer râvîsi meşhur olmuştur.
Her iki râvînin ortak olarak naklettikleri okuyuş îmam'a nispet
edilir.
Bir İmamın râvîleri arasındaki kıraat farklılıklarına; başka bir ifade
ile bir İmamın râvîlerinden birinin, diğerine muhalif olan okuyuşuna
"rivâyet"; bu farklılığın isnad edildiği kimseye de "râvî" denilmiştir.
Râvî, bir Kıraat İmamından, o kıraati doğrudan veya vasıtalı ola

rak nakleden ve naklettiği kıraatin uzmanı olan güvenilir kimse anla
mına gelmektedir1.
1- NÂFİ' (Ebû Ruveym Nâfi' b. Abdurrahman b. Ebû Nuaym el-

Leysî, vf: 169/785):
Medine Kıraat İmamıdır.
Takriben hicri 704i (m. 690) yıllarda (muhtemelen Medine'de)

doğmuş, 169/785 tarihinde Medine'de vefat etmiştir. Aslen Isfahanlıdır.
Kendi ifadesine göre, 70 kadar tâbiîden ders almıştır. Kıraat İlmin
deki otoritesi herkes tarafından kabul görmüş; İmam Mâlik ve İmam
Ahmed b. Hanbel'in takdir ve tasvibini kazanmıştır. 70 yıldan fazla
Kur'ân öğretmenliği yapmıştır. Arap diline ve Hadis ilmine de vâkıf
olan Nâfi'; kıraati güzel, nur yüzlü, doğru sözlü, zühd sahibi, cömert
bir kimse idi. 60 yıl boyunca Medine Mescidi'nde namaz kıldı. Vefatı
sırasında, kendisinden vasiyette bulunmasını isteyen çocuklarına, şu
mealdeki âyeti okudu: "...Gerçek müminler iseniz Allah'tan korkun, aranızı
düzeltin, Allah'a ve Peygamberine itaat edin..." (Enfâl 8/1)12.
Kıraatim; İmam Ebû Ca'fer, Abdurrahman b. Hürmüz el-A'rac,
Şeybe b. Nisâh, Müslim b. Cündeb, Yezîd b. Rûmân'dan almış; bunlar
da Ebû Hüreyre, Abdullah b. Abbas ve Abdullah b. Ayyâş'dan öğren
mişler; bunlar da Zeyd b. Sâbit, Übeyy b. Kâ'b ve Ömer b. el-Hattâb'tan
almışlar; bunlar da Hz. Peygamber (sav)'den öğrenmiştir3.
1 Kıraatlann menşei ve tarihçesi hakkında geniş bilgi edinmek için "Kur'ân-ı Kerîm'in
İndirildiği Yedi Harf ve Kıraatlar" (Ensar Neşriyat, İstanbul-2005); kıraatlann Kur'ân yo
rumuna etkisi hakkında da Kıraatlann Tefsire Etkisi (Marifet yayınlan, İstanbul-2001)
isimli eserlerimize bakılabilir.
1 İbn Mücâhid, Kitâbü's-Seb'a, s. 63; İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, II, 330-334.
3 İbn Mihrân en-Nisâbûrî, el-Ğâye fi'l-Kırââti'l-Aşr, s. 46; Ebû Amr ed-Dânî, et-Teysîr fi’l-
Ktrââti's-Seb', s. 8; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr fi'l-Kırââti’l-Aşr, 1,112.
KIRAAT İMAMLARI VE RÂVÎLERİ 305
Râvîleri:
a) Kâlûn (Ebû Mûsâ İsâ b. Mînâ b. Ver dan, vf: 220/835):
120/737 yılında Medine7de doğmuş, 220/835 yılında yine Medi

ne'de vefat etmiştir. Kıraati güzel olduğu için, hocası İmam Nâfi' tara
fından verilen ve "iyi, güzel" anlamına gelen Kâlûn lâkabıyla meşhur
olmuştur. Uzun yıllar hocasının meclisinde bulunmuş, ondan okuduk
larını kitabına yazmış; Nâfi'in vefatından sonra da Medine Şeyhu'l-
Kurrâsı olarak onun yerine geçmiştir4. Nahiv ilmine de vâkıf olan
Kâlûn'un, kulakları iyi duymadığı için talebelerinin hatalı okuyuşlarını
dudak hareketlerinden takip ederek, kulağını talebenin ağzına iyice
yaklaştırarak tesbit ve tashih ettiği belirtilmiştir5.
b) Verş (Ebû Saîd Osman b. Saîd b. Abdullah el-Mısrî, vf: 197/812):
110/728 yılında Mısır'da doğmuş, 197/812'de yine Mısır'da vefat

etmiştir. Mısır Şeyhu'l-Kurrâsıdır. Verş lâkabıyla tanınmıştır. Bu lâkap,
hocası Nâfi' tarafından, yüzünün beyazlığı sebebiyle verilmiştir.
155/771 yılında Medine'ye gelip, İmam Nâfi'den kıraat okumuş, daha
sonra memleketi Mısır'a dönmüştür. Dinleyenleri etkileyen güzel bir
sesi ve okuyuşu vardı. Kıraat ve Arap dili konusunda kendisini yetiş
tirmişti. Bilhassa Kıraat konusunda onunla kimse tartışamazdı6.
2- İBN KESİR (Ebû Ma'bed Abdullah b. Kesir b. Anır ed-Dârî, vf:

120/738):
Mekke Kıraat İmamıdır. .
45/665 yılında Mekke'de doğmuş ve 120/738 yılında yine Mekke'de

vefat etmiştir.
4 İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, I, 615-616.

5 Tayyar Altıkulaç, "Kâlûn", DİA, XXIV, 268.
fi İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, I, 502-503; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, 1,113.
Tâbiûndandır. Sahabeden Abdullah b. Zübeyr, Ebû Eyyûb el-

Ensârî ve Enes b. Mâlik'le görüşmüştür. Güzel ve düzgün bir kıraati ve
hitabeti vardı. Talebelerine ders okutacağı zaman Önce onlara vaaz
eder, böylece Kur'ân tilâvetine manen hazırlamış olurdu. Arap dilinde
de uzman olan Ibn Kesîr, az sayıda hadis de rivâyet etmiştir7.
Kıraatim; a) Abdullah b. es-Sâib'den, o da Übeyy b. Kâ'b ve Ömer
b. el-Hattâb'tan, onlar da Hz. Peygamber'den almıştır, b) Mücâhid b.
Cebr'den, o da Abdullah b. Abbas ve Abdullah b. es-Sâib'den; Abdul
lah b. Abbas da, Übeyy b. Kâ'b, Zeyd b. Sabit ve Ömer b. el-Hattâb'tan,
onlar da Hz. Peygamber'den almıştır, c) Dirbâs'dan, o da Abdullah b.
Abbas'tan, o da Übeyy b. Kâ'b, Zeyd b. Sabit ve Ömer b. el-Hattâb'tan,
onlar da Hz. Peygamber'den almıştır8.
Râvîleri:
a) el-Bezzî (Ebü'l-Hasen Ahmed b. Muhammed b. Abdullâh el-

Bezzî, vf: 250/864):
170/786 yılında Mekke'de doğmuş ve 250/864 tarihinde yine Mek

ke'de vefat etmiştir. Mescid-i Haram'da 40 yıl müezzinlik yapmıştır.
Duhâ sûresinden itibaren tekbîr getirme ile ilgili hadisi el-Bezzî rivâyet
etmiştir9. Kıraati, isnad yoluyla İbn Kesîr'e ulaşmaktadır1011. Kıraat İl
mindeki otoritesi, İbn Kesîr Kıraatmdaki üstünlüğü ve rivâyetinin gü
venilirliği açısından, Kıraat kitaplarında, İbn Kesîr'in iki râvîsinden
birisi olarak yer almıştır11.
7 İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, I, 443-445; Tayyar Alhkulaç, "İbn Kesîr Ebû Ma'bed",

DİA, XX, 131-132.
a İbn Mihrân, age, s. 59; Dânî, age, s. 8; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, 1,120.
9 Hâkim, el-Müstedrek, El, 304.
10 İbn Kesîr'e ulaşan isnadı hk. bkz: İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, 1,120.
11 İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, 1,119-120; Tayyar Altıkulaç, "Bezzî", DİA, VI, 114-115.
b) Kunbül (Ebû Ömer Muhammed b. Abdurrahman el-Mahzûmî,

vf: 291/904):
195/811 yılında Mekke'de doğup, 291/904'de yine Mekke'de vefat

etmiştir. Mensup olduğu sülaleye nispetle Kunbül lâkabıyla tanınmış
tır. Hicaz Şeyhu'l-Kurrâsı idi. Her bölgeden insanlar Kur'ân öğrenmek
için ona gelirdi. Erdemliliği ve doğruluğu ile tanınmıştı. Kıraatim sened
yoluyla İbn Kesîr'den rivâyet etmiştir12. Bu Kıraattaki uzmanlığı ve
güvenilirliği sebebiyle, Kıraat kitaplarında, İbn Kesîr'in iki râvîsınden
birisi olarak yer almıştır13.
3- EBÛ AMR (Ebû Amr Zebbân b. el-Ala b. Ammâr el-Mâzinî el-

Basrî, vf: 154/771):
Basra Kıraat İmamıdır.
70/689 yılında Mekke'de doğmuş, 154/771 yılında da bir yolculuk

sırasında Kûfe'de vefat etmiştir.
Hayatının büyük bölümünü Basra'da geçirmiştir. Mekke, Medine,
Küfe ve Basra'da pek çok ünlü kişiden okumuş, pek çok kişiye de hoca
lık yapmıştır. Açık sözlü, dürüst, zühd ve takva sahibi bir insandı. Hem
Kıraat konusunda, hem de Arap dili ve edebiyatında ve bilhassa garip
kelimelerle, câhiliye şiirinde uzmandı. Bir oda dolusu kitabının olduğu
bildirilmiştir14.
Kıraatim; Mücâhid b. Cebr, Ikrime, Atâ b. Ebû Rebâh, Saîd b.
Cübeyr, İbn Kesir, İbn Muhaysin, el-A'rac, Ebû Ca'fer, Şeybe b. Nisâh,
Hasen Basrî, Yahya b. Ya'mer, Nasr b. Âsim, Abdullah b. Ebû îs-
hâk'dan; bunlar da Übeyy b. Kâ'b, Zeyd b. Sabit, Abdullah b. Abbas,
12 İbn Kesîfe ulaşan isnadı hk. bkz: İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, 1,120.

13 İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, II, 165-166.
u İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, I, 288-292; Tayyar Altıkulaç, "Ebû Amr b. Alâ", DİA, X,
94-96.
308
Ebû Mûsâ el-Eş'arî, Osman b. Affân, Ali b. Ebû Tâlib'den; bunlar da

Hz. Peygamber'den almıştır15.
Râvîleri:
a) ed-Dûrî (Ebû Ömer Hafs b. Ömer b. Abdülazîz el-Ezdî ed-Dûrî,

vf: 248/862):
150/767 yılından sonra Bağdat'ın Dûr isimli bir mahallesinde doğ

muş ve muhtemelen 248/862 tarihinde vefat etmiştir. Kıraat öğrenimi
için yolculuklar yapmış; Küfe, Basra ve Bağdat'ta birçok âlimden ders
almıştır. Hem Ebû Amr, hem de Kisâî'nin râvîlerinden birisidir.
Kisâî'nin Kıraatim bizzat kendisinden, Ebû Amr Kıraatini ise Yahya el-
Yezîdî (237/851)'den almış ve rivâyet etmiştir. Ebû Amr'dan yaş itiba
riyle okuma imkânı olmadığı halde bu alandaki üstünlüğü ve güveni
lirliği sebebiyle, Kıraat kitaplarında, Ebû Amr'ın iki râvîsinden birisi
olarak tercih edilmiştir. İbn Mâce'rıin Sünen'inde onun rivâyet ettiği
hadisler de yer almaktadır16.
b) es-Sûsî (Ebû Şuayb Sâlih b. Ziyâd b. Abdullah es-Sûsî, vf:

261/874):
173/789 yılında doğmuş, 261/874 tarihinde vefat etmiştir. Ebû Amr

Kıraatim el-Yezîdî vasıtasıyla rivâyet etmiştir. Yezîdî'nin Önde gelen
talebelerindendi. Ebû Amr Kıraatim hem ondan dinleyerek, hem de
ona okuyarak (sema ve arz yoluyla) almıştır. Sûsî de, diğer râvî Dûrî
gibi, Ebû Amr'a yetişemediği halde, bu alandaki üstünlüğü ve güveni
lirliği sebebiyle, Kıraat kitaplarında, Ebû Amr'ın iki râvîsinden birisi
olarak tercih edilmiştir17.
15 İbn Mihrân, age, s. 67; Dânî, age, s. 8; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, 1,133.

16 İbnü'l-Cezeri, ĞSyetü'n-Nihâye, I, 255-257; Tayyar Alhkulaç, "Dûrî", DÎA, X, 5-6.
17 İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, I, 332-333; Ziriklî, el-A'lâm, IH, 276.
4- İBN ÂMİR (Ebû İmrân Abdullah b. Âmir b. Yezîd el-Yahsubî,

vf: 118/736):
Şam Kıraat İmamıdır.
Bir görüşe göre 8/630, başka bir görüşe göre de 21/641 yılında
doğmuş, 118/736 yılında Dimaşk'da vefat etmiştir.
Tâbiûndandır. Sahabeden Muâz b. Cebel, Ebü'd-Derdâ ve Fedâle
b. Ubeyd'den Kur'ân okumuştur. Bazı sahâbeden de hadis rivâyet et
miştir. Dimaşk kadılığı da yapan İbn Amir, Dimaşk Emeviyye
(Ümeyye) Camiinin yapımı ve idaresinde de görev almıştır. Kendisi
âlim, arif, güvenilir ve doğru bir kimse idi18.
Kıraatim; Muğîre b. Ebû Şihâb'dan, o da Osman b. Affân'dan; ayrı
ca Ebü'd-Derdâ'dan bu ikisi de Hz. Peygamber'den almıştır19.
Râvîleri:
a) Hişâm (Ebü'l-Velîd Hişâm b. Ammâr b. Nusayr ed-Dimaşkî, vf:

245/859):
153/770 yılında Dimaşk'da doğdu ve 245/859'da yine Dimaşk'da

vefat etti. Kıraat ve hadis âlimidir. Uzun yıllar Dimaşk Emeviyye
(Ümeyye) Camiinde hatiplik yapmıştır. Kıraati, isnad yoluyla İbn
Âmir'e ulaşmaktadır20. Bu kıraati, İbn Amir'in meşhur talebesi Yahya b.
Hâris ez-Zimârî'nin yetiştirdiği Irâk b. Hâlid ve Eyyûb b. Temîm'den
öğrenmiştir. Bu alandaki uzmanlığı ve güvenilirliği sebebiyle, Kıraat
kitaplarında, ibn Âmir'in iki râvîsinden birisi olarak tercih edilmiştir.
18 İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihöye, I, 423-425; Tayyar Altıkulaç, "İbn Âmir", DİA, XIX,

308-310.
19 İbn Mihrân, age, s. 77; Dânî, age, s. 8; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, 1,144.
20 İsnadı hk. bkz: İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, 1,143-144.
310
Buharı, Ebû Dâvûd, Nesâı ve İbn Mâce'nin eserlerinde, onun rivayet

ettiği hadislere de yer verilmiştir21.
b) İbn Zekvân (Ebû Amr Abdullah b. Ahmed b. Beşîr b. Zekvân

ed-Dimaşkî, vf: 242/857):
173/789 yılında Dimaşk'ta doğmuş ve 242/857'de yine Dimaşk'ta

vefat etmiştir. Kıraat ve hadis âlimidir. Dimaşk Emeviyye (Ümeyye)
Camiinde imamlık yapmıştır. Yukarıda da ifade edildiği gibi, bu cami
in hatibi de diğer râvî Hişâm idi. Zehebî (748/1347)'ye göre İbn Zekvân
kıraatta, Hişâm ise ilimde daha ileride idi. Kıraati, isnad yoluyla İbn
Âmir'e ulaşmaktadır22. İbn Âmir'in talebesi Yahya b. Haris ez-
Zimârî'nin yetiştirdiği Eyyûb b. Temîm'den okumuştur. Bu alandaki
uzmanlığı sebebiyle, Kıraat kitaplarında, İbn Âmir'in iki râvîsinden
birisi olarak tercih edilmiştir. Ebû Dâvûd ve İbn Mâce Sünenlerinde,
onun rivâyet ettiği hadislere de yer vermişlerdir23.
5. ÂSİM (Ebû Bekr Âsim b. Ebi'n-Necûd Behdele el-Esedî el-Kûfı,

vf: 127/745):
Küfe Kıraat İmamıdır.
Kûfe'de doğmuş ve 127/745 yılında Küfe'de vefat etmiştir. Ebü'n-

Necûd, babasının; Behdele ise annesinin ismidir, denilmiştir.
Tâbiûndandır. Sahabeden Haris b. Hassân el-Bekrî ile Rifâa b.
Yesribî'ye küçük yaşta yetişmiş ve bundan dolayı tâbiîlerden sayılmış
tır. Çok güzel sesi ve okuyuşu vardı. Dili fasihti. Sâlıh ve güvenilir bir
kimse idi. Ebû Abdurrahmân es-Sülemî'den Hz. Ali'nin kıraatim öğ
renmiş ve bu kıraati da râvîsi Hafs'a öğretmiştir. Zirr b. Hubeyş'ten de
21 İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, H, 354-356; Tayyar Altıkulaç, "Hişâm b. Ammâr", DİA,

XVin,151.
22 İsnadı hk. bkz: İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, 1,143-144.
23 İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, I, 404-405; Tayyar Altıkulaç, "İbn Zekvân Ebû Amr",
DİA, XX, 462.
KIRAAT İMAMLARI VE KAVİLERİ 311
İbn Mes'ûd kıraatini almış ve bunu da râvîsi Ebû Bekr Şu'be'ye öğret
miştir.
Âsim Kıraati zamanla her bölgeye yayılmış ve müslümanlann ço
ğunluğunun okuduğu bir kıraat olmuştur. İmam Azam Ebû Hanîfe'nin
de kıraati İmam Âsım'dan öğrendiği bildirilmiştir. Hem bu sebepten
olsa gerek ve hem de bu kıraatta, birkaç kelime dışında kural dışı oku
yuşlarla; imâle, teshil, işmâm gibi farklı uygulaması bulunan unsurla
rın bulunmaması, kıraatin sadeliği ve senedinin sağlamlığı gibi sebep
lerle, bu kıraatin çoğunluk tarafından benimsendiği söylenebilir. İmam
Âsım'ın rivâyet ettiği hadisler de Kütüb-i Sitte'de yer almıştır24.
Kıraatim; a) Ebû Abdurrahman es-Sülemî'den, o da Abdullah b.

Mes'ûd, Osman b. Affân, Ali b. Ebû Tâlib, Übeyy b. Kâ'b ve Zeyd b.
Sabi t'ten, bunlar da Hz. Peygamber'den almıştır, b) Zirr b. Hubeyş'ten,
o da Abdullah b. Mes'ûd'dan, Osman b. Affân'dan ve Ali b. Ebû
Tâlib'den, bunlar da Hz. Peygamber'den almıştır, c) Ebû Amr eş-
Şeybânî'den, o da Abdullah b. Mes'ûd'dan, o da Hz. Peygamber'den
öğrenmiştir25.
Râvîleri:
a) Ebû Bekr Şu'be (Ebû Bekr Şu'be b. Ayyâş b. Salim el-Esedî el-
Kûfî, vf: 193/809): .
95/713 yılında doğmuş, 193/809 yılında Küfe'de vefat etmiştir. Kı

raat İlmini, İmam Âsım'dan öğrenmiştir. Yukarıda da ifade edildiği
üzere İmam Âsim ona, Zirr b. Hubeyş'ten aldığı Abdullah b.
Mes'ûd'un kıraatim öğretmiştir. İbâdete düşkün, sünnete bağlı, riyadan
hoşlanmayan, açık sözlü bir kimse olarak nitelenen Ebû Bekr Şu'be'nin
M İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, I, 346-349; Mehmet Ali San, "Âsim b. Behdele", DİA,

m, 475-476.
25 İbn Mücâhid, Kitâbü's-Seb'a, s. 70; İbn Mihrân, age, s. 82, 84, 89; Dânî, age, s. 9; İbnü'l-
Cezerî, en-Neşr, 1,155.
kırk yıl süreyle her gün. bir hatim indirdiği de nakledilmiştir. Vefatı
sırasında, kız kardeşinin ağladığını görünce şunları söylemiştir: "Niye
ağlıyorsun? Şu zaviyeye bak. Ben burada 18 bin hatim indirdim". Ken
disi aynı zamanda hadis âlimi idi. Müslim dışındaki Kütüb-i Sitte mü
ellifleri, onun rivâyet ettiği hadislere de yer vermişlerdir26.
b) Hafs (Ebû Ömer Hafs b. Süleyman b. el-Muğîre el-Esedî, vf:

180/796):
90/709 yılında Küfe'de doğmuş ve 180/796 senesinde yine Küfe'de

vefat etmiştir. Çocukluk yıllarını üvey babası İmam Âsım'ın evinde
geçirmiş, Kıraat İlmini ondan öğrenmiştir. Âsim ona, Ebû
Abdurrahmân es-Sülemî'den, onun da Hz. Ali'den aldığı kıraati öğ
retmiştir. Bir süre Bağdat ve Mekke'de ikamet ederek, oralarda Âsim
Kıraatim okutmuştur. Kıraattaki üstünlüğü ve güvenilirliği herkes tara
fından kabul edilmiş; bu bakımdan naklettiği Kıraat, müslümanlann
büyük çoğunluğu tarafından benimsenip okunmuş ve okunmaktadır27.
“ İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, I, 325-327; Tayyar Albkulaç, "Ebû Bekr b. Ayyâş", DİA,

X, 109-110.
27 Hafs'm hadis rivayeti konusunda olumsuz değerlendirmelerde bulunulmuştur. Bu
değerlendirmeler doğru kabul edilse bile, bir insanın her alanda uzman olması bek
lenmez. Hafs, hadis alanında zayıf olabilir; ama bu, kıraatta da zayıf olacağı anlamına
gelmez. İki farklı ilim dalı, birbirine karıştırılmamalıdır. Nasıl ki bir hadis âliminin, kı
raat alanında zayıf olması, onun hadisçiliğine zarar vermezse, bir kıraat âliminin de
hadis alanındaki zayıflığı, onun kıraat sahasındaki uzmanlığına ve güvenilirliğine za
rar vermez. Kaldı ki Tirmizî ve İbn Mâce, Sünen lerinde onun rivâyet ettiği hadislere
de yer vermişlerdir. Demek ki bu konudaki iddialar da tartışılabilir niteliktedir. Bu
konuda bilgi veren Zehebî; Hafs'm kıraat ilminde hüccet, hadiste ise zayıf olduğunu;
kıraati çok iyi bildiğini, hadiste ise yetersiz kaldığını söylemiş; ancak ahlâk ve şahsiyet
bakımından doğru sözlü bir kimse olarak tanındığını ifade etmiştir. Bkz: İbnü'l-
Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, I, 254-255; Tayyar Alhkulaç, "Hafs b. Süleyman", DİA, XV,
118-119.
6- HAMZE (Ebû Umâre Hamzetü'bnü Habîb b. Umâre ez-Zeyyât

el-Kûfî, vf: 156/773):
80/699 yılında doğmuş, 156/773'de Hulvan'da vefat etmiştir.

Doğum tarihi itibariyle, Enes b. Mâlik ve Abdullah b. Ebû Evfâ gibi
bazı sahâbîleri görmüş olabileceği söylenmiştir. Kendisi Kıraat konu
sunda hüccet, Arap dilini iyi bilen, aynı zamanda fıkıh ve hadiste de
âlim bir kimse idi. İmam Ebû Hanîfe kendisine: "Kur'ân ve ferâiz ko
nusunda bizi geçtin" diye iltifat etmiştir. Zühd ve takvâ sahibi, dindar
bir insan olan Hamze, talebelerinden ücret ve hediye kabul etmediği
gibi, Kur'ân dersi verdiği evden su içmeyi dahi uygun görmezmiş28.
Buharî dışında, Kütüb-i Sitte müellifleri, onun rivâyet ettiği hadislere
de eserlerinde yer vermişlerdir29.
Kıraatim; el-A'meş ve Yahya b. Vessâb kanalıyla Aİkame, Esved b.
Yezîd, Ubeyd b. Nudayle, Zirr b. Hubeyş ve Ebû Abdurrahman es-
Sülemî'den; ayrıca İbn Ebû Leyla, Humrân b. A'yen, Ebû İshâk es-
Sübey'î, Mansûr b. el-Mu'temir, Muğîre b. Miksem ve Cafer es-
Sâdık'dan; bunlar kanalıyla da Ali b. Ebû Tâlib ve Abdullah b.
Mes'ûd'dan, onlar da Hz. Peygamber'den almıştır30.
28 İbn Mücâhid, age, s. 77.

29 İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, I, 261-263; Tayyar Altıkulaç, "Hamza b. Habİb", DİA,
XV, 511-513. Hamze kıraatini okuyanlardan bazılannm, med ve imâleler ile, hem
ze'den önce gelen sâkin harfte yapılan sekte konusunda aşırılığa kaçmaları sebebiyle
bu Kıraati tenkit edenler olmuşsa da, aslında bunu, Kıraatin kendisinden değil, uygu
lamadaki yanlışlıktan kaynaklanan bir husus olarak görmek gerekir. Nitekim İmam
Hamze de, şahit olduğu bu tür uygulamaları hoş görmemiş, talebelerini bundan men
etmiştir. Bkz: İbn Mücâhid, age, s. 77. Bu bakımdan hatalı uygulamalara bakarak, bir
kıraati tenkit etmek doğru değildir.
30 Dânî, age, s. 9; Ibnü'l-Cezerf, en-Neşr, 1,165.
Râvîleri:
a) Halef (Ebû Muhammed Halef b. Hişâm b. Sa'leb el-Esedî, vf:

229/844):
150/767 yılında doğdu, 229/844 yılında Bağdat'ta vefat etti. Kendisi

hem Hamze'nin râvîsi, hem de Kıraat İmamlarının onuncusu olarak
kabul edilmiştir. İshâk el-Müseyyebî (206/821)'den Nâfi Kıraatim, el-
A'şâ (200/815) ve Yahya b. Âdem kanalıyla Âsim Kıraatini, Süleym
(188/804)'den de Hamze Kıraatim Öğrenmiştir. Hamze kıraatim sened
yoluyla rivayet etmiştir. Bu alandaki üstünlüğü ve güvenilirliği sebe
biyle, Kıraat kitaplarında, Hamze'nin iki râvîsinden birisi olarak tercih
edilmiştir. Âlim, zâhid ve güvenilir bir kimse idi. Kendisi aynı zaman
da hadis bilgini idi31. Bu zât hakkında, Kıraat İmamı olarak onuncu
sırada daha geniş bilgi verilmiştir.
b) Hallâd (Ebû îsâ Hallâd b. Hâlid eş-Şeybânî, vf: 220/835):
220/835 yılında Kûfe'de vefat etti. Çok güzel Kur'ân okurdu. Küfe
kurrâsı arasında seçkin bir yeri vardı. Hamze Kıraatim, Süleym kana
lıyla rivayet etmiştir. İmam Hamze'ye yetişmemiş olmasına rağmen, bu
alandaki üstünlüğü ve güvenilirliği sebebiyle, Kıraat kitaplarında,
onun râvîlerinden birisi olarak tercih edilmiştir32.
7- KİSÂÎ (Ebü'l-Hasen Ali b. Hamze b. Abdullah el-Kisâî, vf:

189/805):
120/738 yılı civarında Bağdat veya Kûfe'de doğduğu nakledilmiş
31 İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, I, 272-274; Tayyar Altıkulaç, "Halef b. Hişâm", DİA,

XV, 237-238.
31 İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, I, 274-275; Tayyar Alhkulaç, "Hallâd b. Hâlid", DİA,
XV, 381.
tir. 189/805 yılında, yetmiş yaşında iken, Hârûn Reşid ile birlikte bir
yolculuk sırasında Re/de vefat etmiştir.
Küfe'de tahsil gördükten sonra Basra'ya gidip Halil b. Ahmed'den
ders almış daha sonra da Bağdat'a yerleşmiştir. Hârûn Reşid'in, daha
sonra da onun oğullarının tahsil ve terbiyesini üstlenmiş, insanlara
Kur'ân okutmuştur. Kıraatim İmam Hamze, Muhammed b. Ebû Leylâ,
Ebû Hayve Şüreyh b. Yezîd, Ebû Bekr b. Ayyaş ve îsa b. Ömer el-
Hemedânî gibi zâtlardan almıştır. Kendisi de Kıraat sahasında pek çok
talebe yetiştirmiştir. Yetiştirdiği talebeler arasında, aşağıda zikredilecek
iki râvîsinden başka Yahya b. Ziyâd el-Ferrâ, Ebû Ubeyd Kâsim b.
Sellâm gibi kimseler de vardır. Kıraat İlminin yanında Arap dili ve
edebiyatında ve şiirde uzmandı. Güzel ahlâk sahibi, cömert bir insan
dı33.
Kıraatim; esas itibariyle İmam Hamze'den aldığı için, isnadı
Hamze ile aynı olur ki, yukarıda zikredilmiştir. Ayrıca İbn Ebû Leylâ
ve Ebû Hayve Şüreyh b. Yezîd kanalıyla da kıraat almıştır34. Böylece
onun kıraati da Abdullah b. Mes'ûd, Osman b. Affân ve Ali b. Ebû
Tâlib, Übeyy b. Kâ'b ve Muâz b. Cebel kanalıyla Peygamberimize
ulaşmaktadır35.
Râvîleri:
a) Ebü'l-Hâris (Ebü'l-Hâris Leys b. Hâlid el-Bağdâdî, vf: 240/854):
240/854 yılında vefat etmiştir. Kıraatim Kisâî'den almış, onun önde

gelen talebelerinden birisi olmuştur. Kıraat İlminde üstat, güvenilir bir
kimse idi. Bu sahada birçok talebe yetiştirdi. Hadisle de meşgul olmuş
tur36.
33 İbnü'l-Cezerî, Ğâyelü 'n-Nihâye, I, 535-540; Moh. Ben. Cheneb, "Kisâî", İA, VI, 824.
34 Tayyar Alhkulaç, "Kisâî, Ali b. Hamza", DİA, XXVI, 69.
35 İbn Mihrân, age, s. 104-108; Dânî, age, s. 10; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, 1,172.
36 İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, n, 34; Tayyar Alhkulaç, "Ebü'l-Hâris", DİA, X, 322.
b) ed-Dûrî (Ebû Ömer Hafs b. Ömer b. Abdülazîz el-Ezdî ed-Dûrî,

vf; 248/862):
150/767 yılından sonra Bağdat'ın Dûr isimli bir mahallesinde doğ

muş ve muhtemelen 248/862 tarihinde vefat etmiştir. Kıraat öğrenimi
için yolculuklar yapmış; Küfe, Basra ve Bağdat'ta birçok âlimden ders
almıştır. Daha önce de kaydedildiği üzere, hem Kisâı'nin, hem de Ebû
Amr'ın râvîlerinden birisidir. Kisâî'nin Kıraatim bizzat kendisinden
almış ve rivâyet etmiştir. İbn Mâce'nin Sünen'inde onun rivâyet ettiği
hadisler de yer almaktadır37.
8- EBÛ CA'FER (Ebû Ca'fer Yezid b. el-Ka'ka' el-Mahzûmî el-

Medenî, vf: 130/748):
Medine Kıraat İmamıdır.
130/748 yılında doksan yaşının üzerinde iken Medine'de vefat et

miştir.
Tâbiûndandır. Sahabeden Abdullah b. Ayyâş'ın azatlısıdır. Küçük
bir çocuk iken, Peygamberimizin hanımı Ümmü Seleme'ye götürül
müş, o da başım okşayarak kendisi için dua etmiştir. Kıraatim Abdul
lah b. Abbas, Ebû Hüreyre ve Abdullah b. Ayyâş'dan almıştır. Talebe
leri arasında aşağıda zikredilecek iki râvîsinin yaranda, Nâfi' ve Ebû
Amr da bulunmaktadır. Mescid-i Nebevî'de uzun yıllar Kur'ân dersi
vermiştir. İbâdete düşkün, sâlih, hayır sever ve güzel Kur'ân okuyan
bir kimse idi. Savm-i Dâvûd diye tabir edilen, gün aşırı oruç tutardı.
Hadis konusunda da âlim olan Ebû Ca'fer, sahâbeden bazılarından
hadis de rivâyet etmiştir38.
37 tbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, 1,255-257; Tayyar Alhkulaç, "Dûri", DİA, X, 5-6.

38 İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, U 382-384; Tayyar Alhkulaç, "Ebû Ca'fer el-Kâri",
DİA, X, 116.
Kıraatim; Abdullah b. Ayyaş b. Ebû Rebîa, Abdullah b. Abbas ve

Ebû Hüreyre'den; bu üçü de Übeyy b. Kâ'b'dan; ayrıca Ebû Hüreyre ve
Abdullah b. Abbas, Zeyd b. Sâbit'ten; Zeyd b. Sabit ve Übeyy b. Kâ'b
da Hz. Peygamberden almıştır39.
Râvîleri:
a) İsâ b. Verdân (Ebü'l-Hâris îsâ b. Verdân el-Medenî, vf: 160/776):
160/776 yılında vefat etmiştir. Ebû Ca'fer, Nâfi' ve Şeybe gibi zat
lardan kıraat okumuş, Kâlûn, İsmail b. Ca'fer ve Muhammed b. Ömer
el-Vâkıdî gibi kimselere de ders okutmuştur. Kıraatim doğrudan Ebû
Ca'ferden alıp rivâyet etmiştir40.
b) Süleyman b. Cemmâz (Ebü'r-Rabî' Süleyman b. Müslim b.

Cemmâz ez-Zührî, vf: 170/786):
170/786 yılından sonra vefat etmiştir. İsmini Süleyman b. Salim b.

Cemmâz şeklinde tespit edenler de vardır. Ebû Ca'fer, Nâfi' ve Şeybe
gibi ünlü kişilerden okumuştur. Kıraatim doğrudan Ebû Ca'ferden alıp
rivâyet etmiştir41.
9- YA'KÛB (Ebû Muhammed Ya'kûb b. İshâk b. Zeyd el-Hadramî,

vf: 205/821):
Basra Kıraat İmamıdır.
117/ 735 yılında Basra'da doğmuş ve 205/821 yılında seksen sekiz

yaşında iken vefat etmiştir.
İlim ehli olan bir aileye mensuptur. Önemli simalardan Kur'ân
okumuş, kendisi de birçok talebe yetiştirmiştir. Kur'ân, Arap dili ve
39 İbn Mihrân, age, s. 40; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, 1,178; Dimyâtî, İthâfü Fudalâi'l-Beşer, I, 29.
xn İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nİhâye, I, 616.
■*’ İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, 1,315.
Fıkıh alanında zamanının Önde geleni idi. Zühd ve takva sahibi, güve
nilir bir kimse idi. Zehebî ve İbnü'l-Cezerî, Ya'kûb Kıraatinin şâz olarak
değerlendirilmesine şiddetle karşı çıkmış ve bunun, Yedi Kıraat gibi
sahih ve makbul olduğunu söylemişlerdir42.
Kıraatim; Ebü'l-Münzir Sellâm b. Süleyman, Şihâb b. Şerife, Ebû
Yahya Mehdî b. Meymûn ve Ebü'l-Eşheb Ca'fer b. Hayyân'dan; bunlar
da İmam Âsim, İmam Ebû Amr, Haşan Basrî, Abdullah b. Abbas, Yah
ya b. Ya'mer, Nasr b. Âsim ve Ebü'l-Âliye'den; bunlar da Ebû Mûsâ el-
Eş'arî ve Übeyy b. Kâ'b'dan, onlar da Hz, Peygamber'den almıştır43.
Râvîleri:
a) Ruveys (Ebû Abdullah Muhammed b. el-Mütevekkil b.

Abdurrahman el-Lü'lüî el-Basrî, vf: 238/ 852):
238/852 yılında Basra'da vefat etmiştir. İmam Ya'kûb'dan okumuş

tur. Bu alanda uzman, güvenilir bir kimse idi. Kıraatim doğrudan
Ya'kûb'dan alıp rivâyet etmiştir44.
b) Ravh (Ebü'l-Hasen Ravh b. Abdülmü'min el-Hüzelî el-Basrî, vf:

235/849):
234/848 veya 235/849 yılında vefat etmiştir. İmam Ya'kûb'dan

okumuştur. Onun önde gelen talebelerindendi. Kıraat ve hadis âlimi
idi. Kıraatim doğrudan Ya'kûb'dan alıp rivâyet etmiştir. Buhârî, onun
rivâyet ettiği hadislere de yer vermiştir45.
42 Yâkût, Mu'cemü'l-Üdebâ, XX, 52-53; Zehebî, Ma'rifetü'l-Kurrâ, I, 328-331; İbnü'l-Cezerî,

Ğtyetü'n-Nihfye, II, 386-389; Ziriklî, el-A'lâm, IX, 255.
43 İbn Mıhrân, age, s. 122; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, 1,185-186; Dimyâtî, age,1,30,
44 İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, H, 234-235.
45 İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, 1,285.
10- HALEFÜ'L-ÂŞÎR (Ebû Muhammed Halef b. Hişâm b. Sa'leb el-

Esedî, vf: 229/844):
150/767 yılında doğdu, 229/844 yılında Bağdat'ta vefat etti.

Kendisi hem Hamze'nin râvîsi, hem de Kıraat İmamlarının onun-
cusu olarak kabul edilmiştir. On yaşında Kur'ân'ı ezberleyip, on üç
yaşında Kur'ân dersi vermeye başladı. İshâk el-Müseyyebî
(206/821)'den Nâfi Kıraatim, el-A'şâ (200/815) ve Yahya b. Âdem kana
lıyla Âsim Kıraatim, Süleym (188/804)'den de Hamze Kıraatim öğren
miştir. Âlim, zâhid ve güvenilir bir kimse idi. Kendisi aynı zamanda
hadis bilgini idi. Ders okutmaya önce Kur'ân talebelerinden başlar,
daha sonra hadis öğrencileriyle ilgilenirdi. Kütüb-i Sitte müelliflerin
den Müslim ve Ebû Dâvûd, eserlerinde, onun rivâyet ettiği hadislere de
yer vermişlerdir46.
Kıraatim; Süleym kanalıyla İmam Hamze'den; Ebû Bekr, el-
Mufaddal ve Ebân ashabı kanalıyla İmam Âsım'dan almış; ayrıca İmam
Kisâî'den de rivâyette bulunmuştur47. Bunların Rasûlüllah'a ulaşan
senedleri de daha önce kaydedilmiştir.
Râvîleri:
a) İshâk (Ebû Ya'kûb İshâk b. İbrahim b. Osman el-Verrâk el-

Mervezî el-Bağdâdî, vf: 286/889):
286/889'da vefat etmiştir. Kıraati doğrudan İmam Haleften almış,

ayrıca Velid b. Müslim'den de okumuştur. Kıraatta uzman ve güvenilir
46 İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihfiye, I, 272-274; Tayyar Alfakulaç, "Halef b. Hişâm", DİA,

XV, 237-238.
47 İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, 1,191.
320
bir kimse olduğu için, Kıraat kitaplarında, Halefin iki râvîsinden birisi
olarak tercih edilmiştir48.
b) İdrîs (Ebü'l-Hasen İdrîs b. Abdülkerîm el-Haddâd el-Bağdâdî,

vf: 292/905):
199/814'te muhtemelen Bağdat'ta doğdu ve 292/905 yılında yine

orada vefat etti. Kıraati İmam Haleften aldı. Kendisi de bu alanda
meşhur olan İbn Mücâhid, İbn Miksem, İbnü'l-Münâdî, Mûsâ b.
Ubeydullah el-Hâkânî ve Ebû Bekr en-Nakkâş gibi kimselere hocalık
yaptı. Kendisi hem Halef Kıraatinin iki râvîsinden birisi olarak kabul
edilmiş, hem de Hamze Kıraati Halef rivayetinin tarîki olarak tercih
edilmiştir. Kıraat ve hadis konusunda âlim, aynı zamanda dindar ve
güvenilir bir kimse idi49,
***
Bundan sonraki sayfada Kıraat İmamları ve râvîlerinin isimleri ve

remzleri kaydedilmiştir.
Kıraat ilminde kolaylık olması için, isim yazmak yerine, bir veya
iki harf sembol yapılmıştır. İlk Yedi Kıraat İmamı ve ikişer râvîsi için
"ebced" tertibine göre ve sıra ile ("vav" hariç) birer harf remz / işaret /
sembol olarak kullanılmıştır. On Kıraat'ı oluşturan diğer üç kıraat için
de, İmam ve râvîlerin isimlerinden alınan bazı harfler sembol yapılmış
tır.
48 İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, 1,155.

49 İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, I, 154; Tayyar Altıkulaç, "İdrîs b. Abdülkerîm", DİA,
XXI, 484.
B) Kıraat İmam ve Râvîlerinin Remzleri
İmam Remz Râvî Remz

Nâfi' (Û) : 1 Kâlûn (djJli) : l-j
Verş : £
İbn Kesîr jjl) : j Bezzî : -*
Kunbül (J^) : j
Ebû Amr (jjJ) : Dûrî GsjjJdl) :1»
Sûsî :ı5
İbn Âmir (Îp jJ): 1} Hişâm (flijt) :J
İbn Zekvân (dİjSS ^1)
:c
Âsim Ip) : j Ebû Bekr Şu'be (1^
Hafs ■t
Hamze (°>^) : ı-i Halef (JU)

Hallâd (^) :d
Kisâî (&L.5J1) : j Ebü'l-Hâris (lL>jL>J|_J) :lZ

Dûrî (uSjjaJI) :o
Ebû Ca'fer jJ): İbn Verdân (ûbjj

İbn Cemmâz (jl«r j^l)
Ya'kûb Ruveys :cr*

Ravh (Cjj) : 4>-
Halefü'l-Âşir (pbJI uÂU-): Jji İshâk (<3l*₺-l)

İdrîs (^>1)
322
ÖZET
(Kıraat İmamları ve Râvîleri)

Yukarıda, Kıraat-ı Aşera / On Kıraat'ın İmamları île bunların kıraat
ricali, yani kıraatlarının kimler vasıtasıyla Peygamberimize ulaştığı ve
onlardan bu kıraatları nakleden meşhur ikişer râvîsi tanıtılmıştır.
"İmâm", Kıraat sahasında otorite ve güvenilir kimse demektir. Fa
kat esas itibariyle bu tabirle Yedi veya On Kıraatin kendilerine isnad
edildiği kimseler kastedilir.
Bunların her birinin naklettiği okuyuşlara da "Kıraat" denir.
SÖz konusu Kıraat İmamlarından her birisinin ikişer râvîsi meşhur
olmuştur.
Bir İmamın râvîleri arasındaki kıraat farklılıklarına "rivâyet", bu
farklılığın isnad edildiği kimseye de "râvî" denir. Râvî; bir Kıraat İma
mından, o kıraati doğrudan veya vasıtalı olarak nakleden ve naklettiği
kıraatin uzmanı olan güvenilir kimse anlamma gelmektedir.
Kıraatların, yukarıda tanıtılan kimselerin ismiyle anılması, bu
kıraatlar onların icadı olduğu için değil; bu kişilerin bu kıraatları oku
yup okutmakla tanınmış olmasından kaynaklanmaktadır.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
KUR'ÂN TİLÂVETİYLE İLGİLİ MESELELER

I- KUR'ÂN-I KERÎM'İ OKUYUŞ ŞEKİLLERİ
A) Tahkik ve Tertîl
B) Hadr
C) Tedvir
Kuriân-ı Kerîm, hız bakımından, aşağıdaki üç tarzdan birisiyle

okunur:
A) Tahkik ve tertîl
Tahkik (JJjAÎJl), sözlükte, bir şeyi vacip ve lâzım kılmak, tasdik
etmek demektir. Aynca, bir şeyin hakkım eksiksiz ve artıksız yerine

getirmede mübalağa edip, özen göstermeye de denir1.
Tahkik; kıraatin hız bakımından en yavaş icrâ şeklidir.
Buna göre: Harflerin hakkım tam vererek, mahreçlerinden çıkarak,

sıfatlarına riâyet ederek, medleri gereği kadar uzatarak, tutulacak yer
leri tutarak; hareke, ihfâ, izhâr, iklâb, ğunne vb. tecvîd kurallarım yeri
ne getirmede, okuyuş hassasiyetinin en son imkânını kullanarak
Kur'ân'ı okumaya tahkik tarzı denir.
Ancak, aşın mübalağa sebebiyle harekeleri uzatmaktan, sâkine ha

reke vermekten, harflerin arasında sekte yapmaktan; kısaca her türlü
aşırılıktan da kaçınmalıdır.
1 Âsim Efendi, Kâmus Tercemesİ, m, 813.

Bu tarz okuyuşta, tutulacak yerler yeteri kadar, tutulur.

Medd-i tabu bir elif, muttasıl, munfasıl ve lâzım medler (Âsim
Kıraatında) dört elif uzatılır. Medd-i ânz bir-dört elif; medd-i lîn ise
sükûn-i lâzımda 2-3, sükûn-i ârızda 1-3 (veya 4) elif miktarı uzatılabi
lir2.
Tahkik tarzını Hamze ve Verş'in tercih ettikleri bildirilmiştir3.
Bu çeşit okuyuşa yalan bir de terfii tarzı vardır. Terfii ( JjjSJİ);
sözü yerli yerinde, uygun, tane tane ve güzel bir şekilde söylemek de
mektir4.
Kur'ân'ı tane tane, yavaş yavaş okumaya denir. Bu tarz okuyuş,

tahkikten biraz daha hızlıdır. Bu bakımdan, her tahkik tertîl ise de, her
tertîl tahkik değildir, denilmiştir5.
Tahkik, tâlim ve temrin için; tertîl ise tefekkür ve istinbat içindir6.

Demek ki tahkik ile okuyuşta öğretim, tertîl ile okuyuşta okunanı dü
şünüp anlamak gaye edinilmektedir.
B) Tedvir
Tedvir (jjjâlll), sözlükte, bir şeyi dolap gibi döndürüp çevirmek
demektir7.
Tecvîdde ise; tahkik ile hadr arasında, orta bir okuyuş şekline de
nir.
Bu tarz okuyuşta orta yol tercih edilerek, tutulacak yerler normal
olarak tutulur. Medd-i tabîî bir elif, muttasıl ve munfasıl medlerle, lâ
2 Bkz: Meud-i lîn bahsi.

3 İbnüTCezerî, en-Neşr, I, 206.
4 Halil b. Ahmed, Kitâbü'l-Ayn, 285; Âsim Efendi, age, IH, 1313.
5 Bkz: İbnü'l-Cezeri, en-Neşr, I, 209; Kastallânî, Letâifö’l-îşârât, vr: 49b.
7 Âsim Efendi, age, H, 334.
KUR'ÂN-I KERÎM'İ OKUYUŞ ŞEKİLLERİ 327
zım sükûnlu medd-i lîn üçer elif; medd-i lâzım dört elif; medd-i ânz ve
ânz sükûnlu medd-i lînbir-üç elif arasında uzatılır.
Bu tür okuyuş şeklini İbn Âmir, Âsim, Kisâî ve Halefü'l-Âşir tercih
etmişlerdir8.
C) Hadr
Hadr (jd>J I), sözlükte, bir işte süratli olmak demektir9.
Kur'ân-ı Kerîm'i tecvîd kaidelerine uymak kaydıyla, en hızlı oku

yuş şekline hadr denir.
Bu tarz okuyuşta, tutulacak yerlere yine dikkat edilir. Medler ise

daha az çekilebilir. Buna göre: Medd-i tabîî, medd-i munfasıl, medd-i
ânz ve ânz sükûnlu medd-i lîn birer elif; medd-i muttasıl ile lâzım sü
kûnlu medd-i lîn iki-üç elif miktan uzatılabilir1011
.
Hadr tarzını Kâlûn, İbn Kesîr, Ebû Amr, Ebû Ca'fer ve Ya'kûb ter
cih etmişlerdir11.
Hafs'tan hadr tarzı da rivâyet edilmiştir12.
Hadrdan daha süratli okuma şekline hezreme veya tahlît denir13.

Bu tür okuyuşta harfler mahrecinden kayar, sıfatlarını kaybeder; hece
ler karmakarışık olur ki, bu tür okuyuş haramdır14. Teravih ve diğer
namazlarda, hatim esnasında çok süratli okumamalı ve bu tarza düş
mekten sakınmalıdır.

9 Âsim Efendi, age, n, 245.
10 Geniş bilgi edinmek için daha önce geçen med bahislerine bakılabilir.
12 Bkz: Ibnü'I-cezerî, age, 1,207; M. Ali San, İmam Âsim ve Âsim Kıraati, s. 62.
13 Hezreme Süratli okumak, hızlı konuşmak, saçma sapan konuşmak, hızlı
yürümek; (.kJÂUl): Bozmak, kanştırmak demektir.
14 Ali Rıza Sağman, Sağman Tecuîdi, s. 11.
Kur'ân okurken, bu üç tarzdan hangisinin tercih edilmesi gerektiği

konusunda çeşitli görüşler vardır1516 . Okuyucu, duruma göre ve kolayına
geldiği şekilde istediği tarzı seçebilir10.
Ancak, seçilen tarzın kurallarına uymak gerekir. Tilâvette tutulan

hıza göre bir tempo vardır. Bütün medler, sükûnlar, idğâmlar, ihfâlar
birbirine eşit kuvvette olmak zorundadır. Meselâ aynı cins meddi bir
yerde az, bir yerde çok uzatmak veya ihfâyı, iklâbı bazen az bazen çok
tutmak, tilâvetin bu nizamına saygısızlık olur; düzgün yolda yürürken
bir hızlanıp bir yavaşlayan, bazen koşan, bazen seken, sıçrayan kimse
nin yürümesine benzer ki, böyle bir durum tasvip edilmez17.
ÖZET
(Kur'ân-ı Kerîm'i Okuyuş Şekilleri)

Kur'ân-ı Kerîm, hız bakımından, şu üç tarzdan birisiyle okunur:
Tahkik, tedvîr ve hadr.
Tahkik; kıraatin hız bakımından en yavaş icrâ şeklidir. Bu çeşit
okuyuşa yakın bir de terfii tarzı vardır. Terdi; Kur'ân'ı tane tane, yavaş
yavaş okumaya denir. Bu tarz okuyuş, tahkikten biraz daha hızlıdır.
Tahkik ile okuyuşta öğretim, tertîl ile okuyuşta okunanı düşünüp anla
mak gaye edinilmektedir.
Tedvîr; tahkik ile hadr arasında, orta bir okuyuş şeklidir.
Hadr; Kur'ân-ı Kerîm'i tecvîd kaidelerine uymak kaydıyla, en hızlı
okuyuş şekline denir.
Hangi hızda olursa olsun, Kur'ân'm, tecvîd kurallarına uyularak
okunması esastır.
15 Bkz: İbnü'l-Cezerî, age, I, 208-209.

16 Bu bahisler için bkz: Dânî, et-Tahdîd, s. 70 vd; İbnü'l-Cezerî, en-Nejr, I, 205-210; Süyûtî,
el-İtkân, I, 99-100; Kastallânî, Letâifü'l-İşârât, vr: 49b; Eskicizâde, Terceme-i Dürr-i Yetîm,
s. 19; Hayyâta, ed-Dürer, s. 39-42; Hamdı Yazıt, Hak Dini Kur'ân Dili, VIII, 5427-5428;
Sağman, Sağman Tecvîdi, s. 11; Karaçam, Kur’ân-ı Kenm'in Faziletleri ve Okunma Kaidele
ri, s. 180-185.
17 Bkz: Ali Rıza Sağman, Sağman Tecvîdi, s. 46.
II- KUR'ÂN TİLÂVETİNDE DUDAK TÂLİMİ
A) Tarifi ve Önemi
B) Dudak Hareketleriyle İlgili Esaslar
A) Tarifi ve Önemi
Tilâvet esnasında, dudakların usûl ve kaidelere uygun olarak ha

reket etmesine dudak tâlimi denir.
Kur'ân okuyan bir kimsenin dudak hareketleri, onun iyi bir oku
yucu olup olmadığını gösteren bâriz bir ölçüdür. "Herhangi bir işi ya
panın, o işi yaparken alması zarûrî olan bir takım tavırlar ve durumlar
vardır. Bunlar o işin âdâbıdır. Kur'ân tilâvetinde de bir takım hareket
ler vardır ki, bunları usûl ve kaidelerine uygun olarak yapmak, tilâve
tin âdabı sayılır. Bunlara riâyetsizlik ise, "güzel yapma" mânâsına ge
len "tecvîd" nizamına saygısızlık demek olur. Kur'ân okurken dudak
ların aldığı hareketler, o derece mühimdir ki, radyodan okuyan bir
zatın dudaklarını,,usûle uygun mu aykırı mı hareket ettiğini bile radyo
başında dinlerken anlıyoruz. Binaenaleyh, tilâvette dudakların hareket
ve vaziyetleri hakkında konulan kaideleri ilkin bilmek, sonra yapmak,
tecvidin şartlanndandır"1.
"Kur'ân okurken tilâvetin sıhhati, harfin mahrecinden gelen sesin
doğrultusunu temin edecek olan harekenin düzgün okunup okunmayı-
şma bağlıdır. Harekenin sıhhatli okunuşunda da, ağzın aldığı durumun
1 Ali Rıza Sağman, İlaveli Yeni Sağman Tecvidi, s. 38.

çok büyük önemi vardır. Zira ağzın durumu ve şekli, harekenin kalıbı
demektir. Eğer ağzın durumu, telâffuz edilecek harekeye uygun değil
se, arzu edilen sesin çıkması da mümkün değildir. Binaenaleyh daha
harf okunurken, ağzın biçimi harekeye uygun durumda olmalıdır"2.
B) Dudak Hareketleriyle İlgili Esaslar
Dudaklar hareke ve sükûna göre vaziyet alır.

Hareke, doğrultulu okuyuş demektir. Sese doğrultuyu veren de
dudaklar ve çenenin durumudur. Meselâ aynaya bakarak "e-î-û" der
sek, dudakların ve çenenin harekeye göre aldığı durumu görmüş olu
ruz.
Hareke ve sükûna göre, dudakların alacağı şekilleri şöylece tespit
edebiliriz:
1. Fetha harekede dudaklar:
Fetha, sese doğrultu vermek için alt çenenin biraz düşmesiyle, ağ
zın aldığı açılma durumudur. Bu vaziyette dudaklar (ağız), normal
zx
açıktır. Çenenin düşmesi ise ince harfte daha az I), kalın harfte biraz
daha fazladır3:
2 İsmail Karaçam, Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri ve Okunma Kaideleri, s. 244.

3 İki çeşit fetha vardır: 1. Feth-i şedîd (JbJLİ Harfin fethalı okunuşunda ağzın "a"
yönünde tamamen açılmasıdır ki buna "tefhim" de denmiştir. İsti'lâ harfleri
lâî ve râ ile lâfzatullah'm "Iâm"ı istisna edilecek olursa (İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, I,
215, 218) gerek dilde gerekse kıraatta fethalı harfler için -Farsçadan Arapçaya geçme-
bu açılım doğru bulunmamıştır (İbnü’l-Cezerî, age, II, 30). 2, Feth-i mütevassıt (jçi
ji«): Fethalı harfin feth-i şedîd ile mütevassıt imâle arası bir sesle okunmasıdır ki
Arapçada feth-i şedîd'in uygulandığı yerler dışında kalan fethalı harflerin tamamı bu
türün örneklerini oluşturur. Türkçede "fener" kelimesi bu tür fethe örnek olabilir
(Mehmet Ali San, "İmâle", DİA, XXII, 177). Demek ki fethanın (ve fethalı meddin) te
lâffuzunda hem imâle yapmaktan hem de (kalın harfler hariç) feth-i şedîdden kaçın
mak gerekmektedir.
KUR'ÂN TİLÂVETİNDE DUDAK TÂLİMİ 331
2. Kesre harekede dudaklar:

Kesre, sese doğrultu vermek için çeneyi az öne kırmaktır. Bu du
rumda ağız, fethadaki gibi normal açıktır. Dudaklar da normaldir, tabu
halindedir; yani yumuk değildir. Harfin ince veya kalın olması birdir:
3. Zamme harekede dudaklar:

Zamme, sese doğrultu vermek maksadıyla dudakları belli miktar
da yumarak Öne doğru uzatmaktır. Bu durumda, çene normal, dudak
lar ise, arada nohut tanesi kadar boşluk kalacak şekilde, öne doğru
toplanmış vaziyettedir: lLiÎkj — Ij-îji — I jjjj
Zammeden sonra bir de vâv harfi bulunursa, vâv'ın telâffuzunda

dudaklar biraz daha öne gider: Ja - <ji ~ lyJil
4. Sâkin harfte dudaklar:
Harf sâkin halde ise, bu durumda dudaklar, daima makablinin

(kendinden önceki harfin) harekesi doğrultusunda şekil alır:
eLjî - (tgjı - öijiiı

Bütün izhâr ve izhâr-ı şefevîler, ihfâ ve ihfâ-i şefevîler de bu kaide
ye tâbidir:
5. İdğâmlı ve şeddeli kelimelerde dudaklar:
İdğâmlı ve şeddeli kelimelerde dudaklar dâima, müdğamün fîh'in

(yani ikinci harfin) harekesine tâbidir. Müdğamla (birinci harfle)
müdğamün fîhin (ikinci harfin) harekelerine göre dudakların alacağı
şekiller şöyledir:
a) Fetha'dan fetha'ya: İdğâmlı kelimelerde fethadan fethaya geçiş-

■ ** i **
te dudaklar normal haldedir: — dol
b) Fetha'dan kesre'ye: Aynı şekilde dudaklar normaldir:
&-J " ûol

c) Fetha'dan zamme'ye: Dudaklar normal halde değildir. Bu du
rumda: Üstün hareke okunur okunmaz, dudaklar yay gibi yumulup
öne uzanır. İdğâm (şedde) dudakların bu halinde icra edilir:
• * ’
d) Kesre'den fetha'ya: Dudaklar normal haldedir: - ûl
Kesreden sonra vâv gelirse, dudaklar vâv'ın mahreci gereği, öne

doğru toplanır: - JJ-&J
e) Kesre'den kesre'ye: Dudaklar normaldir: - ^11
f) Kesre'den zamme'ye: Dudaklar normal değildir. Bu durumda:

Kesre hareke verilir verilmez, dudaklar süratle öne doğru yumuk ola
rak uzatılır ve idğâm, dudaklar bu halde iken yapılır:
• g) Zamme'den fetha'ya: Dudaklar normal değildir. Buna göre:

Zamme hareke okunur okunmaz, dudaklar yay çabukluğuyla normal
hale (fethaya) gelir ve idğâm, bu şekilde icra edilir: - il? -
Zammeden sonra gelen harf, vâv ise, vâv fethalı dahi olsa, idğâm,
vâv'ın mahreci gereği, dudaklar önde iken yapılır:
h) Zamme'den kesre'ye: Dudaklar normal değildir. Zamme hare

ke verilir verilmez, dudaklar hızla normal hale gelir ve idğâm, bu du
rumda icrâ edilir: 4Üİ û
i) Zamme'den zamme'ye: Dudaklar önde yumuk olarak toplan

mış vaziyettedir:
örneğinde olduğu gibi, zamme harekeden sonra,
idğâmlı (şeddeli) vâv harfi gelirse, vâv'ı okurken, dudaklar biraz daha
öne gider.
6. İki âb da dudaklar:
İklâb yapılacak yerde dudaklar, dâima birinci harfin, yani sakin

nûn veya tenvînden önceki harfin harekesine tâbidir. Buna göre:
a) Fetha'dan fetha'ya: Normaldir. ~
b) Fetha'dan kesre'ye: Normaldir,
c) Fetha'dan zamme'ye: Bu durumda dudaklar, iklâbın icrası sıra

sında normal haldedir. Zammeye geçişte ise hemen öne doğru toplanır:
d) Kesre'den fetha'ya: Dudaklar normal haldedir:
' Z*** *
— JLuu
0 «* < •
(jULiZ
e) Kesre'den kesre'ye: Normaldir:

» z i» | îî
f) Kesre'den zamme'ye: Bu durumda iklâb, dudaklar normal hal

de iken yapılır; zammeye geçerken, yay gibi öne doğru yumulur:
g) Zamme'den fetha'ya: Dudaklar öne doğru yumuk iken iklâb

yapılır; fethaya geçerken, çabucak normal hale getirilir:
h) Zamme'den kesre'ye: Yukarıdaki gibidir: İklâb ötrede yapılır,

sonra derhal kesreye (normale) geçilir:
1«j IpJb (jSI — JjjJL u-jLS'
i) Zamme'den zamme'ye: Dudaklar hep öne doğru yumularak

toplanmış vaziyettedir: - rîp '
7. îhfâda dudaklar:
Aynen iklâbdaki gibidir; yani sâkin nûn veya tenvînden önce gelen
harfin harekesine tâbidir:
(geride, tabii halde) , (5- OİS (önde)
8. İhfâ-i şefevîde dudaklar:
iklâb ve ihfâda olduğu gibidir. Sâkin mîm'den önceki harfin hare

kesi doğrultusunda şekil alır:
4j pl - jjl^shu (geride, tabii halde),
JİİL (İ& (önde).
9. İzhârda dudaklar:
Yukarıda da geçtiği üzere, "sâkin harf'teki kaideye tâbidir; yani

sâkin nûn'dan önceki harfin (veya tenvînin) harekesi doğrultusunda
s
şekil almalıdır: UjŞ^- ILİP - ~

10. İzhâr-ı şefevîde dudaklar:
Sâkin harfte olduğu gibi, bir önceki harfin harekesine tâbidir:
Bu bahis, tecvîd yazarlarından Ali Rıza Sağman'ın verdiği bilgiler esas alınarak hazır
lanmıştır. Bkz: İlaveli Yeni Sağman Tecvîdi, s. 38-42.
AÇIKLAMA: Dudak talimiyle ilgili ayrıntıları böylece kaydettikten sonra bu konu
nun mantığını / gerekçelerini şöylece tespit etmek mümkündür:
Kur'ân okurken dudaklar harekeye göre şekil alır. Hareke ise, sese doğrultu vermek
tir:
Fetha ve kesre harekede dudaklar normal haldedir: (JİÎ! - o örneklerinde olduğu
gibi). Ötre harekede ise öne doğru toplanmış vaziyettedir; (Ijljî örneğinde olduğu
gibi). Çünkü dudakları öne toplamadan ötre harekeyi okumak mümkün olmaz.
Eğer bir harfte bu üç harekeden birisi bulunmuyorsa yani harf sâkin ise, bu takdirde
dudaklar bir önceki harfin (makablinin) harekesine tâbidir ûljİJI - ûUİj örneklerinde
olduğu gibi). Bir önceki harf de harekesiz ise, ondan Önceki harfin harekesine (mâkab-
linin makabline) tâbidir (jjj - jjid» Örneklerinde olduğu gibi). Bunun gerekçesi de
şöyle izah edilebilir: Seslendirilmekte olan bir harfi, mevcut telâffuz akışı doğrultu
sunda okuyup sonlandırmak gerekir; çünkü bunda hem kolaylık vardır hem de du
dakların mevcut halinin değiştirilmesini gerektirecek bir sebep yoktur. Ayrıca sâkin
harften önce mutlaka başka harfler mevcut olur; ama sâkin harften sonra -âyet sonla
rında veya secavend aralarında olduğu gibi- başka bir harf gelmeyebilir ki ona baka
rak sâkin harf için dudağa şekil verilebilsin. Bu bakımdan esas olan, makabline bak
maktır.
İdğamlar hariç, geri kalan diğer konularda yani ihfâ (cdk), ihfâ-i êfevî X£3),
izhâr (û^4İİ1Xj), izhâr-ı şefevî (i&a f&), izhâr-ı kameriyye (j^l ğ^dî) ve’iklâbda
da (dişil) aynı kural geçerlidir. Bunun sebebi yine aynıdır: İhfâ, "izhâr ve iklâb yapa
rak da olsa, sâkin harfin okunuşu söz konusudur; yani iklâb yaparken de, ihfâ yapar
ken de, izhar yaparken de herhangi bir sâkin harf okunmuş olmaktadır. Harf sâkin
olduğu için de, dudaklar makabline göre şekil alacak demektir.
Buraya kadar yazılanlar anlaşıldıktan sonra akla şu soru gelir; İdğamlı kelimelerde de
(^ji 5* “ 4^5 j* “ Al & ûj-lj örneklerinde olduğu gibi) ilk harf (müdğam) sâkin
olduğu halde bu kural niçin geçerli olmamaktadır? Bu suale şöyle cevap verilebilir:
İdğâm yapılan yerlerde, birinci harfi (veya tenvîni) ikinci harfe katmak söz konusu
dur; artık bu durumda birinci harf, müstakil bir sâkin harf olmaktan çıkmış, ikinci
harfte kaybolmuş, ona tâbi olmuş, şeddeli bir harf telâffuz edilmeye başlanmıştır. Bu
nun neticesi olarak da dudaklar ikinci harfin harekesine (müdğamün fih'e) göre şekil
alacak demektir. Bu tıpkı idğamlı / şeddeli Râ'nın hükmünde olduğu gibidir. Nasıl ki
(Jİ ” 5^ ) örneklerinde birinci râ’lann kaim veya ince okunması ikind râ'ya tâbi ise.
336
ÖZET
(Kur'ân Tilâvetinde Dudak Tâlimi)

Tilâvet esnasında, dudakların usûl ve kaidelere uygun olarak hare
ket etmesine dudak tâlimi denir.
Kur'ân okuyan bir kimsenin dudak hareketleri, onun iyi bir okuyu
cu olup olmadığını gösteren bariz bir ölçüdür.
Dudaklar hareke ve sükûna göre vaziyet alır.
■* z x
Dudaklar fetha ve kesre harekede normal haldedir: JSI-M
Zammede ve vâv harfinde ise öne doğru toplanır: jj -

Harf sâkin halde ise, bu durumda dudaklar, daima makablinin
(kendinden önceki harfin) harekesi doğrultusunda şekil alır:
İdğâmlı ve şeddeli yerlerde dudaklar dâima, müdğamün fıhin (ya

ni ikinci harfin) harekesine tâbidir: j-fJj (önde), (geride, tabii
halde).
Bunun dışında kalan diğer hallerde (yani iklâb, ihfâ, ihfâ-i şefevî,
izhâr ve izhâr-ı şefevîde) sakinden önceki harfin harekesi doğrultusun
da şekil alır. Yapılacak işlem (iklâb, ihfâ), dudaklar bu halde iken yapı
lır, daha sonra harekeli harfin okunmasına geçilir: (önde),
(geride), (önde), (önde), (önde).
yani birinci sâkin râ'nın makabline bakarak değil de ikinci râ'run harekesi esas alına
rak okunuyorsa, aynı dunım dudak tâlimi için de geçerli olmaktadır.
Not: Burada şunu da ifade edelim ki Kur'ân tâliminde şifahî / sözlü Öğretim esastır.
Nitekim aralarında bazı sahâbîlenn de bulunduğu birçok kimse tarafından bu husus
"Kıraat sünnettir" cümlesiyle ifade edilmiştir. Bazı rivayetlerde "sonra gelen, önce ge
lenden alır", "size öğretildiği gibi okuyunuz" ilaveleri de vardır (bkz: İbn Mücâhid,
Kitâbü's-Seb'a, s. 49-52; Ebû Amr ed-Dânî, Câmiu'l-Beyân, vr: 8b). Bu ifadeler,
kıraatlann bir üstattan şifahî ve tatbikî olara öğrenilmesi gerektiğini, uygulamanın da
bu şekilde olduğunu gösterir. Bu bakımdan, uzman bir hocadan, burada yazılanlar
dan farklı bir şekilde tâlim okuyup o doğrultuda icrada bulunanların hatalı olduktan
söylenemez. Esasen dudak tâliminin farklı uygulanmasıyla Kur'ân'ın lâfzında ve mâ
nâsında bir değişiklik de olmamaktadır.
III- TEMSİLÎ OKUMA ESASLARI
A) Tarifi ve Önemi
B) Temsilî Okuma Esasları
a) Ses Vurgusu
b) Ses Yükseltimi
c) Ses indirimi
A) Tarifi ve Önemi
Kur'ân-ı Kerîm'i, okunan yerin ifade ettiği söz ve mânâya uygun

bir şekilde vurgu, raf'-i savt ve hafd-ı savt kaidelerine riâyet ederek
okumaya "temsilî okuma" denir. Kısaca: Söz ve mânâyı, okuyana ve
dinleyene kavratacak şekilde okumak da diyebiliriz.
Söylediğimiz bir cümlenin, ifade tarzımızla, bazen mânâsını daha
da kuvvetlendirebiliriz; bazen de söylenenin tam tersi bir mânâyı an
latmış oluruz. Meselâ "o adam yüksek adamdır" cümlesindeki mânâ ve
maksat, yüzümüze ve ağzımıza, söylerken verdiğimiz tavır, sesimize
verdiğimiz tarza göre (olumlu ve olumsuz olarak) değişir. "Okuma
kitabı" sözümüzün mânâsı, vurguya göre değişir. Öyle ki, vurgunun
biri kitabın okuma kitabı olduğunu, diğeri kitabın okunmamasını ifade
eder1. Aynı şekilde "Balkon açık!", "Balkona çık!" cümlelerindeki farklı
anlamı vurgu ile belirtebiliriz. "Ahmet, Mehmet'e yardım etti." cümle-
1 Sağman, Sağman Tecvidi, s. 79-80,

sinde de her bir kelimeyi ayrı ayrı vurgulayarak söylersek, karşımızda

ki kişiye, üç kelimedeki hususlardan hangisine önem verdiğimizi his-
settirebiliriz2.
Arap çanın da böyle olduğunda şüphe yoktur. Arapçada vurgu

yapmaya nebr denir3. Meselâ ( İA) cümlesinde (U)'ya vurgu
yapılırsa "bunu istemedim" anlamı çıkar. Eğer (U)'ya değil de ondan
sonra gelen fiile vurgu yapılırsa, bu durumda "mâ" ism-i mevsul olur
ve cümlenin anlamı da olumlu olarak "bunu istedim / bu istediğim
şeydir" şeklinde anlaşılır4.
U)56âyetinde asıl mânâ: "Sizin yanı
nızda bulunan (dünya malı) tükenir, Allah'ın yanında bulunan ise bâkîdir
(tükenmez)" demektir. Âyetteki "mâ"lan vurgusuz okursak, doğru mâ
nâyı elde etmiş oluruz. Ama "mâ"lara baskı yapar da vurgulu okursak,
o zaman mânâ tam tersine dönebilir ve "sizin yanınızdaki tükenmez,
Allah'ın yanındaki ise bâkî değildir (tükenir)" şekline girer.
x * x
(jîjKJI *11^1 Uj)‘ âyeti de bunlardandır. Birinci kef üzerine
konan vurgu, mânâyı bozar; hitap kef'ini, teşbih kef'i şekline sokar ve
mânâ "Biz,Kevser gibi verdik" olur. Oysa asıl mânâ: "Biz sana Kevser'i
verdik" şeklindedir. Birinci kef üzerinde vurgu yapılmaz da ikinci kef
üzerinde yapılırsa, o zaman gerçek mânâ ifade edilmiş olur7.
2 Ahmet, Mehmed'e yardım etti (başkası değil).

Ahmet, Mehmed'e yardım etti (başkasına değil).
Ahmet, Mehmed'e yardım etti (yardıma olmasına vurgu yapılmıştır).
3 Nebr'in sözlük anlamı sesi yükseltmek demektir.
4 Arap dilinde vurgu hakkında bkz: Kadri Yıldırım, "Arap Dilinde Nebr (Vurgu)", DEÜ
İlahiyat Fakültesi Dergisi, XVH, 163-191.
5 Nahl 16/96.
6 Kevser 105/1.
7 Bkz: Sağman, Sağman Tecvidi, s. 80.
TEMSİLÎ OKUMA ESASLARI 339
0 / * £ ** **
Aynı şekilde (JîŞj 4ü’ B âyetinin anlamı:
"(Ya'kûb: Söylediğimize Allah vekildir, dedi"' şeklindedir. Âyetteki (JU)

0
fiilinin faili Hz. Ya'kûb'dur. Bunu belirtmek için (İü!) lâfzma vurgu
yapılması gerekir. Böyle yapılırsa (JÜ)'nin failinin Allah olmadığı,
Ya'kûb Peygamber olduğu ifade edilmiş olur. Buradaki vurguya dikkat

edilmezse, "Ya'kûb dedi" yerine, "Allah dedi" gibi bir anlam çıkabilir.
Bu hususa dikkat çeken müfessir Nesefî, bazılarının mânânın karış
maması için (Jlj)'den sonra sekte yaptığını, fakat bunun uygun olma
dığını, (ilil) lâfzma vurgu yapmanın yeterli olacağını ifade etmiştir8

9.
Temsilî okuma Tecvîd ve Arapça bilmeyi ve çokça alıştırma yap

mayı gerektiren bir sanattır. Bu bakımdan az sayıda okuyucunun bun
da başarılı olduğu görülmektedir. Ayrıca bu, aynı zamanda bir ihlâs
işidir; çünkü hissettirmek için, hissetmek gerekir.
Bütün bunların yarımda, imkân ölçüsünde, temsilî okumaya riâyet,
arzu edilen bir husustur. Yeterli Arapça bilmeyenlerin, okuyacakları
aşırların mânâsını, önce bir mealden öğrenmeleri, sonra da, aşağıda
kaydedeceğimiz esaslara riâyet ederek, üzerinde çalışma yapmaları
uygun olacaktır.
B) Temsîlî Okuma Esasları
1- Ses vurgusu:
Kelimelerin bütünlüğünü korumak ve mânâya dikkat, çekmek için,

sese kuvvet vermeye "ses vurgusu" denir.
8 Yûsuf 12/66.
9 Nesefî, MedSrikü't-Tenzîl (Tejsîr), D, 230; ayrıca bkz: Zerkeşî, el-Bürhân, 1,345.
Tariften de anlaşılacağı üzere, ses vurgusunda iki gaye gözetilmek

tedir. Birincisi, lâfzı gaye; İkincisi de manevî gayedir.
Lâfzî gayede, kelimenin bütünlüğünü korumak maksadı vardır.

Manevî gayede ise, mânâya dikkat çekmek amacı gözetilir.
Ses vurgusuyla ilgili esaslar şunlardır:
a) Kelime başlarında: Kelimenin mücerred (yalın) halde, yahut
başında edat (takı) bulunması durumuna göre ses vurgusu esasları
şöyledir:
1. Kelime yalın halde ise ilk harfine vurgu yapılır dli (fâ ve
râ'ya).
2. Başında bir takı bulunuyorsa: Takı, tek harf ise ona; İÜİJ
(vâv'a). Bir harften fazla ise, takının ilk harfine, daha sonra da asıl ke-
limenin ilk harfine vurgu yapılır. (ayn ve he'ye). Şâyet tek
harfli takılarda, asıl kelimenin ilk harfi harekeli ise, takıya (edata) hafif
vurgudan sonra, asıl kelimenin ilk harfine biraz daha kuvvetli vurgu
yapılır: â'lara) - (bi-yevm),
b) Yan yana gelen kelimelerde: Bu durumda, her kelimenin ilk

harfinde ses yükseltilerek vurgu yapılır. Böylece, bir kelimenin bitip,
yeni bir kelimenin başladığı anlatılmış olur:
AçdJ ılışıp JiAJ îRşı (hemze, nün, vâv, hemze ve nûn'a).
Bilhassa, birisi kelimenin sonunda, diğeri müteakip kelimenin ba

şında iki aynı harf yan yana gelmişse, kelimeleri birbirinden ayırmak
için, İkincisine vurgu yapmak gerekir:
Ses vurgusu kelime sonlarında kesinlikle yapılmaz. İlk misâlimizi

düşünürsek yanlış vurgu yaptığımız
takdirde "kena'büdü", "kenesteîn" gibi bir durum ortaya çıkar ki bu

hatadır.
Eğer yan yana gelen iki kelimeden, İkincisinin ilk harfi sâkin ise,
I
bu durumda, mümkünse o sâkin harfe dJljJUj (lâm'a), değilse on
dan sonra gelen harekeli harfe (ikinci vâv7a); «jUJl IÛlj (sâd'a)
vurgu yapılır1011
.
c) Kelime sonunda: Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, kelime
sonlarına vurgu yapılmaz. Ancak o kelimeden ayrı olarak, sonuna -
meselâ te'kid nûn'u gibi- bir takı gelmişse, vurgu yapılır. Ancak, te'kid
nûn'da vurgu yapmak zor olduğu için, bir önceki harfte vurgu yapıla-
cağı ifade edilmiştir11: (lâm, dâl ve kef'e) UuLlJ (lâm ve
ayn'a. Ayn'dan sonra gelen tenvîn, aslında te'kid nûnu'dur.)

d) Diğer edatlarda: Umûmiyetle bütün edatların ilk harfine vurgu
yapmak uygun olur. Bunları kasaca özetleyelim:
0 0 z 0 0 0 x
1. d} ve dİ gibi tahkîk edatları: od!j öl - itil dİ
j x 0
2. Te'kid lâm'ma: ve te'kid için olduğu, ,
zaman dİ lâfzına: İtil jjjju di ~ dJ
3. Te'kid nûn'u:
10 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz: Sağman, Sağman Tecvidi, s. 85-86; Karaçam, age, s.
513-514.
11 Sağman, age, s. 87; karaçam, age, s. 516.
4. Ta'lil (sebep) ve tahsis ifade eden harfler: (lâm'a), LilHJSj
(sondaki lâm'a).
5. M — pJ — ile olumsuzluk mânâsında olduğu zaman IXJ ve
U 'ya: Sl “ JIİj — ~
<
Şâyet lî — lXJ'da olumsuzluk mânâsı yoksa vurgu yapılmaz:
U — pU*- L«Jj (vurgu yapılmaz).

t X x
6. Hemze ve L» ” Jjh “ <5* ~ gibi soru edatlarında da,
"sorgulu" bir vurgu yapılır:
JJb —
7. jic* -MI gibi istisna edatlarında: 4)lMl - t—>j../a,ki.lljiP

< *
8. Harf-i çerlerde de ilk harfe vurgu yapılır:
j&>]| - 4)1 (Jl
«- ✓ i "'
9. Nida edatları da vurgu yapılarak okunur: SI b - 4ŞI u
Nida edatı bulunmuyorsa (mukadder ise), vurgu münâdâ (seslenilen)

üzerinde yapılır: ILj - İJLİ jfil ujİ-İjj (Yûsuf'a)
e) Zamirlerde: Zamirler de, diğer kelimelerde olduğu gibi, ilk

harflerine vurgu yapılarak okunur. Merfu munfasıl zamirlerde ise,
biraz daha kuvvetlice vurgu yapılması uygun olur:
djiAüJl (hüm'e), JL>-I İDİ jA Ji (hüve'ye), JjJaJI CJİ dlil
(ente'ye).
2- Ses yükseltimi (raf-i savt):
Tilâvette, ses vurgusundan ayrı olarak, bir de raf-i savt esası var
dır ki bu, Kur'ân okurken bazı kelime, cümle ve âyetleri, ses tonunu
yükselterek okumak demektir.
Ses vurgusunda, kelimelerin ilk harfine vurgu yapıldığı halde, ses
yükseltimi kelimelerde, bazen bütün bir âyet veya âyetlerde, ses tonu
yükseltilmekle gerçekleştirilir. Ses yükseltiminde, ayrıca ses vurgusu
kuralları da uygulanır. Ses yükseltmeyi gerektiren sebepler şunlardır:
a) Okunan yerin Hak ve hakikati açıklaması: Dinimizin îman,

ibâdet, ahlâk, muâmelât vb. gerçeklerinin ifade edildiği yerler; Allah'ın
kudret ve yüceliğinin, Kur'ân-ı Kerîm'in, Peygamberimizin ve diğer
seçkin insanların anlatıldığı vb. yerlerde, sesin yükseltilmesi uygun
olur. Bu gibi yerler Kur'ân'da çoktur. (Meselâ Bakara 2/1-5).
b) Hakkın ve haklının sözlerinde: Yüce Allah'ın, Peygamber efen
dimizin ve diğer peygamberlerin inkârcılara, müşriklere ve münafıkla
ra olan sözleri de bu gruba dâhildir. Bu gibi yerler de Kur'ân'da çoktur.
(Meselâ Bakara 2/6-7).
c) Yüce Allah'ın buyrukları: Cenab-ı Hakk'ın emir ve yasak
larıyla, çeşitli konulardaki hükümlerini bildiren âyetler de raf'-i
savt ile okunur. Kur'ân'ın birçok yerinde bulunan bu tür buyruk
lara misâl olarak
13 âyetlerini zikredebiliriz.
d) Pek çok yerde geçen müjde, mükâfat ve rahmet âyetleri de, yük
sek sesle okunur. Örnek:
12 Bakara 2/21. Mânâsı: "Ey insanlar! Rabbinize kulluk edin".

13 Bakara 2/188. Mânâsı: "Mallarınızı, aranızda haksız sebeplerle yemeyin".
‘^5 û? cS'i* J*
15cjI>JL^J1 Ijjjal jjjJJI jZjj
3- Ses indirimi (Hafd-ı savt):
Kur'ân okurken bazı kelime, cümle ve âyetleri, ses tonunu düşüre

rek okumak, temsilî okumada üçüncü ana unsurdur. Bu durumda da
yine ses vurgusu prensipleri uygulanır.
Ses indirimiyle okunacak yerler şunlardır:
a) Dua ve istiğfar âyetleri: Kur'ân-ı Kerîm'de peygamberlerin ve
mü'minlerin yüce Allah'a olan yakarışlarının, yüce huzura sunulan
dileklerin gayesine uygun olarak, ses indirimiyle okunması uygun olur.
Örnek: LîllaaM jİ Ljj 16.
b) Bâtıla mensup sözler: Kur'ân'da geçen kâfir, müşrik, münafık,

şeytan vb. sapmışların bâtıl ve haksız sözleri de, hafd-ı savt ile okunur:
Meselâ Bakara 2/13 IjJlS (jiUJl Ij£*l lilj
öjJju 'î \'İ. âjluı te âyetinin17:
pljÂJDl liS bölümünde ses indirimi yapılmalıdır.
Aynı şekilde Mâide 5/18. âyetindeki: 41)1 fLjI (J^18 lâfzı
da böyle okunmalıdır19.
14 Bakara 2/5. Mânâsı: "İşte onlar, Rablerinden bir hidâyet üzeredirler".

15 Bakara 2/25. Mânâsı: "îman edip sâlih ameller işleyenleri müjdele".
16 Bakara 2/286. Mânâsı: "Rabbimiz, unutur ya da yanılırsak bizi sorumlu tutma ".
17 Bakara 2/13. Mânâsı: "Onlara: Diğer insanlar gibi siz de iman edin, denildiğinde, 'akılsızla
rın inandıkları gibi biz de İnanalım mı?' derler. Biline ki, asıl akılsızlar onlardır, fakat bilmez
ler".
Ses indiriminin tamamlandığı kısımdan sonraki lâfızlarda sesin

yükseltilmesi gerektiği de unutulmamalıdır.
Temsilî okumada bütün bunlan yaparken, tabiî olmaya çalışmak;
yapmacıklığa ve ciddiyetsizliğe düşmemek gerekir18
*20.
18 Mâide 5/18. Mânâsı: "Biz Allah'ın oğullan ve sevgili kullarıyız, (dediler)

19 Peygamberleri uyana nitelikteki âyetlerde de ses indiriminin yapılmasının uygun
olacağı kaydedilmiştir. Örnek: Jji SLiyJ . dJÜ J»4 U jd ^11 Ijfİ
"Ey Peygamber! Allah'ın sana helâl kıldığı şeyi, eşlerini hoşnut etmek arzusuyla niçin kendine
haram kılıyorsun?" (Tahrim 66/1). (İsmail Karaçam, Kur'ân-ı Kefîm'in Faziletleri ve
Okunma Kaideleri, s. 524).
20 "Temsilî okuma hakkında geniş bilgi için bkz: Ali Rıza Sağman, Sağman Tecvidi, s. 76-
92; İlâveli Yeni Sağman Tecvidi, s. 36-38; Karaçam, Kur'ân-ı Kerim'iri Faziletleri, s. 503-524.
ÖZET
(Temsilî Okuma Esasları)

Kur'ân-ı Kerîm'İ, okunan yerin ifade ettiği söz ve mânâya uygun
bir şekilde vurgu, raf-i savt ve hafd-ı savt kaidelerine riâyet ederek
okumaya "temsîlî okuma" denir. Kısaca: Söz ve mânâyı, okuyana ve
dinleyene kavratacak şekilde okumak da diyebiliriz.
Temsîlî okumada başlıca üç hususa dikkat edilir:
Birincisi, vurgu'dur; kelimelerin bütünlüğünü korumak ve mânâya
dikkat çekmek için sese kuvvet vermeye denir. Kelimelerin bütünlüğü
nü korumak için ilk harfine vurgu yapılır: Jliü iJlî I
İkincisi raf'-i savt / ses yükseltimidir; Kur'ân okurken bazı kelime,
cümle ve âyetleri, ses tonunu yükselterek okumak demektir. Bunda,
okunan yerin anlamının gözetilmesi esastır: IjU
Üçüncüsü de hafd-ı savt / ses indirimidir; Kur'ân okurken bazı ke
lime, cümle ve âyetleri, ses tonunu düşürerek okumak, temsîlî okumada
üçüncü ana unsurdur. Bâtıla mensup kimselerin sözleri İle dua ve istiğ
far âyetleri bu şekilde okunur: lîlkil jl UL-J tjJbj-ljj iSj
IV- KUR'ÂN-I KERÎM'İ OKUYUŞ HATALARI
(LÂHN İAİti)
A) Lâhn'in Tarifi
B) Kısımları
1. Lâhn-i celî ve hükmü
2. Lâhn-i hafi ve hükmü
A) Lâhn'in Tarifi
Sözlükte çeşitli mânâlara gelen lâhn kelimesinin bir anlamı da,

kıraatta hata etmek demektir1.
Tecvîd ilminde, tecvide uymamaktan doğan hataya lâhn denir.
B) Kısımları
Lâhn, iki kısımda incelenir:
1. Lâhn-i celî :
Harflerin zât ve sıfât-ı lâzimelerinde12 meydana gelen açık hata de

mektir. Böyle hataları çok kimsenin fark edebilmesi sebebiyle buna celî
/ açık hata denilmiştir.
Lâhn-i celî, başlıca üç yerde olur:
1 Âsim Efendi, Kamus Tercemesİ, IV, 746-747.

2 Sıfât-ı Lâzime için bkz: İkinci Bölüm.
348
a) Harfte meydana gelen hata: Bir harfi başka bir harfe dönüş
türmek kelimesini okumak gibi), fazladan harf ilâve
etmek (kalkaleyi hatalı yaparak şeddelemek veya hemze ilâve etmek

gibi), yahut harf noksanlaştırmakla olur (Medd-i tabiîyi terk etmek
gibi).
b) Harekede meydana gelen hata: Herhangi bir harfin harekesini
değiştirmek, yahut harekeli harfi sâkin kılmak şeklinde yapılan hata-
lardır lâfzını kü şeklinde okumak gibi).
c) Sükûnda meydana gelen hata: Sâkin bir harfe, hareke vermek-

le olur. (dL lâfzım dlj pJ şeklinde okumak, JLL>Jl 'yü JlüJl veya
dd-^Jl okumak).
Hükmü: Bu üç şekilde yapılan hatalar, ister mânâyı bozsun, ister

bozmasın, lâhn-i celî olarak kabul edilmiştir. Bir müslümanın, kıraatim
lâhn-i celiden kurtaracak kadar tecvîdi uygulaması farz-ı ayn olduğuna
göre; demek ki, lâhn-i celî yapan kimse, farzı terk ederek, haram işlemiş
olmaktadır3.
2. Lâhn-i hafî :
Harflerin sıfât-ı ânzalannda4 meydana gelen gizli hata demektir.

Bu tür hatalara, herkesin anlayamayacağı; ancak tecvîd bilenlerin fark
edebileceği için hafî / gizli hata denilmiştir.
Lâhn-i hafî iki kısımda incelenir:
a) Tecvîdde az-çok bilgi sahibi olan kimselerin fark edebileceği

hatalar. Meselâ ihfâyı, iklâbı, izhârı, idğâmı terk etmek, vâcip medleri
eksik çekmek, yahut tabîî meddi fazla uzatmak gibi.
3 Mağnîsî, Terceme-i Cezeri, s. 144,148; Karaçam, Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri, s. 253.

* Bunlar için ikinci bolüme bakınız.
KUR'ÂN-I KERÎM'İ OKUYUŞ HATALARI 349
b) Tecvîd ilminde derin bilgi sahibi olanların fark edebileceği ha

talar. Meselâ râ harfindeki tekrir sıfatında, nûn ve mîm'deki ğurıne
sıfatında (ifrad veya tefridde bulunarak / bunları abartılı veya zayıf
okuyarak) hata etmek; lâm harfini ince okunması gereken yerde kalın
(4ÜÜ billahi) veya râ'yı kalın okunması gereken yerde (IjjUjl ^) ince
okumak türünden yapılan hatalardır.

Hükmü: Lâhn-i hafinin ilk kısmına giren hataları yapmak
tahrîmen mekruhtur. Binaenaleyh, kıraati bu çeşit hatadan korumak
vaciptir.
İkinci kısma giren lâhn-i hafi tenzihen mekruh olup, okuyuşu bu
tür hatalardan korumak da müstehaptır5.
Lâhn-i celî ve lâhn-i hafinin, namazı bozup bozmaması ihtilaflı bir
konudur. Genel olarak: Okuyuşta yapılan hata, mânâyı bozuyor, yahut
anlaşılmaz hâle sokuyorsa, namaz bozulur. Eğer mânâ bozulmuyorsa
veya karışmıyorsa bu, derecesine göre tahrîmen veya tenzîhen mekruh
tur6.
5 Bu konular hakkında bkz: Dânî, et-Tahdîd, s. 89 vd; Abdülvehhâb el-Kurtubî, el-Mûdıh,

s. 55vd; Sehâvî, Cemâlü'l-Kurrâ', H, 529 vd; İbnü'l-cezerî, en-Neşr, I, 210-211; İbnü'l-
Cezerî, et-Temhîd, s. 75 vd; Süyûtî, el-İtkân, I, 100; Hamza Hüdâyî, Tecvîd-İ Edâiyyc, s.
74-76; Mağnîsî, Terceme-i Cezerî, s. 146-148; Mar'aşî, BaySnü Cühdü'l-Mukıl, s. 8;
Eskidzâde, Terceme-i Dürr-i Yetîm, s. 21-24; Abdülazîz b. Abdülfettâh, Kavâidü't-Tecvîd,
s. 27-28; Sağman, Sağman Tecvidi, s. 12; Karaçam, age, s. 251-254; Abdurrahman Çetin,
"Lahn", DİA, XXVII, 55-56.
6 Kur'ân okuyanın yaptığı kıraat hatasına ve dil sürçmesine "Zelletü'l-kâri" denir. Ne
tür kıraat hatalarının namazı bozup bozmayacağı, Fıkıh kitaplarıyla bazı Tecvîd eser
lerinde kaydedilmiştir. Meselâ bkz: İbn Âbidîn, Reddü’l-Muhtâr, 1, 424-426; Mehmed
Zihnî, Ni'meti İslâm, Kitâbü's-Salât, s. 302-305; Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük İslâm İlmi
hali, s. 217-223; İsmail Karaçam, Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri, s. 254-259.
ÖZET
(Kur'ân-ı Kerîm'i Okuyuş Hataları)

"Lâhn", kıraatta hata etmek demektir. Tecvide uymamaktan doğan
hataya lâhn denir. Bu da iki kısımda incelenir;
Birincisi lâhn-i celidir; harflerin zât ve sıfât-ı lâzimelerinde meyda
na gelen açık hata demektir. Bu da üç şekilde olur: Harf değiştirmek
kelimesini Slj-sf okumak), hareke değiştirmek (4> kelimesini AİJ
şeklinde okumak), sâkin harfe hareke vermek (lâfzını iüJl veya
JLİiJl okumak). Bu tür hatalardan muhakkak kaçınılması gerekir.

İkincisi lâhn-i hafidir ki bu da harflerin sıfât-ı ânzalannda meyda
na gelen gizli hata demektir. Meselâ ihfâyı, iklâbı, izhârı, idğâmı terk
etmek; vâcip medleri eksik çekmek, yahut tabîî meddi fazla uzatmak; râ
harfindeki tekrir sıfatını, nûn ve mîm'deki ğunne sıfatını abartılı veya
zayıf okumak... lâhn-i hafi olarak değerlendirilmiştir.
V- KUR'ÂN TİLÂVETİNDE MÛSİKÎNİN YERİ
A) Giriş
B) Konuyla İlgili Terimler
C) Konuyla İlgili Rivayetler
D) İlgili Görüşler ve Değerlendirilmesi
E) Sonuç
A) Giriş
Kur'ân-ı Kerîm'in usûlüne uygun olarak güzel okunması esastır.

Kur'ân bunu "tertîl" olarak nitelemiş ve bu da "tecvîd" ilmiyle şekil
lenmiş ve uygulanmıştır.
Peygamberimiz (sav) de, kıraatin güzel sesle süslenmesini buyur
muş; Kur'ân'ı güzel sesle okuyanları takdir ve teşvik etmiştir.
Kur'ân kıraatında "teğannî" ihtilâflı bir meseledir. Başka bir ifade

ile, Kur'ân'm makam ile okunması, terennüm ve teğannîsi tartışma
konusu olmuştur1. ,
Bilindiği gibi mûsikî, insan ruhunu etkileyen, insan kalbine nüfûz
eden, his ve heyecan uyandıran; bazen de teskin edip yatıştıran bir
güce sahiptir. Hasta yatan kimseye moral verip tedavi eden, hırçınlaşan
1 Mûsikî konusunda olumlu ve olumsuz görüşler ve kaynaklan hakkında ayrıntılı bilgi

için bkz: Süleyman Uludağ, İslâm Açısından Mûsikî ve Semâ, s. 37-217; ayrıca bkz:
Hayreddin Karaman, Günlük Hayatımızda Haramlar ve Helaller, s. 136-139.
352
bebeği yatıştıran mûsikî (ninni); bazen da savaş meydanındaki orduyu

coşturmaktadır.
İşte, tartışma konusu olan, bu mûsikînin, Kur'ân kıraatına katılıp
katılmayacağı, katılacaksa ne oranda katılacağıdır.
B) Konuyla İlgili Terimler
Burada esas konumuza geçmeden önce, ilgili bazı terimleri kısa kı
sa açıklamak faydalı olacaktır.
a) Mûsikî: Bunun şu şekilde tarifleri yapılmıştır: İnsanın duygu
ve düşüncelerini seslerle ifade etme sanatıdır... Düzenli ve ölçülü ses
ler ilmidir... İnsanda uyandırdığı etki bakımından ele alman ses dizisi
dir. .. Melodi, ritm ve armoni bakımından ele alınan sesler birimidir2.
b) Makam: Mûsikîde, nağmelerin karar perdesi veya seyrine göre
vasıflandırılan ses dizisine denir... Bir durakla güçlü etrafında bunlara
bağlı olarak toplanmış seslerin genel durumudur... Ahenk, mûsikî
tarzı şeklinde de tanımlanmıştır3.
Makamı; sesi, dinleyeni rahatsız etmeyecek, kulağa hoş gelecek şe
kilde ahenkli olarak kullanmak şeklinde değerlendirmek mümkündür.
c) Lâhn: Bu kelime birbirine zıt iki mânâda kullanılmaktadır. Bu
na göre: 1. Ezgi, melodi, nağme, âhenk, nağme yapmak, kulağa hoş
gelen uyumlu ses; kıraati, şiiri ve şarkıyı güzelleştirmek. 2. Kur'ân'da
hata etmek, i'rab ve tecvîdde hata etmek, okurken yapılan yanlışlık,
hatalı konuşmak, bir ülke veya kimseye mahsus kötü ve kuralsız telâf
fuz... 3. Bu kelime ayrıca lügat, üslûb, meyletmek, anlamak, sözden
anlaşılan mânâ, muhataptan başkasının anlamayacağı şekilde sözü
rumuzlu ve kapalı söylemek mânâlarına da gelir4.
1 Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, II, 867; Meydan Larousse, IX, 183.
3 Türkçe Sözlük, II, 800; Meydan Larousse, Vm, 259, Doğan, age, s. 665.
4 Bkz: Râğıb Isfehânî, el-Müfredât, s. 449; Cevheri, es-Sıhâh, VI, 2193; Ebü'l-Bekâ, Külliyât,
s. 319; Âsim Efendi, Kamus Tercemesi, IV, IV, 746; İbn Manzûr, Lisânü'l-Arab, XIII, 379;
Zemahşerî, Esâsü'l Belâğa, s. 562.
KUR'ÂN TİLÂVETİNDE MÛSİKÎNİN YERİ 353
Kur'ân'ı Kerîm'de bu kelime üslûb, eda, söyleniş tarzı anlamında

kullanılmıştır5.
Tecvîd ilminde ise lâhn; harflerin zât ve sıfatlarında meydana ge
len hataya denir. Başka bir ifadeyle, tecvîde uymamaktan doğan hata
dır.
d) Tertîl: Sözü yerli yerinde uygun ve güzel bir şekilde söylemek
demektir6. Kur'ân'ı Kerîm'İ tane tane, yavaş yavaş okumaya denir;
tecvîdi içeren bir tâbirdir.
e) Teğannî: Nağme ile söylemek, terennüm etmek, makamla
okumak demektir. Ayrıca zengin olmak, şiirle medih veya hicvetmek
mânâsına da gelir7.
Yerinde de görüleceği üzere, hadis'te geçen teğannî, farklı şekiller
de yorumlanmıştır.
Halk arasında ise, harfleri ve kelimeleri bozarak, sesi boğazda oy

natarak okumak... gibi olumsuz mânâsı vardır.
f) Terci': Geri çevirmek, döndürmek, sesi titretmek, nağme yap
mak, sesi boğazda tekrar etmek mânâlarına gelir8.
g) Tahzîn: Okurken hüzünlü ve ağlamaklı bir tarzda davranmak
demektir9.
h) Tatrîb: Sesi oynatmak, teğannî, nağme yapmak, coşturmak,
şarkı söylemek, kıraati, şiiri ve şarkıyı güzelleştirmek, ses perdelerinde
oynaklık yapmak, medleri fazla çekmek, medli olmayan yerleri uzat
mak. .. gibi mânâlara gelir10.
s Bkz: Muhammed, 47/30.

6 Âsim Efendi, age, İÜ, 1313.
7 Âsim Efendi, age, IV, 1111.
8 Aynı eser, IH, 258.
9 Aynı eser, IV, 588.
10 İbn Manzûr, age, Xm, 379; Âsim Efendi, age, 1,356.
354
i) Terkîs: Sesi oynatmak (raks), sesi hareket ettirerek sakine hare

ke vermek anlamındadır11.
12.
j) Teriîd: Okurken sesi titretmek demektir*
k) Terennüm: Besteli, tiz, hoş ezgilerle nağme ve ahenk yapmak

anlamındadır. Bülbülün ötüşünde de bu kelime kullanılır1314
.
C) Konuyla İlgili Rivayetler
Kur'ân'ı Kerîm'in makam ile okunmasının caiz olup olmadığıyla

ilgili birçok delil ve rivâyet vardır. Makamla okumayı tecviz eden riva
yetlerden bazılarını şöylece sıralamak mümkündür:
a) Kur'ân'ı Kerîm'de Yüce Allah: Sljjî ûljiJI “Kur'ân'ı tertîl
ile oku"1* buyurmuştur.
Başka bir âyette de: o&jjj " Onu tertîl üzere okuduk"15
buyurulmuştur. Bu âyetlerde, Kur'ân'ın ağır ağır, tane tane, düşünüle
rek okunması emredılmektedir.
Aynca Sâd sûresinde Hz. Dâvud'dan bahseden âyetlerden ve bun

ların tefsirinden, Hz. Dâvud'un güzel bir sese sahip olduğu, Zebur'u
okurken kuşların (ve diğer hayvanların) etrafında toplanıp onu dinle
dikleri, aynca dağların onun sesiyle çınladığı anlaşılmaktadır16.
b) Ümmü Seleme ve Enes b. Mâlik'ten gelen bilgilere göre Pey
gamberimiz, Kur'ân'ı tane tane okur, durulacak yerlerde durur, uzatı
lacak yerleri uzatırdı17,
“ Süyûtî, el-İtkân, 1,102.

12 Süyûtî, age ve yer.
u Âsim Efendi, age, IV, 317.
14 Müzzemmil 73/4.
ıs Furkart 25/32.
16 Bkz: Sâd 38/17-20.
17 Buhârî, Fedâilü'l-Kur'ân, 29; Ebû Dâvud, Vitr, 20; Tirmizî, Fedâüü'l-Kur’ân, 23.
KUR''ÂN TİLÂVETİNDE MÛSİKÎNİN YERİ 355
M^bdullah b. Muğaffel şöyle demiştir: Rasûlüllah (sav), Mek-

HRıedildiği gün, bir deve üzerinde olduğu halde Fetih sûresini
BBBoraatında terci yaptı.
Mhberi nakleden Muâviye b. Kurre, "halkın, etrafımda toplan-
BaEi endişe etmeseydim, Abdullah b. Muğaffel'in, Rasûlüllah'm
Eu hikâye ederek terci' ettiği gibi ben de terci' ederdim" de-
îm terci'i nasıldı?" diye soran Şu'be'ye de, üç defa "â-â-â" diye
BBerinistir18.
Baları Peygamberimizin İcraatındaki terdin, onun üzerinde bu-
devenin hareketi sebebiyle meydana geldiğini söyleyerek
Bgalışmışsa da, bunun isabetli bir değerlendirme olduğunu söy-
Hzördur. Çünkü devenin sallanmasıyla meydana gelen gayr-i
E ses değişmesi, elbette ilgili sahâbî tarafından da bilinirdi ve
Eti olsaydı, bu şekilde bir rivâyetin anlamı olmazdı.
S Cübeyr b. Mut'un şöyle söylemiştir: Rasûlüllah (sav)'in, bir ak-
Eainazında Tûr sûresini okuduğunu işittim. Neredeyse kalbim
Brdu19.
Başka bir rivayette de, namazda dinlediği bu kıraat hakkında,

gn daha güzel sesli, yahut okuyuşu ondan daha güzel olan hiç
gyi dinlemedim" demiştir20.
Berâ b. Azib şöyle demiştir: Rasûlüllah (sav)'i, yatsı namazında
güreşini okurken işittim. Ondan daha güzel sesli, yahut okuyuşu
m daha güzel hiç kimseyi işitmedim"21.
hârî, Tevhîd, 50; Müslim, Salâtii'l-Müsâfirîn, 237-238.

hâil Tefsir, Sûretü't-Tûr, 53; Buhârî, Meğâzî, 12.
lıKesîr, Fedâilü'l-Kur'&n, s. 36.
f)
öljÂJl Ijiîj 4*1^ cA*^ Jj-ij -Jl* u^jlp (jî ?1jî^ ûA
Berâ b. Azib'den nakledildiğine göre Hz. Peygamber şöyle buyur

du: "Kur'ân’ı seslerinizle süsleyiniz"22.
Bu hadisin, "seslerinizi Kur'ân'la süsleyiniz" anlamında olduğunu

iddia edenler olmuşsa da, şu hadis böyle bir anlayışa imkân verme
mektedir:
jTyiJl : Jjjîş <ul JÜ »Ijdl &&
,01 jjul Jbjj OU
Berâ b. Âzib'den rivâyet edilmiştir: Rasûlüllah'm şöyle buyurdu

ğunu işittim:
"Kur'ân'ı seslerinizle güzelleştiriniz. Şüphesiz güzel ses, Kur'ân'ın gü

zelliğini artırır"23.
g)
dilli OİİU :J15 4*1p 41)1 Â*^
ûTjîİL Jiş dİ
Ebû Hüreyre'den rivâyet edildiğine göre Hz. Peygamber şöyle bu
yurmuştur: "Yüce Allah, Peygamberine, Kur'ân'ı teğannî ile okumasına
müsaade ettiği kadar, hiçbir şeye müsaade etmedi24. (Hadise başka türlü
mânâ verenler de olmuştur25).
22 İbn Mâce, İkâme, 176; Ebû Dâvud, Vitr, 20; Nesâî, İftitâh, 83.
23 Dârimî, Fedâilü’l-Kur’ân, 34; Beyhakî, Şuabü’ 2-îmân, III, 386.
24 Buhârî, Fedâilü'l-Kur'ân, 19; Müslim, Salâtü'l-Müsâfirîn, 232-233; Ebû Dâvud, Vitr, 20;
Nesâî, İftitâh, 83.
25 "Teğannî ile okuduğunu dinlediği kadar dinlemedi"; " Kur'ân'ı teğannî etmesi karşı
lığında verdiği mükâfatı başka hiç kimseye vermedi".
Peygamberimizin eşi Hz. Âişe şöyle anlatmıştır: Bir gece, yatsıdan

sonra Rasûlüllah'm yanma gelmekte geciktim26. Sonra geldim.
Rasûlüllah:
- Nerede idin? diye sordu.
- Ashabından bir adamın Kur'ân okuyuşunu dinliyordum; onun

okuyuşu ve sesi gibisini hiç kimseden işitmemiştim, dedim. Bunun
üzerine Rasûlüllah ile birlikte gidip onu dinledik. Bana dönüp şöyle
buyurdu:
- Bu, Ebû Huzeyfe'nin âzadlısı Sâlimdir. Benim ümmetim arasında

bunun gibisini yaratan Allah'a hamdolsun27.
i) Peygamberimiz, bir gece, Ebû Mûsâ el-Eş'arî'nin28 Kur'ân oku

yuşunu dinlemişti. Ertesi gün ona şöyle buyurdu:
- Ey Ebû Mûsâ! Şüphesiz sana, Dâvud Peygamberin mizmarlann-

dan bir mizmar (makamlarından bir makam) verilmiştir29. O da:
16 Bilindiği gibi, Peygamberimizin evi, Mescid-i Nebevî'nın yanında idi. Hz. Âişe de eve
bitişik olan Mesddden okunan Kur'âriı dinlemişti.
27 İbn Mâce, İkâmetü's-Salâi, 176; Beyhakî, age, II, 388; Ahmed b. Haribel, age, VI, 165.
28 Ebû Mûsâ el-Eş'arî'nin asıl ismi olan Abdullah b. Kays adıyla rivayet edilen başka bir
hadis içinbkz: Müslim, Salâtii'l-Müsâfirîn, 235.
358
- Eğer sizin benim okuyuşumu dinlediğinizi bilseydim, kıraatimi

sizin için daha güzel yapar, süslerdim, diye cevap vermiştir29
30.
İbn Kesir, bu hadisin, Kur'ân okurken sesi güzelleştirmenin ve bu

na çalışmanın, dînî işlerden olduğuna delâlet ettiğini kaydetmekte
dir31.
P
JU :JU
Câbir'den nakledildiğine göre Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur:

"İnsanların Kur'ân okumakta en güzeli, kendisini Kur'ân okurken işittiğiniz
zaman, Allah'tan korktuğunu zannettiğiniz kimsedir32.
k)
Ebû Hüreyre'den rivâyet edilmiştir: Rasûlüllah (sav) şöyle buyur

du: "Kur'ân ile teğannî etmeyen bizden değildir"33.
Bu hadisi Ebû Hüreyre'den başka Hz. Âişe, Sa'd b. Ebû Vakkâs,

Abdullah b. Abbâs ve Ebû Lübâbe el-Ensâıî gibi sahâbîler de naklet-
miştir34.
29 Buhârî, Fedâilü'l-Kur’ân, 31; Müslim, Salâtü'l-Müsâfirîn, 236.

30 İbn Kesir, age, s. 35.
31 İbn Kesir, aynı yer.
32 İbn Mâce, İkâme, 176; Dârimî, Fedâilü'l-Kur’ân, 34; Beyhakî, age, II, 388. Zayıf hadistir.
Bkz: İbn Mâce, aynı yer; Heysemî, Mecmeu’z-Zevâİd, VE, 170.
33 Buhârî, Tevhîd, 44; Ebû Dâvud, Vitr, 20; İbn Mâce, İkâme, 176.
34 İbn Kesîr, age, s. 38.
Tâbiûndan olan İbn Ebû Müleyke (117/735)'ye: "Kişi güzel sesli de
ğilse, ne dersin?" diye sorulmuş; o da: "Sesini gücü yettiği nispette
güzelleştirir" diye cevap vermiştir35.
Bu hadiste geçen "teğannî" kelimesi üzerinde değişik ve çoğu zor

lama yorumlar yapılmıştır. Bunlardan bazıları şÖyledir:
1. Hadis'te geçen "teğannî; tertîl ve tecvîd'dir. Kur'ân-ı Kerîm'i,

tertîl ve tecvîd üzere; âdabına uygun olarak ve mümkün mertebe sesi
güzelleştirerek okumak demektir36. Böyle yapmayanlar, yani Kur'ân
okurken gerekli dikkat ve özeni göstermeyenler bizden değildir, demek
olur. Bizce en mâkul görüş budur. Bilindiği gibi güzel ses, Allah vergi
sidir. Teğannî (makam ile okumak) da bir kabiliyet işidir. Bu bakımdan
Kur'ân'ı güzel ses ile ve nağme yaparak okumayan bizden değildir,
şeklinde anlamak doğru olmaz. Bu, müslümanlann çoğunu cezalan
dırmak demektir. Kaldı ki, Kur'ân okumanın sevap olduğunu bildiren
hadislerde de böyle bir kayıt yoktur. Yukarıda da ifade edildiği üzere
bu hadis, Kur'ân okurken, gerekli dikkatin gösterilmesine dikkat çek
mek için buyurulmuş olsa gerektir. Hadisle ilgili diğer bazı görüşler de
şöyledir:
2. Teğannî'den maksat, Kur'ân'ı açıktan ve yüksek sesle okumak

tır. Uygulamada (meselâ namazlarda) Kur'ân sessiz olarak da okuna-
bildiğine göre böyle bir yorumun isabetli olması şüphelidir. Nitekim
Kur'ân okumakla ilgili rivâyetlerin bazısı sesli okumayı, bazısı sessiz
okumayı özendirici nitelikte, bazısı da orta yol tutulması gerektiği nok
tasındadır37.
35 İbn Kesîr, age, s. 35.

3S İbn'Haldun, Mukaddime, (trc: Z. Kadiri Ugan), II, 431-432; Nevevî, et-Tibyân, s. 78;
Tayyib Okiç, Kur'ân-ı Kerim'in ÜslÛb ve Kıraati, s. 18.
37 Bkz: Ebû Dâvud, Tatavvu, 25; Nesâî, Kıyam, 23-24; İbn Mâce, İkâme, 179.
3. Hüzünlü okumak demektir. Kur'ân'ı hüzünlü okumakla ilgili

hadis bulunmakla birlikte, bu hadisten bu anlamın çıkanlması zorlama
bir yorum olur.
4. "Fayda" anlamındadır. Yani Kur'ân'dan faydalanmayan biz

den değildir, demektir. Bu mânâ doğrudur fakat bu hadisle ilgisi yok
tur. Ciddiye alınmamıştır.
5. "Iştiğal" anlamındadır. Kur'ân'la meşgul olmayan, mânâsına

gelir. Bu da zorlama bir yorumdur ve ciddi görülmemiştir.
6. "İstiğna" manasınadır. Yani Kur'ân'la yetinmeyen kimse biz
den değildir, demektir. Hadisi asıl gayesinden uzaklaştıran en meşhur
te'vıl tarzı budur. Fakat İmâm Şafiî, Taberî, İbn Kayyım el-Cevziyye
gibi birçok bilgin bu yoruma karşı çıkmıştır. Taberî, hadisi bu şekilde
yorumlamanın, Arapçaya aslâ uygun olmadığını, Arap şiirinden örnek
ler vererek uzun uzun izah edip bu görüşü reddetmiştir38. Kezâ İmâm
Şâfiî de, teğanrûnin müstağni anlamına gelemeyeceğini söylemiştir39.
Teğannîyi, makam ile okumak şeklinde anlamak isabetli olmakla

birlikte, bu konuda dikkat edilmesi gereken önemli hususlar vardır:
Kur'ân'ı makam ile okurken, tecvîd kurallarından aslâ fedakârlık edil
memesi lâzımdır. Uzatılmayacak yerleri uzatmak, uzatılacak yerleri
uzatmamak veya eksik veya çok uzatmak, sâkine hareke vermek, hare
keleri med haline getirmek, harf eksiltmek veya ilâve etmek vb. husus
lar elbette câiz değildir. Teğannîye izin vermeyenler de bu endişeye
kapılmış olsa gerektir. Nitekim Ahmed b. Hanbel, elhân ile Kur'ân
okuma hususunu soran birisine o, "Senin adın nedir?" diye sormuş. O
da "Muhammed demiş. Bunun üzerine ona: "Sana Mû-hâm-med dese
ler, hoşuna gider mi?" diyerek, bu endişesini dile getirmiştir40. Dinleyi
ciyi ses gösterisi ile oyalamak, makam yapmış olmak için makam yap
3S İbn Kayyım el-Cevziyye, Zâdü'l-Meâd, 1,134-136; aynca bkz: Ğazzâlî, İhya, I, 792.
39 Beğavî, Şerhu's-Sünne, IV, 486; Kurtûbî, age, s. 59; İbn Kesîr, age, s. 34.
40 İbn Kayyım el-Cevziyye, age, 1,137.
mak, makamı ön plana almak, lüzûmsuz nağmeler yapmak da câiz

değildir.
Kur'ân'ın makam ile okunmasına cevaz veren delillerden
başlıcaları bunlardır. Olumsuz mânâda ileri sürülen yani makamla
okumaya cevaz vermeyen rivayetler ise şunlardır:
Huzeyfe b. el-Yemân'dan rivâyet edilmiştir. Rasûlüllah (sav) şöyle

buyurdu:
"Kur'ân'ı Arap elhâmyla (ezgileriyle) ve sesleriyle okuyunuz. Fısk ehli
nin ve ehl-i kitabın tahinlerinden sakınınız. Benden sonra öyle bir grup gele
cektir ki, onlar Kur'ân'ı şarkı nağmeleri, ruhban (rahiplerin) ve ölü üzerine
ağlayanların tercileri gibi okurlar. Onların bu okudukları (Kur'ân), boğazla
rından aşağıya geçmez. Onların ve onlara imrenenlerİn kalpleri fitneye tutul
muştur"
Bu rivâyeti kaydeden en eski kaynak Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm

(224/838)'dır; ayni rivâyeti Taberânî (360/970) ve Beyhakî (485/1092) de
nakletmiş tir41
42.
Ancak bu rivâyet, birçok bilgin tarafından sahih görülmemiştir ki,
bu konu hakkında ikinci bölümde daha geniş bilgi verilmiştir43.
41 Ebû Ubeyd el-Kâsim b. Sellâm, Fedâilü’l-Kur'ân, s. 165.

42 Beyhakî, Şuabii'l-îmân, II, 540; Kurtubî, age, s. 66; Hindî, Kenzü’İ-Unımâl, I, 606; Süyûtî,
el-Câmiu's-Sağîr, l, 52.
43 Bkz: "Harflerle İlgili Uyanlar" bahsi.
Bu hadis zayıf bir rivâyet olduğu için delil olarak kabul edilemez.
Şayet değerlendirmeye almak gerekirse bunun, şarkı ve türkü nağme
lerine ve ehl-i kitabın âyinlerinde görülen ezgilere benzetmekten sa-
m) İbn Abbas'tan nakledildiğine göre, o şöyle söylemiştir:

Rasûlüllah (sav)'in, sesini tatrîb ederek (oynatarak) okuyan bir müezzi
ni vardı. Hz. Peygamber şöyle buyurdu: "Ezan düz ve kolaydır. Ezanın
düz ve pürüzsüz olacaksa oku, aksi halde okuma"44.
Zehebî (748/1347) ve İbn Hacer Askalânî (852/1448)'ye göre bu hadis
sahih değildir45.
Hadis sahih kabul edilse bile, yine de bu konuda olumsuz bir delil
olmaz: Hadiste "tatrîb" (<_^j^İ£dl) kelimesi geçmektedir. Daha önce de
ifade edildiği gibi tatrîb; sesi oynatmak, nağme yapmak, ses perdele
rinde oynaklık yapmak, medleri fazla çekmek, medli olmayan yerleri
uzatmak... gibi mânâlara gelmektedir. Elbette bu şekilde hem ezan
hem de Kur'ân okumak câiz olmaz.
Sonuç olarak, yukarıdaki iki rivâyet, Kur'ân'm makam ile okun

masına karşı çıkanlar tarafından delil olarak gösterilse de, bundan ön
ceki delillerin sıhhati ve ifadelerindeki açıklık, bu görüşe itibar edilme
sine imkân vermemektedir.
D) İlgili Görüşler ve Değerlendirilmesi
Kur'ân'ı Kerîm'in makam ile okunup okunmaması üzerinde başlı

ca iki görüş vardır:
a) Enes b. Mâlik, Saîd b. Müseyyeb, Saîd b. Cübeyr, Haşan Basrî,

İbrahim Nehaî, İbn Şîrîn, İmâm Mâlik, İmâm Ahmed b. Haribel gibi
âlimler, Kur'ân'm makam ile okunmasını uygun bulmamıştır46.
44 Dârekutnî, Sünen, H, 239.

45 Zehebî, Mîzânü'l-İ'tidâl, 1,205; Askalânî, Lisânü'l-Mîzân, I, 380.
Bunların delilleri arasında, son naklettiğimiz iki rivâyet ile; maka

mın, mânâya dikkatten uzaklaştıracağı ve Kur'ân lâfızlarının bozulaca
ğı endişesi yer almaktadır.
Konuyla ilgili olumsuz görüş bildirenlerin başlıca endişeleri şun
lardır: "Teğannî ile kıraat, kelimelerin anlamını bozmak, harekeleri
(uzatılması sebebiyle) harf yapmak demektir. Teğannî ile okumak, harf
ve harekeleri bozacak şekilde sesi oynatarak yapılan kıraat câiz değil
dir. Bu şekilde okuyuşta, ses ve nağme çokluğundan dolayı, Kur'ân
dinleyenler tarafından anlaşılmaz hale gelir. Böyle yapanları dinleme
mek gerekir. Harfleri bozan, yahut harf ilâvesi ve noksanlığı yapan
teğannî, haramdır. Okuyanlar da dinleyenler de günahkâr olur.
Teğannîye izin verilirse, sonu gelmeyen bir terennüm hürriyeti verilmiş
olunur. O zaman bazıları, Kur'ân'ı şarkı gibi okurlar. Buna mâni olmak,
harama götüren sebeplere mâni olmak türündendir. Kur'ân kıraatmda
tatrîb ve terci câiz değildir. Çünkü bunda, fısk ehlinin yaptığı nağmeye
benzeyiş vardır. Kur'ân'ı sonradan icad edilmiş nağmelerle okumak
câiz değildir; çünkü Kur'ân bundan münezzehtir".
Rivâyete göre, Abdullah b. Ömer, Kur'ân'ı elhân ile okuyan çocu
ğunu bundan menetmiştir46
47.
İbnü'l-Cezerî de, makamı Ön plana alıp, tecvîd kurallarına aykırı
olarak Kur'ân okuyanları -haklı olarak- tenkit edip gerekli uyanlarda
bulunmaktadır. O,, kendi zamanında şahit olduğu bazı yanlış uygula
malara temas ederek; yukanda açıkladığımız "terkîs", "ter'îd", "tatrîb",
"tahzîn" terimleriyle nitelenen ve makam yapacağım diye Kur'ân keli
melerini tahrif ederek,-harekeleri uzatarak, uzatılacak yerleri uzatma
yarak yahut gereğinden fazla uzatarak, sâkine hareke vererek, şarkı
nağmeleri katarak, sesi titretip oynatarak, yapmacık hüzünlü tavırlar
46 Askalârû, Fethu'l-Bârî, IX, 64.

47 Beyhakî, es-Sünenü'l-Kübrâ, II, 18.
sergileyerek... kısaca tecvîd kaidelerini çiğneyerek yapılan okuyuşları

kınamaktadır48.
Ömer Nasuhi Bilmen de, "Tecvide muhalif surette telhin ile, terci'
ile, nağmeler ile okumak caiz değildir. Kelimeleri tağyir eden bir lâhn,
bilâ.hilâf haramdır" demektedir49.
b) Hz. Ömer, Abdullah b. Mes'ûd, Abdullah b. Abbas, İmâm Ebû
Hanîfe, İmâm Şafiî, Taberî, İbnüT-Arabî gibi âlimler ise Kur'ân'ın ma
kam ile okunmasını câiz görmüşlerdir50.
Nakledildiğine göre Hz. Ömer, Peygamberimizin, okuyuşunu tak
dir ettiği Ebû Mûsâ el-Eş'arî'yi görünce, "Bize Rabbimizi hatırlat" der,
o da ona Kur'ân okurmuş51. Yine o, güzel sesli Ukbe b. Âmir'den, bir
sûre okumasım istemiş, o da okumuş. Hz. Ömer ağlayarak "Bu sûre
şimdi nazil oldu zannettim", demiş52.
Yukarıda naklettiğimiz, makamla okumayı tecviz eder nitelikteki
hadislerin de, bu görüşte olanlara kaynaklık ettiği anlaşılmaktadır.
Bu görüşü destekleyenler de şu hususları zikretmişlerdir: "Dînî öl

çülere göre Kur'ân'ı tecvîd İle ve sesi güzelleştirerek okumak, ona
hürmet cümlesindendir. Peygamberimiz de terci' yapmıştır. Ayrıca,
Ebû Mûsâ'run, "Beni dinlediğini bilseydim, kıraatimi süslerdim" deme
si de, sesi güzelleştirmenin ve güzel okumaya çalışmanın câiz olduğu
na delâlet eder. Dinleyenleri vecde getiren, gözyaşlarını celbeden ma
kam ile okuyuş, tecvîd dışına çıkmıyorsa, müstehaptır. Ruhlar nağme
yapmayanlardan ziyâde nağme yapana meyleder; çünkü nağme, kalbe
tesir eder. Bir şeyin haram olması için, kötü yönünün ağır basması,
kesin delil ile yasaklanması lâzımdır. Kur'ân'ın makam ile okunmasın
•'* İbnü'l-Cezerî, et-Temhîd, s. 55-57.

49 Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük İslâm İlmihali, s. 224.
50 İbn Kayyım el-Cevziyye, age, 1,135; Askalânî, Fethu'l-Bârî, IX, 64.
51 İbn Sâd, Tabaka t, V, 109; İbn Kayyim el-Cevziyye, age, I,135; İbn Kesir, age, s. 35.
52 ibn Kayyim el-Cevziyye, age ve yer.
da böyle bir durum söz konusu değildir. Makam ile okuyuş, Kur'ân
lâfızlarını bozmaz, mânânın anlaşılmasına engel olmaz. Tecvîd kuralla
rına aykırı olan nağmeler elbette caiz değildir. Ancak tecvide uyarak,
sesi güzelleştirerek, kıraati süslemek câizdir. Çünkü güzel ses,
Kur'ân'ın güzelliğine güzellik katar53.
Bizim kanaatimize göre, Kur'ân'ı makam (teğannî, elhân) ile oku
mayı câiz görenlerle görmeyenleri iki ayrı sonuca götüren şey, makam
Kur'ân'ın makam ile okunmasına karşı çıkanların başlıca endişesi,

İmâm Mâlik'in de işaret ettiği gibi, Kur'ân'ın, şarkı ve türkü nağmele
rine benzetilerek, yüce lâfzının bozulması korkusudur. Nitekim, yuka
rıda naklettiğimiz gibi, Ahmed b. Hanbel'in "sana Mû-hâm-med denil
se hoşuna gider mi?" şeklindeki sözü buna işaret etmektedir. Ayrıca,
makam ile kıraata izin verilirse, okuyuşun bozulacağı, harekelerin uza
tılacağı, fethadan elif, kesreden yâ ve zammeden vâv meydana gelece
ği, medlerde ifrad ve tefride kaçılacağı, mânâya dikkatin dağılacağı...
vb. endişeler bu görüşte olanların gerekçeleri arasındadır.
Ancak şunu ifade etmek gerekir ki, Kur'ân'ın makam ile okunma
sını câiz görenlerin hiçbirisi, olabilecek böyle hataları hoş görmez;
Kur'ân'ın şarkıya benzetilmesine izin vermez; harekelerin uzatılmasını,
medlerin ölçüsüne dikkat edilmemesini, harflerin bozulmasını; kısaca
tecvîd kaidelerinin ihlâlini hoş görmez.
Demek ki menfi görüşte olanlar, böyle bir ihtimale imkân verme
mek düşüncesiyle teğarınîye karşı çıkmış olmaktadır; bu da saygıyla
karşılanır. Nitekim zaman zaman bu görüşe hak verdirir şekilde,
teğanhîyi esas alıp, tecvidi geri plana bırakanlar da olmaktadır. Ancak,
elimizde Tecvîd gibi sağlam bir ölçü olduktan sonra, bu tür kıraatlar
53 Bunlar için bkz: İsmail Karaçam, Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri, s. 130 vd; Ahmet
Madazlı, Tecvîd İlmi, s. 194 vd.
366
benimsenmez ve ortaya çıkacak sakıncalar her zaman bertaraf edilebi

lir.
Bunun yanında herhangi bir mûsikî âleti eşliğinde Kur'ân okumak

ve dinlemek caiz değildir; çünkü Kur'ân sesine başka bir ses kanştın-
lamaz. Yüce Allah: "Kur'ân okunduğu zaman onu dinleyin ve susun ki size
merhamet edilsin"54 buyurmuştur.
Aynı şekilde birkaç kişinin bir araya gelerek koro halinde Kur'ân
okumaları ve bunu insanlara dinletmeleri de doğru değildir. Anlaşıl
ması için okunması gereken İlâhî kelâmı, şarkı, türkü gibi okunup din
lenen bir mûsikî parçası haline getirmek câiz görülemez55.
Kur'ân'ın makam ile okunmasına karşı çıkanların diğer bir endişe

si de şudur: Kur'ân kıraatında makam .esas alınırsa, sesin lezzeti ön
plâna geçer de, mânâya dikkat dağılır. Ancak böyle bir düşünce de,
dinleyiciye göre değişir; anlamak isteyen, makamlı okuyuşta da mânâ
ya vâkıf olur. Bunun yanında, tecvîd ve makam ile yapılan kıraatin
kalplerde derin iz bıraktığı da muhakkaktır.
Bu konuda önemli bir husus daha vardır: Dikkat edilirse, Kur'ân'ın

bizzat kendisinde, yani lâfızlarında da eşsiz bir ahenk ve mûsikî vardır.
Kur'ân'm hangi sûresi okunursa okunsun, her yerinde bu âhengi gör
mek mümkündür. Bazı müellifler, Kur'ân'ı bu açıdan da incelemişler
ve onun, en azından geniş anlamda mûsikî ile irtibatının bulunduğu
görüşüne varmışlardır56. Kur'ân'da bunun en çarpıcı örneği de, âyet
sonlarındaki fasılalardır. Okuyucuya bir misâl olmak üzere, Rahman
sûresini (bu sûredeki âyetlerin bitiş tarzını ve duyulan ahengi) hatır
latmak yeterlidir.
« A'râf 7/204.
55 Sadece Öğrencilere ve sadece toplu öğretim maksadıyla dershanelerde koro halinde
çalışma yaptırılabilir.
M Bu konuda bkz: Tayyib Okiç, Kur’ân-ı Kerîm'in Üsltîb ve Kıraati, s. 13; Muhammed
Hamidullah, Kur’ân-ı Kerîm Tarihi, s. 92.
Büyük müfessir Elmalılı Hamdi Yazır'm görüşlerini naklederek

konumuzu tamamlayalım: "Bu güzel sanatı, İslâm'da kesin olarak kı
nanmış bir sanat zannedenler olmuştur. Fakat bilmek gerekir ki, kı
nanmış olan fâşıklığa yol açan nağmelerdir. Yoksa Kur'ân okunurken,
tertîl ve sesi güzelleştirme, emrolunan bir şeydir. Bu konuda sahih ha
dis kitaplarında birçok hadis vardır... Din istiyor ki, Kur'ân okunurken
ses güzelleştirilsin, makamla okunsun; ancak lâfızları bozarak, mânâyı
unutturarak kuru ses izleyen fâsıklann beste ve nağmeleriyle değil;
lâfızların tecvidini, fasihliğini bozmayarak, mânâsını belâğatının ince
likleriyle duyurarak şuurlu bir hayat yaşatacak olan bir seda ile okun
sun ki, buna Peygamberin hadisinde "lühûn-i Arab" denmiş, ilm-i
edâda "tecvîd" diye tarif olunmuştur. Bu suretle biz Kur'ân okunurken
Hz. Davud'un mucizesini yaşamış oluruz. Nitekim Kur'ân'ı güzel oku
yan hakkında "Dâvud ehlinin mizmarlanndan bir mizmar (nağme)
verilmiştir" diye övülmüştür. Hz. Dâvud'un dağları boyun eğdiren,
uçan kuşlan durduran mucizesi de kuru bir ses oyunundan ibaret,
kuru bir terennüm değil, ruhtan kopup Allah'a arz olunan takdîsat ve
tesbîhat (Allah'ı yüceltme, hamd, şükür, zikir) idi"57.
E)
Sonuç
Tarih boyunca Kur'ân'ı Kerîm'e duyulan saygı sebebiyle, onun

okunuşundan anlaşılmasına, yorumlanmasından yaşanmasına kadar,
ürerinde durulması gereken hususlar, bütün yönleriyle, müslümanlar
tarafından ele alınıp incelenmiştir.
Kur'ân'm okunuşu da "Kıraat" ve "Tecvîd" ilimleriyle, ayrıntılı bir

şekilde tespit edilmiştir. Ancak, kıraatta mûsikînin yer alıp almaması;
başka bir ifade ile, makamın katılıp katılmaması tartışma konusu ol
muştur:
57 Elmalılı, Hak Dini Kur'ân Dili, VI, 3948-3949.

Bazı âlimler, Kur'ân'ın makam ile okunmasına izin verilmesi ha

linde şarkı ve türkü nağmelerine benzetilerek yüce lâfzının bozulacağı,
ses ve makamın ön plâna geçip mânâya dikkatin dağılacağı, sonu gel
meyen bir terennüm hürriyetinin verilmiş olacağı, o zaman bazılarının
Kur'ân'ı şarkı ve türkü gibi okuyacakları, buna engel olmak gerektiği
ve bunun harama götüren sebeplere engel olmak türünden olduğu
gerekçesiyle makam ile tilâvete karşı çıkarken; bazı âlimler de Kur'ân'ı
tecvîd ile ve sesi güzelleştirerek okumanın ona hürmet cümlesinden
olduğu, tecvîd kurallarına uymak kaydıyla makam ile okumanın
Kur'ân lâfızlarını bozmayacağı, mânânın anlaşılmasına da engel olma
yacağı, aksine ruhlara daha tesirli olacağı ve ayrıca bir şeyin haram
olması için, kesin delil ile yasaklanmasının gerektiği oysa Kur'ân'ın
makam ile okunmasında böyle bir durumun söz konusu olmadığı dü
şüncesiyle konuya olumlu bakmışlardır.
Mûsikî ve makamı; "sesi, dinleyeni rahatsız etmeyecek, kulağa hoş

gelecek şekilde ahenkli olarak kullanmak" şeklinde değerlendirirsek,
yukarıda kaydettiğimiz ilgili âyet, hadis ve rivayetleri de göz önüne
alarak, tecvîd kurallarına uymak kaydıyla, okuyuşu güzel ses ve ma
kam ile süslemenin câiz olduğu ve hatta teşvik edildiği sonucuna vara
biliriz.
Bununla birlikte, işi çığırından çıkararak ses gösterisine dönüştür

mek, makamı ön plâna almak, tecvîd kurallarını ihlal etmek ve okuna
nın Allah Kelâmı olduğu şuurundan uzaklaşmak, elbette câiz değildir.
Aynı şekilde herhangi bir mûsikî âleti eşliğinde Kur'ân okumak da

haramdır.
VI- HATİM İNDİRME VE HÜKÜMLERİ
A) Giriş
B) Hatim İndirme ve Hükümleri
C) Hatim İndirmenin Adabı
D) Hatimle İlgili Diğer Meseleler
E) Sonuç
A) Giriş
Kur'ân okumak, âyet ve hadislerle teşvik edilmiş bir ibâdettir. Fâtır

sûresinde: "Allah'ın Kitabını okuyanlar, namazı kılanlar ve kendilerine ver
diğimiz rızıktan Allah için gizli ve açık olarak harcayanlar, asla zarara uğra
mayacak bir kazanç umabilirler. Çünkü Allah, onların mükâfatlarını eksiksiz
olarak öder ve onlara lütfundan, fazlasını da verir. Şüphesiz O, çok bağışlayan
ve karşılık verendir"12 buyurulmuş; Âlü İmrân sûresinde ise, Allah'ın
âyetlerini okuyanlar, "sâlihler / iyi kullar" arasında zikredilmiştir2.
Başka bir âyetin anlamı da şöyledir: "Ne zaman sen bir İşte bulunsan,
ne zaman Kur'ân'dan bir şey okusan ve siz ne zaman bir İş yaparsanız, o işe
daldığınız zaman biz mutlaka üstünüzde şâhidizdir. Ne yerde ne gökte zerre
ağırlığınca bir şey Rabbinden uzak (ve gizli) kalmaz. Bundan daha küçüğü ve
daha büyüğü yoktur ki apaçık kitapta (levh-i mahfuzda) bulunmasın"3.
1 Fâtır 25/29-30.
2 Âlü İmrân 3/123.
3 Yûnus 10/61.
Birçok hadiste de Kur'ân okumayı ve dinlemeyi özendirici müjde

ler vardır. Peygamberimiz (sav), Kur'ân okuyup da onunla amel eden-
lerin gıpta edilecek kimseler olduklarını4, her harfine karşılık on sevap
kazanacaklarım5, okudukları âyetlerin kıyâmette onlar için birer nûr
olacağım6 ve derecelerini yükselteceğini7, Kur'ân'ın onlara şefaat ede-
ceğini8, dünyada da kendileri için huzur_kavnağı olacağım9; ayrıca
Kur'ân dinlemenin de sevap kazandıran güzel bir davranış olduğunu1011
bildirmiştir.
layan Allah'ın Elçisi, Kur'ân'ı ezberleyen ve onunla aıiıel eden hafızlara

da ayrı bir değer vermiş ve onların Allah'ın ehli ve seçkin kullan12,
ümmetinin .en_sereflileri13 ve meleklerle"beraber olduklarım14, cennete
gireceklerini ve ayrıca aile fertlerinden, cehenneme girmeyi hak, etmiş
on kişiye şefaat edeceklerini15 bildirmiştir.
Bütün bunlardan başka Peygamberimiz, irşâd, imâmet ve yönetici

lik görevi vereceği kimselerde, Kur'ân'ı en çok bilme şartım aramakla,
bu konuya verdiği önemi, kendi uygulamalanyla da göstermiş olmak
tadır. O, Tebük seferinde (9/630), Mâlik b. Neccâr Oğullarının sancağım,
4 Bkz: Buhâri, Fedâilü'l-Kur'ân, 17-20; Müslim, Salâtü'l-Müsâfirîn, 243, 266-268; İbn Mâce,
Mukaddime, 16; Ahmedb. Hanbel, el-Müsned, n, 9, 88.
5 Tirmizî, Fedâilü'l-Kur'ân, 16; Dârimî, Fedâilü'l-Kur'ân, 1.
6 Ahmed b. Hanbel, age, H, 341.
7 Ebû Dâvud, Vitr, 20; Tirmizî, Fedâilü'l-Kur'ân, 18; İbn Mâce, Edeb, 52; Ahmed b.
Hanbel, age, H, 192, 471 ve IH, 40.
9 Ebû Dâvud, Vitr, 14; Tirmizî, Kıraat, 12; İbn Mâce, Mukaddime, 17.
10 Buhâri, Fedâilü’l-Kur'ân, 2; Müslim, Salâtü'l-Müsâfirîn, 247-248; Ahmed b. Hanbel, el-
Müsned, II, 341.
11 Buhâri, Fedâilü'l-Kur'ân, 21; Ebû Dâvud, Vitr, 14; Tirmizî, Fedâilü'l-Kur'ân, 15; İbn
Mâce, Mukaddime, 16; Dârimî, Fedâilü'l-Kur'ân, 2.
12 İbn Mâce, Mukaddime, 16; Ahmed b. Hanbel, age, IH, 127.
13 Münâvî, Feydu'l-Kadîr, 1,152; Aclûrıî, KeşfiTl-Hafâ, 1,143.
14 Müslim, Salâtü'l-Müsâfirîn, 244; Ebû Dâvud, Vitr, 14; Tirmizî, Fedâilü'l-Kur'ân, 13.
15 Tirmizî, Fedâilü'l-Kur'ân, 13; İbn Mâce, Mukaddime, 16.
HATİM İNDİRME VE HÜKÜMLERİ 371
Zeyd b. Sâbit'e vermiş ve "Zeyd, Kur'ân'ı çok İyi bilir; Kur'ân ise mukad
demdir (öne geçirilir, önde ve önceliği olandır)" buyurmuştur16.
B) Hatim İndirme ve Hükümleri
a. Hatmin Tarifi ve Önemi
"Hatim" sözlükte, bir şeye mühür basmak, mühürlemek; bir şeyi

tamamlayıp sonuna ulaşmak... vb. mânâlara gelir17.
Istılahta; Kur'ân'ı Kerîm'i başından sonuna kadar, yüzünden veya
ezbere okuyup bitirmeye hatim indirme denir.
Kur'ân'a, onun öğretimine, okunup ezberlenmesine ve hatta baş

kasından dinlenmesine büyük önem veren Hz. Peygamber, hatim in
dirmeyi de "Allah'ın çok sevdiği işlerden birisi" olarak değerlendirmiş
tir. Söz konusu hadis şöyledir:
Abdullah b. Abbas'tan nakledildiğine göre, bir adam Hz. Peygam

bere:
- Ey Allah'ın Elçisi. Allah'ın en çok sevdiği amel hangisidir? diye
sordu. Rasûlüllah:
- Konup göçendir (konaklayıp tekrar yoluna devam edendir), bu
yurdu.
Adam:
- Konup göçen kimdir? diye sorunca da Peygamberimiz:
- Kur'ân'ı başından sonuna kadar okuyan, bitirince de hemen tek
rar başlayandır, diye cevap verdi.18
16 Bkz: Buhârî, EzSn, 54; Müslim, Mesâcid, 289-291.

17 Bkz: Râgıb el-İsfehânî, el-Müfreâât, s. 143; Âsim Efendi, Kamus Tercemesi, IV, 255.
18 Tirmizî, Kıraat, 13; Dârimî, Fedâilü'l-Kur'ân, 33; Hâkim, el-Müstedrek, 1,569.
Bu hadiste hatim indirmek, sürekli yol alan, gerekli istirahat ve

konaklamadan sonra yoluna devam eden bir yolcuya benzetilmiş;
Kur'ân'ı sürekli okumanın, bir hatmi bitirince yeni bir hatme başlama
nın gereği vurgulanmış ve böyle bir davranışın da, Allah'ın çok sevdiği
bir davranış olduğu belirtilmiştir. Ayrıca, yola çıkan bir kimsenin, he
define varabilmesi için nasıl yoluna devam etmesi gerekiyorsa, mümin
lerin de hatim indirmeyi İlâhî nzaya vesile kılmaları, bıkmadan bu
yolda yürümeleri tavsiye edilmiştir.
b. Hatim İndirmenin Süresi
Hatim indirmenin belirli bir zamanı ve süresi yoktur. Bize her ko
nuda örnek kılınan19 Peygamberimizin hayatı göz önüne alınırsa, onun
daima Kur'ân'la haşır neşir olduğu, hayatını Kur'ân'a ve İslâm'a ada
dığı görülür. Hz. Peygamber, her sene Ramazan ayında Kur'ân'ı Cebra
il ile karşılıklı okuyarak mukabelede bulunurdu. Bunun dışında, na
mazda ve namaz haricinde çokça Kur'ân okur ve okuturdu. Onun ne
kadar sürede Kur'ân'ı hatmettiğine dair kesin bir bilgi bulunmamakta
dır. Ancak, bu konuyla ilgili olarak, İbn Kesîr (774/1373)'in, senedini
zayıf olarak nitelediği20, Hz. Âişe'den nakledilen bir haberde, Hz. Pey
gamberin, üç günden az bir zamanda Kur'ân'ı hatmetmediği kayde
dilmektedir21. Bu rivâyetin senedi zayıf görülse bile, mânâ itibariyle,
aşağıda gelecek hadislere uygun olduğu anlaşılmaktadır. İlgili rivayet
lerde, zaman zaman Peygamberimize bu konuda da sualler sorulduğu
ve onun da, muhatabın durumuna göre cevaplar verdiği görülmekte
dir:
Abdullah b. Amr, Peygamberimize "Kur'ân'ı kaç günde hatmede

yim?" diye sormuş; o da: "Kırk günde bir" cevabını vermiştir22. Abdul
” Bkz: Ahzâb, 33/21.

20 Bkz: İbnKesîr, Fedâilü'l-Kur'ân, s. 50..
21 İbn Sa'd, Tabakât, I, 376; Süyûtî, el-Câmİu's-Sağîr, II, 113; Münâvî, Feydu'l-Kadîr, V, 188.
22 Ebû Dâvud, Salât, 329; Tirmizî, Kıraat, 13.
lah'm, her cevapta daha fazla okuyabileceğini söylemesi üzerine de

"ayda bir, yirmi günde bir, on beş günde bir, on günde bir, yedi günde
bir"23 ve bir rivayete göre de "beş günde bir"24 hatim indirmesini bu
yurmuştur. Hatim konusunu ele alan hemen her eserde kaydedilen ve
birkaç hadis kaynağının ortaklaşa naklettiği söz konusu rivayetin ko
numuzla ilgili bölümü şöyledir:
(Her gün oruç tutan ve her gece Kur'ân'ı hatmeden Abdullah b.

Amr'a, Peygamberimiz, her ay üç gün oruç tutmasını söylemiş; o daha
fazlasına izin isteyince, "bir gün tut, iki gün ye" buyurmuş, daha fazla
sına gücünün yeteceğini bildirmesi üzerine de, Hz. Dâvûd gibi, bir gün
tutup, bir gün yemesini söylemiş ve hatimle ilgili hususta da şöyle bu
yurmuştur):
- Her ayda bir Kur'ân'ı hatmeyle.

- Ey Allah'm Elçisi! Benim bundan daha fazlasma gücüm yeter,
dedim.
- Öyleyse yirmi günde bir hatim indir, buyurdu.
- Yâ Rasûlallah! Ben bundan daha fazla okuyabilirim, dedim.
- Şu halde her on günde bir hatim oku, buyurdu.

- Ey Allah'ın Peygamberi! Ben bundan daha fazla okumaya güç ye
tiririm, dedim.
- Öyleyse, her yedi günde bir hatim indir. Artık bundan fazlasma
da gitme. Çünkü eşinin senin üzerinde hakkı vardır, ziyaretçilerinin
senin üzerinde hakkı vardır ve kendi nefsinin de senin üzerinde hakkı
13 Ebû Dâvûd, aynı yer.

24 Tirmİzî, Kıraat, 13; Ahmed b. Haribel, el-Müsned, II, 195.
vardır, buyurdu23*25. (Buradaki gün sınırlamasıyla ilgili nehyin, "haram"

bildiren bir nehiy olmadığı bildirilmiştir)26.
Başka bir rivayette de, Hz. Peygamberdin süreyi üç güne indirdiği

ve "Kur'ân'ı üç günden az bir zamanda hatmeden kişi, onu anlaya
maz" buyurduğu nakledilmektedir27. ,
Saîd b. Münzir de Peygamberimize:
- Kur'ân'ı üç günde bir hatmedeyim mi? diye sormuş, o da:

- Gücün yetiyorsa evet, cevabım vermiştir28.
Sahâbe ve diğer İslâm büyüklerinin de çokça Kur'ân okudukları
bilinmektedir. Onlar, Kur'ân okumadan geçen bir günü "can sıkıcı"
olarak değerlendirmişlerdir.
Konuyla ilgili haberlerde, çoğunlukla "haftada bir" veya "üç gün

de bir" hatim indirdikleri bildirilmiştir. Bunun yanında yine seleften
bazılarının daha kısa sürelerde hatim indirdikleri nakledilmektedir29.
Yukarıda da ifade edildiği gibi, ashâbm büyük bir çoğunluğunun
haftada bir; yine büyük bir kısmının da üç günde bir hatim indirdikleri;
bazılarının ise, bundan daha az veya daha fazla sürede hatim okuduk-
23 Buhârî, Fedâilü'l-Kur’ân, 34; Müslim, Sıyâm, 184; Ebû Dâvud, Salât, 329; Tirmizî, Kıraat,
13; İbn Mâce, İkâmetü's-Salât, 178; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, II, 163, 195; İbn
Hibbân, Sahîh, n, 67-68.
26 Zerkeşî, el-Bürhân, I, 471.
27 Ebû Dâvud, Kıraat, I, Tirmizî, Kıraat, 13; İbn Mâce, İkâmetü's-Salât, 178; Ahmed b.
Hanbel, age, H, 165.
M Heysemî, Mecmeu 'z-Zevâid, H, 269; İbn Kesir, age, s. 50.
29 Bkz: Nevevî, et-Tibyân, s. 44. Bu eserde nakledildiğine göre iki ayda bir, kırk günde
bir, ayda bir, on beş. günde bir, on günde bir, sekiz günde bir hatim indirenler bulun
duğu gibi; altı günde, beş günde, dört günde, iki günde bir veya her gün bir hatim in
direnler de olmuştur. Yine konuyla ilgili rivayetlerde gece bir, gündüz bir olmak üze
re günde iki hatim; bazen günde üç hatim ve hatta dördü gece, dördü de gündüz ol
mak üzere sekiz hatim indirenlerin bulunduğu nakledilmekte ise de, bazı kaynakların
da "garip" olarak nitelediği bu son uygulama, gerçekçi kabul edildiği takdirde, bu ha
timleri lisânı hatimler değil, kalbı hatimler, gözle süzülerek indirilen hatimler olarak
değerlendirmek gerekecektir.
lan bildirilmiştir30. Onlar, okuyacakları miktar kadar, Kur'ân'ı hıziblere

(bölümlere) ayırır ve her gün bu hiziblerden birisini okurlardı31. Pey
gamberimizin de böyle bir uygulamayı uygun gördüğü anlaşılmakta
dır32. Hz. Ömer'in bildirdiğine göre Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur:
"Her kim kendine vazife kıldığı gece kıraatim (hızbihî), yahut bunun bir kıs
mını, uyur kalır yapamaz ve bunu sabah namazı ile öğle namazı arasında
yaparsa, bu o kimsenin lehine gece okumuş gibi yazdır"33.
Burada dikkat edilmesi gereken husus şudur: Kur'ân kıraatında
önemli olan, tertîle, tecvîd kurallarına riâyet ederek, istek ve ihlâsla
okumaktır. Aynca okunanı anlamak, üzerinde düşünmek ve gereğini
yapmaktır. Kur'ân'm istediği budur34. Bu hususa dikkat çekmek içindir
ki Peygamberimiz, "Üç günden az bir zamanda Kur'ân'ı hatmeden kişi, ne
okuduğunu anlamamıştır"35, demiş; başka bir sözlerinde de: "Kalpleriniz,
Kur'ân'la bağlantılı olduğu sürece Kur'ân okuyunuz; kalben ondan ayrılınca
okumayı bırakınız"36 buyurmuştur.
Yukarıda kaydedilen rivayetlere dayanarak, hatim indirmede belli

bir sürenin tayin edilmediğini söyleyebiliriz. Aslında birçok bilginin
görüşüne göre de, Kur'ân'ı hatmetmede, herkes kendi durumuna göre
hareket eder37. Meşguliyetinin çokluğu sebebiyle, fazla okumaya fırsat
bulamayanlar, imkânları ölçüsünde okurlar. Ama mümkün mertebe,
her gün birkaç sayfa Kur'ân okumayı âdet haline getirmek, bizim lehi
30 Bkz: Ebû Dâvud, Salât, 329; Tirmizî, Kıraat, 13; İbn Mâce, İkâmetü's-Salât, 178; San'ânî,
el-Musannef, Ki, 352.
31 Ebû Dâvud, aynı yer; İbn Mâce, aynı yer; Ahmed b. Haribel, age, IV, 9, 343; Heysemî,
age, II, 269. Hizibleme ile ilgili geniş bilgi için bkz: Sehâvî, Cemâlül-Kurrâ', 1,124 vd;
Makdisî, el-Âdâbü'ş-Şer'iyye, n, 295-297.
31 Bkz: Müslim, Salâtü'l-Müsâfirîn, 142,
34 Bkz: Nisa 4/82; Sâd 38/29; Muhammed 47/24.
35 Ebû Dâvud, Kıraat, 1; Tirmizî, Kıraat, 13; ibn Mâce, İkâmetü's-Salât, 178; Dârimî, Sa-
lât,173; Ahmed b. Haribel, age, n, 164,189; İbn Hibbân, Sahih, H, 68; Deylemî, el-Firdevs,
IH, 451.
3S Bûhâri, Fedâilü'l-Kur'ân, 37; Dârimî, Fedâilü'l-Kur'ân, 7.
37 Zerkeşî, el-Bürhân, 1,471.
mize faydalı bir meşguliyet olacaktır. İmâm Ebû Hanîfe (150/767) ve

Ebû'l-Leys es-Semerkandî (373/983), daha fazla okumaya imkânı olma
yanlar için bir yılda iki defa hatim indirmenin yeterli olabileceğini söy
lemişlerdir. Bu görüşe de, Peygamberimizin vefat etmeden önceki Ra
mazan ayında gerçekleşen son arza'da, Cebrail ile Kur'ân'ı iki defa
mukabele etmiş olmasına dayanarak varmışlardır3839 40
.
c. Tekbîr
Tekbîr, Allah'ın yüceliğini ve büyüklüğünü ifade eden "Allâhü

Ekber" (Allah en büyüktür) lâfzına denir. Bu, "tekbîr almak, tekbîr
getirmek, tekbîr okumak" şeklinde de ifade edilir.
Duhâ sûresinden itibaren tekbîr getirmek müstehaptır ki bu konu
hakkında bundan sonraki bahiste daha geniş bilgi verilmiştir.
d. Hatim Duası
Hatim tamamlandıktan sonra dua edilmesi âdet olmuştur ki, yapı

lan bu duaya hatim duası denir. Kesin haber olmamakla birlikte, Pey
gamberimizin hatimden sonra dua ettiği bildirilmiş39 ve hatta ondan
bazı hatim duaları bile nakledilmiştir40. Bunlardan birisi de şöyledir:
Mânâsı: Allah'ım Kuran ile bana rahmet eyle. Onu bana rehber, nûr, hi
dâyet ve rahmet kıl. Ondan unuttuklarımı bana hatırlat, bilmediklerimi de
38 Zerkeşî, aynı yer.

39 Dânî, Câmiu'l Beyân, vr. 251b; Sehâvî, Cemâlü'l-Kurrâ', I, 122; İbnü'l-Cezerî, age, II, 52;
Süyûtî, el-İtkân, 1,111.
40 Bkz: İbnü'l-Cezerî, age, H, 463-468.
öğret. Gece gündüz onun tilâvetiyle beni rızıklandır (lütuflandır); onu bana
yegâne delil kıl ey âlemlerin Rabbi"41.
Bir hadiste: "Kur'ân'ı hatmeden kişinin kabul olunmuş bir duası var
dır"42 buyurulmuştur. Senedi zayıf olarak nitelenen43 başka bir haberde
de, yapılan duaya meleklerin "âmîn" diyecekleri (kabul edilmesini
dileyecekleri) bildirilmiştir44.
Bu rivayetlerde hem hatim okumak ve hem de hatim duası yap
mak teşvik edilmiştir45. Nakledilen haberlerin zayıf olduğu kabul edilse
bile, hatim duasının yapılıp yapılmayacağı konusunda tartışmaya ge
rek yoktur; çünkü her zaman Allah'a dua edilebilir. Hatim indirmek
gibi güzel bir davranıştan sonra dua etmek de elbette güzel bir davra
nış olur.
Ashâb-ı kiram da, hatim sırasında ilâhı rahmet iner diye orada ha
zır bulunur ve dua ederlerdi46. Nakledildiğine göre Enes b. Mâlik,
Kur'ân'ı hatmedince, çoluk çocuğunu toplar, dua ederdi47. Abdullah b.
Abbâs da hatim dualarına katılırdı48. Abdullah b. Mes'ûd ise: "Hatim
indirenin makbûl bir duası vardır"49 derdi; hatim indirince de, aile bi
reylerini toplar, dua eder, onlar da "âmîn" derlerdi50.
Bilindiği gibi, duada ihlâs şarttır; dua riyâsız ve gösterişsiz yapıl
malıdır. Bir âyette: "Rabbinize yalvararak gizlice dua edin51" buyurulmuş
tur. Dua, cemaat içinde yapılacaksa, haddinden fazla uzatılarak, bık-
41 Gazzâlî, İhya, 1,250; Zerkeşî, age, 1,475; İbnü’l-Cezerî, age, H, 464; Dimyatı, age, s. 655.
42 Heysemî, Mecmeu 'z-zevâid, VII, 172; Münâvî, Feydu ’l-Kadîr, 1,333.
43 Bkz: Süyûtî, el-Câmİu’s-Sağir, s. 24; Münâvî, age, 1,333.
44 Dârimî, Feââilü'l-Kur'ân, 33; Hindi, Kenzü 1-Ummâl, 1,510.
43 İbnü'l-Cezerî, age, n, 456; Süyûtî, el-İtkân, 1,111.
46 Nevevî, et-Tibyân, s. 109.
47 Dârimî, Fedâilü'l-Kur'ân, 33; Îbnü’d-Durays, Fedâilü'l-Kur'ân, s. 53; Heysemî, age, VH,
172; Kurtubî, Tefsir, 1,30.
48 Dârimî, aynı yer; Nevevî, age, s. 108.
49 İbnü'd-Durays, age, s. 51; Sehâvî, age, 1,123; İbnü'l-Cezerî, age, II, 455.
50 İbnü'd-Durays, aynı yer.
51 A'râf7/55.
378
kinlik verilmemelidir. Peygamberimizin bir duasını yukarıda gördük.

Bu bakımdan duayı az, öz ve içten gelen ifadelerle yapmak lâzımdır.
Duada secili (zoraki kâfiyeleştirilmiş, şiirleştirilmiş) sözlerden sakınma
lıdır52. Bağırıp çağırmamalıdır53. Abdestli olmak54, duanın kabul oluna
cağına inanmak55, başında ve sonunda Allah'a hamd etmek, Peygambe
rimize salât ü selâmda bulunmak da56 duanın âdâbmdandır.
C) Hatim İndirmenin Âdabı
Her ibâdetin belli prensip ve âdâbı olduğu gibi, Kur'ân okumanın,

dolayısıyla hatim indirmenin de bazı hususlara dikkat gerektiren âdâb
ve prensipleri vardır. Aşağıda kaydedilecek hususları, Kur'ân okumayı
zorlaştırıcı engeller olarak değerlendirmemelidir. Şüphesiz herkes,
Kur'ân'ı alıp okuyabilir. Ancak, her işin bir "gelişigüzel"i vardır, bir de
"ideal"i. İşte biz, hatim indirmede "ideal"e ulaşmak için gerekli şartları
özetlemek istiyoruz.
a. Hatim okurken, Öncelikle temiz olmak ve temiz bir yerde bu
lunmak lâzımdır. Çoğunluğun görüşüne göre, Kur'ân'ı yüzünden oku
yacak kimsenin abdestli olması lâzımdır. Bunu gerekli görmeyenler de
bulunmakla birlikte, hatim indirmekte olan kişinin, abdestli olmayı
tercih etmesi gerekir. Bununla beraber, Mushaf'a dokunmamak kaydıy-
la, abdestsiz olarak da yüzünden okumak câizdir. Aynı şekilde,
Kur'ân'ı ezbere okuyacak kimsenin abdestli olma şartı yoktur, fakat
abdestli olmak müstehaptır.
sı Buhârî, Daavât, 20.

53 Müslim, Zikr, 44; Ebû Dâvûd, Vitr, 26.
54 İbn Mâce, İkâmetü ’s-Salât, 189.
55 Tirmizî, Daavât, 66.
56 Ebû Dâvûd, Vitr, 23; Tirmizî, Daavât, 65; Nesâî, Sehv, 48; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned,
V, 393; VI, 18:
Cünüp olanların, yüzünden veya ezbere, ne şekilde olursa olsun,

Kur'ân okumaları câiz değildir; fakat başkasının okuduğunu dinleme
lerinde sakınca yoktur5758
.
Hatim okuyan kişinin temiz bir yeri seçmesi müstehaptır. Hamam

ve tuvalet gibi, Kur'ân'm şanına yaraşmayan pis yerlerde Kur'ân oku
mak haramdır. Ayrıca Kur'ân okuyan kimsenin elbisesi de temiz olma
lıdır.
b. Bundan sonra dikkat edilecek husus Kur'ân'ı tecvîd kaidelerine
uygun olarak, harflerin mahreç ve sıfatlarını gözeterek, tertîl ile, tane
tane okumaktır. Yüce Allah: “Kur'ân'ı tertîl ile (ağır ağır, tane tane) oku"5s
buyurmuştur. Hz. Ali, âyette geçen "tertîl"i, "harfleri tecvîd (yani sıfat
ve mahreçlerine göre gereği gibi güzel okumak) ve vakıfları (durulacak
yerleri) bilmektir" diye izah etmiştir59.
Peygamberimiz de Kur'ân'ı tecvîd ve tertîl ile okumuştur. Onun
hanımlarından Ümmü Seleme validemiz, kendisine Peygamberimizin
kıraati sorulduğunda, onun kıraatim harf harf, tane tane açıklanan bir
kıraat olarak vasıflandırmıştır. Bir rivâyette de, yine bu mânâda, "Pey
gamber, kıraatim ayırırdı" demiştir60. Katâde (118/736), bu konuda şu
haberi nakletmiştir: "Enes b. Mâlik'e, Peygamberimizin okuyuşu nasıl
dı? diye soruldu. O da: "onun kıraati med'li idi (uzatılacak yerleri uza
tırdı)" dedi ve sonra misâl olarak besmeleyi okudu da,. "Peygamber
"Bismillâh"ı uzatır, "er-Rahmân"ı uzatır ve "er-Rahîm"i uzatırdı, de
di"61. Şu halde Peygamberimizin kıraati tertîl idi; ağır ağır tane tane
okuyuştu, yani tecvîd üzere idi. Ayrıca o, Kur'ân'ı Kerîm'i güzel oku
57 Bu konuda geniş bilgi İçin, ileride yer alan "Abdestsiz Kur'ân Okuma Meselesi"ne
bakılabilir.
58 Müzzemmil 73/4.
60 Tirmizî, Fedâilü'l-Kur'ân, 23; Ebû Dâvud, Vitr, 20; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, VI,
296,288,294, 300.
yanları da takdir ve teşvik ederdi. Kur'ân'ın, tecvîd olmadan güzel

okunması ise mümkün değildir.
"Tecvîd, bir şeyi iyi ve güzel yapmak, süslemek demektir. Kur'ân

harflerinin zât ve sıfatlarını hakkıyla yerine getirerek okumak; idğâm,
ihfâ, izhâr, med vb. hususları yerine getirmek, demektir. Bu mânâda
tecvîd, Kur'ân okumayı düzenleyen bir metottur, bir ölçüdür. Sütçü
nün litresi, manifaturacının metresi, bakkalın terazisi ne ise, Kur'ân
okuyamn tecvidi de odur. Ötekilerden ölçüsünü aldığınız takdirde alım
satımları nasıl bir duruma düşerse, Kur'ân okuyanın tecvidi elinden
alınırsa, tilâveti o hale düşer"62.
Tecvîd kaidelerini uygulamak, başlangıçta emek ve gayret ister;
bunları kavrayıp alışkanlık (meleke) haline getiren kimseyi ise, artık
tecvîd kuralları meşgul etmez; onun, kıraattan haz duymasına ve oku
duklarım anlamasına engel teşkil etmez. Bu bakımdan tecvidi, Kur'ânT
anlamaya engel görmek, isabetli bir değerlendirme sayılmaz. Yürümeyi
ilk defa öğrenen çocuk, araba kullanmayı ilk defa öğrenen kimse, baş
langıçta kendilerini tamamen bu işe verirler, fakat zamanla bunlar,
onlar için tabii hale gelir ve sırf bu eylemleri için özel bir gayret ve ça
baya ihtiyaç duymadan, yollanna devam ederler. îşte Kur'ânT tecvîd
ile okumak da böyledir. Bunun içindir ki Kur'ânT tecvîdsiz okumak,
câiz görülmemiştir.
Kur'ânT aşırı derecede hızlı okumak da mekruh görülmüştür63.
Eğer hızlı okumak gerekiyorsa, bu durumda "hadr" tarzıyla ilgili ge
rekli hususlara uymak lâzımdır. Hadr; Kur'ânT Kerîm'İ, tecvîd kuralla
rına uymak kaydıyla hızlı bir şekilde okumaya denir. Hadr ile okuyuş
ta, az zamanda çok Kur'ân okumak gaye edinilir. Ancak bu tarz oku
yuş, kural tanımayan, gelişigüzel bir okuyuş olmamalıdır. Kelimeler,
harfler ve harekeler birbirine karıştırılmamalı; ihfâ, izhâr iklâb, idğâm,
62 Alı Rıza Sağman, Hz. Kur'ân Radyoda Okunabilir mi?, s. 135.

63 Süyûtî, el-İtkân, 1,106.
ğunne/ kalkale vb. hususların yerine getirilmesine dikkat edilmelidir.

Hadr'da vasıl ile okuyuş (kelime ve âyetleri kurallarına uygun olarak
birbirine ulamak) tercih edilir. Ayrıca medlerin miktarı da azaltılır.
Buna göre: Medd-i tabiî/ medd-i munfasıl, medd-i ânz, ânz sükûnlu
medd-i lîn birer elif; medd-i muttasıl ile lâzım sükûnlu medd-i lîn iki-
üç elif, medd-i lâzım ise üç-dort elif miktarı uzatılır64. İlgili eserlerde,
hadr tarzım seçen okuyucu ısrarla uyanlmakta ve bilhassa hatimlerde
ve terâvih namazlarında yaygın bir şekilde görüldüğü üzere çok süratli
okuyarak (medleri terk, ğunneyi belli etmemek, harekeleri belli belirsiz
okuyup birbirine karıştırmak vb) tecvîd kaidelerinin ihmal ve ihlal
edilmemesine, okuyuşta gerekli hassasiyetin gösterilmesi lüzumuna
dikkat çekilmektedir. Bu tür hataları doğuran ve hadr'dan daha süratli
olan okuma şekline "hezreme" veya "tahlît" denilir ki, bu durumda
harfler mahrecinden kayar, sıfatlarım kaybeder, heceler karmakarışık
olur. Bu şekilde okuyuş ise caiz görülmemiş ve kıraattan sayılmamış
tır6*.
Sahabe içerisinde Kur'ân'ı hızlı okumayı tercih edenler bulunduğu

gibi, yavaş okumayı tercih edenler de çoktu. Hızlı okuyanlar, sahih
hadislerle sâbit olan ve "Kur'ân'ın her harfine karşılık on sevap verile
ceği"66 müjdesinden hareketle, çok okuyup çok sevap kazanmayı; di
ğerleri de, Kur'ân okumakta asıl gaye olan, mânâya daha çok nüfuz
edebilme hedefim gözetiyorlardı. Kur'ân kıraatında çoğunluğun terci
hi, "tertîl"i gözeterek, orta süratte okumaktır67.
c. Kur'ân'ı Kerîm'i Mushafa bakarak okumak, daha faziletli gö
rülmüştür. Çünkü bunda hem okuma ve hem de yüzüne bakma gibi
daha çok amel vardır. İmâm Ğazzâlî (505/1 lll)'nin bildirdiğine göre Hz.
64 "Bir elif miktarı" demek; sesi, iki hareke okuyacak zaman kadar uzatmak demektir ki,
bu da bir saniye kadardır.
65 İbnü'l-Cezerî, age, 1,207; Ali Rıza Sağman, Sağman Tecvidi, s. 11.
66 Bkz: Tirmizî, Fedâilü'l-Kur'ân, 16,18; Ebû Dâvud, Sala t, 321, 329; İbn Mâce, Edeb, 52;
Dârimî, Fedâilü'l-Kur'Sn, I.
& İbnü'l-Cezerî, age, H, 208-209.
382
Osman, Kur'ân'ı yüzünden çok okuduğu için iki Mushaf eskitmiştir.

Aynı şekilde ashabın çoğu da Kur'ân'ı yüzünden okurlar; hattâ
Mushafa bakmadan geçen bir gün için canları sıkılır, üzüntü duyarlar
dı68. Bazılarına göre ise, yüzünden veya ezbere okumak meselesinde
esas olan "huşû"dur, Eğer huşu ezber okumakta daha çok olursa, bu
daha faziletlidir; Mushafa bakarak okumakta daha fazla ise, efdal olan
budur. Her ikisinde de eşit olursa, Mushafa bakarak okumak tercih
edilir; çünkü bakarak okumak daha güvenli ve daha sağlamdır69. Bu
nunla beraber hâfızlann ezberden okumayı tercih etmeleri, ezberlerini
canlı tutmaları ve kontrol için daha faydalı olur.
d. Başkalarım meşgul etmeyecek ve okuyanı riyaya (gösterişe)
sevk etmeyecekse, Kur'ân'ı sesli okumak, sessiz okumaktan daha iyi
görülmüştür.
Gerekçe olarak da, bu tür okumada emeğin daha fazla olduğu,

okuyanın dikkatini canlı tutacağı, anlamayı kolaylaştıracağı söylenmiş
tir. Ancak, konuyla ilgili rivâyetlerin bazısı sesli okumayı, bazısı sessiz
okumayı özendirici nitelikte, bazısı da orta yol tutulması gerektiği nok
tasındadır70. Demek ki tercih, okuyucuya bırakılmıştır.
Sessiz okumada dikkat edilmesi gereken husus, okumanın en az
(işitme engelliler hariç) kendisi duyacak kadar "fısıltı" şeklinde olması
gereğidir ki, harflerin mahrecinden çıkarılması tam olarak sağlanmış
olabilsin71.
e. Hatim indirmede dikkat edilecek hususlardan birisi de istek ve
ihlâstır ki bu, Peygamberimizin tavsiyesidir: "Kur'ân'ı kalpleriniz onunla
ülfet ettikçe (bağlantılı oldukça, arzu ettikçe) okuyunuz. Kalben ondan ayrılın
68 Ğazzâlî, İhya, trc: A. Serdaroğlu, I, 791. Ayrıca bkz: İbn Kesir, Fedâilü'l-Kur'ân, s. 40-41;
Süyûtî, el-İtkân, 1,108.
69 Bkz: Bir önceki dipnotta gösterilen yerler.
70 Bunlar için Bkz: Ebû Dâvud, Tatavvu, 25; Nesâî, Kıyâm, 23-24; İbn Mâce, İkâme, 179.
71 Bu konuda bkz; Mehmed Zihnî, Ni'met-i İslâm, Kitâbü's-Salât, s. 94; Ömer Nasuhi
Bilmen, Büyük İslâm İlmihali, s. 125.
ca okumayı bırakınız"72. Gaflet içinde veya okumuş olmak için okumak,

yahut bir yeri bir an önce bitirmeye çalışmak vb. şuursuz okumalar,
okumaktan beklenen neticeyi vermez.
Aynca, başkalarının takdir ve beğenisini kazanmak, herhangi bir
çıkar sağlamak düşüncesiyle yapılan kıraat da, sevap yerine günah
kazandınr. Allah nzası gözetilmeden yapılan bir işte, kul için hayır
olmadığı, Kur'ân'm birçok yerinde de bildirilmiştir. İlgili bazı âyetlerin
anlamı şöyledir: "Ey inananlar! İnsanlara gösteriş için malını verip, Allah'ı
ve âhiret gününe İnanmayan adam gibi, başa kakmak ve eziyet etmekle sadaka
larınızı boşa çıkarmayın. Onun durumu, üzerinde biraz toprak bulunan şu
kayaya benzer ki, şiddetli bir sağanak indi de (üstündeki toprağı silip süpüre
rek) onu sert bir taş halinde bıraktı. (Böyleleri) kazandıklarından bir şey elde
edemezler"73. "Kurbanların etleri de kanları da Allah'a ulaşmaz; fakat, sizin
takvanız O'na ulaşır"74. “Allah sadece takva sahiplerinden (kurbanı) kabul
eder"75. "Dini yalnız Allah'a hâlis kılarak O'na yalvarın"76. "Şu namaz kılan
ların vay haline ki onlar namazlarından gaflet ederler, onlar gösteriş (için
ibâdet) yaparlar"77.
Peygamberimiz, bir hadisinde "Allah, amelin samîmi olanından ve sa
dece kendi rızası için yapılanından başkasını kabul etmez"78, buyurmuş; baş
ka bir hadisinde de, Allah nzası için değil de, insanların kendisini öv
mesi için Kur'ân okuyan bir kimsenin cehenneme atılacağını bildirmiş
tir79.
72 Buhârî, Fedâilü'l-Kur'ân, 37; Dârîmî, Fedâilü’l-Kur’ân, 7.

” Bakara 2/264.
» Hacc 22/37.
75 Mâide5/27.
76 Mü'min 40/65.
77 Mâûn 107/4-6. Aynca bkz: A'râf 7/29; İsrâ 17/18; Zümer 39/2; 11.14; Mü'min 40/14, 65;
Beyyine 98/5.
78 Nesâî, Cihâd, 22. Benzer bir hadis için bkz: Buhârî, Cihâd, 15.
79 Müslim, İmâre, 152; Nesâî, Cihâd, 22; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, n, 322.
f. Hatim okuyan kimse, okuduğu Kitabın, Yüce Allah'ın sözü ol

duğunu unutmamalı ve Allah'ın, Kur'ân ile kendisine hitap ettiğini,
seslendiğini düşünmelidir. Ondaki emir ve nehiylerin, kendisine
buyurulduğunu, mükafat ve cezaların muhatabının kendisi olduğunu
idrak etmelidir. İmâm Gazzalî'nin ifadesine göre insan, okuduğu
Kur'ân'ı, efendiden köleye veya âmirden memura yazılmış bir emir
gibi okumalıdır; yani sadece düzgün okumakla kalmamalı, Allah'ın ne
emrettiğini, neler istediğini ve nelerden menettiğini anlamak için dü
şünerek okuyup, gereğini yapmalıdır80.
g. Kur'ân okumaktan maksat, onu anlamak, mânâsım düşünerek

gerekli dersleri almak, kalbi ve zihni uyanık tutup, gaflete düşmemek
tir. Yüce Allah'ın isteği de budur: "Kurân'ı düşünmüyorlar mı?"81. "Onu
sana indirdik ki, âyetlerini düşünsünler ve aklı selim sahipleri öğüt alsınlar"82.
"Kur'ân'ı düşünmezler mi? Yoksa kalpleri üzerinde kilitler mi var?"83.
Peygamber efendimizin uygulaması da böyleydi: Okuduğu âyetle

ri bazen birkaç defa tekrar eder, üzerinde uzun uzun düşünürdü. Sa-
hâbeden Ebû Zerr şöyle diyor: "Allah'ın Elçisi, bir gece namazında,
"Eğer onlara azab edersen, senin kullarındır (dilediğini yaparsın); eğer onları
bağışlarsan, şüphesiz Sen daima üstünsün, hikmet sahibisin"84 anlamındaki
âyeti, sabaha kadar tekrarlamıştır85.
Hz. Âişe'ye, bazı kimselerin bir gecede iki veya üç hatim indirdik
leri söylenince, onların bu davranışlarını beğenmemiş ve şöyle demiş
tir: "Onlar, Kur'ân okudukları halde (gerçek anlamda) okumamışlardır.
Benim, Allah'ın Elçisi ile beraber bütün gece uyanık bulunduğum olur
du. Ancak o, bir gecede Bakara, Alü îmrân ve Nisâ sûresini okurdu.
80 Ğazzâlî, İhya, I, 809.

8' Nisa 4/82.
« Sâd 38-29.
83 Muhammed 47/24.
84 Mâide 5/118).
85 İbn Mâce, İkâmetü's-Salât, 179; Nesâî, İftitah, 79.
Müjde âyeti geldiği zaman dua edip dilekte bulunur, korku âyetleri
geldiği zaman da Allah'a iltica eder, O'na sığınırdı." 86
Hz. Ali: "Anlamayarak yapılan ibâdette, düşünmeden yapılan
kıraatta hayır yoktur"87 demiştir.
Abdullah b. Abbas da: "Süratli olarak Kur'ân'ı hatmetmektense,
Bakara veya Âlü İmrân gibi bir sûreyi düşünerek, ağır ağır okumak
benim için daha sevimlidir"88 demiştir.
Saîd b. Cübeyr'in "Şu günden sakının ki, o gün (hepiniz) Allah'a dön
dürüleceksiniz, sonra herkese kazandığı tam olarak verilecek ve onlara hiç
haksızlık edilmeyecektir"89 anlamındaki âyeti yirmiden fazla tekrar ettiği
nakledilmiştir90.
Aynı şekilde, ünlü tâbîî Mücâhid'e: rükûsu, secdesi, rekâtı aynı sa
yıda olmak üzere, namaz kılan iki kişiden birisinin, bu namazını Baka
ra sûresini okuyarak; diğerinin de hem Bakara ve hem de Âlü İmrân
sûrelerini okuyarak kılmaları durumunda, hangisinin daha faziletli bir
iş yapmış olacağı sorulduğunda, o sadece Bakara sûresini okuyarak
namaz kılan kişinin, bu amelinin daha üstün olduğunu söylemiş ve
"Biz onu bir Kur'ân olarak, insanlara dura dura (ağır ağır) okuman için (âyet
âyet) ayırdık ve azar azar indirdik"91 anlamındaki âyeti okumuştur92.
İmâm Nevevî (676/1277) de, "Tertîl ile okunan bir cüz, aynı müddet
içinde terhisiz okunan iki cüzden daha faziletlidir"93 demiştir. Örnekleri
Çoğaltmak mümkündür94.
86 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, VI, 92.

87 Dârîmî, Mukaddime, 29; Ğazzâlî, İhyâ, 1,253.
88 Ğazzâlî, ayru yer; Ebû Şâme, el-Mürşidü’l-Vecîz, s. 197.
89 Bakara 2/281.
90 Ebû Şâme, age, s. 196.
« İsrâ 17/106.
91 Ebû Şâme, age, s. 197.
94 Bkz: Ğazzâlî, age, 1,784; Ebû Şâme, el-Mürşidü ’l-Vecîz, s. 194-198.
Şu halde kıraatta asıl olan, okuduğunu anlamaktır. Bu bakımdan,

Arapça bilmeyenlerin, hatim indirirken, okudukları yerin mânâsını da
bir meal veya tefsirden takip etmeleri uygun olacaktır.
İmâm Ğazzâlî’nin ifade ettiği üzere, Kur'ân’ı hakkıyla okumuş ol
mak için dil, akıl ve kalbin işbirliği halinde olması lâzımdır: Buna göre
dil okumalı, akıl tercüme etmeli, kalp de ders almalıdır. Yani dil,
Kur'ân'ı harflerin mahreç ve sıfatlarına riâyet ederek, Allah’ın indirdiği
şekilde tane tane okuyacak; akıl, okunan yerlerin mânâsını anlayıp
düşünecek; kalp ise, bu mânâlardan gereken dersi alıp etkilenecek,
kişinin o mânâların gösterdiği istikamete yönelmesini ve kendisine çeki
düzen vermesini sağlayacaktır95.
D) Hatimle İlgili Diğer Meseleler
Konunun bu bölümünde, hatim indirme ile ilgili diğer bazı husus

lar üzerinde durulacaktır.
a. Kur’ân-ı Kerîm hatmedildikten sonra, Fâtiha süresiyle, Bakara
sûresinin ilk beş âyeti okunup, kıraat tamamlanır96. Böylece yeni bir
hatme daha başlanmış olunur. Übeyy b. Kâ'b'dan nakledildiğine göre
Hz. Peygamber (sav) böyle yapardı97. Aynca onun, yukarıda kaydetti
ğimiz "konup göçen" hadisiyle ifade ettiği tavsiyesine de uyulmuş olur.
b. Hatim duasından önce îhlâs sûresinin üç defa okunmasının
bid'at olduğu bildirilmiştir. Böyle bir âdetin doğmasına sebep olarak
da, bir hadiste geçen "İhlâs sûresinin, Kur'ân'ın üçte birine denk oldu
ğu"98 buyruğundan hareketle, bir hatim sevabı daha kazanılmasının
ümid edilmiş olması söylenmiş; fakat aslında gerçek maksadın bu ola
mayacağı, çünkü bu durumda Ihlâs’ın (biri okunan hatim için, üçü de
ilave bir hatim sevabı kazanmak üzere) dört kere okunmasının gereke
95 Ğazzalî, age, I, 258.

96 Dânî, Câmiu 'l-Beyân, vr; 251b; Zerkeşî, el-Bürhân, I, 474.
97 Kurtubî, Tefsir, 1, 30; Îbnü’l-Cezerî, en-Neşr, II, 440; Süyûtî, el-İfkân, 1,111.
98 Buhâri, FedSiiü'l-Kur'ân, 13; Müslim, Salâtü'l-MüsSfirin, 259-260.
ceği, böyle yapılmadığına göre bundan maksadın, iki hatim sevabı

kazanmak değil, okunan hatimdeki kusur ve hataların telâfi edilerek,
tam bir hatim sevabının kazanılmasının gaye edinilmiş olabileceği ifade
edilmiştir". Bununla beraber böyle bir uygulamanın hiçbir delilinin
bulunmadığı, dolayısıyla câiz olmadığı, diğer sûreler gibi bir defa
okunması gerektiği bildirilmiştir ki99
100, mâkul olan da budur.
c. Kur'ân'ı yüzünden veya ezbere okuyarak hatmetmek sevap ka
zandıran bir davranış olduğu gibi, dinlemek de böyledir. Bir hadiste:
"Kim Kur'ân'dan bir âyet dinlerse, ona kat kat sevap yazdır. Kim de ondan bir
âyet okursa, Kıyamette kendisi için bir nur olur"101*, buyurulmuştur. Aynca
Peygamberimiz, "Kur'ân'ı başkasından dinlemeyi sevdiğini" bildirerek,
bunun örneklerini de göstermiştir. Abdullah b. Mes'ûd'a, "Haydi bana
Kur'ân oku", buyurmuş; onun; "Kur'ân Sana indirildiği halde, onu Sana
ben mi okuyayım?" diye şaşkınlığını ifade etmesi üzerine: "Ben,
Kur'ân'ı başkasından dinlemeyi severim"101 diye cevap vermiştir.
Burada dikkat edilmesi gereken husus, Kur'ân'ı dinlerken, gerekli

saygının gösterilmesi, lüzûmsuz işlerin bırakılarak, huşu ile dinlenil
mesidir103. Bu konuda Yüce Allah: "Kur'ân okunduğu zaman onu dinleyin
ve'susun ki size rahmet edilsin"104 buyurmuştur.
Mukabele şeklinde, başkasının okuduğu Kur'ân’ı dinlemek güzel

olduğu gibi; teyp, radyo, televizyon, bilgisayar vb. cihazlardan Kur'ân
hatmi dinlemek de güzeldir. Yukarıdaki hadiste de ifade buyurulduğu
üzere, hatim dinlemenin de (her nimetin bir külfet karşılığı olduğu
düşünülürse), okumak kadar olmasa bile, sevabının olacağı şüphesiz
dir.
99 Zerkeşî, age, 1,473-474; Süyûtî, age, ve yer.

lou Zerkeşî, age, I, 474; İbnü'l-Cezerî, age, II, 451.
1U1 Ahmed b. Hanbel, d-Mi'ısned, n, 341.
101 Buhârî, Fedâilü'l-Kur'ân, 2; Müslim, Salâtü’l-Müsâfirîn, 247-248.
103 Zerkeşî, age, 1,475; Süyûtî, age, 1,110.
•« A'râf 7/204.
388
d. Mukabele: Bir veya birkaç kişinin, camide veya başka bir yerde,
yüzünü cemaate (dinleyenlere) dönerek Kur'ân'ı hatmetmek üzere
okumasına denir. Daha çok Ramazan aylarında görülen bu uygulama,
Peygamberimizin sünnetinden kaynaklanmaktadır. Bilindiği gibi Hz.
Peygamber, her sene Ramazan ayında, o zamana kadar vahyedilmiş
bulunan Kur'ân'ı, Cebrâil ile mukabele eder, karşılıklı okurlardı ki buna
"arza" denilir. Vefatından önceki Ramazanda bu mukabele iki defa
olmuş ve buna da "arza-i ahire" (son arza) denilmiştir105.
Günümüzde de bu güzel uygulama hâlâ devam etmektedir. Cami

lerde din görevlileri tarafından, bilhassa Kur'ân Kursu bulunan yerler
de Kurs hocası ve öğrencileri tarafından merkezî camilerde okunan
mukabeleler, zevkle dinlenilmektedir. Müslümanların bu genç evlâtla
rına olan ilgi ve destekleri de memnuniyet vericidir. Aslında bu, Kur'ân
sevgisinin, Allah Kelâmına olan bağlılığın bir göstergesidir. Birçok
bölgemizde, sabah namazından Önce okunan mukabelelerle bir hatim;
ikindi namazından önce veya sonra okunan mukabelelerle de başka bir
hatim olmak üzere en az iki hatim indirilmektedir ki bu, arza-i ahî-
re'nin hatırasının yüzlerce yıldır aksatılmadan yaşatılmış olmasının en
açık ispatıdır.
e. Hatimle Teravih: Ramazan gecelerinde kılınan terâvih namazla

rının hatimle edâ edilmesi, güzel dînî uygulamalardan birisidir. Eski
zamanlarda daha çok yapıldığı bilinen, günümüzde ise, her beldenin
bir iki camiinde görülen bu uygulamanın, artırılarak devam ettirilmesi,
Ramazan gecelerinin daha verimli değerlendirilmiş olması bakımından
önemli olduğu gibi, Kur'ân'a olan ilginin devamı bakımından da önem
lidir. Çok kısa zamanda, yasak savma kabilinden, gelişigüzel kıldırılan
ve sahih olup olmadığı şüpheli teravihler yerine, hatimle namaz kılınan

camilerin tercih edilmesi, hem Kur'ân'imiz ve hem de kendi manevî

kazancımız bakımından uygun bir tercih olacaktır106.
f. Ücretle Hatim İndirme: Günümüzde yaygın bir şekilde görülen,
bir kimsenin geçmişleri için hatim siparişi vermesi ve başkası adına
ücretle hatim okuma uygulamaları hakkında müctehidlerin ve mezhep
imamlarının hiç birisinin olumlu bir görüşü bulunmamaktadır. Daha
önemlisi, Peygamberimiz ve sahabe döneminde böyle bir uygulama
görülmemiştir. Üstelik Peygamberimizden, para karşılığı Kur'ân oku
manın câiz olmadığına dair hadisler rivayet edilmiştir107.
Kur'ân okumak bir ibâdettir. İbâdet de sadece Allah rızası için ya
pılır. Bunun dışında başka bir maksat gözetilerek yapılan her türlü
davranış, görünüşte ibâdet gibi değerlendirilse bile, gerçekte hiçbir
ibâdet değeri taşımaz; ibâdet olmayınca da sevabı olmaz; olmayan bir
sevab da başkasma bağışlanmaz.
Bu bakımdan ölü yakınlarının, Kur'ân'dan bildikleri -kısa da olsa-
birkaç sûre veya birkaç sayfayı bizzat okumaları (tabii mümkünse ha
tim indirmeleri), hem kendileri ve hem de vefat eden yakınlan için
daha faydalı bir hareket olacaktır.
Bu konu üzerinde ayn bir bahiste geniş bilgi verilmiştir108.
g. Hatim indirmenin folklorik etkisi de gözlenmektedir. Bazı böl
gelerde halk arasında, ilk defa hatim indiren çocuklar için bir tören
106 Bu konuda Ali Rıza Sağmandan bir paragraf nakletmek istiyoruz: "Bizim 20 dakika
dan evvel biten teravihlerimizin çoğu bu suretle (hezreme tarzıyla) okunan Kur'ân ile
kıldınlmaktadır. Mesele pek acaibtir. Başka yerlerde vakte hiç değer verilmez iken te-
râvih namazında bu derece kılı kırka yararcasına hesapçıhğa kalkışmak doğrusu az
tuhaf bir iş değildir. Öte tarafta laklakiyat ile sabahlara ve akşamlara kadar badihava
(boşuboşuna, faydasız) akıp giden vakti ve zamanı hiç hesaba kalmazken, teravihteki
beş dakikayı bu derece i'zam (büyütme, önemseme) etmemiz, namaza karşı olan sevgi
ve samimiyetimizi anlatır" (Ali Rıza Sağman, Hz. Kur'ân Radyoda Okunabilir mi?, s.
145).
107 Bkz: Tirmizî, Fedâilü'l-Kur'ân, 20; Ahmed b. Hanbel, age, BI, 428; IV, 179, 432,433,439.
108 Bkz: Ücretle Kur'ân Öğretme ve Okuma Meselesi.
390
düzenlenmektedir. Bu törende hatim duası yapılmakta, misafirlere

ikramlarda bulunulmakta ve ayrıca çocuğa ve hocasına hediyeler ve
rilmektedir. Bu şekilde, bilhassa hatim indiren çocuk açısından ve ar
kadaşlarını teşvik bakımından, pedagojik değer taşıyan önemli bir gün
yaşanmış olmaktadır.
E) Sonuç
1- Kur'ân okumak, âyet ve hadislerle teşvik edilmiş bir ibâdettir.

Kur'ân'ı bilip, onunla amel etmek de, dinimizde hem fazilet sebebi
sayılmış ve hem de gerekli görülmüştür.
2- Kur'ân'a, onun öğretimine, okunup ezberlenmesine ve başka
sından dinlenilmesine büyük önem veren Peygamberimiz, Kur'ân'ı
tertib üzere ve sürekli okumayı temin eden hatim indirmeyi de teşvik
etmiş ve bunu, Allah'ın çok sevdiği işlerden birisi olarak değerlendir
miştir.
3- Hatim indirmenin belli bir zamanı ve süresi yoktur; herkes

kendi durumuna göre hareket eder. Fakat her müslümandan, kendi
mukaddes Kitabıyla ilgi ve bağlantısını aralıksız devam ettirmesi bek
lenir.
4- Hatim okurken, Duhâ sûresinden itibaren her sûrenin sonunda

tekbîr almak müstehaptır.
5- Zorunlu olmamakla birlikte, hatim tamamlandıktan sonra dua

etmek müstehaptır. Bu uygulamanın tarihi de asr-ı saadete kadar
uzanmaktadır. Ancak duanın âdâb ve şartlarına da uymak gerekir.
6- Hatim indirirken, Kur'ân okumanın âdâb ve icaplarını yerine
getirmek, hatimden beklenen mânevi kazancı elde etmek için lüzûmlu-
dur. Bunları: Temizlik, tecvîd kaidelerine riâyet, istek ve ihlâs, yani
Allah rızası olarak özetlemek mümkündür. O'nun rızasının da dışa
değil içe, söze değil işe bağlı olduğu unutulmamalıdır.
7- Kur'ân okumaktan maksat, onu anlamak, mânâsını düşünmek,

gerekli dersleri almak ve gereğince amel etmektir. Kur'ân okurken dil,
akıl ve gönül üçlüsünün işbirliği sağlanmalı; dil Kur'ân âyetlerini doğ
ru telâffuz ederken, akıl mânâsını düşünüp anlamalı; gönül ise gereken
dersleri almalıdır. Bunu sağlamak için de, Arapça bilmeyenlerin, hatim
okurken, okudukları yerin mânâsını da bir meal veya tefsirden takip
etmeleri uygun olur.
8- Kur'ân'ı bizzat okuyarak hatmetmek mümkün olduğu gibi,
mukabele şeklinde başkasının okuduğunu dinleyerek tâkip etmek;
yahut teyp, radyo, televizyon, bilgisayar vb. cihazlardan dinlemek de
mümkündür. Fakat asıl ve güzel olan, onu bizzat okumaktır.
9- Câmi, mescid, ev vb. yerlerde okunan mukabelelere katılmak,

Ramazan gecelerini hatimle terâvih kılarak değerlendirmek, Kur'ân
ehlini sevip teşvik etmek vb. davranışların, Kur'ân sevgisinin gönüller
de yerleşmesine büyük katkısı vardır.
10- Maddî bir çıkar gözetilmeden, Allah rızası için okunan hatmin
sevabını müslüman bir ölüye veya ölülere bağışlamak câiz görülmüş
tür. Ancak, ücret karşılığı hatim okunması ve okutulması câiz değildir.
VII- TEKBÎR
A) Tekbîrin Tarifi
B) Tekbîrin Sebebi
C) Tekbîrin Hükmü
D) Tekbîrin Sîgası
E) Tekbîrle İlgili Vedhler
A) Tekbîrin Tarifi
"Tekbîr" sözlükte, büyük görmek, ululamak, övmek, yükseltmek...

gibi mânâlara gelir. Allah'ın yüceliğini ve büyüklüğünü ifade eden
"Allâhü Ekber" (Allah en büyüktür) lâfzım ve bunu söylemeyi ifade
eden bir terimdir1. Buna "tekbîr almak, tekbîr getirmek, tekbîr oku
mak" da tâbir edilir.
Ezan, kamet ve namaz başta olmak üzere dinde önemli bir yeri
olan tekbîrin, konumuzla ilgili olan kısmı, Duhâ sûresinden itibaren
getirilen tekbîrlerdir.
B) Tekbîrin Sebebi
Vahyin bir süre kesilmesi sebebiyle, Mekkeli müşriklerin "Rabbi,

Muhammed'i terk etti, ona küstü" şeklinde dedikodu etmeleri üzerine
1 Âsim Efendi, Kamus Tercemesi, H, 650.

"Rabbin seni bırakmadı ve sana darılmadı"2 anlamındaki âyeti de içeren

Duhâ sûresi indirilmiştir34
.
Bazı kaynaklarda yukarıdaki bilgilere ilave olarak, Peygamberimi

zin, Cebrail sûreyi okuyup bitirince "Allâhü ekber" diyerek şükrünü ve
sevincini izhâr ettiği, daha sonra da bu sûreden itibaren gelen bütün
sûrelerin sonunda tekbir getirilmesini istediği kaydedilmektedir1.
C) Tekbîrin Hükmü
Kıraat İmamlarından ibn Kesîr'in birinci râvîsi olan el-Bezzî, Duhâ

sûresinden itibaren her sûre sonunda tekbîr getirilmesine dair bir hadis
nakletmiştir. Bu rivayette, Peygamberimizin Übeyy b. Kâ'b'a, Duhâ
sûresinden itibaren, her sûrenin sonunda tekbîr getirmesini emrettiği
kaydedilmektedir5. Hadisi nakleden Hâkim, bunu "sahih" olarak, bazı
bilginler de "zayıf" olarak değerlendirmiştir6.
Duhâ sûresinden itibaren tekbîr getirmek, sadece Bezzî tarafından

değil, bütün Mekke kurrâsı tarafından nakledilip uygulanmıştır. Mek
ke kurrâsından nakledilmesine sebep olarak da, bu sûrenin hicretten
önce nâzil olması, ancak Hz. Peygamberin bunu (tekbîr getirmeyi) daha
Duhâ 93/3.
3 Buhârî, Tefsîr, 93/1; Müslim, Cihâd, 114-115.
4 İbn Ğalbûn, et-Tezkire, II, 782; Ebû Amr ed-Dânî, Câmiu'l-Beyân, vr: 250a; İbnü'l-Cezerî,
en-Neşr, II, 406; Dimyâtî, İthaf, s. 640; Elmalılı, Hak Dini Kur'ân Dili, VIII, 5907; Kara
çam, Kur’ân-t Kerîm'in Faziletleri, s. 401. Kıraat âlimi İbn Hâleveyh (370/980) ise, daha
değişik bir gerekçe göstererek, bunun Cebrâil tarafından Peygamberimize emredildi-
ğini kaydetmektedir Bkz: İbn Hâleveyh, İ'rSbii'l-Kırââti's-Seb' ve İlelühâ, II, 497.
5 Hâkim, el-Müstedrek, III, 304. Ayrıca bkz: Ezrakî, Ahbâru Mekke, I, 35; Ebû Amr ed-
Dânî, Câmiu'l-Beyân, vr: 250a; Dânî, et-Teysîr, s. 227; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, II, 410;
Dimyâtî, İthaf s. 640; Elmalılı, Hak Dini Kur'ân Dili, VIII, 5907.
fi Bkz: Zehebî, Ma'rifetü'l-Kurrâ, I, 367; Askalânî, Lisânü'l-Mîzân, I, 284. Bu değerlendir
menin eleştirisi için bkz: İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, II, 414 vd. Ayrıca bkz: Tayyar
Altıkulaç, "Bezî", DİA, VI, 115.
TEKBÎR 395
sonraları terk etmiş olması gösterilmektedir7.

Zamanla bu uygulama, müslümanlar arasında (sünnet veya
müstehap olarak değerlendirilip8) yaygın hale gelmiştir9.
Tekbîr, Kur'ân-ı Kerîm'e dahil bir lâfız olmadığı için Mushaflara
yazılmamıştır1011
.
D) Tekbîrin Sığası
Tekbîrin sîgası (jJîİ âl) lâfzıdır.
Buna tehlîl (âl Sil ili V) ve tahmîd (İUJI dj) cümlelerinin de
ilâvesiyle farklı bazı ifadeler nakledilmiştir ki, bunları şöyle

sıralayabiliriz:11
3^1 âl
3^1 âij âıS/ı
-Ldı âj 3^1 âıj âı Slj iİıSJ
jl^Ji âj 31SI âî 3^1 âıj âl Sil â V
Buna göre sadece birinci lâfzın söylenmesi yeterli olabileceği gibi
(ki meşhur olan da budur), sadece İkinciyi veya üçüncüyü yahut sadece
dördüncüyü söylemek de mümkündür.
7 Karaçam, age, s. 401. Ebû Amr ed-Dânî, tekbîr'in hicretten önce Mekke'de okunduğu
nu, daha sonra Peygamberimizin bunu terk ettiğini kaydetmektedir (Câmiu'l-Beyân,
vr: 252b; aynca bkz: İbn Ğalbûn, et-Tezkire, II, 782).
8 Süyûtî, el-İtkân, 1,110; Elmalılı, age, VIII, 5907-5908.
’ Ebû Amr ed-Dânî'nin de hocası olan Fâris b. Ahmed (401/1010)'e göre, hatim indiren
bir kimsenin tekbîr alması mutlaka gerekli değildir. Tekbîr getirmek güzeldir; ancak
tekbîri terk etmekte de bir vebal yoktur. Bununla beraber tekbîr Rasûlüllah (sav), sa
habe ve tâbiûndan gelen bir sünnettir (Bkz: en-Neşr, II, 411).
10 Muhaysin, el-İrşâdât, s. 506.
11 Bunlar için bkz: Dânî, Câmiu'l-Beyân, vr: 252a-b; aynı müellif, et-Teysîr, s. 227; İbnü'l-
Cezerî, en-Neşr, II, 429-431; Dimyâtî, age, II, 642-643.
E) Tekbîrle İlgili Vecihler
Tekbîr, Duhâ sûresinin sonundan itibaren, Nâs sûresinin sonuna

kadar, her sûrenin sonunda okunur. Diğer bir görüşe göre de tekbîrin
yeri, sûrenin sonu değil, evvelidir12.
İlgili rivâyetleri değerlendiren İbnü'l-Cezerî, her iki görüşün de
sahih olduğunu ifade etmektedir13.
Sûre evvelinde veya sûre sonunda kabul edilmesine bağlı olarak

tekbîrin muhtelif vecihleri olduğu gibi; kıraata bu sûrelerden birisiyle
başlanmasına veya iki sûre arasmda okumaya bağlı olarak da birçok
değişik vechi vardır.
Bu vecihlerde gösterilen husus, vasi ve vakf'tır; yani sûrenin tek

bîr'e, tekbîr'in besmele'ye, besmelenin de müteakip sûreye bağlanması
veya bağlanmaması; aynca besmelenin okunup okunmaması, sekte
yapılıp yapılmaması hallerinin gösterilmesinden ibarettir.
Burada bilinmesi gereken nokta şudur: Söz konusu vasi ve vakf
uygulamalarında bir vecih hariç, bütün vecihler caizdir; câiz olmayan
vecih ise sûre sonunu tekbîre, tekbîrîi de besmele'ye bağlayıp vakfet
mektir (vasi-vasi-vakf). Çünkü besmele sûrenin sonunda değil, başında
bulunur; bu bakımdan biten sûrenin sonuna bağlayıp, müteâkip sûre
nin başından ayırmak câiz olmaz14.
Tekbîrle İlgili vecihleri uygularken, vasi kurallarına da dikkat et
12 Meseleye şöyle bir açıklama getirilmiştir: Cebrail, Rasûlüllah (sav)'e Duhâ sûresini
okuyup bitirdiği zaman, Rasûlüllah tekbîr getirdi ve aynı sûrenin kıraatma girişti. İşte,
Hz. Peygamberin bu tekbîri, Cebrail'in kıraatinin sonu için idiyse tekbîr ve'd-
Duhâ'nm sonunda, şayet tekbîri kendi kıraati için idiyse aynı sûrenin evvelinde olur
(Karaçam, age, s. 405; aynca bkz: Muhaysîn, el-Irşâdât, s. 508). Başka bir izah tarzı da,
bu konuda, sahabe ve tâbiûna dayandırılan farklı rivayetlerdir ki, bunlann bazıların
da sûreden önce, bazılarında da sûreden sonra tekbîr alınması gerektiği ifade edil
mektedir (bkz: İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, II, 320-321),
13 İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, D, 421,
14 Dârû, Câmiu 'l-Beyân, vr; 252b; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, H, 431-432.
TEKBÎR 397
mek gerekir15.
İki sûre arasında tekbîrle ilgili vecihler, "sûre sonu ve tekbîr",
"tekbîr ve besmele", "besmele ve sûre başı" göz önüne alınarak şu şe
kilde özetlenebilir:
Tekbîrin sûre evvelinde kabul edilmesi halinde:
a) Vakf-vasl-vasl,
b) Vakf-vasl-vakf vecihleri;
Sûre sonunda kabul edilmesi halinde ise:
a) Vasl-vakf-vasl,
b) Vasl-vakf-vakf vecihleri vardır.
Her iki haline göre (yani sûrenin evvelinde veya sonunda olmasına
göre) de (ortak) üç vecih daha vardır ki bunlar:
a) Vasl-vasl-vasl,
b) Vakf-vakf-vasl,
c) Vakf-vakf-vakf vedhleridir.
Görüldüğü gibi (üçü ortak) toplam yedi vecih ortaya çıkmakta
dır16.
Tekbîrle ilgili vecihleri uygularken (vasi kurallarını da göz önünde
bulundurmak gerekeceği için) herhangi bir hataya yer vermeden, uy
gulanabilir en kolay vecih, tümünde vakf yaparak (vakf-vakf-vakf)
okumaktır; yani: sûre sonunda durmak, tekbîr'de durmak, besmele'de
durmak ve sonraki sûreye başlamaktır. Örnek:
15 Dânî, et-Teysîr, s. 228; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, II, 438.

16 Bkz: Muhaysin, el-İrşâdât, s. 508-509.
398
Bu.konu, Tecvîd'den ziyade Kıraat ilmiyle ilgili bir mesele olduğu

için, aşağıdaki dipnotta, iki sûre arasında tekbîrle ilgili vecihlerin -Âsim
kıraatında da uygulanabilen- bölümlerine yer verilmiştir17.
Besmele bahsinde de görüleceği üzere, iki sûre arasında besmele
okumayan veya sekte yapan kıraatlara göre ayrıca farklı vecihler mev
cuttur18.
ÖZET
(Tekbîr)
Sözlükte, büyük görmek, övmek, yükseltmek... gibi mânâlara gelen
"tekbîr"', Allah'ın yüceliğini ve büyüklüğünü ifade eden "Allâhü Ekber"
(Allah en büyüktür) lâfzını ve bunu söylemeyi ifade eden bir terimdir.
Duhâ sûresinden itibaren tekbîr getirmek, Bezzî ile diğer Mekke
kurrâsı tarafından nakledilmiştir.
Zamanla bu uygulama, müslümanlar arasında sünnet veya
müstehap olarak değerlendirilip yaygın hale gelmiştir.
İki sûre arasında tekbîrle ilgili değişik vecihler vardır. Herhangi bir
hataya yer vermeden, uygulanabilir en kolay vecih, tümünde vakf yapa
rak okumaktır; yani, sûre sonunda durmak, tekbîr'de durmak, besme-
le'de durmak ve sonraki sûreye başlamaktır.
17 Tekbîr'le ilgili vecihler şöyledir:

dlJ (►“i “ jrp
dil pJl (rrTjl' 4)1 İDİ ■ -2
dy 4»ı _3
iljX3 dU jdll (r**H İNİ * »İUAİ *4
iljJUv dil 4'4*** *5
(rij p-^ • $ i“’ı -6
dU [î-JÎ pj^jJl i^l p"*i İNİ 4'4*'*
Not:
a) 3. ve 4. vecihler, -tekbîr'in sûrenin başına ait kabul edilmesi durumunda söz konusu
olacağı için- Nâs ile Fatiha arasında okunmaz. Aynca, bütün kıraatlarda Fâtiha'ya
besmele ile geçilir, b) Yukarıdaki sıralama Mısır tarîkı'na ve iki sûre arasında Besmele
okuyanlara göredir. Tarîk ve meslekler arasmda sıralama farklılığı vardır, c) Burada
Âsim kıraatında da uygulanabilen verililere yer verilmiştir. Bkz: Muhammed Emin
Efendi, Umdetil’l-Hallân, s. 454-455; Muhammed Salim Muhaysin, el-İrşâdât, s. 508-509;
Mustafa Atilla Akdemir, Hânıid b. Abdülfettâh, s. 381.
18 Bunlar için bkz: Karaçam, age, s. 405-410.
VIII- TİLÂVET SECDESİ
A) Tilâvet Secdesinin Tarifi

B) Tilâvet Secdesinin Meşruiyeti
C) Secde Âyetlerinin Sayısı ve Yerleri
D) Tilâvet Secdesinin Hükmü
E) Tilâvet Secdesi île İlgili Bazı Fıkhî Bilgiler
F) Tilâvet Secdesinin Yapılışı
A) Tilâvet Secdesinin Tarifi
Secde; aşırı saygı göstermek, tevazu ile eğilmek, alnını yere koy
mak demektir. Allah'tan başkasına secde etmek câiz değildir1.
Okunması veya dinlenmesi durumunda secde edilmesi gereken

âyetlere secde âyeti, bu sebeple yapılan secdeye de tilâvet secdesi denir.
Mushaflarda secde âyetini belirten ve secdenin bulunduğu sayfa
kenarına yapılan süslemeli işarete de secde gülü denilmiştir12.
B) Tilâvet Secdesinin Meşruiyeti
Secde; Allah'a teslimiyetin, O'na boyun eğmenin ve kulluğu itira

fın en mükemmel şeklidir. Nitekim secde âyetlerinin bir bölümünde bu
gerçeğe dikkat çekilir: melekler dâhil, kainattaki canlı cansız bütün
varlıkların Allah'a secde etmekte (boyun eğmekte) oldukları ifade edi-
1 Âsim Efendi, KSmus Tercemesi, 1,1160; Elmalılı, Hak Dini Kur'ân Dili, 1,318.
2 Celal Esad Arseven, Samaİ Ansiklopedisi, IV, 1774; Mehmet Zeki Pakalm, Osmanh Tarih
Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, III, 136.
400
lerek, insanlardan da aynı davranış beklenir (A'râf, Ra'd, Nahl, Hacc) ve

Allah'a secde edilmesi emredilir (Fussılet, Necm, Alâk); secde edenler
Övülerek örnek gösterilir (İsrâ, Meryem, Secde); bu nedenle secde âyetini
okuyanlar da secde ederler. Diğer bir grup secde âyetinde, inkârcılarm
Allah'a secde etmeye yanaşmadıkları bildirilip kınanır (Furkan, Nemi ve
İnşikak); onların bu tutumuna muhalefet etmek için de secde yapılır. Bir
âyette de (Sâd) Hz. Dâvud'un secdesi anlatılır ki burada yapılacak sec
deyi Peygamberimiz, Hz. Dâvud için tevbe secdesi, müslümanlar için
de şükür secdesi olarak nitelemiştir3.
Hz. Peygamber (sav) şöyle buyurmuştur: "Âdem oğlu secde âyetini
okuyup secde edince, şeytan ağlayarak uzaklaşır ve şöyle hayıflanır: Eyvah
bana! Âdem oğlu secde etmekle emrolundu da secde etti ve cennet onun oldu.
Ben de secde ile emrolunmuştum, ama ben secde etmekten çekindim; bu yüz
den cehennem de benimdir"4.
Peygamberimizin secde âyetini okuyunca secde ettiği, onunla bir
likte ashabının da secde ettiği bildirilmiştir5.
C) Secde Âyetlerinin Sayısı ve Yerleri
Secde âyetlerinin sayısı ve yerleri, hem mezhepler arasında, hem

de aynı mezhep içinde ihtilaflıdır. Bunların sayısı 3 ila 16 arasında de
ğişmektedir. Secde âyetleriyle ilgili rivâyetlerdeki farklılık sebebiyle,
ayrıca secde âyeti olarak bilinen âyetlerin içeriğinin tilavet secdesini
gerektirip gerektirmeyeceği farklı şekillerde yorumlandığı için, söz
konusu ihtilâf ortaya çıkmıştır.
Hanefîlere göre secde âyetlerinin sayısı 14'tür6.
3 Ebû Dâvud, Sücûdü'l-Kur'ân, 5; Nesâî, İftitâh, 48.

4 Müslim, îmân,133; İbn Mâce, İkâmetü's-Salât, 70.
5 Buhârî, Tefsîru’l-Kur'ân, 8,9,12; Müslim, Mesâcid, 103-104.
6 Kâsânî, Bedâiu's-Sanâî, 1,193; Aynî, Umdetü'l-Kârî, VII,96.
TİLÂVET SECDESİ 401
Şafiî ve Hanbelılere göre de 14 tanedir. Ancak bunlara göre Sâd'da

secde yoktur, Hacc'da ise iki secde vardır7.
Mâlikîlere göre secde âyeti sayısı ll'dir; Necm, İnşikak, Alâk hariç
tir8.
Şiiler ise; Secde, Fussılet, Necm ve Alâk sûrelerinde secde etmenin
vacip olduğu kanaatindedir9. Konuyla ilgili daha başka görüşler de
vardır10.
Elimizdeki Mushaflarda işaretlenmiş secde âyetleri şunlardır:
1) A'râf 7/206:
2) Ra'd 13/15:
7 İbn Kudâme el-Haribelî, el-Muğni, D, 357; Nevevî, Şerhu'l-Mühezzeb, IV, 59; Aynî,
age,VII,96.
8 Mâlik b. Enes, el-Muvatta', Kitâbü'l-Kur'ân, 16; Kurtubî, Tefsir, VII,357.
9 Musevi el-Hoyi, Tam İlmihal, trc: Hüseyin Yeşil, s. 161.
10 İbn Habîb ve İshâk ile İbn Vehb'den bir rivayete göre, secde âyetlerinin sayısı 15'tir.
Bunlar Hacc sûresinde iki olmak üzere, yukanda kaydedilen sûrelerde bulunmakta
dır. Ebû Bekr en-Nakkâş'ın bildirdiğine göre, Ebû Huzeyfe ve Yemân b. Riâb'a göre
dlŞj JÜu ) (Hıcr 15/98) âyetinde de secde vardır. Böylece sayı
16'ya ulaşmaktadır. Ata' ef-Hörasânî'ye göre secde âyeti sayısı 13'tür (İnşikak'da sec
de yoktur). Mesrûk'a göre 12'dir, (Hacc'ın ikinci secdesi ile Sâd ve İnşikak'da secde
yoktur). Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Ömer, Haşan Basrî, İbn Müseyyeb, İbn
Cübeyr, İkrime, Mücâhid, Atâ b. Ebû Rebâh ve Tâvus'a görell'dir, (Necm, İnşikak,
Alâk'da secde yoktur). Abdullah b. Mes'ûd'a göre azâim-i sücûd, yani vaz geçileme
yecek secdeler 5 tanedir: A'râf, İsrâ, Necm, İnşikak, Alâk. Hz. Ali'ye göre 4 tanedir:
Secde; Fussılet, Necm, Alâk. Saîd b. Cübeyr'e göre 3 tanedir: Secde, Necm, Alâk. (Bkz:
Kurtubî, Tefstr, VII, 357; X, 63; Aynî, age, VE, 96; Tecrîd-i Sarih Tercemesi, IH, 353. -
Mushafta ve bazı eserlerde burası secde âyeti olarak gösterilmiş11;

bazı eserlerde ise bundan sonraki 50. âyet ( û(İri ûyliJ
12. Bazılarında da iki âyet bir
ûjyijj U) secde âyeti olarak belirtilmiştir11
likte secde âyeti olarak gösterilmiştir13.
4) İsrâ 17/107:
ur? b3J j’ fi bb* J*
Mushaflarda secde âyeti olarak burası işaretlenmiştir14.

Fakat bazı kaynaklarda 109. âyet olan
(UİJjju dj& ÛJÜiSU âyeti, secde yeri olarak
gösterilmiştir15.
5) Meryem 19/58:
pjl ç* ULU- & & dîfJ' & ***' 1*^'

^b ZAîj Jdtb^b Sj*
IŞ2j 1 Ijj*"
11 Haşan Basri Çantay, Kur'ân-ı Hakîm ve Meâlİ Kerîm, I, 492; Vehbe Zuhaylî, İslâm Fıkhı
Ansiklopedisi, I, 244.
12 İbnü'l-Arabî, Ahkâmü'l-Kur'ân, II, 830 ; İbn Rüşd, Bidâyetü'l-Müctehid, I, 238; İbn
Kudâme, el-Muğriî, II, 357; Nevevî, Şerhu'l-Mühezzeb, IV, 59.
13 Aynî, Umdetü'l-Kâri, VII, 97; Cezîrî, el-Ftkhu ale'l-Mezâhib, trc: Haşan Ege, I, 424.
14 Vehbe, age, I, 244; İSAM, İlmihal, 354; Beşır Gözübenli, "Tilâvet Secdesi", İslâm'da İnanç
İbâdet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi, IV, 378; Diyanet İlmihali, s. 189.
15 İbnü'l-Arabî, age, II, 830; İbn Rüşd, age, I, 238; İbn Kudâme, age, n, 357; Nevevî, age, IV,
59; Çantay, age, 11,531; Cezîrî, age, I, 425.
6) Hacc 22/18:
>îj|j ^ıdJij j'vı J <>j ç4>XJl j y. iJ al 5i i fJİ

iiUı al» J»- jjjiBı & liTjâJij
S-Liû U JiiJ 1Wİ dİ (İr*J
Bu sûrede iki secde olduğunu bildiren rivayetler vardır16. Bu ba

kımdan Şâfiî, Mâliki ve Hanbelîlere göre aynı sûrenin 77. âyetinde de
(5yaX- yşJı ı>iij ijAitij iji^ıj ı>£ji ı>ı ^jJi L)
secde vardır17. Hanefîlere göre burada secde yoktur; çünkü bu âyette

kastedilen namaz secdesidir18.
7) Furkan 25/60:
|î-*iljj üîlj UJ JL>*JJİ ^Ü-_jJl Uj Ijlü fU&J J-> lilj
8) Nemi 27/25:
U <_$> c$^ I'ili
ûj^Jm Lij
Hanefîlere ve Şâfiîlerden bir görüşe göre secde âyeti burasıdır19.

Şâfiîlerden diğer bir görüşe göre ve Mâliki mezhebinde, bir sonraki
âyet olan (pJââJl îjiîl 4ü j* ’ÜI 41) âyetinde secde yapılır20.
16 Ebû Dâvûd, Sücûdu'l-Kur'ân, 1; Mâlik b. Enes, el-Muvatta, Kitâbü'l-Kur'ân, 13-14.

17 İbnü'l-Arabî, age, II, 830; İbn Kudâme, age ve yer; Nevevî, age, IV, 59; Cezîrî, age, I, 425.
18 Kâsânî, age, 1,193; Kamil Miras, Tecrîd-i Sarih Tercemesi, III, 352; Vehbe, age, II, 245.
19 İbnü'l-Arabî, age, n, 832; Nevevî, age, IV, 60; Çantay, age, II, 677; Vehbe, age, I, 244.
20 İbnü'l-Arabî, age, II, 830; İbn Rüşd, age ve yer; İbn Kudâme, age ve yer; Nevevî, age, IV,
59; Aynî, age, VII, 97.
Hanelilerden ve Mâlikîlerden bir görüşe göre burası secde âyeti

dir21.
Şâfiîlere göre bu sûrede tilâvet secdesi değil, şükür secdesi vardır

ve bir sonraki âyette: (uLi ^jJ üjUp U ûlj dili 11 llyâli) secde
yapılır22. Hanefîlerden ve Mâlikîlerden diğer bir görüşe göre de secde
âyeti burasıdır23. Hanbelîlere göre burada secde âyeti yoktur.
Buradaki secde için Hz. Peygamber (sav), Hz. Dâvud'un tevbe ol
mak üzere secde ettiğini, müslümanlar için ise şükür secdesi olduğunu
bildirmiştir24.
Abdullah b. Abbas, bu âyetteki secdenin azâimden olmadığını
(secde yapmanın gerekli olmadığını) fakat Peygamberimizin secde
yaptığını söylemiştir25.
21 Çantay, age, II, 812; Cezîrî, age, I, 426; Vehbe, age, H, 244.
22 Şafiî, el-Ümm, I,163.
23 İbnü'l- Arabi, age, H, 832-833; İbn Rüşd, age ve yer; Kâsânî, age, I, 193; Aynî, age, VII,
97-98; Cezîrî, age, 1,426).
24 Ebû Dâvud, Sücûdü'l-Kur'ân, 5; Nesâî, İftitâh, 48.
25 Buhârî, Sücûdü’l-Kur'ân, 3.
11) Fussılet 41/37:
jj***^lj (İrJJ
ijûjj aşı âı yils- <şâlı A ijj^ııj

Hanefilerden ve Şâfiîlerden nakledilen bir görüşe göre secde âyeti
burasıdır. Mâlikîlere göre de burası secde âyetidir26.
Hanbelîler ise bir âyet daha okuyup (dÜj JCp Jli

djl$lj JiBL 4J û>^r-4) âyetinde secde ederler2728
.
Hanefîlere ve Şâfiîlere izafe edilen diğer bir görüşe göre de secde

âyeti burasıdır20.
12) Necm 53/62:
Mâlikîlere göre burada secde yoktur29. Bu sûrede secde âyetinin

bulunup bulunmadığına dair farklı rivâyetler mevcuttur30.
13) İnşikak 84/21:
Mâlikîlere göre secde âyeti değildir31. Fakat, Mâlikîlerden İbn Ha-

bîb'e göre 4 âyet sonra,’ yani sûrenin sonunda secde edilir diye bir gö
rüş nakledilmiştir32.
26 İbnü'l-Arabî, age, n, 830; İbn Rüşd, age ve yer; Nevevî, age, IV, 60; Cezîrî, age, I, 425;
Vehbe, age, n, 244.
27 İbn Kudâme, Bge, 11,358.
28 İbnü'l-Arabî, age, II, 833; Kâsânî, Bedaiu's-Sanâî, 1,194; İbn Kudâme, el-Muğnî, H, 357;
Nevevî, age, IV, 59; Aynî, age, VII, 97; Çantay, age, n, 860.
29 Mâlik b. Enes, el-Muvaita', Kitâbü'l-Kur'ân, 16.
30 Buhârî, Sücûdü 'l-Kur'ân, 1-6; Müslim, Mesâcid, 105-106. Aynca bkz. İbnü'l-Arabî, age,
II, 830; İbn Kudâme, age ve yer.
31 Mâlik b. Enes, el-Muvaita', Kitâbü'l-Kur'ân, 16.
32 Aynî, Umdetü'l-KSrî, VII, 97.
4Q 6 KUR'ÂN OKUMA ESASLARI
14) Alâk 96/19:
Cj>lj AaJoj
Mâlikîlere göre secde âyeti değildir33.
D) Tilâvet Secdesinin Hükmü
Tilâvet secdesini yapmak Hanefîlere göre vacip, diğer mezheplere

göre sünnettir34.
Hanefîler; secde âyetlerinde ifade edilen mânâyı dikkate alarak ve
ayrıca yukarıda kaydedilen hadisleri ve benzer rivâyetleri değerlendi
rerek tilâvet secdesinin vacip olduğu kanaatine varmışlardır.
Diğer mezhepler ise, Hz. Peygamberden Mufassal denilen (kısa)
sûrelerde bazen secde edip bazen etmediğine dair rivâyetleri35; aynı
şekilde bazı sahâbîlerin görüşlerini göz önüne alarak tilâvet secdesinin
sünnet olduğu kanaatine varmışlardır. Meselâ Hz. Ömer ve Abdullah
b. Ömer, tilâvet secdesi yapmanın farz olmadığını, isteyenin yapabile
ceğini söylemişlerdir36.
Hanefîler bu tür rivayetlerden bazılarını sened açısından tenkit
etmişler; muhteva açısından da, "farz değil" demek, vacip de değil
anlamına gelmez; ayrıca işitir işitmez hemen secde etmenin gerekme
diği ifade edilmiştir... şeklinde tevil etmişlerdir37.
Namazda okunan secde âyeti için ayrı bir secde yapılması gerek
mediğini söyleyenler de vardır. Bu görüşe göre; Hz. Peygamber (sav)'in
namazda tilâvet secdesi yaptığına dair sağlıklı bilgi yoktur. Ayrıca
namaza durmuş kimse, lisân-ı hâl ile, zaten Yaratıcısına karşı bir muha
33 Mâlik b. Enes, el-Muvatta', Kitâbü'l-Kur'ân, 16.

34 Aynî, age,VR, 95-96; Kurtubî, Tefsir, VII, 357.
35 Buhâri, Sücûdü'l-Kur'ân, 6,7; Müslim, Mesâcid, 20; Ebû Dâvud, Sücûdü'l-Kur'ân, 2; İbn
Mâce, İkâmetü's-Salât, 71.
36 Buhâri, Sücûdü'l-Kur'ân, 10.
37 Aynî, age, VII, 111.
lefet içerisinde olmadığını, aksine boyun büküş ve tevazu içerisinde

olduğunu göstermekte ve ayrıca namaz gereği rükû ve secde yapmak
tadır. Bu bakımdan, namaz esnasında yapacağı secdeler, ajoıı zamanda
tilâvet secdesi vazifesini de görecektir38. Ancak Abdullah b. Ömer, Hz.
Peygamberin namazda secde âyetini okuduğunu ve secde ettiğini bil
dirmiştir. İlgili rivâyet şöyledir: "Abdullah b. Ömer'den rivâyet edil
miştir. Rasûlüllah (sav) öğle namazında (kıyamda iken) secde etti. Sonra
ayağa kalktı (bir miktar daha Kur'ân okudu). Sonra da rükûa vardı.
Biz, onun, Tenzîlü's-Secde (Fussılet) sûresini okuduğunu anladık"39.
(Ebû Katâde'nin bildirdiğine göre Peygamberimiz, Öğle ve ikindi na
mazlarında okuduğu âyetleri bazen onlara duyururdu40).
Ebû Hürejn’e yatsı namazı kıldırırken İnşikak sûresini okumuş ve
secde etmiş; namazdan sonra da, Peygamberimizin namazda bu sûrejn
okuyunca secde ettiğini bildirmiştir41.
Âlûsî de Hz. Ömer'in, bir sabah namazında Necm sûresini okudu
ğunu, secde ettiğini, sonra kalkıp Zilzâl sûresini de okuduğunu, sonra
rükûa vardığım nakletmektedir42.
E) Tilâvet Secdesiyle İlgili Fıkhı Bilgiler
1- Tilâvet secdesi yapacak kimsenin, namaz için de gerekli olan

hadesten tahâret, necâsetten tahâret, setr-i avret ve istikbâl-i kıble şart
larını yerine getirmesi; yani abdestli, temiz, avret yerlerinin örtülü ol
ması ve kıbleye yönelmesi şarttır. Secdede iken abdesti bozacak bir
durumun ortaya çıkması veya kahkaha ile gülmek, tilâvet secdesini
bozar.
.» ISAM, İlmihal, I, 354.

39 Ebû Dâvud, Salât, 127; Beyhakî, es-Sünenü'l-Kübrâ, II, 322.
40 Müslim, Salât, 154.
41 Nesâî, İftitâh, 53.
42 Âlûsî, Rûhu ’l-Meânî, XXVH,73. Ayrıca bkz: Elmahlı, Hak Dini Kur'ân Dili, VII, 4616.
2- Tilâvet secdesini okuyan ve dinleyen her mükellefin secde etme

si gerekir. Fakat hayız ve nifas halinde bulunan bir kadına, tilâvet sec
desi gerekmez.
3- Radyo, teyp, televizyon, bilgisayar vb. cihazlardan işitilen secde

âyeti için de secde edilmesi uygun olur. Tercümesi okunan veya işitilen
secde âyetleri için de secde edilmesi lâzımdır.
4- Secde âyetinin hecelenmesi veya yazılması yahut telâffuz edil

meden secde âyetine bakılması durumunda secde gerekmez.
5- Bir mecliste aynı âyetin birkaç defa okunmasına karşılık bir defa
secde etmek yeterlidir. Aynı mecliste, başka başka secde âyetleri oku
nursa, her bir âyet için ayrı bir secde gerekir.
6- Secde âyetinde, secdeyi gösteren kelime ile, bir Önceki veya bir
sonraki kelimeyi okuyana veya dinleyene; diğer bir görüşe göre, âyetin
çoğunu okuyana veya dinleyene secde gerekir. İçinde secde âyeti bulu
nan bir sûreyi okurken, secde âyetini okumadan geçmek mekruhtur.
7- Secde âyetini okuyan kimsenin, secde yapmak üzere, imam olup

dinleyenlerin de ona tabi olması müstehaptır.
8- Secde âyeti okunur okunmaz secde etmek gerekli değildir; başka

bir zaman da yapılabilir; ancak, unutma olabileceği için, mümkünse
hemen secde etmelidir.
9- Namaz içinde okunan secde âyetinin secdesi, namaz içinde yapı

lır, geciktirilmez. Namaz kılan kimse, secde âyetinden sonra üç âyetten
fazla okumayacaksa, okuduğu tilâvet secdesi için, ayn bir secde yap
ması gerekmez; o rekatın secdesi (niyet edilirse rükûsu), tilâvet secdesi
yerine geçer. Eğer üç âyetten fazla okuyacaksa, secde âyetini okuduk
tan sonra, hemen secde eder ve tekrar kalkar, okumaya devam eder.
10- Secde âyeti bir namazda tekerrür ederse, bir görüşe göre bir ti
lâvet secdesi yeterlidir; başka bir görüşe göre ise tekerrür eden, yani
her rekatta okunan secde âyeti için ayn secde gerekir.
11- Namazda okunan secde âyetinin secdesi namaz içinde yapılır;

her hangi bir sebeple yapılmamışsa, namaz dışında kaza edilmez.
12- Namaz kılan bir kimsenin okuduğu secde âyeti için, namaz
kılmayan fakat bunu işiten kimse de secde yapmalıdır.
13- Namaz kılan bir kimse, namazda bulunmayan bir kimsenin
okuduğu secde âyetini işitirse, namazını kıldıktan sonra secde eder.
14- Hatib, minberde iken secde âyetini okursa, minberden inip ce
maatle birlikte secde eder.
15- Cuma ve Bayram namazlarında ve kıraati gizli olan namazlar
da, kıraatin ortasına gelecek şekilde imamın secde âyetini okuması,
karışıklığa sebebiyet verebileceği için, mekruhtur.
F) Tilâvet Secdesinin Yapılışı
Secde yaparken niyet edilir, fakat hangi secde âyeti için secde edil
diğini tâyin etmek gerekmez. "Niyet ettim Allah rızası için tilâvet sec
desi yapmaya" demek yeterlidir. Namaz içinde sadece kalben niyet
edilir.
Tilâvet secdesi yapmak isteyen kimse ayağa kalkar, kıbleye yöne
lir, niyet eder ve (ellerini namaza başlar gibi kaldırmadan) "Allâhü
< X* s
ekber" diyerek secdeye vanr, üç defa / Sübhâne

rabbiye'l-a'lâ" der ve yine tekbîr alarak ayağa kalktır.
J/ / Semi'nâ ve' eta'nâ

ğufrâneke rabbenâ ve ileyke'l-masîr" âyetini43 okur.
Mezhepler arasında, tilâvet secdesinin yapılmasının ne gibi du

rumlarda gerekip gerekmeyeceği ve tilâvet secdesinin yapılış tarzı hu
suslarında ufak tefek farklılıklar bulunmaktadır. Bunlar hakkında ilgili
43 Mânâsı: “İşittik, itaat ettik. Ey Rabbimiz, affına sığındık. Dönüş sanadır" (Bakara 2/285).
kaynaklardan bilgi edinilebilir. Yukarıdaki bilgiler Hanefî mezhebine

göre derlenmiştir.
ÖZET
(Tilâvet Secdesi)
Secde; alnını yere koymak demektir. Allah'a teslimiyetin, O'na bo
yun eğmenin ve kulluğu itirafın en mükemmel şeklidir.
Okunması veya dinlenmesi durumunda secde edilmesi gereken
âyetlere "secde âyeti", bu sebeple yapılan secdeye de "tilâvet secdesi"
denir.
Secde âyetlerinin sayısı ve yerleri ihtilaflıdır. Bunların sayısı 3 ila 16
arasında değişmektedir.
Elimizdeki Mushaflarda 14 yerde secde âyeti işaretlenmiştir.
Bu âyetleri okuyan veya dinleyen kimsenin secde etmesi gerekir.
Tilâvet secdesini yapmak Hanefîlere göre vâcip, diğer mezheplere
göre sünnettir.
IX- ÜCRETLE KUR'ÂN ÖĞRETME VE OKUMA
MESELESİ
A) Giriş
B) Ücretle Kur'ân Öğretmek
C) Ücretle Kur'ân Okumak
D) Sonuç
A) Giriş
Kur'ân okumak ve dinlemek, âyet ve hadislerle teşvik edilmiş bir

ibâdettir. Bir âyette: "Allah'ın Kitabını okuyanlar, namazı kılanlar ve kendi
lerine verdiğimiz rızıktan gizli ve açık olarak harcayanlar, asla zarara uğrama
yacak bir kazanç umabilirler. Çünkü Allah, onların mükafatlarını eksiksiz
olarak öder ve onlara lütfundan, fazlasını da verir. Şüphesiz O, çok bağışlayan
ve şükrün karşılığını bol bol verendir"*2 buyurulmuştur.
Birçok hadiste de Kur'ân okumayı ve dinlemeyi özendirici ifadeler
vardır. Peygamberimiz (sav), Kur'ân okuyanların, her harfe karşılık on
sevap kazanacaklarını2/ okudukları âyetlerin kıyâmette onlar için birer
nûr olacağını3 ve âhire tteki derecelerini yükselteceğini4, dünyada ken
» Fâhr 35/29-30.
2 Bkz: Tirmizî, Fedâilü’l Kur'ân, 16; Dârimî, Fedâilü'l-Kur’ân, 1.
3 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, II, 341.
4 Ebû Dâvud, Vitr, 20; Tirmizî, Fedâilü'l-Kur’ân, 18; İbn Mâce, Edeb, 52; Ahmed b.
Hanbel, age, II, 192,471 ve III, 40.
dileri için huzur kaynağı olacağını5 bildirmiştir. Bunun yanında oku

nan Kur'ân'ı dinlemek de sevap kazandıran güzel bir davranıştır6.
Kur'ân'ı öğrenen ve öğretenlerin, en hayırlı kişiler olduklarını7

açıklayan Allah'ın Elçisi, Kur'ân'ı ezberleyen ve onunla amel eden ha
fızların Allah'ın ehli ve seçkin kulları olduklarını8, cennete gireceklerini
ve ayrıca aile fertlerinden, cehenneme gitmeyi hak etmiş on kişiye şefa
at edeceklerini9 bildirmiştir.
Bilindiği gibi ibâdette esas olan, hiçbir maddi menfaat beklemeden

yapılması, Allah rızasının gözetilmesidir, yani ihlâstır. Gösteriş için
yahut dünyevi çıkar gözetilerek yapılan ibâdetler, dinimizce reddedil
miştir. Kur'ân okumak da bir ibâdet olduğuna göre, acaba bunun karşı
lığında, bazı hallerde ücret almak doğru mudur, değil midir? İşte bu
konuyla ilgili rivâyetlerin farklı yorumlanması sebebiyle olumlu ve
olumsuz değişik görüşler ortaya çıkmıştır.
Burada öncelikle şunu ifade edelim ki, bu konuya yer veren eserle
rin bazısında, ücretle Kur'ân okuma ile, ücretle Kur'ân öğretme bahis
lerinin birbirine karıştırıldığı; en azından, okuyucunun, böyle bir ayrı
mın varlığına dikkatinin çekilmediği görülmektedir. Oysa, konu hak
kında hüküm verirken, bunları birbirinden ayrı değerlendirmek ge
rekmektedir. Çünkü bunların her birinde İhtilâf konusu olan iş veya
muhatap farklıdır; dolayısıyla varılacak sonuç da farklı olacaktır.
Biz bu konumuzda, ücretle Kur'ân okumak ile, Kur'ân Öğretmeyi

ayrı ayrı inceleyeceğiz. Böylece meseleleri birbirine karıştırmadan bir
sonuca ulaşmaya çalışacağız.
5 Ebû Dâvud, Vitr, 14; Tirmizî, Kıraat, 12; İbn Mâce, Mukaddime, 17.
6 Buhâri, Fedâilü'l-Kur'ân, 31; Müslim, Salâtü'l-Müsâfirîn, 247-248.
7 Buhâri, Fedâilü'l-Kur'ân, 21; Ebû Dâvud, Vitr, 14; Tirmizî, Fedâilü'l-Kur'ân, 15; ibn
Mâce, Mukaddime, 16; Dârimî, Fedâilü'l Kur'ân, 2.
8 İbn Mâce, Mukaddime, 16; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, m, 127.
9 Tirmizî, Fedâilü'l-Kur'ân, 13; İbn Mâce, Mukaddime, 17.
ÜCRETLE KUR'ÂN ÖĞRETME VE OKUMA MESELESİ 413
B) Ücretle Kur'ân Öğretmek
Ücretle Kur'ân öğretmenin iki boyutu vardır: Birincisi Kur'ân öğre

ten kimsenin, devletten ücret (maaş) alması, diğeri de Öğrencisinden
maddi bir karşılık (ücret) elde etmesidir.
1- Öğretmenin devletten ücret alması:
Kur'ân öğretenin yaptığı bu hizmet karşılığında devletten ücret

alması ittifakla câizdir ve "bu konuda selef ve halef imamları arasında
. Suffe ehlinin, birer tebliğci, mücâhid ve belli bir eği
ihtilâf yoktur"10*
timden sonra Kur'ân öğretmeni de. oldukları ve bunların ihtiyaçlarının,
devlet başkanı olan Peygamberimiz (sav) tarafından, dolayısıyla
beytü'l-mal'den (devlet bütçesinden) karşılandığı11 düşünülürse ve
ayrıca Hz. Ömer ve Haşan Basri (110/728)'nin Kur'ân öğretmenlerine
maaş verdikleri göz önüne alınırsa bir tereddüte yer kalmaz. Nakledil
diğine göre12 Hz. Ömer, tayin ettiği Kur'ân öğretmenlerine 15 dirhem13,
Haşan Basri de 10 dirhem maaş vermiştir14.
Görüldüğü gibi, Kur'ân Öğretmenliği karşılığında devletten ücret

almak tartışma konusu olacak bir husus değildir. Zaten aşağıda görüle
ceği üzere, ilgili rivâyetler, öğretmenin, öğrencisinden ücret almasıyla
ilgilidir ve ihtilâf konusu olan da budur.
10 Kâmil Miras, Tecrtd-i Sarih Tercemesi, VII, 53.

n Bkz: Buhârî, Mevâkit, 41 ve îsti'zân, 14; Müslim, Eşribe, 176.
12 el-Vadîn b. Atâ (147/764) şöyle demiştir: Medine'de üç öğretmen vardı, küçük çocuk
lara Kur'ân öğretirlerdi. Hz. Ömer onların her birine her ay 15 dirhem verirdi. Bkz:
Beyhakî, es-Sünenü'l-Kübrâ, VI, 124,
13 Gümüşün nisabı 200, koyunun nisabı da 40 olduğuna göre, demek ki Hz. Ömer dö
neminde bir koyun 5 dirheme alınabiliyordu. Dolayısıyla bir maaşla (15:5=3) üç koyun
alınabilirdi. O devirdeki insanların kira, yakıt, ulaşım, elektrik, su ... vb. masrafları da
olmadığına göre, alman ücret, başlıca yiyecek ve giyecek giderleri için harcanıyordu
diyebiliriz. O devirde olmayan söz konusu masrafların da iki koyun değeri bir gider
olduğunu varsayarsak, o zamanki maaş alım gücünün, en az beş koyun tutan bir de
ğer olduğunu tahmin etmek mümkündür.
u Buhârî, Selem, 16. /
2- Öğretmenin öğrencisinden ücret alması:
Bu konuyla ilgili rivayetlerin farklı şekilde değerlendirilmesi sebe

biyle, Kur'ân öğreten kişinin, öğrettiği kimseden maddi bir karşılık alıp
alamayacağı hususunda ihtilâf edilmiştir.
Konuyla ilgili görüşleri kaydetmeden önce, ihtilâfa sebep olan ri-

vâyetleri nakledelim:
Abdullah b. Abbas, Peygamberimizin şöyle buyurduğunu bildir

miştir. "Karşılığında ilcret aldığınız şeylerin en haklı olanı, Allah'ın Kitabı
mukabilindeki ücrettir"15.
Bu konuyu inceleyen birçok eserde bu hadis, bize göre bu bahisle

ilgisi olmadığı halde, nedense ücretle ta'lime delil olarak gösterilmiştir.
Oysa ileride "Ücretle Kur'ân Okumak" bahsinde de görüleceği üzere
bu hadis, bir olay sonunda söylenmiştir ve Kur'ân öğretimiyle bir ilgisi
yoktur. Biz bu konuya dikkat çekmek için, hadisi -âdet üzere- buraya
da aldık.
Übâde b. S amit şöyle söylemiştir: "Suffe ehlinden bazılarına

Kur'ân ve yazı öğrettim. Onlardan birisi bana (ok atılan) bir yay hediye
15 Buhârî, îcâre, 16; hadisin uzun şekli, Buhârî, Tıb, 33-34'te nakledilmektedir.
etti. Kendi kendime: Bu bir mal değildir; ben bununla (savaşta) Allah
yolunda ok atacağım, dedim. Bununla beraber, durumu Allah'ın Elçi
sine arz ettim. Rasûlüllah (sav) şöyle cevap verdi: Eğer, (kıyamet gününde
boynuna) ateşten bir halka takılması hoşuna giderse, onu kabul et"15
16. Hadisin
sıhhati şüphelidir17.
c.
dlJi ojS’Jj LljS (jjÂÂü dTjÂİÎ bbtfj .’Jlİ 4^x5
ı jü Lljî LjlAi-î dİ : Jl2İ a-İp İMİ aHİ
Übeyy b. Ka'b şöyle dedi. "Bir adama Kur'ân öğrettim. O da bana

bir ok yayı hediye etti. Bunu Rasûlüllah'a bildirdim. Şöyle buyurdu:
- Onu alırsın, ateşten bir yay almış olursun.
Bunun üzerine onu sahibine geri verdim"18. Hadisin sıhhati şüphe
lidir19.
Kamil Miras (1957), bu hadisleri şöyle değerlendirmektedir: "Bu
hadislerin çoğunda, Suffe öğrencilerinin, öğretmenlerine hep ok yayı
hediye ettikleri zikredilmiştir. Bunların hediye edecek başka şeyleri yok
mu idi? Bunların hepsi de ok ve yay sahibi mi idi? Evet başka şeyleri
yoktu. Bunların ne derece ihtiyaç sahibi yoksul olduklarını daha Önce
bildirdik. Sonra bunların hepsi mücâhid idi; hepsinin de sahip olduğu
15 İbn Mâce, Ticârât, 8; Ebû Dâvud, Büyü', 36; Ahmed b. Hanbel, age, V, 345.
17 Hadis senedinde İsmi geçen Esved b. Sa'lebe'nin "mechûl" olduğu nakledilmektedir.
Bkz: İbn Mâce, aynı yer.
18 İbn Mâce, Ticârât, 8.
19 Bu rivâyet hakkında isnadı müzdarib'tir denilmiştir. Muzdarib fi's-Sened; Senedi
birbirine muhalif şekilde rivâyet edilen ve bunlardan birini terdh imkânı bulunmayan
hadistir (Abdullah Aydınlı, Hadis Istılahları Sözlüğü, s. 133). "Iztarâb", râvîlerin zabt
yönünden zayıflıklarına delâlet etmesi sebebiyle, hadisin de zayıf sayılmasını gerekti
rir (Talât Koçyiğit, Hadis Istılanları, s. 358; aynca bkz: Müctebâ Uğur, Hadis Terimleri
Sözlüğü, s. 301-302).
416
dünya malı ok ile yaydan ibaret idi... Birbirini görerek hocalarına yay
hediye etmek istedikleri anlaşılıyor" 2021
.
Konuyla ilgili başka rivayetler de vardır fakat bunlar, yukarıda
Bazı rivayetleri naklettikten sonra, şimdi de konuyla ilgili görüşleri

özetleyelim:
a) İmâm Ebû Hanîfe (150/767) ile İbrahim en-Nehaî (95/713), ez-
Zührî (124/741) ve bunlara tabi olanlara göre, ücretle Kur'ân öğretmek
câiz değildir. Peygamberimiz: ÂSİ jJj IjaB : Benden bir âyet de olsa
tebliğ ediniz"22 buyurmuştur. Kendisi bu vazife karşılığında ücret alma
dığına göre, ümmetinin de almaması gerekir23. Hanefi müctehidlerin-
den “el-Hidâye" müellifi el-Mergînânî (593/1197) ve bu eserin şârihi
. İbnüTHümâm (861/1457) gibi Hanefi bilginlerinin de aynı kanaatte
oldukları kaydediliyorsa da24, Mergînânî, zarûret sebebiyle buna izin
verildiğini ve fetvanın da bu şekilde olduğunu bildirmektedir25.
Hanefîler, Kur'ân öğretiminin yapılması gereken vecibelerden biri

si olduğunu; namaz ve oruç için ücret alınmadığı gibi, bu iş için de
ücret alınamayacağını söylemişlerdir. Bir mâliki fakîhi de olan müfessir
Kurtubî (671/1273) ise, Kur'ân öğretmenin, namaz ve oruçla mukayese
edilemeyeceğini; çünkü bunların failine ait bir ibâdet olduğunu; Kur'ân
öğretmenin ise, müteaddi bir ibâdet olduğunu söyleyerek bu görüşe
karşı çıkmıştır26.
20 Kâmil Miras, Tecrîd-i Sarîh Tercemesi, VII, 48.

21 Bunlardan bazılarını ve tenkidlerini görmek için bkz: İbn Hazm, el-Muhallâ, IX, 23 vd.
12 Buhârî, Enbiyâ, 50; Tirmizî, İlim, 13.
23 Bkz: Nevevî, et-Tibyân, s. 43; Askalânî, Fethu'l Bârî, IV, 372; X, 168; Aynî, Umdetü'l-Kâfî,
XXI, 263.
24 Bkz: Miras, age, VH, 50.
25 Bkz: Mergînânî, el-Hİdâye, IH, 240,
26 Kurtubî, et-Tezkâr, s. 105.
Ancak, Hanefi mezhebinden olan Fahreddin Kadıhan (569/196) ve

Molla Hüsrev (885/1840) gibi bazı bilginler de ücretin câiz olduğu görü
şündedir. Bunlar, "istihsan27" yoluyla; insanların Kur'ân'a rağbetinin
azaldığını, beytülmal'den (resmi bütçeden) verilen ücretin kesildiğini;
hafızların, geçim derdiyle başka mesleklere yöneldiklerini, fahrî ve
hasbî tâlim ve kıraatin azaldığım; bu bakımdan ücretle tâlim yolunun
açılması gerektiğini Öne sürmüşlerdir28. Hatta Molla Hüsrev, daha da
ileri giderek, ücretini vermeyenden, bunun zorla alınabileceğini söyle
miştir29.
b) İmâm Şafiî (204/819), İmâm Mâlik (179/795), Ahmed b. Hanbel
(241/885), İbn Hazm (456/1063) ve diğer bazı bilginlere göre de ücret al
mak caizdir. Öğretmen-öğrenci arasında karşılıklı anlaşma da yapılabi
lir. Ancak bir beldede, Kur'ân öğretecek başka kimse yoksa, o zaman o
kişiye Kur'ân okutmak vacip olduğu için ücret alması câiz değildir30.
c) Haşan Basrî (110/728), İbrahim en-Nehaî (95/713), İbn Şîrîn
(110/728), Atâ b. Ebû Rebah (113/731), Şa'bi (104/722), Ebû Kalâbe
(104/722), Şu'be (160/776), Ebü'l-Leys es-Semerkandî (355/965), Kürtubî
(671/1172), Nevevî (672/1273), İbnü'l-Cezerî (833/1429) ve Süyûti (911/1505)
gibi birçok kimse de, şart koşmamak kaydıyla ücret almanın câiz oldu
ğunu söylemişlerdir. Şart koşmak ise câiz değildir. Bunlara göre, önce
den şart koşulmadan verilen ücret alınabilir; çünkü bu hibe ve hediye
kabilindendir. Peygamberimiz de bir muallim idi ve verilen hediyeleri
kabul ediyordu31.
27 İstihsan: Fıkıhta, özel gerekçelerle açık kıyastan, genel ve yerleşik kuraldan ayrılıp
olayın özelliğine uygun çözüm bulma metodu.
28 Miras, age, VE, 50-51.
29 Aynı eser, VII, 50-51.
30 Nevevî, Sahîhu Müslim bi şerhi'n Nevevî, XIV, 188; İbn Hazm, el-Muhalla, DC, 22; Miras,
age, VH, 49-50.
31 Bkz: Zerkeşî, el-Bürhân, I, 457; Süyûtî, el-İtkân, I, 103; Nevevî, et-Tibyân, s. 43; Miras,
age, VH, 49-50.
418
Peygamberimiz, hediye kabul ederdi ama karşılığında başka bir

şeyi (bazen çok daha değerlisini) hediye ederdi. Bizim kanaatimize
göre, devletten maaş alan din görevlilerinin, Kur'ân kursu hocalarının
ve ilgili diğer öğretmenlerin, Kur'ân öğretmek karşılığında, öğrencile
rinden ücret talebinde bulunmaları doğru değildir; çünkü devlet, zaten
onlara yaptıkları bu iş karşılığında maaş vermektedir. Ayrıca bu du
rumda onların, öğrencilerden ücret dışında herhangi bir hediye kabul
etmeleri de uygun değildir; bunun pedagojik ve psikolojik açıdan sa
kıncaları vardır. Çünkü hoca da, her insan gibi zaafları olan bir kimse
dir; hediye veren öğrenciyle vermeyen öğrenciyi her zaman bir tutması,
eşit davranması çok zordur. Bunun dışında, günümüzde birçok hayır
demekleri ve vakıflar mevcuttur. Hocanın ekonomik. sıkıntısı varsa,
öğrencinin hocasına bir şey vererek ona olan saygısını sarsmak ve ho
cayı da minnet altında bırakmak yerine böylesi hayır kurumlannın
hocaya yardımcı olması daha uygun olur.
C) Ücretle Kur'ân Okumak
Birisi adına Kur'ân okumak, yahut hatim indirmek karşılığında üc

ret alma hususunda önceki bilginlerimize ait olumlu bir görüş bulun
mamaktadır. Konuyla ilgili görüşleri kaydetmeden önce bazı rivayetle
ri nakledelim:
a.
mı mı 4^** S*
^5^ t&J (İrî u* W?’ uA u? A-'J

\ iİ IjLdi dUS d~i £Jılİ üi İJjÎİ
JÜP dî İİkJ IjJjî (^ıdJl ^**5^ ‘ (*4**<â^
M £4^ Udldı û)l JaAjlI 15 ' p
ui! ur! 4^'

t 13 üî id (ûi Jj
• <•!
•:I
Ebû Saîd el-Hudrî şöyle anlatmıştır:
Peygamber (sav)'in ashabından bir askerî birlik, görevli oldukları

bir sefere gitti. Bunlar Arap kabilelerinden birisine varıp, kendilerinin
misafir edilmelerini istediler. Fakat o kabile, bunları konuk etmek iste
medi (Onlar da yakın bir yerde konakladılar). Bu sırada, kabilenin rei
sini bir akrep soktu. Bütün kabile halkı harekete geçip her çâreye baş
vurdular, fakat ona hiçbir şey şifa ve fayda vermedi. Kabile halkından
bazısı:
- Yakınınıza inen şu kafile halkına gitseniz, belki bunlann arasında
çâre bilen kimse vardır, dedi. Bunun üzerine, kabile halkından bir grup
bunlara geldiler ve:
- Ey cemaat! Reisimizi akrep soktu, onun için her çâreye koştuk,
hiçbir şey ona fayda vermiyor. İçinizde buna çâre bilen bir kimse var
mıdır? diye sordular. Kafileden birisi:
- Evet, ben vanm; ben okuyarak tedavi ederim. Fakat, biz sizden
misafir edilmemizi istemiştik de siz bizleri konuk etmediniz. Artık
şimdi ben de size, bizim için bir ücret tâyin etmedikçe, hastalıktan sı
ğındırma duası yapmam, dedi.
Bir sürü koyuna anlaştılar. O şahıs, kabile reisinin yanma gitti; Fa
tihamı okuyor, üzerine nefes ediyordu. Sonunda reis, sanki bukağısın
dan (pranga) çözülmüşçesine yürümeye başladı ve kendisinde hiçbir
KUR’ÂN OKUMA ESASLARI
420
illet kalmadı. Kabile halkı, üzerinde anlaştıkları ücreti ödediler. Ashap

tan bazısı:
- Bu koyunları taksim ediniz, dediler. Fakat dua eden sahâbî:
- Hayır, bunu yapmayınız; Rasûlüllah'a gidip, olup biteni kendisi

ne anlatalım, ne emrederse onu yapalım, dedi.
- Peygamberin huzuruna vardılar ve durumu anlattılar. Rasûlüllah

o sahâbîye dönerek:
- Fâtiha'nın sığındıncı tesirli bir dua olduğunu sana kim Öğretti?
diye iltifat etti. Sonra birlikteki ashabına:
- İsabet ettiniz. Şimdi taksim ediniz ve sizinle beraber bana da bir
hisse ayırınız, buyurdu ve gülümsedi31
32.
Aynı hadis, Buhârî'nin "Kitabü't-tıb" bölümünde de Ebû Saîd el-

Hudrî'den33, müteakip bapta ise Abdullah b. Abbas'tan nakledilmekte
dir. Bu son rivayette, Fatiha'yı okuyan kişinin aldığı koyunları, arka
daşlarının uygun bulmadıkları ve Medine'ye döndüklerinde, "Allah'ın
Kitabı karşılığında ücret aldı" diye durumu Rasûlüllah'a intikal ettir
dikleri, onun da yukarıdaki gibi cevap verdiği kaydedilmektedir34.
Tespit edebildiğimiz kadarıyla hiçbir bilgin, bu hadisi, "ücretle
Kur'ân okumak" için bir delil olarak görmemiştir.
İbnü'l-Cevzî (597/1201)'nin ise bu hadisi şöyle te'vil ettiği nakledil
miştir: 1) Ebû Saîd'in (Allah'ın Kitabı ile) dua ettiği kabile ve reisleri
kâfir idi; onların mallarını almak câizdir. 2) Misafire ikram vâcip iken,
31 Buhâri, İcâre, 16; Müslim, Selâm, 65; Ebû Dâvud, Tıb, 19; Timnizî, Tıb, 20; Ahmed b,
Hanbel, age, İD, 10; Ebû Dâvud, Fatiha'yı sabah akşam üç gün okuduğunu; Tinriizî ise
7 defa okuduğunu ve 30 koyuna anlaştıklarını zikretmektedir.
33 Bkz: Buhâri, Tıb, 33, 34.
34 Bkz: Buhâri, Tıb, 34.
bunlar müslümanları misafir etmemişlerdir. 3) Dua etmek, hâlis bir

ibâdet olmadığından, ücret almak câizdir35.
Bu te'villeri şu şekilde tenkit etmek mümkündür: Birisinden alına

cak bir malın helâl veya haram sayılması, onun müslim veya gayr-i
müslim olmasına göre değişmemelidir. Aynca misafire ikram,
müslümana gereklidir; müslüman olmayan için bunun vacip olduğunu
söylemek makul olmadığı gibi, misafire ikram etmedi diye, ondan alı
nacak malı helal görmek de doğru olmasa gerektir. Bundan başka, dua
karşılığında ücret alınabileceğini söylemek de isabetli değildir; çünkü
duada da ihlâs şarttır.
Peki, öyleyse olayı nasıl değerlendirmek gerekecektir? Bunun ce

vabım hadis kitapları vermektedir: Dikkat edilirse bu hadis, hadis ki
taplarının ya "tıb" bölümünde, yahut da "rükye" (hastaya okuyup şifa
dilemek) bâb'ında nakledilmektedir36. Demek ki bu bir tıbbî meseledir
ve ilgili sahâbî'nin yaptığı iş de tıp ile ilgilidir. Yani Ebû Saîd, Kur'ân
okuyarak bir hastayı tedavi etmiştir, bir tıp hizmeti vermiştir ve yapı
lan tıp hizmeti karşılığında da ücret almak câizdir. Peygamberimiz,
kendisine yapılan tıp hizmeti karşılığında, ilgili kişiye ücretini vermiş
tir37. İşte Ebû Saîd de, hastayı -manevî yolla da olsa- tedavi ettiği için,
karşılığında ücret alması câiz olmuştur.
35 Bkz: Miras, age, VD, 66.

36 Buhârî'nin tıb kitabında ve icâre kitabının fukye ile ilgili bölümünde; Müslim'in selâm
kitabının rukye babında, Ebû Dâvud ve Tirmizî'nin de tıb kitabında yer almaktadır.
37 Enes b. Mâlik'in bildirdiğine göre, Peygamberimiz kan aldırmış ve bunu yapan kişiye
iki sa' buğday (veya hurma) vermiştir. Bkz: Buhârî, Tıb, 13. Abdullah b. Abbas da
Peygamberimizin kan aldırdığını ve kan alan kişiye ücretini verdiğini bildirmiştir.
Bkz: Buhârî, Tıb, 17,
b.
:JL5 p .jLl fj Îj2j İSİ ji4x>- jj
ijU 4j U)l (JLjû*1j ÛJİ^âJI Îjj jjÂ : tJj^î J (Jj-ij CL*Â«-i
* 5i ûjliJLi û)l jÂİl öJjJj ^3^'
Imrân b. Husayn, Kur'ân okuyan ve sonra dilenen bir okuyucuya

rastladı.
* <040
Bunun üzerine musibet anında okunan djjuj-Ij aJI ul j 41 Ul 38
âyetini okudu ve sonra şöyle söyledi:
- Rasûlüllah (sav)'in şöyle buyurduğunu işittim: Her kim, Kur'ân

okursa, karşılığında ne ihtiyacı varsa Allah'tan istesin. Çünkü bir takım kim
seler gelecektir ki, Kur'ân okuyacaklar ve onu alet ederek insanlardan dilene
ceklerdir"39.
! Abdurrahman b. Şibl'in bildirdiğine göre Rasûlüllah (sav) şöyle

buyurmuştur: "Kur'ân okuyunuz. Onu menfaat vesilesi yapmayınız. Onun
la mal çoğaltmaya kalkışmayınız. Ondan ayrılmayınız. Onda haddi aşmayı
nız" 40.
38 Anlamı: "Biz Allah'ın kullarıyız ve O'na döneceğiz" (Bakara 2/156).

39 Tirmizî, Fedâilİİ 7- Kur'ân, 20; Ahmed b. Hanbel, age, IV, 432 ve 439.
40 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, III, 428; Beyhakî, Şuabü'l-îmân, n, 532; el-Hindî, Kenzü'l-
Ummâl, I, 511.
İbn Büreyde'den nakledildiğine göre, Peygamber (sav) şöyle bu

yurmuştur: "Her kim Kur'ân okur ve onu, insanların malını yemeğe vesile
edinirse, kıyamet gününde, yüzü etten soyulmuş kemikten ibaret olarak ge
lir"41. Hadisin sıhhati şüphelidir42.
e. Aşağıda kaydedeceğimiz bazı âyetlerle bu konuyu
irtibatlandıranlar da olmuştur. Bu âyetlerde Yüce Allah meâlen şöyle
buyurmaktadır:
"Sizin yanınızda bulunanı doğrulayıcı olarak indirmiş bulunduğum
(Kur'ân)a inanın ve onu inkar edenlerin ilki siz olmayın. Benim âyetlerimi az
bir karşılık ile satmayın ve benden korkun!"43.
"Allah'ın indirdiği Kitaptan bir şeyi gizleyip, onu az bir paraya satanlar
var ya, işte onların yiyip de karınlarına doldurdukları, ateşten başka bir şey
değildir. Kıyâmet günü Allah onlarla konuşmaz ve onları temize çıkarmaz.
Onlar için acı bir azap vardır"44.
"Allah, kendilerine Kitap verilenlerden "Onu mutlaka insanlara, açıkla
yacaksınız, onu gizlemeyeceksiniz", diye söz almıştı. Fakat onlar, verdikleri
sözü sırtlarının ardına attılar (kulak ardı ettiler) ve onu az bir dünyalığa de
ğiştiler. Yaptıkları alışveriş ne kadar kötü!"45.
Bu âyetlerde Yüce Allah, dünyalık çıkarları bozulacağı için gerçek
leri gizleyenleri şiddetle kınamaktadır. Oysa dünya hayatı ve dünyada
bulunanların tamamı, âhirete göre pek az, pek değersizdir: "De ki:
Dünya geçimi (menfaati) azdır (önemsizdir), Allah'tan sakınanlar için âhiret
41 Beyhakî, age, II, 533; el-Hindî, age, I, 616.

42 Bu rivâyet, Süyûtî'ye göre hasen (Bkz: el-Câmiu's- Sağır, n, 178); diğer bazı bilginlere
göre de zayıftır (Bkz: Feydu’l-Kadîr, VI, 196.) Hasen hadis: Sahih ile zayıf arasında yer
alan, fakat sahih'e daha yakın olan hadis çeşididir. (Bkz: Subhî es-Sâlih, Hadis İlimleri,
s. 124 vd). Zayıf hadis: Kendisinde sahih ve hasen hadislerin sıfatlan bulunmayan.ha
distir. (Bkz: Subhî es-Sâlih, Hadis İlimleri, s. 32 vd).
« Bakara 2/41.
44 Bakara 2/74.
45 Âlü Imrân 3/187.
1
daha hayırlıdır ve size zerre kadar haksızlık edilmez"46. “Dünya hayatının

geçimi (faydası) âhiretin yanında pek azdır"47.
İşte, Allah'ın âyetleri karşılığında dünya menfaati peşinde koşan-
lar, menfaat için hakkı gizleyenler böyle bir aldanışa düşmüş olurlar.
Naklettiğimiz bu âyet ve hadislerden de anlaşılacağı üzere, ücretle
Kur'ân okumanın câiz olduğunu söylemek mümkün değildir. Böyle bir
uygulamanın Kitap ve Sünnette yeri yoktur ve her ikisine de uygun
düşmeyen aykırı bir davranıştır.
Günümüzde yaygın bir şekilde görülen, bir kimsenin geçmişleri
için hatim siparişi vermesi ve başkası adına ücretle hatim okuma uygu-
lamalarının da câiz olmadığı ve dinde yerinin bulunmadığı, yukarıdaki
delillerden anlaşılmaktadır. Bu konuda müctehidlerin ve mezhep
imamlarının hiçbirisinin olumlu görüşü yoktur. Daha önemlisi, böyle
bir tatbikat, ne Peygamberimiz ve ne de sahabe devrinde görülmüş ve
yapılmış değildir.
Dinde yapılabilecek ibâdetleri Yüce Allah ve O'nun Elçisi vaz'
eder; bunun dışındaki uygulamalar ise bid'attır. Kur'ân okumak, hatim
indirmek de Peygamberimizden Öğrendiğimiz bir ibâdettir. Şu var ki
bu ibâdeti herkes kendisi yapar. Nasıl ki para karşılığı namaz, oruç
siparişi verilemiyorsa, bunun için de verilemez. (Oruç tutamayan kim
se fidye verir; ama verdiği bu fidye karşılığında, fidyeyi alan kimse,
onun adına oruç tutmaz. Çünkü para karşılığı ibadet olmaz). Ücret
karşılığında, başkasının kendi adına Kur'ân okuyuvermesini istemek
ve başkası namına ücret karşılığı hatim indirmek şeklinde bir uygula
ma, asr-ı saadette bilinmediğine göre, daha sonraları ortaya çıkan bu
tatbikatı bid'at ve istismar olarak değerlendirmek gerekecektir.
Bilindiği gibi bid'at; dinde bulunmadığı halde, çeşitli sebeplerle

sonradan ortaya çıkarılıp, dînî olarak gösterilen şeydir. İslâm'ın özünü,
46 Nisa 4/77.
47 Tevbe 9/38.
ÜCRETLE KUR'ÂN ÖĞRETME YE OKUMA MESELESİ 425
saflığını ve sadeliğini bozan bid'atlar, zamanla gerçek dînî hükümlerin

unutulmasına veya ihmaline sebep olmakta ve toplumun, bir takım
bâtıl âdet ve uygulamaları dinden saymasına yol açmaktadır. Bu ba
kımdan Peygamberimiz, bunun şiddetle karşısında olmuş ve ümmetini
şöyle uyarmıştır: "Sözün en hayırlısı, Allah'ın Kitabıdır. Yolun hayırlısı da
Muhammed'in yoludur. Ve işlerin en kötüsü (dinde) sonradan çıkarılan şey
lerdir. Ve (dinde sonradan çıkarılan) her bid'at, sapıklıktır"48. İşte, ücret kar
şılığı Kur'ân okuyup hatim indirmek de böyle bâtıl bir bid'attır.
Kur'ân okumak bir ibâdettir; ibâdet de sadece Allah rızası için ya
pılır. Bunun dışında başka bir maksat gözetilerek yapılan her türlü
davranış, görünüşte ibâdet gibi değerlendirilse bile, gerçekte hiçbir
ibâdet değeri taşımaz; ibâdet olmayınca da sevabı olmaz; olmayan bir
sevab da başkasına bağışlanmaz. Bu aldatma olur, vebali vardır. Kaldı
ki, yukarıda da kaydedildiği üzere, Peygamberimizden, para karşılığı
Kur'ân okumanın câiz olmadığına dair hadisler de rivâyet edilmiştir.
Ücretle cüz okumanın, hatim indirmenin câiz olduğunu söyleyen
ler, bunu şu şekilde te'vil ediyorlar: Bu iş karşılığında verilen şey, "he
diye" dir; hediye almak ise câizdir. Acaba durum gerçekten böyle mi
dir? O hatim okunmasaydı, o "hediye" verilecek miydi? Yahut o "hedi
ye" umulmasaydı, bu hatim indirilecek miydi? Bu konuyla ilgili bir
başka savunma da, okuyanın o ücreti, Kur'ân okuma karşılığında değil;
nefes tüketmesi, zamanını harcaması mukabilinde aldığı şeklindedir.
Bu da tatmin edici bir te'vil değildir. Düşünelim ki, hangi ibâdet karşı
lığında, katlandığımız külfet, harcadığımız zaman, tükettiğimiz nefes
için ücret talep ediyoruz? Meselâ oruçta aç susuz kalıyoruz; namaz için
soğuk sıcak demeden işimizi bırakıp koşuyoruz, uykumuzu bölüyoruz
veya erteliyoruz; zekat ve hacda ise üste para da veriyoruz; ama hiçbi
risi için maddî talepte bulunmuyoruz. Zaten böyle bir istekte bulunul-
saydı, yapılan şey ibâdet olmazdı; çünkü ibâdet, hiçbir maddî çıkar
48 Müslim, Cumua, 43; Ebû Dâvud, Sünnet, 5; îbn Mâce, Mukaddime, 7; Nesâî, îydeyn, 22;
Dârimî, Mukaddime, 16,23; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, m, 310, 371; IV, 136-137.
426
gözetmeden, sadece Allah rızası için yapılır. Kur'ân okumak da böyle

dir ve sadece Allah rızası için okunur. Üstelik, ölüye hatim okunur diye
dinî bir yükümlülük de yoktur.
Fıkıh kitaplarında da bu konu üzerinde hassasiyetle durulmuştur.
Reddü'l-Muhtâr’da kaydedildiğine göre; ücretle Kur'ân okumanın seva
bı yoktur... Ücretle Kur'ân okuyan, bu işten menedilir... Kur'ân okuma
karşılığında ücret veren de alan da günahkârdır... Alman para haram
dır... Para karşılığında cüz okumak câiz değildir; çünkü bunu okuyan,
maddî çıkar için okumaktadır; eğer ücret olmasaydı, kimse kimseye
Kur'ân okuyuvermezdi, böyle bir niyetle okununca da, sevap hâsıl
olmaz... Keza, birisinin, ücret karşılığı Kur'ân okunmasını vasiyet et
mesi de câiz değildir, etse bile vasiyet yerine getirilmez. Aynı şekilde,
kabristanda Kur'ân okumak için birisini tutmak, yahut tutulmasını
vasiyet etmek de câiz değildir49.
Şimdiye kadar anlattıklarımız, hatim okutanla, okuyanı maddî

açıdan ilgilendiren hususlardır. Bizce bu uygulamanın en önemli ve
şimdiye kadar hiç temas edilmediğini zannettiğimiz tarafı da şudur: Bu
bid'at, bazı müslümanlarm Kur'ân'a karşı ilgisizliğinin devamına ne
den olmakta ve bir bakıma onların Kur'ân'la irtibat kurmalarını da
engellemektedir. Şöyle ki:
Bilindiği gibi, ülkemizde birisi vefat edince, ölünün yakınları, bir
hocaya gidip, ölü için hatim okumasını isterler. Bunların bir kısmının
Kur'ân'la fazla ilgileri yoktur. Kur'ân okumasını da bilmezler. Ölüm
sebebiyle dinî duygular canlanmış ve gerek bu nedenle, gerekse çevre
nin etkisiyle, ölü için bir şeyler yapma gereği duyulmuştur.
Sipariş hatim okunur, dualar edilir. Ve sonuçta, manevî tatmine ve
sükûnete kavuşulur. Ölünün yakınları, ona karşı görevini yapmanın(!)
huzuruna ererler. (İşin garibi, okuyucuya ücret vermezlerse, kabul
49 Bkz: İbn Âbidîn, Reddü'l-Muhtâr, V, 35. Aynca bkz: Hayreddin Karaman, İslâm’ın
Işığında Günün Meseleleri, I, 74-76.
olunmayacağına inanırlar!). Halbuki ortada sevap da yoktur, ölünün,

hatimden haberi de olmamıştır. Daha sonra, dinde yeri olmayan Per
şembesi (haftası), kırkı, elli ikisi, yılı yapılır ve aynı merasimler tekrar
edilir. Zamanla da acılar küllenir, mesele unutulur ve herkes yoluna
kaldığı yerden devam eder.
Oysa böyle yapılmasaydı ve hatim siparişi vermek üzere gelen
kimseye: "Ücret karşılığı Kur'ân okutmanın hiçbir sevabı yoktur, ölüye
faydası dokunmaz. Asıl olan, sağ iken hazırlık yapmaktır. Bununla
beraber, ölü adına yapılacak hayırlar makbuldür; ücret karşılığı olma
dan okunan hatim de makbuldür. Bunu yapacak olan sizlersiniz", deni
lip, hatim siparişi kabul edilmeseydi, başvuran kişi, üç gerçeği anlamış
olacak ve kendi kendine şunları söyleyecekti:
1- "Vefat eden yakınıma iki satır Kur'ân okumaktan âcizim. Bu du
rum, bir müslüman olarak benim için ne kadar acıdır! Öyleyse bir an
önce Kitabımızı okumayı öğrenmeliyim".
2- "Benim de, vefat eden yakınımın durumuna düşmemen gerekir.
Öldükten sonra, geride kalanların eline bakmaktansa, şimdiden hazır
lık yapmalıyım".
3- "Ücret karşılığı Kur'ân okutulamadığına göre, ben öldükten
sonra, arkamdan hiçbir çıkar gözetmeden bana dua edecek, Kur'ân
okuyup hediye edecek evlâtlar, yakınlar bırakmam ve bunun tedbirini
de hemen almam lâzımdır".
Evet, bunlar söylenecekti; binlerce, on binlerce kişi bu bilince ula
şacak ve derhal Kur'ân ile irtibat kurmaya girişeceklerdi. Görebildiği
miz kadarıyla, üç beş kuruşluk menfaat uğruna sürdürülen bu uygu
lama, işte böyle bir sonuca yol açmakta, insanlarımızın Kur'ân'a yaban
cı kalmalarına sebep olmaktadır ki, bu da veballerin en büyüğüdür:
"Âyetlerimi birkaç kuruşa satmayın. Benden korkun!"30. "De kİ: Dünya men
50 Bakara 2/41.
428
faati önemsizdir. Allah'tan korkanlar için âhiret daha hayırlıdır. Ve size zerre
kadar haksızlık edilmeyecektir"51.
Bu hususları boylece belirttikten sonra, konumuzu şöylece özetle
yebiliriz: Çoğunluğun görüşüne göre, ücret karşılığı olmadan ve ibâdet
niyetiyle Kur'ân okuyup, sevabını bir ölüye veya Ölülere bağışlamak
caizdir ve müslüman ölülerin bu manevî ecirden faydalanmaları müm
kündür. Ancak, işe ücret veya başka bir menfaat karışırsa, bu ibâdet
olmaktan çıkacağı için, sevap elde edilemeyeceği gibi bilhassa okuyan
lar açısından sorumluluk gerektiren bâtıl bir davranış olur. Bu bakım
dan ölü yakınlarının, Kur'ân'dan bildikleri-kısa da olsa- birkaç sûre
veya birkaç sayfayı okumaları (tabii mümkünse hatim indirmeleri),
hem kendileri hem de vefat eden yakınlan için daha faydalı bir hareket
olacaktır52.
D)
Sonuç
1- Kur'ân okumak ve dinlemek, dinimizce ibâdet olarak kabul

edilmiştir. Müslümanlar, her zaman bu hususta gereken titizliği gös
termişler, Kur'ân ile meşguliyeti bir ibâdet neş'esi içinde devam ettir
mişlerdir. Bunun yanında, Kur'ân öğretmenin ve okumanın ücret karşı
lığı yapılıp yapılmayacağı da tartışma konusu olmuştur.
2- Kur'ân öğreten kişinin, yaptığı bu hizmet karşılığında devlet
ten ücret / maaş alması ittifakla câiz görülmüştür.
3- Öğretmenin, öğrencisinden ücret alması ise tartışma konusu
olmuştur: Bazıları bunu câiz görmemekte; bazıları ise, şart koşmadan
verilen ücretin hibe, hediye ve sadaka kabilinden alınabileceğini söy
lemektedir. Diğer bir görüşe göre de, öğretmenin öğrencisinden belli
sı Nisa 4/77.
52 Bu konuda geniş bilgi için bkz: Beğavî, Şerhu's-Sünne, IV, 439-441; Zerkeşî, el-Bürhân, I,
457-458; Süyûtî, el-İtkân, I, 103; Kâmil Miras, Tecrid-i Sarih Tercemesi, VH, 43-43.
Hayreddin Karaman, İslâm'ın Işığında Günün Meseleleri, I, 113-116; İsmail Karaçam,
Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri, s. 116-124; Ahmed Madazlı, Tecvîd İlmi, s. 177-181.
bir ücret üzerinde anlaşıp onu alması caizdir. Bizim kanaatimize göre,
devletten maaş alan din görevlilerinin ve ilgili öğretmenlerin öğrenci
den ücret talebinde bulunması uygun değildir; ayrıca hediye kabul
etmelerinin de pedagojik ve psikolojik açıdan sakıncaları vardır. Hoca
nın ekonomik sıkıntısı varsa, ilgili dernek ve vakıfların hocaya yardım
cı olması daha uygun olur.
4- Birisi adına ücretle Kur'ân okumak ise ittifakla câiz değildir.
Çünkü Kur'ân okumak bir ibâdettir; ibâdet de sadece Allah nzası için
yapılır. Bunun dışında başka bir maksat gözetilerek yapılan her türlü
davranış, görünüşte ibâdete benzese bile, gerçekte ibâdet değeri taşı
maz. İbâdet olmayınca da sevabı olmaz, olmayan sevap da başkasına
bağışlanmaz.
5- Çoğunluğun görüşüne göre, ücret karşılığı olmadan ve ibâdet
niyetiyle Kur'ân okuyup, sevabını geçmişlere bağışlamak câizdir ve
müslüman ölülerin bu manevî ecirden faydalanmaları umulur. Ancak,
işe ücret veya başka bir menfaat karışırsa, bu ibâdet olmaktan çıkacağı
için, sevap elde edilemeyeceği gibi, okuyanlar ve okutanlar açısından
sorumluluk gerektiren bâtıl bir bid'at ve davranış olur.
X- ABDESTSÎZ KUR'ÂN OKUMA MESELESİ
A) Giriş
B) Konuyla İlgili Rivayetler ve Bunların Tahlili
C) Mezheplerin Bu Konuyla ilgili Görüşleri
D) Sonuç
A) Giriş
Bilindiği gibi Kur'ân'ı Kerîm, Yüce Allah'ın, Peygamberimiz Hz.

Muhammed (sav)'e gönderdiği son mukaddes Kitaptır.
Öteden beri, insanların kutsal kitaplara bakışları ve değerlendiriş
leri de -haklı olarak- farklı olmuştur. Çünkü bunlar, sıradan birer kitap
değildir; "Tanrı" sözüdür. "Tanri'ya saygı göstermek gerektiğine göre,
O'nun Kitaplarına da saygı göstermek gerekir. Ancak bu "saygı"nm
ifadesi nasıl olmalıdır? Başka bir deyişle, mukaddes kitaplara nasıl
saygı göstermek lâzımdır?
Ayrıca konuyu, Kur'ân-ı Kerîm'e hasredersek, hem Allah Kelâmı

olması bakımından hem de onu okumak ibâdet kabul edildiği için,
acaba Kur'ân okurken, namazda olduğu gibi gusüllü ve abdestli olmak
gerekir mi? Yani, abdestsiz kimse Mushaf a dokunabilir mi? Ve, kendi
sine gusül gereken (cünüp erkek ve kadın ile, özrü / âdeti, lohusalığı
devam eden, yahut sona ermiş fakat gusletmemiş kadm) kimseler
Kur'ân okuyabilir mi?
İşte bu meseleler, ilgili delillerin farklı yorumlanması sebebiyle,
çok eskiden beri tartışılagelen önemli bir problem olmuştur.
432
Bu kısımda, konuyla ilgili rivâyetler ve görüşler etraflıca ele alın

makta, gerekli tahliller yapıldıktan sonra birtakım sonuçlara ulaşılmaya
çalışılmaktadır.
B) Konuyla İlgili Rivâyetler ve Bunlann Tahlili
a. Ab destin Mahiyeti
Esas konumuza geçmeden önce, "abdest" hakkında kısa bir değer

lendirme yapmak gerekmektedir.
Bilindiği gibi abdest; başta namaz olmak üzere, bazı ibâdet ve
amellerin yerine getirilmesinden önce yapılan dini temizliktir1. Bütün
semavî dinlerin ortak "değerlerinden birisidir. Nitekim Peygamberi
miz de, aldığı bir abdest sonrasında: "İşte bu, benim ve benden önceki
2 buyurarak, bu gerçeği açıklamıştır.
peygamberlerin abdestidir"1
Bazı bilginlere göre abdest almak, namazla ilgili bir meseledir, bu

bakımdan abdest almak, tek başına müstakil bir mükellefiyet değildir.
Çünkü Kur'ân-ı Kerîm'de, namaz kılınacağı zaman abdest alınması
emredilmiştir3;, başka bir şey için abdest emredilmemiştir. Abdest al
mak için şart olan husus, namaz olduğuna göre, bu şartın bulunmama
sı durumunda, başka bir şey için abdest almak da gerekmez, denilmiş
tir.
Diğer bir görüşe göre de; abdestten maksat, temizliktir. Dinimizde
ise, gerek Kur'ân-ı Kerim'in, gerek hadislerin açık buyruğuyla temizlik
esastır. Ayrıca birçok hadiste de, abdest almayı özendirici ifadeler var
dır. Peygamberimizin, bazen namazla birlikte, bazen de müstakil ola
rak, abdestin faziletini bildiren birçok hadisi vardır. Bu hadislerin bazı-
1 Ab d ül kadir Şener, "Abdest", DİA, I, 68. Abdestle ilgili geniş bilgi ve kaynak görmek
için buraya bakılabilir.
1 İbn Mâce, Taharet, 47; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, II, 98; Beyhakî, es-Sürtenii'l-Kübrâ,
1,80.
3 Mâide 7/6.
ABDESTSİZ KUR'ÂN OKUMA MESELESİ 433
larında, abdestin bir ziynet ve nûr olduğu, abdestle yıkanan yerlerin

kıyamet günü parlayacağı ve peygamberimizin ümmetini orada bu
özellikleriyle tanıyacağı; günahların affedileceği, derecelerin yükseltile
ceği vb. müjdelenmektedir4.
Demek ki abdest, müstakil olarak da bir "değer"dir, dînî bir "an

lam" taşır. Onu sadece namazm "ön şartı" gibi görmek, hadisleri göz
ardı etmek olur; dolayısıyla da ciddî ve gerçekçi bir değerlendirme
sayılmaz.
Abdeste kısaca değindikten sonra, şimdi de konumuzla ilgili delil

leri görelim:
b. Konuyla İlgili Rivayetler ve Bunların Tahlili
1- Mushafa abdestsiz dokunulamayacağına dair Kur'âridan gös

terilen delil: "Ona temizlenmiş olanlardan başkası
dokunmaz / el süremez"5 âyetidir. Bu âyeti iyi anlayabilmek için, öncesi
ve sonrasıyla birlikte bir bütün olarak değerlendirmek lâzımdır:
"Yo, hayır, yıldızların yerlerine yemin ederim ki, bilirseniz bu büyük bir
yemindir, O elbette şerefli bir Kur'ân'dır. Korunmuş bir Kitapta. Ona temiz
lerden başkası dokunmaz. O, âlemlerin Rabbinden indirilmiştir. Şimdi siz, bu
sözü mü küçümsüyorsunuz?"6.
75. âyet, genel olarak: "Yo, hayır; yemin ederim ki bu iş sizin san
dığınız gibi değildir," şeklinde anlaşılmıştır.
4 Konuyla ilgili bazı hadisleri görmek için bkz: Buhâri, Vııdû, 3; Müslim, Taharet, 34-41.
5 Vâkıa 56/79.
6 Vakıa 56/75-81.
434
Müşrikler ne zannetmişlerdi?
Onlar, cin şeytanlarının büyücülere, kâhinlere, şâirlere ilham ver
diğini; gökten haber çalıp, onlara bildirdiklerini sanıyorlardı. Kur'ân'm
da, cinler tarafından Hz. Peygamber'e Öğretildiğini iddia edip, ona
"büyücü, kâhin, şâir, mecnun / cinlenmiş" diyorlardı. Çünkü onlara
göre bu kişilerin hepsi, cinlerin ilişki kurduğu kimselerdi. İşte Yüce
Allah, bunlara yukarıdaki âyetlerle cevap vermiş; Kur'ân'm, korunmuş
bir Kitapta muhafaza edilen, tertemiz melek vasıtasıyla tertemiz Pey
gambere indirilmiş şerefli bir Kitap olduğunu, ona şeytanların doku
namayacağını açıklamıştır. Bu sûreden sonra indirilen Şuarâ sûresinde
de bu husus, daha açık bir şekilde ortaya konulmuş:
"O Kur'ân'ı şeytanlar indirmedi, bu onlara düşmez; zaten güçleri de

yetmez. Onlar (vahyi) işitmekten uzak tutulmuşlardır"7 buyurulmuştur.
İşte Cenab-ı Hak hem bu âyetlerde ve hem de esas konumuz olan
Vakıa sûresinin ilgili bölümünde bu hususa işaret etmekte ve büyük bir
yemin ile konunun önemine dikkat çektikten sonra şöyle buyurmakta
dır: j■ fjJS’ öT_jJâJ fcj
"O elbette, şerefli bir Kur'ân'dır, korunmuş, saklanmış bir Kitaptadır"8.
"Korunmuş Kitap" nedir? sualine de Bürûc sûresinde cevap veril

miştir: çjfj ûîjî Jj
"Hayır, o şerefli bir Kur'ân'dır, Levh-i mahfûz (korunmuş bir lev

hadadır"9.
’ Şuarâ 26/210-212.
8 Vakıa 56/77-78.
9 Bürûc 85/21-22.
X, * • ■ *
i-i-ij M : Bu cümlenin, haber cümlesi olduğu, durum
bildirdiği; âyetteki "lâ"nın da nefiy lâ'sı olduğu ve fiille beraber "Ona
dokunmaz" anlamına geldiği kabul edilirse; âyetin siyak ve sibakına
uygun bir değerlendirme yapılmış olunur. Bununla birlikte, buradaki
lâ'nın nehiy / yasaklama ifade ettiğini ve "Ona dokunmasın" demek
olduğunu söyleyenler de çoktur.
iJLij *1/ lâfzındaki "hû" zamiri hakkında da iki görüş vardır: Bu

zamîr, en yakınındaki "Kitab"a râcidir; bu duruma göre, elimizdeki
Mushafla ilgili değildir, levh-i Mahfûz'daki Kur'ân kastedilmiştir. Bu,
gramer kaidelerine uygun bir anlayıştır. Diğer bir görüşe göre ise, bu
zamîr, daha önceki âyette yer alan "Kur'ân'a râcidir; o takdirde elimiz
deki Mushaf kastedilmiş olur.
X ■* • *
lâfzındaki "mutahharûn" kelimesiyle ilgili olarak da
şunları söylemek mümkündür:
a) "Mutahharûn / temizlenmiş olanlar", meleklerdir. Abdullah b.

Abbas, Saîd b. Cübeyr, İkrime, Mücâhid, Ebü'l-Âliye bu görüştedir10*
.
Yani, Kur'ân-ı Kerîm'i Hz. Peygamber'e şeytan indirmemiştir, çünkü
şeytan ona dokunamaz. Melek (Cebrâil) indirmiştir. İşte Levh-i Mah
fûz'daki o Kitaba el sürebilecek olan, pis şeytan değil, tertemiz melek
tir. Öyleyse Kur'ân.'m Allah katından olduğunda şüphe edilmemelidir.
b) "Mutahharûn / temizlenmiş olanlar" dan maksat, müslüman-

lardır. Peki hangi müslümandır?
bl) Bütün müslümanlardır. Çünkü müslüman, temizdir, inkâr ki

rinden kurtulmuş, tertemiz insandır. "Pis" olan, inkârcılardır. Yüce
x J • ! 4 .«
Allah: d/Lill : Müşrikler pisliktir"11, buyurmuştur. Öyley
se, Kur'ân'a dokunmaması gereken varsa, onlardır.
]° Taberî, Tefsîr, XXVH,‘ 205-206; ayrıca Bkz: Mücâhid, Tefsîr, H, 652.

« Tevbe9/28.
436
b2) Bununla kastedilen, "tâhir / temiz" müslümandır. Bu da iki şe

kilde anlaşılmıştır:
aa) Guslü olan her müslüman tâhir'dir; yani cünüp, hayız ve nifas
halinde olmayan her müslüman temizdir.
bb) Buna gusül ile birlikte abdest de dahildir; yani guslü ve abdesti
olana tâhir denilir.
Netice itibariyle, bu âyetlerle ilgili görüşleri dört maddede özetle

mek mümkündür:
1. Bu âyette kastedilen, Levh-i Mahfûzdaki Kur'ân'dır, temiz olan
lar da meleklerdir; bu bakımdan elimizdeki Mushafla ilgisi yoktur.
2. Âyette kastedilen, elimizdeki Mushaftır, temiz olanlar da abdest-
li müslümanlardır.
3. Bu âyet, başlı başına konuyla ilgili bir delil teşkil etmeyebilir.
Fakat madem ki Levh-i Mahfûzdaki Kur'ân'a ancak temiz olanlar el
sürebilmektedir; öyleyse bizim de elimizdeki Kur'ân'a karşı aynı tavrı
takınmamız icap eder.
4. Kur'ân'ın hakikatine nüfuz edebilecek olanlar, ancak nefsini gü
nah ve fesat kirinden temizlemiş olan kimselerdir.
Son sırada naklettiğimiz hariç, aslında her görüşün, yukarıda ifade
edildiği gibi, âyeti kendi anlayışı doğrultusunda yorumlamasında hak
lılık kazandıracak gerekçeleri vardır.
2- Abdullah b. Ömer'in bildirdiğine göre Peygamberimiz:
k isü Jaiijı Slj iljJı İjâ Sl

“Cünüp ve hayızlı kimse, Kur'ân'dan bir şey okumaz / okumasın"12 bu
yurmuştur. Birçok bilgine göre bu hadis zayıftır. Çünkü hadisin sene
dinde ismi geçen İsmail b. Ayyâş'ın rivayetleri bazılarınca güvenli ka
12 Tirmizî, Taharet, 98; îbrı Mâce, Taharet, 105; Beyhakî, Şuabü'l-îmân, 11,380.
bul edilirken, aralarında Buhârî'nin de bulunduğu birçok bilgin, onun

Şamlılar dışındaki rivayetlerinin, bazıları da bütün tariklerinin zayıf
olduğunu; bu hadisin de Hicazlılardan naklettiği zayıf kabul edilen bir
rivâyet olduğunu söylemişlerdir13. Demek ki bu rivâyeti sahih kabul
edenler; üzerine gusül gereken kimsenin Kur'ân okuyamayacağını;
zayıf kabul edenler de, hadisin, bu konuda tek başına bir delil sayıla
mayacağını söylemişlerdir.
3- Abdullah b. Ebû Bekriden rivâyet edildiğine göre Peygambe
rimizin, Yemenlilere -Amr b. Hazm'a- gönderdiği bir mektupta / yazılı
emirde,
Yl dlyîJl (jiij : Temiz olanlardan başkası Kur'ân'a el sürmez /

sürmesin" buyruğu da vardı14. Bu hadis de bazılarınca makbûl addedi
lirken, aralarında İbn Hazm (456/1064), Nevevî (676/1277), Zehebî
(748/1347) ve İbn Kesîr (774/1373)'in de bulunduğu bazı bilginler tarafın
dan zayıf kabul edilmiştir15.
Ayrıca bu hadisteki "tâhir" kelimesi de müşterek bir lâfızdır; deği
şik mânâlarda kullanılabilmektedir: a) Gusletmiş kimse için> b) Abdest
almış kimse İçin, c) Üzerinde necaset / pislik bulunmayan kimse için ve
d) Mümin için kullanılabilmektedir16. Eğer hadis sahih ise, acaba Pey
gamberimiz bu lâfzı hangi mânâda kullanmıştır?
• 4- Hz. Ömer, müslüman olmadan önce, kız kardeşinin elinde
gördüğü Tâhâ sûresini istemiş. O da, "Sen şirk üzeresin ve pissin; buna
ise ancak temiz olanlar el sürebilir" diye vermemiş. Bunun üzerine Hz.
Ömer gidip yıkanmış (veya sadece abdest almış). Kız kardeşi de Tâhâ
sûresinin yazılı bulunduğu sayfayı ona vermiş.
13 Tirnıizî, aynı yer (1,237-238); Şevkânî, Neylü'l-Evtâr, 1,266; Abdülvehhâb Abdüsselâm

Tuveyle, Fıkhu't-Tahâre, s. 479.
14 İmâm Mâlik, el-Muvatta', Kitâbü'l-Kur'ân, 2; Beyhakî, age, H, 389; Sehâvî, Cemâlü'l-
Kurrâ, I, 99.
13 Bkz: Şevkânî, Neylü'l-Evtâr, 1,243; Tuveyle age, s. 359.
16 Şevkânî, age, 1,266; Tuveyle, age, s. 360.
1

438
İbn İshâk (151/768)'m naklettiği17 bu bilgi, daha sonraki bazı kay

naklarda da yer almaktadır18.
5- Nakledildiğine göre Peygamberimiz tuvaletten dönmüş, kendi

sine yemek takdim edilmiş, ancak, önce abdest almak isteyip istemedi
ği sorulmuş. Bunun üzerine o: “ uLiî ISI Lül
Ben ancak, namaza kalktığım zaman abdest almakla emrolundum", buyur
muştur19.
Bu hadisi, sadece namaz için abdest almanın gerektiğine delil sa
yanlar vardır. Ancak böyle bir kanaate varmadan önce, şu hususları da
göz Önünde bulundurmak gerekir: Bilindiği gibi abdest âyeti Medi
ne'de nazil olmuştur. Namaz ise Mekke döneminde meşrû kılınmıştır.
Âlimlerimiz, abdestin Cebrail'in öğretmesiyle Mekke'de namazla bir
likte farz kılındığını, abdest âyetinin de (Mâide 5/6) mevcut bir hükmün
ehemmiyetine binaen teyid ve takriri mahiyetinde olduğunu kabul
ederler. Böylece abdest, üzerinde ihtilâf söz konusu olamayacak kesin
ve müstakil bir nassa dayandırılmış olup, namaza bağlı talî bir hüküm
mülahazasıyla zamanla önemsenmeyerek ihmal edilmesi ihtimali orta
dan kaldırılmıştır. Bunun yanında, ilgili âyet nâzil oluncaya kadar
Rasûlüllah'ın abdest almadan hiçbir iş yapmadığı ve hatta konuşmadı
ğı rivâyet edilmektedir20. İşte Peygamberimiz yukarıdaki sözünü, eski
den olduğu gibi her şey için devamlı abdestli olmanın, bilhassa yemek
yemek için abdest almanın gerekmediğini vurgulamak için söylemiş
olsa gerektir.
6- Peygamberimizin, Bizans İmparatoru Herakliyus'a gönderdiği
mektupta: "... JJUU " (Âlü İmrân 3/64) âyeti de yazılı idi21. Bu
17 ibn İshâk, Siyer, nşr: Muhammed Hamidullah, trc: Sezai Özel, s. 242.
18 Kurhıbî, Tefsir, XI, 164; Cessâs, Ahkâmu'l-Kur'ân, V, 300.
19 Ebû Dâvud, Et'ıme, 11.
20 Şener, aynı madde.
21 Buhârî, Bed’u'l-Vahy, 6; Müslim, Cihâd, 74.
habere dayanılarak, eğer Kur'âria dokunmak için abdest şart olsaydı,

Hz. Peygamber, gayr-i müslim bir kişiye Kur'ân'dan âyet yazıp gön
dermezdi, denilmiştir; Buna cevap olarak da; bunun, Kur'ân'dan bir
alıntı olduğu, tebliğ amacı taşıdığı, Kur'ân'ın bütünü gibi değerlendiri-
lemeyeceği söylenmiştir ki bizce makûl olan da budur.
7- Abdullah b. Seleme'nin bildirdiğine göre Hz. Ali, bir ara tuva
lete gidip dönmüş, ellerini yıkamış ve Kur'ân okumaya başlamış. Ora
dakiler bunu yadırgamışlar. Bunun üzerine o şöyle demiş: "Rasûlüllah
(sav) tuvalete gidip ihtiyacını gördükten sonra çıkar, bize Kur'ân oku
turdu. Cünüplükten başka hiçbir şey, onu Kur'ân okumaktan alıkoy-
mazdı"22.
Bu hadisin sıhhati açısından da olumlu ve olumsuz görüşler ileri
sürülmüştür. Tirmizî, İbn Hibbân, Hâkim, Beğavî gibi bazı bilginler
sahih sayarken, İmâm Şafiî ve Beyhakî gibi bazı bilginler de muteber
saymamışlardır. Sahih kabul edenlerden bazıları bunun, sadece bir
sahâbînin kanaati olduğunu, bu bakımdan delil olamayacağını söyle
mişlerse de, buna cevap olarak, Hz. Ali gibi bir kimsenin, bir konuyu
iyice bilmeden kanaat bildirmeyeceği, bu bakımdan bunun, kanaatten
öte kesin bilgi sayılması gerektiği ifade edilmiştir2324
.
İbn Hazm ise, bu habere başka bir açıdan bakarak, bunun Hz. Pey
gamberin kendine mahsus sünneti olduğunu; cünüp kimsenin Kur'ân
okumasının yasak olduğuna delâlet etmeyeceğini söyleyerek tevil cihe
tine gitmektedir2?.
8- Hz. Ömer, bir toplulukla birlikte Kur'ân okurken, ihtiyacını gi
dermek için tuvalete gidip gelmiş, sonra okumaya devam etmiş. İçle
rinden birisi:
11 Ebû Dâvud, Tahâret, 90; Tirmizî, Taharet, 111; ibn Mâce, Tahâret, 105; Nesâî, Taharet,
170; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I, 83-134.
23 Şevkânî, age, 1,266.
24 Bkz: İbn Hazm, el-Muhallâ, 1,103.
440
"Abdestsiz olduğunuz halde Kur'ân mı okuyorsunuz?" demiş; o

da şu cevabı vermiş: "Sana bu fetvayı (peygamberlik iddia eden yalan
cı) Müseylime mi verdi?"25.
9- Selman Fârisî, tuvaletten çıkmış. Oradakiler: "Abdest alsan da
falan sûreyi bize okusan", demişler. O da, Vâkıa sûresinde geçen âyette
kastedilenin gökteki Kur'ân ve melekler olduğunu söylemiştir26.
Naklettiğimiz bu son üç haberden, abdestsiz olarak Kur'ân okuna
bileceği anlaşılıyor. Ancak ezberden mi, yoksa yazılı bir nüshadan mı
okudukları belirtilmiyor. Bu bakımdan, bir hükme ulaşırken bu hususu
da göz önüne almak gerekiyor. Nitekim Beyhakî'nin naklettiği başka
bir rivâyette, Selman Fârisî'nin "Ben Kur'ân'ı tutacak değilim" dediği
kaydedilmektedir27. (O takdirde bu son cümle, Kur'ân'ın abdestsiz
tutulamayacağına delâlet eder.)
10- Abdullah b. Ömer'in, abdestsiz olarak tilâvet secdesi yaptığı
nakledilmiştir28. Ancak abdestsiz Kur'ân okumadığım bildiren rivâyet-
ler de vardır29.
11- Hz. Ömer'in, cünüp ve hayızlı kimsenin Kur'ân okumasını ke
rih gördüğü veya nehyettiği nakledilmiştir30.
12- Abdullah b. Abbas, cünüp kimsenin Kur'ân okumasında beis

görmemiştir31.
13- Alkame b. Kays (62/682)'ın, hıristiyan bir hattata Mushaf yaz
dırdığı kaydedilmektedir32.
25 İmam Mâlik, el-Muvatta', Kitâbü'l-Kur'ân, 2; Beyhakı, es-Sünenü'l-Kübrâ, I, 90; Sehâvî,

Cemâlü'l-Kurrâ, I, 99.
26 İbn Hazm, age, 1,110.
27 Beyhakî, age, I, 88.
38 Dârimî, Vudû, 103.
31 Buhâri, Hflyz, 7; Taharet, 7.
32 Bkz: San'ânî, el-Musannef, 1,338; Ebû Ubeyd, Fedâilü'l-Kur'ân, s. 199.
14- İbrahim en-Nehaı (95/713), hayızlı kimsenin âyet okumasında

sakınca görmemiştir33. Başka bir rivayette ise, cünüp ve hayızlı kimsele
rin tam âyet okuyamayacaklarım söylemiştir34. • -
15- Saîd b. Cübeyr (95/713), abdestsiz olarak Mushafa dokunmuş ve

ilgili âyeti, gökteki kitap ve melekler olarak yorumlamıştır35. Başka bir
rivayette ise, onun, cünüp ve hayızlı kimselerin tam âyet okuyamaya
cağım söylediği bildirilmiştir36.
Naklettiğimiz bu rivayetlerden başka, konuyla ilgili değişik görüş

bildiren bazı sahâbî ve tabiîler vardır. Ancak onlara izafe edilen görüş
lerin, yukarıdaki iki örnekte de görüldüğü gibi, bazen birbiriyle çelişti
ği; yani aynı şahsa birbirine zıt iki görüş izafe edildiği görülmektedir.
Bu bakımdan bu haberlerin sıhhati şüphelidir.
16- Cünüp olduğu için, Peygamberimizle görüşmekten çekinen

Ebû Hüreyre'ye Hz. Peygamber: Sl dİ "Mü'min pis ol
maz"37 buyurmuştur. Birçok sahih haberde de cünüp ve hayızlı kimse

lerin tenlerinin ve terlerinin temiz olduğu açıklanmıştır. Bu bilgilere,
dayanarak, cünüp ve hayızlı kimselerin de Kur'ân'a el sürebilecekleri
ve okuyabilecekleri sonucuna varanlar olmuştur. Ancak bu rivayetler,
böyle bir sonuca ulaştıracak açıklıkta değildir. Çünkü ilgili beyanlar, bu
kişilerle birlikte oturup kalkmak, yiyip içmek vb. günlük davranışlar
da, birbirlerinden sakınacak bir durum olmadığım açıklamak için söy
lenmiştir. .
33 Buhârî, Hayz, 7; Tahâret, 7.

35 İbn Ebû Dâvud, Kitâbü'l-Mesâhif, s. 187-188.
37 Buhârî, Gusül, 23; Müslim, Hayz, 115; Ebû Dâvud, Tahâret, 91; Tirmizî, Tahâret, 89;
Nesâî, Tahâret, 171; İbn Mâce, Tahâret, 80.
442
17- Hz. Âişe'nın bildirdiğine göre, ySJJ (U-ij İMİ ^Jl ûKST
Ajbi-I Js (jkp İli : Peygamberimiz, her arımda Allah'ı zikrederdi30. Bu

bilgiye dayanarak, yine her durumda olan kimsenin Kur'ân okuyabile
ceği iddia edilmekte ise de, buna dayanarak böyle bir sonuca ulaşmak
zordur. Çünkü "zikr"in birçok anlamı vardır: Allah'ı anmak zikir oldu
ğu gibi, Kur'ân okumak da zikirdir, fakat namaz kılmak da zikirdir,
hem de en büyük zikirdir (Tâhâ 20/14, Ankebût 29/45, Cum'a 62/99). Hz.
Peygamber her halinde Allah'ı zikrederdi, diye abdestsiz namaz da
kılınır denilebilir mi?
Kaldı ki Kurân-ı Kerîm'de, Kur'ân tilâvetiyle, Allah'ı zikir, birbi
rinden ayrı olarak zikredilmiştir:
“Mü'minler o kimselerdir ki, Allah zikredildiği zaman kalpleri ürperir,

kendilerine Allah’ın âyetleri okunduğu zaman (o âyetler, onların) îmanlarını
39.
artırır ve (onlar) Rablerİne tevekkül ederler"38
Görüldüğü gibi, Kur'ân okumak zikir olsa bile, bunun genel mâ
nâda anlaşılan zikr'den farklı bir boyutu vardır.
18-Abdullah b. Abbas, bir geceyi, Peygamberimizin eşlerinden
olan teyzesi Meymûne'nin evinde geçirdi. Rasûlüllah ile birlikte yatıp
uyudular. Gece yarısına doğru Hz. Peygamber kalktı, eliyle yüzünü
sıvazlayıp uykusunu dağıttıktan sonra Âlü İmrân sûresinin sonundan
10 âyet okudu. Sonra kalkıp güzelce abdest aldı ve namaza durdu..."40.
Bu hadisten, abdestsiz olarak Kur'ân okumanın câiz olduğu anlaşılır.
Ancak, Peygamberimizin bu âyetleri ezberden okuduğu açıktır.
38 Buhârî, Hayz, 7; Müslim, Hayz, 117; Ebû Dâvud, Taharet, 9; ibn Mâce, Tahâret, 11;
Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, VI, 7.
39 Enfâ! 8/2.
<° Buhârî, VudÛ', 38.
Bu rivayetlerin değerlendirilmesiyle vardığımız sonuçları kaydet

meden önce, şimdi mezheplerin konuyla ilgili görüşlerini özetleyelim:
C) Mezheplerin Bu Konuyla İlgili Görüşleri
Mezheplerin konumuzla ilgili görüşlerini şöylece özetlemek müm

kündür.
a) Hanefîlere Göre:
1. Abdestsiz olarak Mushafa veya herhangi bir şeye yazılmış âye

te dokunmak haramdır.
2. Mushaf'a yapışık olmayan mahfazaya (kutu veya torbaya) ab

destsiz dokunmak câizdir.
3. Mushaf'ın yapraklarını kalem, çubuk vb. şeyle abdestsiz olarak
çevirmek câizdir.
4. Müslüman olmayanın -öğrenim dışında- Mushaf'a dokunması

câiz değildir.
5. Öğrenmek ve ezberlemek maksadıyla, abdestsiz çocuğun Mus
haf'a dokunması câizdir.
6. Eğer bir kitapta, Kur'ân âyetleri kitabın çoğunluğunu teşkil
ediyorsa veya eşit ise, abdestsiz dokunulamaz; az ise dokunulabilir.
7. Cünüp, hayız ve nifas halindeki kimseler Kur'ân okuyamaz.

Ancak bir âyetten az okuyabilir (Yani, bir kısmını okur, durur; sonra
diğer kısmını okur). Uzun âyetlerde, kısa âyetler ölçü alınır; yani keli
me kelime, dura dura okunur demektir. (Bu da öğretim için olabilir).
b) Şâfiîlere Göre:
1. Abdestsiz olarak Mushaf'a dokunmak haramdır.
2. Abdestsiz olarak Kur'ân'a bitişik olan kapak, kap, mahfaza, as

kı vb. dokunmak da câiz değildir.
3. Çubuk vs. ile Mushaf sayfaları çevrilebilir.
444
4. Kâfirin Mushaf'a dokunması câiz değildir.

5. Öğrenmek maksadıyla abdestsiz çocuğun Kur'ân'a dokunması
caizdir.
6. Âyetler çoğunlukta veya eşit miktarda olan kitaplara da ab
destsiz dokunulamaz; az ise dokunulabilir.
7. Cünüp, hayız ve nifas halindeki kimseler Kur'ân okuyamaz.

c) Mâlikîlere Göre:
1. Abdestsiz olarak Kur'ân'a dokunmak haramdır.
2. Abdestsiz olarak Kur'ân mahfazalarına dokunmak da haram

dır.
3. Mushaf'm yapraklarını kalem, çubuk vb. şeyle de olsa abdest
siz olarak çevirmek câiz değildir.
4. Kâfirin Kur'ân'a dokunması da câiz değildir.
5. Kur'ân öğrenen ve öğreten, küçük de olsa büyük de olsa, ab
destsiz her kişi için Mushaf'a dokunmak caizdir. Kur'ân öğrenen ve
öğreten hayızlı ve nifaslı kadının da Kur'ân okuması veya okutması
câizdir. Cünüp için câiz değildir.
6. İçinde Kur'ân âyetleri bulunan kitaba abdestsiz dokunmak da
câizdir.
7. Cünüp kimse Kur'ân okuyamaz.
d) Hanbelîlere Göre:
1. Abdestsiz olarak Mushaf'a dokunmak haramdır.
2. Mushaf mahfazalarına abdestsiz dokunmak da câiz değildir.

3. Kalem, çubuk vs. ile Mushaf sayfalan çevrilebilir.
4. Kâfirin Kur'ân'a dokunması câiz değildir.
5. Abdestsiz kişi, çocuk da olsa, Kur'ân'a dokunması câiz değil
dir.
6. İçinde Kur'ân âyetleri bulunan kitaba dokunmak câizdir.
7. Cünüp kimse Kur'ân okuyamaz. Ancak hayız ve nifas halinde

ki kadınların Kur'ân okuması hususu ihtilâflıdır. Hanbelî fakihlerden
haram olduğunu söyleyenler yanında, Mushaf'a el sürmemek kaydıyla,
caiz olduğunu söyleyenler de vardır41.
e) Zahirîlere Göre:
Zahirîlere göre, cünüp, hayız ve nifas halinde de olsa, abdestsiz ve

gusülsüz her müslüman, her zaman Kur'ân'ı tutabilir ve okuyabilir42.
Sonuç olarak, dört mezhebin, sadece cünüp müslümanın Kur'ân

okuyamayacağında ittifak ettikleri, diğer konularda ise farklı düşün
dükleri anlaşılmaktadır.
f) Bir Fetva:
Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulu'nun konuyla il
gili görüşü şöyledir:
"Abdestsiz olarak Kur'ân-ı Kerîm'e el sürmek (dokunmak) caiz
değil ise de, el sürmeyerek ezbere veya yüzünden okumak câizdir.
"Cünüp halde ise, el sürmek câiz olmadığı gibi, ezbere veya yü
zünden tilâvet de câiz değildir.
"Hanımlar âdet günlerinde veya doğumdan sonra nifas halinde
iken cünüp hükmünde sayıldıklarından, bu esnada Mushaf-ı şerife el
sürmeleri, ezbere veya yüzünden Kur'ân-ı Kerîm okumaları Hanefî ve
Şafiî mezhebinde câiz görülmemiştir. Ancak, Besmele ile zikir ve dua
anlamı taşıyan âyet-i kerîmeleri, Kur'ân-ı Kerîm tilâveti niyeti olmaksı-
41 Bkz: İbn Kudâme, el-Muğni, 1,199-200; İbn Müflih, el-Mübdi', I, 227.

42 Bunlar için Bkz: Vehbe Zuhaylî, İslâm Fıkhı Ansiklopedisi, I, 213 vd. Aynca bkz: İbr.
Rüşd, Bidâyetü'l-Müctehid, I, 54 vd; Şevkânî, Fethu'l-Kadîr, II, 114-119; İbn Teymiyye,
Fetâvâ, XXI, 266; İbn Kudâme, el-Muğnî, I, 199-200; İbn Müflih, el-Mübdi', I, 147-149,
227.
446
zm, zikir ve dua kastı ile okuyabilirler. Gerekirse, harf-harf, hece-hece

başkalarına da öğretebilirler.
"İmâm Mâlik ve Ahmed b. Hanbel ise, hayızlı ve nifaslı kadınların,
el sürmeyerek ezbere veya yüzünden Kur'ân-ı Kerîm okumalarını câiz
görmüşlerdir. İmâm Mâlik, hayız veya nifas halinde bulunan Kur'ân
öğreticisi ve öğrencilerinin Kur'ân-ı Kerîm'e el sürmelerini de, zarûrete
binaen câiz görmüştür.
"Buna göre hayız ve nifas halinde olan kadınlar, başkalarına
Kur'ân öğretebilir; yine bu durumda olan kadınlar da Kur'ân öğrenebi
lirler. Bir zorunluluk olması halinde de öğretmek veya öğrenmek mak
sadıyla kadınların Kur'ân-ı Kerîm'e el sürmeleri de caizdir"43.
İSAM İlmihalinde de bu konu şöyle değerlendirilmiştir: "Kur'ân
Yüce Rabbin kelâmı olduğu için ona her zaman âzami saygı göstermek,
sû-i edeb olarak algılanacak davranışlardan kaçınmak gerekir. Kur'ân
tilâveti, öteden beri sünnet değer hükmü atfedilen bir ibadet olarak
telakki edildiği için, Kur'ân tilâvet ederken hem bu kollektif şuuru in
citmemek ve hem de esasen her çeşidiyle ibadetin abdestli olarak ifası
nın ibadeti tamamlayan bir boyut olması sebebiyle böyle davranıp iba
det lezzetini daha derinden almak için abdestli olmaya özen gösterme
lidir. Fakihlerin Kur'ân tilâvetini sünnet olarak nitelendirip ona ibadet
içeriği yüklemeleri bu anlamda doğrudur ve bunun için abdestli olma
nın şart koşulması da yerindedir. Ancak Kur'ân okumaktan asıl mak
sadın mânasını anlamaksızm okuma değil, anlamak ve gereğini yerine
getirmek üzere okumadır. Zaten Kuriân'm indirilişinin aslî aman da
budur. Birinci okuyuşta ibadet niteliği ön plana çıktığı, İkincisinde ise
anlama önem kazandığı için iki tür okuyuş arasında abdest açısından
bir ayırım yapmak mümkündür. Bu ayırım sebebiyle olmalı ki, bazı
43 DiySnet Aylık Dergi, Ağustos, 1995, sayı, 56.

bilginler, ikinci tür okuyuş biçiminde abdest almayı şart koşmamışlar-

dır"44.
D)
Sonuç
1- Kur'ân-ı Kerîm, Yüce Allah'ın Kitabıdır; bu bakımdan onu sıra

dan bir kitapla aynı tutmak, yahut da bu sonuca götürecek davranışları
hoş görmek doğru olmaz. Onun kap ve kâğıttan olan cismine saygı
göstermek, içindekilere de saygı göstermeyi sağlayacağından, bu psiko
lojik tesiri göz ardı etmemek gerekir. Ancak bunda aşırılığa kaçarak,
Kur'ân'ı ulaşılamaz, el sürülemez hale getirmek de sakıncalıdır. Öyley
se bu konuda ifrat ve terfide düşürücü her türlü fikir ve/davranıştan
sakınmak lâzımdır.
2- Şu veya bu halde iken Kur'ân okunabilir veya okunamaz diyen
lerin hiçbirinin iyi niyetinden şüphe edilmez. Bunlar, konuyla ilgili
rivâyetleri farklı değerlendirerek bu sonuca varmışlardır. Bunun asıl
etkeni de "iyi niyet" olsa gerektir. Çünkü "Okunamaz, dokunulamaz"
diyenler, herhalde, Kur'ân'a saygısızlık edilmesinden; "Okunabilir,
dokunulabilir" diyenler de, Ku/ân'm okunmaz bir kitap haline gelme
sinden korkmuşlardır.
3- Vakıa sûresindeki ilgili âyet, Kur'ân'a abdestsiz dokunulama-
yacağma dair delil olacak açıklıkta değildir.
4- Cünüp kimsenin, Kur'ân okuyabileceğine dair sahabe ve
tâbiûndan bazılarının olumlu görüşü nakledilmiştir. Fakat okuyamaya
cağına dair, senedleri tartışılmış olsa bile, bazı hadisler vardır. Cünüp
kimsenin -namaz kılması gerektiği için- bu haliyle uzun süre kalması
doğru olmadığına göre, böylelerinin gusül (veya teyemmüm) edinceye
kadar Kur'ân okumaması lâzımdır. Bu hüküm, süre kısa olduğu için,
Kur'ân öğretimi aleyhine de bir sonuç doğurmaz. Esasen dört mezhep
te de buna izin verilmemiştir.
« İSAM, İlmihal, 1,196.

448
5- Özür sahibi (hayız ve nifas halindeki) kadınlardan namaz kılma

ları ve oruç tutmaları istenmediğine göre, onların da, bu özel durumla
rında ibâdet niyetiyle Kur'ân okumamaları uygun olur. Ancak, Kur'ân
öğretimiyle meşgul olan bayanlar, öğretimin aksamaması için, Kur'ân
öğretimine devam edebilirler. Nitekim (bazı Hanbelî fakihleri ile) Mâli
ki mezhebinde de buna cevaz verilmiştir. Diyanet İşleri Başkanlığı Din
İşleri Yüksek Kurulu'nun fetvası da bu yöndedir.
6- Abdestsiz ve gusülsüz (yani cünüp, hayız ve nifas halinde
olan) kimselerin, başkaları tarafından okunan Kur'ân'ı dinlemeleri
ittifakla câizdir.
7- Abdestsiz ve gusülsüz kimselerin, Mushaf'a dokunmadan ve
kelimeleri telâffuz etmeden, Kur'ân'ı gözleriyle süzmesi de ittifakla
câizdir.
8- Abdestsiz olarak Mushaf'a dokunmaya gelince; bu konuda
farklı rivayetler bulunduğu için, yukarıda ayrıntılı olarak nakledilen
görüşler ışığında ve Mâliki mezhebinin Kur'ân öğrenen ve öğretenlere
verdiği cevaz da göz önüne alınarak herkes kendi durumuna göre ha
reket edebilir.
9- Sahâbe ve tâbiûndan bazılarının Kur'ân'ı abdestsiz olarak oku
duklarına dair rivayetler vardır. Ancak, Mushaf'a bakarak mı, yoksa
ezberden mi okudukları belli değildir. Bizim kanaatimize göre, ezber
den okumuşlardır. Çünkü isimleri geçen kişiler (Meselâ Ebû Mûsâ el-
Eş'arî, Ebû Hüreyre vs.) âlim ve hâfız olan sahâbîlerdendir. Bu bakım
dan bu rivâyetler, abdestsiz olarak Mushaf'a dokunulabileceğine dair
delil olmaz.
Peygamberimiz, bir hadisinde şüpheli şeylerden kaçınılmasını45;

diğer bir hadisinde ise, kişinin fetvayı kendi vicdanından istemesini
tavsiye etmiştir"46.
Kaydettiğimiz rivâyetler ve görüşler ışığında, herkes kendine uy

gun bir yol çizebilir.
45 Peygamberimiz şöyle buyurdu: "Helâl belli, haram bellidir. İkisi arasında da bir takım
şüpheli şeyler vardır ki, çok kimseler onları bilmezler. Şüpheli şeylerden sakınan, dinini de ır
zını da korumuş olur. Şüpheli şeylere dalan, harama düşebilir..." (Bkz: Buhârî, îmân, 39;
Müslim, Müsâkât, 107; Ebû Dâvud, Büyü’, 3; Tirmizî, Büyû',1; Nesâî, Büyü', 2; İbn
Mâce, Fiten, 14).
46 Sahabeden Vâbisa b. Ma'bed (jum LajIj), Peygamberimize birr ve ism'i (iyilik ve
kötülük, sevap ve günah'ı) sordu. Bunun üzerine Rasûlüllah (sav), parmaklarını bir
leştirip onun göğsüne dokunarak şöyle buyurdu: "Ey Vâbisa! Sen fetvayı kendinden iste.
İyilik, kalbin kendisiyle huzur bulduğu şeydir; günah ise, kalbi tırmalayan, insanlar sana fetva
verseler bile, içe sinmeyen şeydir". (Bkz: Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, IV, 228; Dârimî,
Büyü, 2; Süyûtî, Câmiu'l-Ehâdîs, VHI, 1).
XI- ÎSTİÂZE
A) Tarifi ve Önemi
B) İstiâzenin Sîgalan
C) Hükmü
D) Kıraatta Uygulama Şekilleri
A) Tarifi ve Önemi
İstiâze, Allah'a sığınmak demektir1. Maddî ve manevî her türlü kö

tülükten, zarar ve sıkıntıdan Yüce Allah'a sığınıp O'ndan yardım iste
mektir. Buna Türkçede "Eûzü çekmek" tabir edilir12.
Kur'ân-ı Kerîm'de: “Kur'ân okuyacağın zaman, (Allah'ın huzurundan)

kovulmuş şeytandan Allah'a sığın"3 buyurulmuştur.
Bir başka âyette ise: “Şeytan seni dürtecek olursa, Allah'a sığın. Doğru
su O, işitendir, bilendir"4 buyurulmaktadır.
İstiâzeye dair Peygamberimizden de birçok hadis rivâyet edilmiş
tir5. Bunlardan birisinde: Kavga eden iki kişiden birisinin hiddet ve
1 İbn Kesir, Tefsir, 1,15.

2 İbrahim Kâfi Dönmez, "İstiâze", İslâm'da İnanç İbadet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi, II,
453.
3 Nahl 16/98. ,
4 A'râf 7/200; Fussılet 41/36.
5 Bkz: Buhârî, Bed'ul-Halk, 11; Edeb, 76; Müslim, Birr, 109-110; Tirmizî, Salât, 179; Ebû
Dâvud, Salât, 18; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, V, 26,253; Dârimî, Salât, 33.
452
Öfkesini gören Peygamberimiz, o kişinin "Eûzü billâhi mine'ş-şeytâni'r-

racîm" demesi halinde, öfkesinin yatışacağını bildirmiştir6.
Âyet ve hadislerden anlaşıldığına göre, Kur'ân okumaya başlar
ken; aynca içimizdeki sıkıntı ve öfkeden ve şeytanın vesvesesinden
kurtulmak için "eûzü" çekmemiz tavsiye edilmektedir. Günlük meşrû
işlerimizde de "eûzü-besmele" ile başlamak, şüphesiz bizim lehimize
olacaktır.
<5 jJi lâfzıyla başlayan Haşr 59/22-24. âyetlerini sabah ve ak

şam okumak, Peygamber Efendimizin tavsiyelerindendir. Rivâyet edil-
* < J -
diğine göre, bu üç âyetin evvelinde üç defa y» 41b ijil
** A
öIUîAİI denir ve arkasından besmele çekilerek okumaya başla
nır7.
B) İ s ti âz enin Sîgalan
İstiâzenin çeşitli ifade tarzları vardır. Bunlar arasında en meşhur

olanı: "Eûzü billâhi mine'ş-şeytani'r-racîm / kovulmuş şeytandan Al
lah'a sığınırım" ifadesidir.
Esasen bu ifade, Nahl sûresindeki ilgili âyete de uygundur:
ölkıAİl jSjLj JLLiÜ oîyİ bü : Kur'ân okuduğun zaman o
kovulmuş şeytandan Allah'a sığın8.

Bazı istiâze sîgalan ise şunlardır9:
ÛJÜıLtJl y* 41b İjPİ
öIh,!p-JiîİI 41b SjpÎ
6 Buhârî, Bed'ul'-Halk, 11; Müslim, Birr, 109-110,

7 Ebû Dâvud, Salât, 123; Tirmizî, Fedâilii'l-Kur'ân, 22; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, V,
26.
8 Nahl 16/98.
9 İstiâze'nin sîgalan için bkz: İbnü'l-Cezerî, age, 1,249-251.
İSTİÂZE 453
İl p—liÂJI xHU
p~»-jJl (jlla^JtJl j*a ^^LaJl £s**iJl !* ■}»><,II xüL ij&î
öllajAİl pjJıİJl AjlUlJuj pjjKJl f-t£~jiJ ^Jlb Sjpl
C) îstiâzenin Hükmü
"Kur'ân okuduğun zaman o kovulmuş şeytandan Allah'a sığın"10 anla

mındaki âyetin farklı yorumlanması sebebiyle, Kur'ân okumaya baş
larken, eûzü çekmenin vacip, sünnet ve müstehap olduğu hususunda
çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Fakat çoğunluğa göre müstehaptır.
Kur'ân okuyacak kimseyi dinleyen varsa ve okuyucu Kur'ân'ı sesli
okuyacaksa, eûzü'yü de sesli okur.
Bütün namazlarda, istiâzenin gizli yapılması tercih edilmiştir.

İstiâze, hatalı okumaktan Allah'a sığınmak için kıraatin başmda
okunur.
Kur'ân okuyan kimse okuyuşunu öksürmek, aksırmak gibi zarûrî

bir sebeple veya okuduğu yerle ilgili âyetin tecvîd, tefsir vb. durumunu
izah etmek sebebiyle keserse, eûzü'yü tekrar etmeden okumaya devam
eder. Bunların dışında bir sebepten dolayı (selâm almak, konuşmak
vb.) kıraatim keserse, istiâzeyi tekrar eder.
W Nahl 16/98.
454
D) İstiâzenin Kıraatta Uygulama Şekilleri
İstiâze, Kur'ân okumaya başlarken, şu dört şekilden birisiyle oku

nabilir:
1. Vakf-ı küll: Eûzü'de durmak, besmele'de durmak.
4)1 otJaLiJl 4)b
2. Vakf-ı evvel, vasl-ı sânı: Eûzü'de durmak, besmele'yi sûre ev

veline bağlamak.
fcL/j 41 JL£j*Jl 4)1 pJb • dUaiiJl 4)U İji-İ
3. Vasl-ı evvel, vakf-ı sânî: Eûzü'yü besmele'ye bağlayıp durmak.

â iuJl . İl ûlkilll & İl ijil
4. Vasl-ı küll: Eûzü'yü besmele'ye, besmele'yi de sûre evveline

(hepsini birbirine) bağlamak11.
43 4i luJı il pA dikillı 5? iu ijiİ*
ıı Bkz: İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, 1,257; Muhammed Salim Muhaysin, el-İrşâdâtü'l-Celiyye, s.

20.
İSTİÂZE 455
Kıraata ilk defa Berâe (Tevbe) sûresinden başlanacaksa, bu du

rumda şu iki şekilden birisiyle başlamak lâzımdır12:
1. Eûzü'de durmak (vakf). Yani Eûzü çekip durmak, sonra (bu
sûrenin başında besmele bulunmadığı için, besmele çekmeden) sûreyi
okumaya başlamak.
2. Eûzü'yü, sûrenin evveline bağlamak (vasi)13.
ÖZET
(İstiâze)
İstiâze, Allah'a sığınmak demektir. Maddî ve manevî her türlü kö
tülükten, zarar ve sıkıntıdan Yüce Allah'a sığınıp O'ndan yardım iste
mektir.
Kur'ân okumaya başlarken "besemele"den önce "eûzü" çekilir.
îstiâzenin çeşitli ifade tarzları vardır. Bunlar arasında en meşhur
olanı: "Eûzü billahi mine'ş-şeytani'r-racîm / kovulmuş şeytandan Al
lah'a sığınırım" ifadesidir.
Eûzü-besmele çekerek Kur'ân okumaya başlarken, vakf-ı küll,
vakf-ı evvel vasl-ı sâni, vasl-ı evvel vakf-ı sârü ve vasl-ı küll vedhlerin-
den birisi uygulanabilir.
Tevbe sûresiyle ilgili hususlar, bundan sonra gelen "besmele" bah
sinin "özet" kısmında özetlenmiştir.
12 Bkz: İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, 1,264 vd; Muhaysin, el-İrşâdâtü'l-Celiyye, s. 20.

13 İstiâze konusunda bkz: Taberî, Tefsir, 1,49-50; Cessâs, Ahkâmüİ-Kur'ân, V, 12-13; Dânî,
Câmiu'l-Beyân, vr: 39a-b; Dânî, et-Teysîr, s. 16-17; Râzî, Tefsir, I, 64-101; Kurhıbî, Tefsir,
I, 86-91; Haşan b. Muhammed Nisâbûrî, Ğarâibii'l-Kur'ân, I, 15-23; Hâzin, Lübâbû't-
Te'vîl, I, 10-11; ibn Kesir, Tefsir, I, 12-16; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, I, 243-249; Dimyâtî,
İthâfu Fudalâi'l-Beşer, s. 22-23; Paluvî, Zübdetü'l-İrfân, s. 5-6; Karaçam, Kur'ân-ı Keıim'in
Nüzûlü, s. 381-386; Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri, s. 392-396.
XII- BESMELE
A) Tarifi ve Önemi
B) Besmele İle İlgili Görüşler
C) Kıraat Yönünden Besmele
D) Besmele İle ilgili Hükümler
A) Tarifi ve Önemi
Besmele, Rahman, Rahim Allah'ın adıyla

(başlarım, okurum, yazarım) veya kısaca "bismillah (Allah'ın adıyla)"
cümlesine verilen isimdir.
İbâdetler başta olmak üzere, meşrû her işe besmele ile başlamak
sünnettir. Peygamberimiz: "Allah'ın adı anılmadan başlanılan her mühim
iş, eksik olur"1 buyurmuştur. Bir başka hadisleri de şöyledir: "Güneş
batıp gece karanlığı çökünce, çocuklarınızı dışarı çıkmaktan menediniz. Çünkü
şeytanlar o sırada dağılır, faaliyete geçerler. Yatsıdan bir süre sonra da dışarı
daki çocuklarınızı evinize alınız. O zaman, Allah'ın ismini anarak kapını kapa.
Besmele ile kandilini söndür. Su kırbanın ağzını besmele ile bağla. Yine besme
2.
le ile kap kaçağı kapat"1
Besmele, kâinatı yaratan ve idare eden Yüce Varlığın en yüce ve en
kapsamlı ismi olan "Allah" adını ve esmâ-i hüsnâ'nın (O'nun güzel isim-
1 Adûnî , Keşfü'i-Hufâ, n, 156 (Ebû Dâvud'dan); aynca bkz: Ahmed b. Hanbel, el-
Müsned, H, 359.
2 Buhârî, Bed'ü’l-Halk, 11.
458
ferinin) en başında zikredilen, rahmet ve merhametinin genişliğini ve

sonsuzluğunu ifade eden "rahmân, rahim" sıfatlarını bir arada topla
yan kutsal bir metindir. Bu bakımdan besmele, müslümanlann hem
ibadet hem de günlük hayatında önemli bir yer tutmaktadır. Besmele,
sözlü olduğu kadar yazıda da en çok tekrarlanan, kitapları, levhaları ve
mimari eserleri süsleyen mübarek bir lâfızdır.
B) Besmele İle İlgili Görüşler
Nemi sûresinin 30. âyetinde bulunması sebebiyle, besmele'nin

Kur'ân'dan olduğunda şüphe yoktur. Ancak, Fâtiha ile diğer sûrelerin
Hanefîlere göre, sûrelerin başında bulunan besmeleler, bulunduğu

sûreden ayn olarak, başlı başına birer âyettir. Bunlar, sûreleri birbirin
den ayırmak için inzâl edilmiştir. Gerek namazda ve gerek namaz dı
şında her mühim işin başında okunması sünnettir. Besmele, bulunduğu
sûrenin başında bir âyet olmadığı için, namazda kıraatin başında oku
nur, ortasında (Fâtiha'dan sonra) okunmaz. Ve cüz'iyet anlaşılmaması
(Fâtiha sûresinden bir âyet zannedilmemesi) için de, cehri namazlarda
(namazı cemaatle lalarken, kıraatin sesli olarak yapıldığı sabah, akşam,
yatsı namazları ile cuma ve bayram namazlarında) besmele gizli oku
nur. Dâvûd ez-Zâhirî'ye göre de besmele, bulunduğu sûreden ayn
müstakil bir âyettir.
İmâm Şafiî'ye göre besmele, Fâtiha'nın başmdan bir âyettir. Bu ba
kımdan Şâfiîler cehri namazlarda besmeleyi açıktan okurlar. Ayrıca,
diğer sûrelerin başlarındaki besmelenin de o sûreden bir âyet olduğu
şeklinde İmâm Şafiî'den rivayette bulunulmuştur. Saîd b. Cübeyr,
Zührî, Atâ ve İbn Mübârek de besmelenin, başında bulunduğu her
sûreden bir âyet olduğu görüşündedir.
İmâm Mâlik ve İmâm Evzâî'ye göre, sûre başlarındaki besmeleler
Kur'ân'dan değildir. Bunlar, sûreleri birbirinden ayırmak için ve teber-
BESMELE 459
riıken yazılmıştır. Bu bakımdan Mâlikîler, namazda besmeleyi oku

mazlar.
Ahmed b. Haribel'den ise bu konuda iki görüş nakledilmiştir: Biri
si, besmelenin Fatiha ve diğer sûrelerin başından bir âyet olduğu şek
linde; diğeri de, sûrelerden ayrı müstakil birer âyet olduğu tarzındadır.
C) Kıraat Yönünden Besmele
Kıraat İmamlan, Tevbe hariç, sûrelerin evvelinde besmelenin

okunmasında ittifak etmişlerdir. Sûrelerin ortasından (birinci âyetten
sonra gelen herhangi bir âyetten) başlarken okunmasının veya terk
edilmesinin câiz olduğunu söylemişlerdir.
Tevbe sûresinin dışında, bütün sûrelerin başında besmele vardır.
Tevbe sûresinde ise yoktur. Çünkü bu sûre besmelesiz nâzil olmuş ve
Peygamberimiz besmeleyi bu sûrenin başına yazdırmamıştır. Bu konu
da daha başka bazı görüşler de vardır.
Tevbe sûresi dâhil, bütün sûrelerin ortasından (birinci âyetten son

ra gelen herhangi bir âyetten) okumaya başlarken, besmelenin de
okunması veya terki câiz görülmüştür. Bununla beraber bazıları, sade
ce Tevbe sûresine mahsus olmak üzere, besmele bulunmadığı için,
ortasından başlarken de, besmelenin okunmamasırun uygun olduğunu
söylemişlerdir.
Kıraata ilk defa başlarken, besmelenin okunma şekilleri, istiâze
bahsinde kaydedilmiştir.
İki sûre arasında (bir sûrenin bitirilip diğerine başlanması duru
munda) ise, besmelenin okunup okunmaması hususunda Kıraat İmam
larının uygulaması şöyle olmuştur:
Hamze ve Halefü'l-Âşir hariç, bütün İmamlar, besmeleyi okumuş
lardır. Verş, Ebû Amr, İbn Âmir ve Ya'kûb, iki sûre arasını, ayrıca bes
melesiz sekte ile ve besmelesiz vasi ile de okumuşlardır. Hamze ve
460
Halefü'l-Âşir ise, iki sûre arasım besmelesiz vaslederek (bağlayarak)

okumuşlardır3.
Şunu da ifade edelim ki bu uygulama sûrelerin tertibine uygun
olarak okunması durumundadır. Yani okunacak ikinci sûre, birinciden
sonra gelmelidir. Eğer bir sûre, kendisinden önceki bir sûreye
vasledilecek olursa veya (Tevbe hâriç4) aynı sûrenin başına tekrar dö
nülecekse, bütün imamlara göre, arada besmele okumak gerekmekte
dir.
Âsim kıraahna göre iki sûre arasında besmelenin okunması üç şe
kilde olabilmektedir:
1. Vakf-ı küll: Sûrenin sonunda durmak. Besmelede durmak.
jjl • 41)1 (* .^7* o İl jİp*
2. Vakf-ı evvel, vasl-ı sânî: Sûrenin sonunda durmak. Besmeleyi,

müteakip sûrenin evveline bağlamak.
fj| 41) I p ı •
3. Vasl-ı küll: Sûrenin sonuna besmeleyi, besmeleyi de müteakip

sûrenin evveline bağlamak5.
jjJl 41)I ^1 Vj jlp *»H
Bir sûreyi bitirip diğerine başlarken, bitirilen sûreye besmeleyi

vasledip durmak ve sonra da müteâkip sûreye başlamak -besmele sa
dece sûre başlarında bulunduğu için- câiz görülmemiştir (vasl-ı evvel,
vakf-ı sânı)6.
3 İbnüT-Cezerî, en-Neşr, D, 259-261.

4 Tevbe sûresinin sonundan tekrar başına dönülecek olursa vakf yapılır sonra (besmele
çekmeden) okumaya devam edilir.
5 Bkz: îbnü'VCezerî, en-Neşr, I, 259 vd; Muhaysin, el-İrşâdfitü'l-Celiyye, s. 22.
6 Muhaysin, age, s. 22.
BESMELE 461
Tevbe (Berâe) sûresinin evvelinde besmele bulunmadığı için, bir

önceki sûre olan Enfâl ile (veya Tevbe sûresinden önce gelen herhangi
bir sûre ile) Tevbe sûre arasında üç vecih câizdir:
1. Sûrenin sonunda durmak (vakf). Yani Enfâl sûresinin sonunda

durmak, sonra (eûzü-besmele çekmeden) Tevbe sûresine başlamak.
2. Sûrenin sonunda sekte yapmak (sekt). Yani Enfâl sûresinin so
nunda sekte yapıp, Tevbe sûresini okumaya başlamak.
3. Sûrenin sonunu, bu sûresinin evveline bağlamak (vasi)7.
D) Besmele İle İlgili Hükümler
Mushaf yazarken, Tevbe sûresi hariç, bütün sûrelerin başına bes

meleyi yazmak farzdır. Hayvan keserken veya avlamrken "bismillah"
demek farzdır.
Namazda, Hanefî ve Hanbelîlere göre Fâtiha'dan önce besmele

okumak sünnettir. Şâfiîlere göre farzdır. Mâlikîlere göre okunmaz.
Gusül, abdest ve teyemmümde besmele çekmek Hanefî ve Şâfiîlere
göre sünnet, Mâlikîlere göre mendup, Hanbelîlere göre vaciptir.
Meşrû olan her işe besmele ile başlamak sünnettir.
Ancak çalman bir şeyin yenilmesi, alkollü içki içilmesi vb. durum
larda besmele çekmek, bunları meşrû saymak anlamına geleceği için
haram (küfr); necaset mahallerinde (pis olan, pislik bulunan yerlerde)
besmele çekmek ise mekruh sayılmıştır8.
7 Abdülfettâh el-Kâdî, el-Biidûru'z-Zâhira, s. 133; Muhaysin, el-İrşâdât, s. 23.

B Besmele konusunda Bkz: Taberî, Tefsir, I, 50-59; Râzî, Tefsîr, I, 101-173; Cessas,
Ahkâmii’l-Kur'ân, I, 5-20; Dânî, Câmiu'l-Beyân, vr: 39b-41b; Dânî, et-Teysîr, s. 17-18;
Cevheri, es-Sıhâh, V, 1929; İbnü'l-Arabî, Ahkâmü'l-Kur'ân, I, 2-4; İbn Manzûr, Lisânü'l-
Arab, XII, 230-231; Kurtubî, Tefsir, I, 90-107; İbn Teymiyye, Fetâvâ, XIII, 230-231; İbn
Kesir, age, I, 16-21; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, I, 270-271; Süyûtî, el-İtkân, I, 68; Şevkârû,
Fethu'l-Kadîr, I, 17-18; Paluvî, Zübdetü'l-bfan, s. 6-7; Merâğî, Tefsîru'l-Merâğî, I, 26-29;
Zerkânî, MenâhÜ, I, 433-435; Muhaysin, el-İrşâdât, s. 20-23; Muhaysin, el-Mühezzeb, I,
ÖZET
(Besmele)
Besmele; "Bismillâhi'r-rahmâni'r-rahîm" cümlesine verilen isimdir.
İbâdetler başta olmak üzere, meşrû her işe besmele ile başlamak
sünnettir.
Besmele, Kur'ân'dan bir âyettir. Fakat her sûrenin başından bir
âyet olup olmadığı hususu ihtilâflıdır.
Kıraat İmamlan, Tevbe hariç, sûrelerin evvelinde besmelenin
okunmasında ittifak etmişlerdir. Sûrelerin ortasından (birinci âyetten,
sonra gelen herhangi bir âyetten) başlarken okunmasının veya terk
edilmesinin câiz olduğunu söylemişlerdir.
Kıraata ilk defa başlarken, besmelenin okunma şekilleri, istiâze
bahsinde kaydedilmiştir.
İki sûre arasında (bir sûrenin bitirilip diğerine başlanması duru
munda) ise, Âsim kıraatma göre şu üç vedhten birisi câizdir: vakf-ı küll,
vakf-ı evvel vasl-ı sânî, vasl-ı küll.
Tevbe sûresiyle ilgili durumu da uygulanması kolay olan vecihleri göz
önüne alarak şöyle özetlemek mümkündür: a) Kıraata ilk defa Tevbe sûre
sinden başlanacaksa, Eûzü okunur, Besmele okunmadan sûreye başlanır, b)
Kıraata Tevbe sûresinin başından değil de ilk âyetinden sonraki herhangi bir
âyetten başlanacaksa Eûzü-Besmele çekilir ve okumaya başlanır, c) Hatim
okurken, Tevbe sûresinden önceki sûre olan Enfâl sûresi okunup bitirilince,
arada Eûzü-Besmele çekmeden Tevbe sûresinin başından okumaya devam
edilir.
33-36; Kamhâvî, Talâiu'l-Beşer, s. 6-7; Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'ân Dili, I,15-49; Ka
sım Kufralı, "Besmele", İA, II, 568-570; İsmail Karaçam, Kur'ân-ı Kerîm'in Niizülü, s.
387-392; İsmail Karaçam, Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri, s. 396-400; Suat Yıldırım, M.
Uğur Derman, Mustafa Uzun, "Besmele", DİA, V, 529 vd.
XIII- KUR'ÂN'I ANLAMANIN ÖNEMİ
Eserimizin buraya kadar olan kısmında, Kur'ân kıraaüyla ilgili ko

nulan incelemiş bulunuyoruz. Bu bahiste ise, Kur'ân'ı okumaktan asıl
maksadın ne olması gerektiği üzerinde durmak istiyoruz.
Yüce kitabımız Kur'ân-ı Kerim'in muhataplarından istediği ilk şey,

onu okumaktır. Peygamberimize gönderilen ilk vahiyde Yüce Allah
Şöyle buyurmuştur:
(jli-JJI dlŞj pJıL Îyîl
"Yaratan Rabbinin adıyla oku!"1.
Çünkü Kur'ân'ı anlamak için Önce onu okumak yahut dinlemek

gerekiri:
"Kur'ân okunduğu zaman onu dinleyin ve susun ki size rahmet edilsin"1

23.
Ancak bu gelişigüzel bir okuma değil; yavaş yavaş, dura dura, an
layarak, düşünerek okumak ve ondan gerekli öğüt ve mesajı almaktır.
Kur'ân'm okunmasında bu hususlara dikkat çeken birçok âyet vardır.
Nitekim bir âyette Yüce Allah şöyle buyurmuştur:
1 Alâk96/1.
2 "Zira susmak dinlemeye, iyi dinlemek basirete (anlayıp kavramaya), basiret îman ve
amele, îman ve amel de rahmet ve nimeti ilâhiyyeye sebeptir" (Elmalık Hamdi Ya zır,
Hak Dîni Kur'ân Dili, IV, 2360).
3 A'râf 7/204.
464
Jjj
"Kur'ân'ı ağır ağtr, tane tane oku!"45
.
Kur'ân'ı anlamanın önemine işaret eden âyetlerden bazılarında

"tefekkür" kökenli kelimeler kullanılmıştır. Tefekkür; düşünmek, delil
ler üzerinde düşünmek, düşünceyi harekete geçirmek, akıl yormak,
iyice düşünmek, derin düşünmek, bir işin akıbeti hakkında düşünmek,
hayrı ve şerri, faydalı ve zararlıyı görmeye yarayan kalpteki ışık... gibi
mânâlara gelmektedir. Bununla ilgili bazı âyet ve mealleri şöyledir :
oU'iîl dJJİff
"İşte biz, düşünen bir toplum için âyetleri böyle açıklıyoruz"3.
İ>j&i (MŞÎI Jjî u □JÜJ -£3 jSÜJI dÛI Ujiîj

"...Sana da bu zikri (Kur'ân'ı) indirdik ki, kendilerine indirileni insanla
ra açıklayasın, tâ ki düşünüp anlasınlar"6.
411 jüıtj» U-
t
d «J^Sîı
"Eğer biz bu Kur'ân'ı bir dağa indirseydik, şüphesiz onu, Allah korku
sundan baş eğerek parça parça olmuş görürdün! Bu misâlleri insanlara düşün
sünler diye veriyoruz"7.
Kur'ân-ı Kerîm'de aynı konuyla ilgili olarak "tedebbür" ifadesi de

kullanılmıştır. Tedebbür; işlerin sonunu düşünmek, sonuçlar üzerinde
düşünmek, işin sonuna bakmak, bir işin sonunu başından hesap etmek,
dikkatli olmak, anlamak, Kur'ân âyetlerini derinlemesine düşünerek
4 Müzzemmil 73/4.
5 Yûnus 10/24.
6 Nah! 16/44.
? Haşr 59/21.
KUR'ÂN'I ANLAMANIN ÖNEMİ 465
anlamına vâkıf olmak ve doğru yorumlara ulaşmak... gibi mânâlara

gelir. Bu hususla ilgili âyetlerin bazıları da şöyledir:
"Hâlâ Kur'ân üzerinde gereği gibi düşünmeyecekler mi?"8
uJSiı ıjJji Jayj «sui dyı sdjjî

"Bu Kur'ân, çok mübârek bir kitaptır. Onu sana indirdi ki, âyetlerini dü
"Kur'ân'ı düşünmüyorlar mı? Yoksa kalpleri kilitli midir?"1011

.
Bu konuda kullanılan diğer bir tâbir de taakkul ifadesidir.
Kur'ân'da "ya'kılûn- ta'kılûn" sîgalanyla ifade edilen bu tâbir;
akletmek, akıl erdirmek, aklını kullanmak, anlayış, kavrama, aklını
kullanarak doğru ve tutarlı düşünmek, gerçeği anlamak, bilmek, idrak
etmek... şeklinde açıklanmaktadır. Konuyla ilgili âyetlerin bazıları şöy
ledir:
"And olsun, size içinde sizin için Öğüt bulunan bir kitap indirdik. Aklını
zı kullanmıyor musunuz?"11.
"Biz bu misâlleri insanlar için anlatıyoruz; fakat onları ancak bilenler dü
şünüp anlayabilir"12.
8 Nisâ 4/82.
9 Sâd 38/29.
10 Muhammed 47/24.
11 Enbiyâ 21/10.
12 Ankebût 29/43.
466
"İşte biz âyetlerimizi, aklını kullanacak bir toplum için böyle açıklıyo
ruz"13.
Kur'ân-ı Kerîm, muhataplarından "tezekkürdü de istemektedir.
Tezekkür; hatırlamak, akima getirmek, zihinde bilinen bir şeyi hatır
lamak, anmak, akılda tutmak, hem dil ile anmak hem de kalp ile hatır
lamak; tefekkür sonucunda ulaşılan netice üzerinde düşünmek, tefek
kür etmek; ibret almak... vb. mânâlara gelir. Bu hususa dikkat çeken
pek çok âyetten bazıları da şöyledir:
"Allah, öğüt alıp düşünsünler diye âyetlerim insanlara açıklar"14*

.
ı« ^-1* öf
"Rabbinizden size indirilene (Kur'ân'a) uyun. Onu bırakıp da başka dost

ların peşinden gitmeyin. Ne kadar da az öğüt alıyorsunuz!"13.
ifa $ öf Ûİ32JI ll* -âîJj
"And olsun ki biz, öğüt alsınlar diye, bu Kur'ân'da insanlara her türlü
misâli verdik"16.
Kur'ân'ın bir adı "zikr", diğer bir vasfı da "tezkira"dır. Zikr; hatır
lama, anma, öğüt... gibi mânâlara gelir. Tezkira ise; îkaz, uyan demek
tir. Bu hususla ilgili âyetlerden bazılan ise şöyledir:
öf âiJj
” Rûm 30/28.
14 Bakara 2/221.
A'râf7/3.
’6 Zümer 39/27.
mudur?"17.
"Biz, Kur'ân'ı sana, güçlük çekesin diye değil, ancak Allah'tan korkanlara
bir öğüt olsun diye indirdik"18.
Kur'ân'ı anlamakla ilgili kelimelerden birisi de "bilmek, iyi ve tam

anlamak, derinlemesine kavramak" anlamına gelen "fıkh"dır. Konuyla
ilgili olarak En'âm sûresinin 65 ve 98. âyetleri şu ifadelerle bitmektedir:
"Bak, anlasınlar diye âyetleri nasıl açıklıyoruz!".
"Anlayan bir toplum için âyetleri ayrıntılı bir şekilde açıkladık".
Buraya kadar olan kısımda, Kur'ân'ın, kendisinin anlaşılmasına,

üzerinde düşünülmesine ve gerekli mesajın alınmasına dair âyetlerin
den bazılarını kaydetmiş bulunuyoruz.. Bu âyetlerde Yüce Allah,
Kur'ân'ı okuyup anlamamızı, Kur'ân üzerinde iyice düşünmemizi,
aklımızı kullanarak doğru yorumlara ulaşmamızı, gerçekleri kavra
mamızı, uyan ve öğütlerine kulak vermemizi, anlatılanlardan ibret alıp
gerekli dersleri çıkarmamızı ve bütün bunları da hiçbir zaman unut
mamızı buyurmaktadır.
Şimdi de, Kur'ân'ı anlama konusunda, Peygamberimizin ve onun

ashâbırun tutumundan kısaca söz edelim:
Peygamberimiz (sav) Kur'ân'ı, düşünerek, yavaş yavaş, tane tane
okurdu. Onun hanımlarından Ümmü Seleme annemiz, kendisine Pey
gamberimizin Kur'ân okuyuş tarzı sorulduğunda, O'nun kıraatim harf
” Kamer 54/17.
« Tâhâ 20/2-3.
468
harf, tane tane bir okuyuş olarak vasıflandırmıştır. Bir rivâyette de, yine
bu mânâda, "Peygamber (sav), kıraatim ayırırdı (âyet sonlarında dura
dura okurdu)"19 demiştir.
Katâde (118/736), bu konuda şu haberi nakletmektedir: Enes b. Mâ-
lik'e, "Peygamberimizin okuyuşu nasıldı?" diye sorulurdu. O da:
"Onun kıraati med'li idi (uzatılacak yerleri uzatırdı)" dedi ve sonra
Besmeleyi örnek vererek: "Peygamber (sav) "Bismillâh"ı uzatır, "er-
Rahmâri'ı uzatır ve "er-Rahîm"i uzatırdı" dedi20. Şu halde Peygambe
rimizin kıraati tertîl üzere idi; yani ağır ağır, tane tane okuyuştu. Şüp
hesiz böyle bir okuyuş, Kur'ân'ı hem doğru okumak, hem de anlamak
için gereklidir.
Peygamberimiz, okuduğu âyetleri bazen birkaç defa tekrar eder,
üzerinde uzun uzun düşünürdü. Sahâbeden Ebû Zerr şöyle demekte
dir: "Allah'ın Elçisi, bir gece namazında, 'Eğer onlara azab edersen, senin
kullarındır (dilediğini yaparsın); eğer onları bağışlarsan, şüphesiz sen daima
üstünsün, hikmet sahibisin' anlamındaki âyeti21, sabaha kadar tekrarla
mıştır"22.
Rasûlüllah, "Üç günden az bir zamanda Kur'ân'ı hatmeden kişi, ne oku
duğunu anlamamıştır"23 buyurarak, Kur'ân okumaktaki maksada dikkat
leri çekmiştir.
Bir defasında da, "Kur'ân'ı kaç günde hatmedeyim?" diye soran
Abdullah b. Amr'a, "Kırk günde" diye cevap vermiş; adı geçen
sahâbînin daha az zamanda hatim indirmesi için ısrarlı talepleri üzeri
15 Tirmizî, Fedâilü’l-Kur'ân, 23; Ebû Dâvud, Vitr, 20.

21 Mâide 5/118.
22 İbn Mâce, İkâmetü ’s-salât, 179; Nesâî, İftitâh, 79.
23 Ebû Dâvud, Kırâât, 1; Tirmizî, Kırâât, 13; İbn Mâce, İkâme, 178; Dârimî, Salât,173;
Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, 11,164,189; İbn Hibbân, Sahih, H, 68; Deyleım, el-Firdevs,
m, 451.
ne de yedi günde bir hatim indirebileceğini söylemiştir24. Başka bir

haberde de bu süreyi üç güne indirdiği ve "Kur'ân'ı üç günden az bir
zamanda hatmeden kişi, onu anlayamaz" diye buyurduğu nakledilmekte
dir25.
Hz. Peygamberin, Kur'ân'ın dikkatle ve istekle okunması gereğini
bildiren bir hadisinin anlamı da şöyledir: “Kalpleriniz üzerinde birleştiği
sürece Kur'ân'ı okuyunuz; kalben ondan ayrılınca okumayı bırakınız"26. Bu
hadisten de anlaşılacağı üzere, Kur'ân'ı kalp huzuru ve zihin uyanıklığı
ile okumak gerekmektedir.
Hz. Âişe'ye, bazı kimselerin bir gecede iki veya üç hatim indirdik
leri söylenince, onların bu davranışlarını beğenmemiş ve şöyle demiş
tir: "Onlar, Kur'ân okudukları halde (gerçek anlamda) okumamışlardır.
Benim, Allah'ın Elçisi ile beraber bütün gece uyanık bulunduğum olur
du. Ancak o, bir gecede Bakara, Âlü İmrân ve Nisâ sûresini okurdu.
Müjde âyetine geldiği zaman dua edip dilekte bulunur; korku âyetleri
ne geldiği zaman da Allah'a ilticâ eder, O'na sığınırdı"27. Demek ki
Kur'ân'ı anlayarak ve düşünerek okumak esastır; Peygamberimizin
sünnetine uygun olan budur28.
Hz. Ali: "Anlamadan yapılan ibâdette, düşünmeden yapılan
kıraatta hayır yoktur"29 demiştir.
Abdullah b. Abbas da: "Süratli okuyarak Kur'ân'ı hatmetmekten-
se, Bakara veya Âlü imrân gibi bir sûreyi düşünerek, ağır ağır okumak
benim için daha sevimlidir"30 demiştir.
24 Buhârî, Fedâilü’l-Kur'ân, 34; Müslim, Sıyâm, 184; Ebû Dâvûd, Salât, 329; Tirmizî, Kırâât,
13; İbn Mâce, İkâme, 178.
25 Ebû Dâvûd, Kırâât,l; Tirmizî, Kırâât, 13; İbn Mâce, İkâme, 178; Ahmed b. Hanbel, el-
Müsned, 11,165.
26 Buhârî, Fedâilü'I-Kur'ân, 37; Dârimî, Fedâilü'l-Kur'ân, 7.
27 Ahmed b. Hanbel, age, VI, 92.
29 Dârîmî, Mukaddime, 29.
30 Ebû Şâme, el-Mürşidü'l-Veciz, s. 197.
470
Abdullah b. Mes'ûd, kendi döneminde Kur'ân öğrenenlerin,

Kur'ân'ı onar âyet onar âyet öğrendiklerini, bunları iyice anlayıp kav
ramadan ve uygulamadan diğerlerine geçmediklerini nakletmiştir31.
Sahâbeden Abdullah b. Ömer de, aynı konuya temas ederek şunla
rı söylemiştir: "Bu kadar yıl yaşadım. Bizim zamanımızda, Rasûlüllah'a
bir sûre iner, o sûredeki helal ve haramlan ve sûreden öğrenilmesi ge
reken hususları öğrenirdik. Sonra insanlar gördüm: Onlar Kur'ân'ı
ezberliyor, başından sonuna kadar okuyor; fakat ne emrettiğini, ne
yasakladığını ve bilinmesi gerekenlerin neler olduğunu bilmiyor; işe
yaramaz hurmayı saçar gibi onu saçıyor"32.
Tâbiûnun büyüklerinden olan ve kırk yıldan fazla Kur'ân öğret
menliği yapan Ebû Abdurrahman es-Sülemî (74/693) de şöyle demiştir:
"Biz Kur'ân'dan on âyet öğrenince, bunlardaki helâl, haram, emir ve
yasaklan belleyip hazmetmeden, daha sonra gelen on âyete geçmez
dik"33. "Rasûlüllah'ın ashâbmdan bize Kur'ân öğretenler, kendilerinin,
Peygamberimizden on âyet Öğrendiklerini, bu âyetlerdeki ilim ve ameli
bellemeden diğer bir on âyete geçmediklerini bildirdiler ve 'Allah'ın
Elçisi, bize ilim ve ameli birlikte öğretirdi' dediler"34.
İmâm Ğazzâlî'nin ifadesine göre insan, okuduğu Kur'ân'ı, âmirden
memura yazılmış bir emir gibi okumalıdır. Kur'ân'ı sadece düzgün
okumakla kalmamalı; Allah'ın ne emrettiğini, neler istediğini ve neler
den menettiğini anlamak için düşünerek okumalı ve gereğini yapmalı
dır33. Yine onun ifadesine göre, Kur'ân'ı hakkıyla okumuş olmak için
dil, akıl ve kalbin iş birliği içinde olması lâzımdır: Buna göre dil oku
malı, akıl tercüme etmeli, kalp de ders almalıdır. Yani dil, Kur'ân'ı harf
31 Taberî, Câmiu'l-Beyân (Tefsir), 1,35.

31 Taberî, age ve yer.
33 San'ânî, el-Musannef, İH, 380; bu konuda aynca bkz: İbn Kuteybe, Te'vîlü Müşkili'l-
Kur’ân, s. 233.
34 Taberî, age, 1,36; Heysemî, Mecmeu ’z-Zevâid, 1,165.
33 Ğazzâlî, İhyâ, 1,809.
lerin mahreç ve sıfatlarına riâyet ederek, Allah'ın indirdiği şekilde tane

tane okuyacak; akıl, okunan yerlerin mânâsını anlayıp düşünecek; kalp
ise, bu mânâlardan gereken dersi alıp etkilenecek, kişinin o mânâların
gösterdiği istikamete yönelmesini ve kendisine çeki düzen vermesini
sağlayacaktır36.
Kur'ân okumayı öğrenenler, okuduklarının anlamını öğrenenler,
Kur'ân ahlâkıyla süslenenler; Kur'ân okumayı öğretenler, mânâsını
anlatanlar ve bu hizmetlerin yürütülmesinde katkısı bulunanlar için
Peygamber efendimizin biçtiği değeri müjdeleyerek konuyu tamamla
yalım: "Sizin en hayırlınız, Kur'ân'ı Öğrenen ve öğretenlerinizdir"37.
3İ Ğazzâlî, age, I, 816.

37 Buhârî, Fedâilü'l-Kur'ân, 21 (VI, 108); Ebû Dâvud, Vitr, 14; Tirmizî, Fedâilül-Kur'ân, 15;
İbn Mâce, Mukaddime, 16; Dârimî, Fedâilü'l-Kur'ân, 2: •
I
ÖZET
(Kur'ân'ı Anlamanın Önemi)

Kur'ân-ı Kerîm'in muhataplarından istediği ilk şey, onu
okumak yahut okunanı dinlemektir.
Ancak bu gelişigüzel bir okuma değil; yavaş yavaş, dura du
ra, anlayarak, düşünerek okumak ve ondan gerekli öğüt ve me
sajı almaktır. Bu hususlara dikkat çeken birçok âyet vardır.
Bu âyetlerde; Kur'ân üzerinde düşünülmesi, anlamına vâkıf
olunması, aklın kullanılması, ibret ve öğüt alınması ve unutul
maması emredilmektedir.
Peygamberimiz (sav) Kur'ân'ı, tertîl üzere, yavaş yavaş, tane
tane okurdu. Okuduğu âyetleri bazen birkaç defa tekrar eder,
üzerinde uzun uzun düşünürdü. Kur'ân'ın kalp huzuru ve zihin
uyanıklığı ile okunmasını isterdi.
Peygamberimizin arkadaşları olan ashâb-ı kirâm da,
Kur'ân'ı onar âyet onar âyet öğrendiklerini, bunları iyice anlayıp
kavramadan ve uygulamadan diğerlerine geçmediklerini nakle
derek, "Allah'ın Elçisi, bize ilim ve ameli birlikte öğretirdi" de
mişlerdir.
XIV- TECVÎDLE İLGİLİ ESERLER
Kur'ân-ı Kerîm tecvîd ile indirilmiştir: Cebrail, Peygamberimize

Kur'ân'ı tecvîd ile okumuş, Peygamberimiz de ümmetine öylece tebliğ
etmiştir. Ashâb-ı kiram ve tâbiûn da, kendilerinden sonra gelen nesille
re Kur'ân'ı bu şekilde, tecvîd üzere nakletmişlerdir.
Ancak tecvîd kurallarının tespiti, uygulamalar göz önünde bulun
durularak, daha sonraki zamanlarda gerçekleşmiştir.
Tecvîd ilminin konusunu teşkil eden harfler, bunların mahreç ve

sıfatlan hem Arap dilcilerinin, hem de Kıraat âlimlerinin ilgi alanında
olduğundan, bu konular onlar tarafından işleniyordu1. Yani Tecvîd
ilmi, müstakil bir ilim haline gelmeden önce de bazı tecvîd konulan
-her ne kadar Kur'ân tecvîdi açısından tam bir ölçü olmasa da- Arapça
dil bilgisi kitaplarında da mevcuttu. Meselâ Sîbeveyh2 (180/796), el-Kitâb
1 San, Kur'ân-ı Kerim’i Güzel Okuma Tekniği ve Kuralları, s. 36.

z Sîbeveyh: Ebû Bişr Amr b. Osman b. Kanber: 135-140/752-757 yıllan arasında doğdu
ğu tahmin edilmektedir. Çocukluğunun ilk dönemi İran'da geçmiş daha sonra ailesiy
le birlikte Basra'ya göç etmiştir. Sîbeveyh lâkabı Farsça küçük elma anlamına gelen
"sıböyeh" kelimesinden alınmıştır. Basra'da birçok hocadan bilhassa Arapça üzerine
dersler almış, daha sonra da ders vermeye başlamıştır. Basra dil mektebinin en önemli
nahiv âlimidir. Ünlü nahiv ve edebiyat bilgini Halil b. Ahmed (175/791)'in öğrencisi
dir; o da İmâm Ebû Amr (154/771)'m talebelerindendir. Sîbeveyh'in el-Kitâb isimli ese
ri, günümüze kadar muhafaza edilmiş ilk büyük eser olup, Arap nahvinin en mühim
kaynaklarından birisidir. Onun bu eserini, hocası Halil b. Ahmed'in verdiği gramer
derslerinde tuttuğu notlan derleyerek ve daha başka birçok bilgiyi de ilave ederek
meydana getirdiği bildirilmiştir. Hayatının sonlarına doğru memleketi İran'a dönmüş
ve 180/796 yılında Ahvâz veya Şîraz'da vefat etmiştir. (Geniş bilgi için bkz: Nihat Çe
tin, "Sîbeveyhi", ÎA, X, 578-585; aynca bkz: Ziriklî, el-A’lâm, V, 252; Kehhâle,
Mu'cemü’l-Müellifin, VO, 10; M. Reşit Özbalıkçı, "Sîbeveyhi", DİA, XXXVII, 130-134).
isimli eserinde harflerin mahreç ve sıfatları başta olmak üzere3 vasi ve

vakfın kuralları4, imâle5, idğâm6 vb. konular üzerinde de durmuştur.
Öte yandan, muhtevasında (idğâm, izhâr, med ve kasr, vakf ve
vasi, feth ve imale, hâ-i kinâye, sekte... gibi)7 birçok tecvîd konusunun
da yer aldığı kıraat kitaplarının telifine Yahya b. Ya'mer (89/707) ile
başlandığı da8 göz önüne alınırsa bu ilmin, hicri ilk asırdan itibaren
kitaplara girdiğini söylemek mümkündür.
Başlangıçta Arapça dilbilgisi ve Kıraat kitapları içinde yer alan
tecvîd konuları, zamanla müstakil eserler halinde incelenmiş ve bu ilim
hakkında pek çok kitap ve risale yazılmıştır.
İlk dönem tecvid risâle ve kitaplarında, bilinen tecvîd konularıyla

birlikte, ağırlıklı olarak harfler üzerinde ayrıntılı bir şekilde durulduğu;
bunların mahreç ve sıfatlarına uygun olarak doğru telâffuz edilmesi
için gerekli açıklama ve uyarıların yer aldığı görülmekte, ayrıca Kur'ân
öğrencisine öğütler verilmektedir.
Tecvîdle ilgili bazı eserler9:
3 Bkz: Sîbeveyh, el-Kitâb, IV, 431-436.

s Bkz: Sîbeveyh, el-Kitâb, IV, 117-144.
7 Meselâ bkz: İbn Mücâhid, Kitâbü's-seb'a, s. 113-150; Ebû Amr ed-Dânî, et-Teysîr, .s. 19-
* 71; İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, 1,198-491, H, 2-194.
6 Kurtubî, Tefsir, I, 63; Mukaddimetân fi Ulûmi'l-Kur'ân, s. 276; Fuat Sezgin, Geschichte des
Arabiscihen Schrifitumms (GAS), I, 5; aynca bkz: Dimyatı, İthaf I, 34, eseri neşreden Şa
ban Muhammed İsmail'in mukaddimesi.
’ Başka bir liste için bkz: Abdurrahman Çetin, "Kıraat ve Tecvîd İlimleri Bibliyografya
sı", U. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 2, sayı: 2, s. 309-317, Bursa-1987.
TECVÎDLE İLGİLİ ESERLER 475
1. Mûsâ b. Ubeydullah el-Hâkânî1D (325/937): d-Kasîdetü'r-Râiyye

(el-Kasîdetü'l-Hâkâniyye). Tecvîd. ilmine dair ilk eser olarak bilinir11. Elli
bir beyitten oluşan bir kasidedir. Tecvîd konularının tamamının yer
almadığı bu eserde; Kur'ân'ı doğru okuyamayanların bir başkasına
Kur'ân okutamayacağı, kıraatin, bu ilmin inceliklerini bilen âlimlerden
alınmasının gerekli olduğu, mütevâtir kıraat imamlarının adları,
Kur'ân'ın tertîl ile okunması, kıraat esnasında harflerin usûlüne uygun
bir şekilde telâffuz edilmesi, medler, izhâr, ihfâ gibi uygulamalarla
hemze, hâ ve râ harflerinin özellikleri, vakf ve ibtidâ, mîm ve nûn harf
lerinin okunuşlarından doğan özellikler, Kur'ân'ı okuyan kişinin aynı
zamanda onun emir ve yasaklarına uymasının icap ettiği gibi hususlar
ele alınmıştır. Âlimler tarafından çok beğenilen ve beyitleri sonraki
müellifler tarafından delil olarak gösterilen bu kasideyi Ebû Amr ed-
Dânî (444/1053), Şerhu Kasîdeti'l-Hâkânî fi't-Tecvîd adıyla şerh etmiştir.
Hem eserin hem de şerhinin yazma nüshaları vardır10 12. Kasîde, Ali
11
Hasen el-Bevvâb tarafından, Dâıû'nin şerhinden Özetler de verilerek bir
dergide yayımlanmıştır13.
2. Ebü'l-Hasen Ali b. Ca'fer b. Muhammed er-Râzî es-Saîdî
(410/1019'den sonra): et-Tenbîh ale'l-Lahni'l-Celî ve'l-Lahni'l-Hafî.
10 Hâkânî: Ebû Müzâhim Mûsâ b. Ubeydullah b. Yahya: 248/862'de Bağdat'ta doğmuş

ve 325/937'de aynı yerde vefat etmiştir. Dedesi, babası ve kardeşi vezirlik yapmışlar
dır. Bu bakımdan nüfuzlu bir ailenin imkânlarına sahip olarak Bağdat'ın elverişli ilim
ortamında yetişmiştir. Dönemin Önemli âlimlerinden ders almış, başta Kıraat ve
Tecvîd olmak üzere Hadis ve Arap Dili ve Edebiyatı alanlarında kendini yetiştirmiştir.
Ailesinde mevcut geleneğin aksine ilim ve ibâdet yolunu terdh ederek kendini Kur'ân
öğretimine, hadis rivâyetine ve ibâdete vermiştir. el-Kasîdetü*r-Râiyye, el-Kasîde fi'l-
Fukahâ, el-Kasîde fi's-Sünne bilinen eserleri arasındadır. (İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye,
H, 320-321; Abdurrahman Çetin, "Hâkânî Mûsâ b. Ubeydullah", DİA, XV, 165-166).
11 İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, H, 321; Kâtib Çelebi, Keşfü'z-Zunûn, 1,354.
12 Bkz: Fuat Sezgin, GAS, 1,14.
13 Ali Haşan el-Bevvâb, "el-KasîdetüT-Hâkâniyye fi'1-Kırâât ve Hüsni'l-Edâ", el-Mevrid,
XVI/1,115-128, Bağdat-1987.
476
On varaklık14 bir eser olup yazma nüshaları me vcuttur15.

3. Mekkî b. Ebû Tâlib16 (437/1045): er-Riâye li Tecvîdil-Kırâe ve Tahki
ki Lâfzi't-Tilâve. Tecvîd konusunda günümüze ulaşan ilk eserlerden
biridir. Ahmed Hasen Ferhat tarafından neşredilmiştir (Dimaşk-1973,
Amman-1984, 280 sayfa17). Eserde, Kur'ânTn ve onu öğrenip okumanın
faziletleri, Kur'ân ehlinin gösterişten sakınması, Allah rızası için oku
yup amel etmesi ve Kur'ân öğrencisinin dikkat etmesi gereken hususlar
üzerinde durulduktan sonra, tecvîd'in asıl konusunu teşkil eden harf
ler, önce sıfat ve mahreçlerine göre gruplandırılarak incelenmiştir. Da
ha sonra harfler teker teker ele alınarak, dikkat edilmesi gereken nokta
lar ayrıntılı bir şekilde ve örneklerle anlatılmıştır. Şeddeli harfler,
idğâm, tenvîn ve sâkin nûn'un hükümleri kitapta yer alan diğer konu
lar arasındadır.
14 Yazma eserler, matbaada basılmış kitaplarda olduğu gibi sayfa esasına göre değil,
varak (yaprak) esasına göre numara alır. Eserin ilk yaprağından itibaren müteselsil
numara verilir; her yaprağın bir yüzüne (a) yüzü, diğerine (b) yüzü denir ve sayfalar
la, lb, 2a, 2b, 3a, 3b... şeklinde gösterilir (Geniş bilgi için bkz: Yusuf Ziya Kavakçı, İslâm
Araştırmalarında Usûl, s. 69). Dolayısıyla 10 varaklık bir eser, 20 sayfalık kitap demek
tir.
15 Bkz:-Fuat Sezgin, GAS, I,17.
16 Mekkî b. Ebû Tâlib: Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib Hammûş b. Muhammed el-
Kaysî: 355/966 yılında Tunus / Kayravan'da doğmuş, 437/1045'de Endülüs (İspanya) /
Kurtuba'da vefat etmiştir. Mısır, Mekke, Kudüs gibi beldelere giderek, zamanının ün
lü âlimlerinden başta Kıraat olmak üzere çeşitli ilimleri tahsil etmiştir. 393/1003 yılın
dan itibaren Endülüs'e gidip Kurtuba'ya yerleşmiş, vefat edinceye kadar burada Kıra
at okutarak, birçok talebe yetiştirmiştir. Mâlikî mezhebini benimsemiş, güzel ahlâkı ve
şahsiyetiyle herkesin saygısını kazanmıştı. Kur'ân İlimleri, Tefsir ve Kıraata dair bir
çok eseri vardır. Yedi Kıraata dair, İbnü'l-Cezerî'nin de kaynaklan arasında yer alan
et-Tebsıra fi'l-Kırââti's-Seb' isimli eseri başta olmak üzere el- Keşfan Vücûhi'l-Kırâât, el-
İbâne an Meâni'l-Kırâât, er-Rtâye li Tecvîdi'l-Kırâe gibi eserleri, bu ilmin kaynaklan ara
sında yer almaktadır. (İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, II, 309-310; Tayyar Altıkulaç,
"Mekkî b. Ebû Tâlib", DİA, XXVIII, 575-576).
17 İlk dönem bazı yazma eserlerin orijinalleri az hacimli olduğu halde, kitabı tahkik
ederek yayınlayanların (tecvîd ilmi, eserin müellifinin hayatı, kitabın değerlendirilme
si, yazma nüshaların fotokopisi vb) yaptıklan ilavelerle, eser hacimli hale gelebilmek
tedir. Meselâ bu esere 50 sayfa kadar ilavede bulunulmuştur. Dânî'nin et-Tahdîd'ine
80, Abdülvehhâb el Kurtubî'nin eserine 50, Ibnü't-Tahhân'ın eserine 120, İbn Vesîk'ın
eserine 65 sayfa civarında ilave bilgiler konulmuştur.
4. Ebû Amr Osman b. Saîd ed-Dânîıa (444/1053): et-Tahdîd fi'l-İtkân

19 ve çeşitli yazma
ve't-Tecvîd (203 sayfa).* İlk tecvîd kitaplarından olan18
nüshaları bulunan eser Ğânim Kaddûrî Hamed tarafından neşredilmiş
tir (Bağdat-1988). Eserde tecvîd, tertîl, tahkik, hezreme gibi terimlerin
açıklaması, Kur'ân'ı tertîl ve tecvîd ile okumanın lüzûmu ve bununla
ilgili naklî deliller, Kıraat İmamlarının tatbikatı; hareke, sükûn, ihtilas,
revm, ihfâ, işmâm, teshîl, imâle, medler, idğâm ve çeşitleri hakkında
bilgi verilmekte, daha sonra harflerin mahreçleri, sıfatları, tenvîn ve
sâkin nûnun hükümleri üzerinde durulmaktadır. Bundan sonra, harfler
teker teker ele alınarak dikkat edilmesi gereken hususlar ayrıntılı bir
şekilde ve örneklerle anlatılmaktadır. Eser, vakf ve kurallan, vakfın
kısımları bahsiyle sona ermektedir.
Dânî'nin tecvîdle ilgili daha başka eserleri de vardır. Bunlardan bi
risi Mukaddime (Mukaddimetü Ebû Amr) isimli kitabıdır. Tenvîn ve sâkin
nûn'un hükümleri, med ve kasr, harflerin mahreç ve sıfatlan, imâle,
vakf vb tecvîd konulannın ele alındığı yazma bir eserdir20.
18 Ebû Amr ed-Dânî: Ebû Amr Osman b. Saîd b. Osman ed-Dânî: 371/981 yılında Endü
lüs'ün (İspanya) Kurhıba şehrinde doğmuş, 444/1053 yılında Belensiye (Valencia) eya
letine bağlı Dâniye'de vefat etmiştir. Bölgesindeki âlimlerden başka Mısır, Mekke,
Medine gibi şehirlere giderek birçok ünlü hocadan Kıraat, Tefsir, Hadis, Fıkıh gibi
ilimleri okumuştur. Daha sonra memleketine dönmüş, çeşitli yerlerde kıraat hocalığı
yapmış, 417/1026 yılından itibaren de Dâniye'ye yerleşmiş, vefatına kadar burada Kı
raat okutarak pek çok talebe yetiştirmiştir. Yöneticilerden yakın ilgi görmüştür. Mâliki
mezhebine mensup bir âlim olan ed-Dânî, dindarlığı ve ilimdeki kudretiyle birçok
âlimin övgüsünü kazanmıştır. Çoğu. Kıraat ve Tecvîd ilimleriyle ilgili olmak üzere 120
kadar eser yazmıştır. İbn Beşküvâl, Şâtıbî, Sehâvî, Ebû Şâme, Zehebî, Zerkeşî, İbnü'l-
Cezerî ve Süyûtî onun eserlerinden çokça istifade eden ünlü bilginler arasındadır. Ye
di Kıraata dair Câmiu'l-Beyân fi'l-Kırââti’s-Seb' ile et-Teysîrfi'l-Kırââti’s-Seb' başta olmak
üzere el-Muhkem fi Nakti’l-Mesâhif, el-Mukni' (fîResmi'l-Mushaf), el-Müktefâ fi'l-Vakfi ve'l-
İbtidâ, et-Tahdîd fi'l-İtkâni ve't-Tecvîd, Tabakâtü'l-Kurrâ... gibi eserleri, kendi alanının en
güvenilir kaynaklan arasında yer alır. (İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, I, 503-505;
Abdurrahman Çetin, "Dânî", DİA, VIH, 459-461).
19 Bundan önce üçüncü sırada kaydettiğimiz er-Riâye isimli kitap ile bu eserden hangisi
nin önce yazıldığı belli değildir. Çünkü iki müellif de aynı asırda yaşamışlardır.
Mekkî'nin vefat tarihi daha önce olduğu için onun eseri öne alınmıştır.
î0 Brockelmann, GAL Suppl, 1,720.
Aynı müellifin bir diğer eseri de Şerhu Knsîdeti'l-Hâkanî fi't-

Tecvîd'dâx.
5. Ebü'1-Fadl Abdurrahmân b. Ahmed er-Râzî21 (454/ 1062): Kitâb
fi't-Tecvîd. İbnü'l-Cezerî, müellifin böyle bir eserinden söz etmektedir22.
6. Abdülvehhâb b. Muhammed el-Kurtubî23 (461/1069): el-Mûdıh

fi't-Tecvîd. Ğânim Kaddûrî Hamed tarafından neşredilmiştir (Kuveyt-
1990, 251 sayfa), İlk tecvîd kitaplanndandır. Eserde, lâhn ve çeşitleri ile
harflerin mahreç ve sıfatlan üzerinde genişçe durulmuş; daha sonra
harfler ele alınarak bunların telâffuzunda dikkat edilmesi gereken hu
suslar; medler, şeddeli harfler, tenvîn ve sâkin nûn'un hükümleri, yan
yana gelen harflerin okunmasıyla ilgili özellikler, sâkin mîm'in hüküm
leri, vakfın kuralları ve kısımları, Kur'ân-ı Kerîm'İ okuyuş şekilleri
anlatılmıştır.
7. İbnü'l-Berınâ Ebû Ali Hasen b. Ahmed b. Abdullah b. el-Bennâ
el-Bağdâdî24 (471/1079): Kitâbü Beyâni'l-Uyûb elletî Yecibü en Yectenibehe'l-
21 Ebü'1-Fadl er-Râzî: Ebü'1-Fadl Abdurrahmân b. Ahmed b. Hasen b. Bündâr er-Râzî el-

Idî: Aslen Reyli olup 371/981'de Mekke'de doğmuş ve 454/1062'de Nişâbur'da vefat
etmiştir. Rey, Nişâbur, Bağdat, Dimaşk, İsfahan, Basra ve Küfe gibi birçok beldeyi do
laşarak, önemli kişilerden ilim tahsil etmiştir. Kıraat, Hadis ve Nahiv alanında kendini
yetiştirmiştir. Hurûfii Abdullah b. Âmir ve'l-İhtİlâfii Beyne Ashâbih, Câmiu'l-Vukûf, Kitâb
fi't-Tecvîd, Fedâilü'l-Kur'ân isimli eserleri vardır. (İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, I, 361-
363; Ali Turgut, "Ebü'1-Fazl er-Râzî", DİA, X, 315).
22 İbnü'l-Cezerî, en-Neşr, I, 212; aynca bkz: Ğânim Kaddûrî Hamed, ed-Dirâsâtü's-
Savtiyye, s. 27.
23 Abdülvehhâb el-Kurtubî: Ebü'l-Kâsim Abdülvehhâb b. Muhammed b. Abdülveh-hâb
el-Kurtubî: 403/1012 yılında doğmuş, 461/1069'da vefat etmiştir. Endülüslü Kıraat
âlimlerindendir. Dimaşk, Harran, Mısır, Mekke gibi beldeleri dolaşarak önemli âlim
lerden Kıraat okumuş; kendisi de bu alanda birçok talebe yetiştirmiştir. (İbnü'l-Cezerî,
Ğâyetü'n-Nihâye, 1,482).
24 İbnü'l-Bennâ el-Bağdâdî: Ebû Alî Hasen b. Ahmed b. Abdullah el-Bennâ: 396/1005
yılında Bağdat'ta doğmuş ve 471/1079'da aynı şehirde vefat etmiştir. Birçok âlimin ye
tiştiği bir aileye mensuptur. Zamanının bilginlerinden Kıraat, Hadis ve Fıkıh alanında
dersler almıştır. Hanbelî fıkhının şeyhi olarak tanınmış, birçok öğrenci yetiştirmiştir.
Aynca, çoğu risâle hacminde pek çok eser yazmıştır. El-Mukni fi Şerhi Muhtasari'l-
‘ Hırakî, et-Târfh, Kitâbü Beyâni'l-Uyûb, et-Tecrîd fi't-Tecvîd, el-Muhtasar fi Usûli's-Sünne
Kurrâ ve îdâhu'l- Edevat elletî Büniye aleyhe'l-îkrâ'. Ğânim Kaddûrî

Hamed tarafından yayımlanmıştır25;
Aynı müellif: et-Tecrîdfi't-Tecvîd. İbnü'l-Bennâ, yukarıda zikredilen
kitabında bu isimde bir eserinin de mevcut olduğunu kaydetmiştir26.
8. Ebü'l-Hasen Şurayh b. Muhammed el-îşbılî (539/1144):
Nihâyetü'l-İtkân fi Tecvîdi'l-Kur'ân. Eserin yazma nüshası mevcuttur27.
9. İbn Azîme, Ebü'l-Hasen Muhammed b. Abdurrahman el-İşbîlî2829
(543/1148): Ürcûze fi Mehârici'l-Hurûf. Harflerin mahreç ve sıfatlarına
dair manzûm bir risâle olup yazma nüshası mevcuttur23.
10. Ebû Ali Sehl b. Muhammed el-Isbehânî (543/1148): et-Tecrîd fi't-
Tecvîd. Eserin yazma nüshası mevcuttur30.
11. İbnü't-Tahhân, Ebü'l-Asbağ Abdülaziz b. Ali b. Muhammed el-
İşbîlî31 (560/1165'ten sonra): Mehâricü'l-Hurûfi ve Sıfâtühâ. Muhammed
Ya'kub Türkistânî tarafından neşredilmiştir (Beyrut-1984, Medine-1991,
bunlardan bazılarıdır. (İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, 1, 206; Kemal Yıldız, "İbnü'l-

Bennâ el-Bağdadî", DİA, XX, 529-530).
25 Mecelletü Ma'hedi'l-Mahtûtâti'l-Arabiyye, XXXI/1, 7-58, Küveyt-1987; Hamed, age, s. 27;
Kemal Yıldız, "İbnü'l-Bennâ el-Bağdâdî", DİA, XX, 530.
26 Hamed, age, s. 27.
23 İbn Azîme: Ebü'l-Hasen Muhammed b. Abdurrahman el-İşbîlî: Endülüslü Kıraat
âlimlerindendir. Endülüs dışında çeşitli beldelere giderek ilim tahsil etmiş, daha sonra
İşbıliye'de Kıraat okutarak pek çok talebe yetiştirmiştir. 543/1148 yılında vefat etmiş
tir. Bazı eserleri: Ürcûze fî Mehârici'l-Hurûf, Ürcûze fi’l-Kırâât. (İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-
Nihâye, H, 166-167; Ziriklî, el-A'lâm, VII, 64).
29 İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, H, 167; Bağdatlı İsmail Paşa, Îdâhu'l-Meknûn, I, 57.
31 İbnü't-Tahhân: Ebü'l-Asbağ Abdülaziz b. Ali b. Muhammed el-İşbîlî: 498/1104 yılında
İşbîliye (Sevilla-Endülüs)'de doğdu. Memleketindeki âlimlerden, başta Kıraat olmak
üzere çeşitli ilim dallarında ders aldı. Fas, Mekke, Bağdat, Vâsıt, Dimaşk gibi belde
lerde hem ders aldı hem ders verdi. Daha sonra Haleb'e yerleşip orada vefat etti. Baş
lıca eserleri: Mehâricü’l-Hurûf ve Sıfâtühâ, Nizâmü’l-Edâ fi'l-Vakfİ ve’l-İbtidâ, Mürşidü'l-
Kâri, Mukaddime fî Usûli’l-Kırâât, Tahsîlü'l-Hemzeteyni'l-Vârİdeteyn fî KitâbiUâhi Teâlâ.
(İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü’n-Nihâye, I, 395; Tayyar Altıkulaç, "İbnü't-Tahhân", DİA, XXI,
227-228).
480
151 sayfa32). Harflerin mahreç ve sıfatlarının anlatıldığı muhtasar bir

eserdir.
Aynı müellif: Mürşidü'l-Kâri' İlâ Tahkiki Meâlimi'l-Mekâri'. Hatim
Salih ed-Dâmîn tarafından33 yayımlanmıştır34.
İbnü't-Tahhân'ın el-İnbâ'fi Tecvîdi'l-Kur'ân, ve Mukaddime fi't-Tecvid
isimli küçük risâleleri de mevcuttur.
12. Ebü'l-Alâ' Hasen b. Ahmed b. Hasen el-Attâr el-Hemedânî35
(569/1173): et-Temhîd fî Ma'rİfeti't-Tecvîd. Ğânim Kaddûrî Hamed tara
fından neşredilmiştir (Ammân-2000, 319 sayfa). Eserde şu konular ele
alınmıştır: Kur'ân öğrencisinin dikkat etmesi gereken hususlar,
Kur'ân'ı tertîl, tecvîd ve güzel ses ile okumanın lüzûmu ve faziletleri,
hadr, tahkik, tertîl vb terimlerin izahı ve Kıraat İmamlarının tatbikatı,
Kur'ân'ı harekelere dikkat ederek düzgün okumanın gereği ve
lâhn'den kaçınılması, lâhn'in mahiyeti ve kısımları, Kur'ân'ı doğru
Öğrenip doğru öğretmenin önemi, kıraatin yetkili kimselerden öğre
nilmesi gerektiği, harflerin mahreç ve sıfatları, hurûf-ı mukatta'nın
okunuşu.
13. Ebu'l-Meâlî Muhammed b. Ebü'l-Ferec el-Mevsılî el-Bağdâdî
(621/1224): ed-Dürrü'l-Mevsûffî Vasfi Mehârici'l-Hurûf Eserin yazma nüs
32 Eserin büyük bölümünü muhakkikin ilaveleri oluşturmaktadır.

33 Tayyar Altıkulaç, "İbnü't-Tahhân", DİA, XXI, 228.
34 Mecelletü Mecmai'l-Lüğati'l-Arabiyye el-Ürdûnî, XIX/48, 265-286, Amman-1995.
35 Ebü'l-Alâ' el-Hemedânî: 488/1095 yılında İran'ın Hemedan şehrinde doğdu ve
569/1173 tarihinde vefat etti. Bağdat, İsfahan, Nişâbur gibi ilim merkezlerine giderek
dönemin önde gelen hocalarından Kıraat ve Hadis okudu. Bir süre Bağdat'ta Kıraat ve
Hadis dersleri verdi. Daha sonra memleketi Hemedan'a dönerek bir kütüphane kur
du. Ömrü boyunca Kıraat ve Hadis okuttu. Maddî varlığını öğrencileri için harcadı.
Hanbelî mezhebine mensup güzel ahlâklı, cömert bir âlimdi. Başlıca eserleri: Ğâyetü’l-
İhtisâr fi'l-Kıraâti'l-Aşr, et-Temhîd fî Ma'rİfeti't-Tecvîd, el-Hâdî US Ma'rifeti'l-Mekâtı' ve'l-
MebSdi, Kİtâbü'l-întisâr fî Ma'rifeti'l-Kurrâ (Tabakâtü'l-Kurrâ), Zâdü'l-Müsâfir. (İbnü'l-
Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, I, 204-206; Tayyar Alhkulaç, "Ebü'l-Alâ' el-Hemedânî", DİA,
X, 286-287).
hası mevcuttur36.
14. Alemüddîn Ali b. Muhammed es-Sehâvî (643/1245): Cemâlü'l-

Kurrâ' ve Kemâlü'l-İkrâ'. Ali Hüseyin el-Bevvâb tarafından iki cilt halin
de neşredilmiştir (Kahire-1987). Eserin tecvîdle ilgili bölümünün yanın
da, diğer bazı kısımlarında da tecvîdle ilgili konulara yer verilmiştir.
Kitapta ayrıca, tecvîdle ilgili 64 beyitten oluşan Kasîde-i Nûniyye de yer
almaktadır. Bu kasîde, İbn Ümmü Kâsim (749/1348) tarafından şerh
.
edilmiştir3738
15. İbn Vesîk, Ebû İshâk İbrahim b. Muhammed b. Abdurrahman
el-İşbîlı30 (654/1256): Kitâb fi Tecvîdi'l-Kırâe ve Mehârici'l-Hurûf. Ebu's-
Suûd Ahmed el-Fahrânî tarafından neşredilmiştir (Kahire-1990, 86 sayfa).
Harflerin mahreç ve sıfatlarının anlatıldığı bir eserdir.
16. İbn Ebû Zehrân, Ali b. Ya'kûb b. Şucâ' el-Mevsılî (682/1283): et~
Tecrîd fi't-Tecvîd. Bağdatlı İsmail Paşa böyle bir eserin varlığından söz
etmektedir39.
17. Ebû İshâk İbrahim b. Ömer el-Ca'berî40 (732/1332): Ukûdü'l-
Cümân fi Tecvîdi'l-Kur'ân. 800 civarında beyitten oluşan manzum bir
eser olup yazma nüshaları mevcuttur41.

37 Hüseyin Tural, "İbn Ümmü Kasım", DİA, XX, 433.
38 İbn Vesîk: Ebû İshak İbrahim b. Muhammed b. Abdurrahman el-İşbîlî: 567/1172
yılında İşbîliye'de (Sevilla) doğmuş, 654/1256’da İskenderiye'de vefat etmiştir. Endü
lüslü Kıraat âlimlerindendir. Musul, Şam, Mısır gibi çeşitli yerlere ilmi seyahatlarda
bulunmuştur. Kıraat alanında birçok talebe yetiştirmiştir. Eserleri: el-Câmi littıâ
Yuhtâcü aleyhi min Resmi'l-Mushaf Ğânim Kaddûrî Hamed tarafından neşredilmiştir
(Bağdat-1988). Daha önce eser üzerinde Mustafa Göl tarafından Doktora çalışması ya
pılmıştır (1984). Kitâb fi Tecvîdi'l-Kırâe ve Mehârici'l-Hurûf. (İbnü'l-Cezerî, Ğâyetii'n-
Nihâye, 1,24-25; Tayyar Altıkulaç, "İbn Vesîk", DİA, XX, 445).
39 Bağdatlı, Îdâhu’l-Meknûn, 1,228; Hamed, age, s. 30.
40 Ca'berî: Ebû İshâk İbrahim b. Ömer b. İbrahim: 640/1242'de Sûriye'nin Ca'ber kale
sinde doğdu. Bağdat'taki Nizamiye Medresesinde okudu. Aynca birçok hocadan, baş
ta Kıraat olmak üzere Tefsir, Hadis, Fıkıh gibi çeşitli ilim dallarında ders aldı. Kırk yılı
aşkın bir süre Filistin Beledülhalîl'de talebe okutup eserler telif etti. 732/1332'de aynı
şehirde vefat etti. Kıraat, Tecvîd, Tefsir, Hadis, Fıkıh alanlarında çok sayıda eseri var
Aynı müellifin Hakîkatü'l- Vukuf ala Mehârici'l-Hurûf (mensur) ve

Tahkîku't-Ta'lîm fi't-Terkîk ve't-Tefhîm (manzum) isimli risaleleri de mev
cuttur.
18. İbn Ümmü Kâsim, Ebû Muhammed Hasen b. Kâsim el-
42 (749/1348): el-Müfid fi Şerhi Umdeti'l-Mücîd fi'n-Naznıi ve'i-
Muradı41
Tecvîd. Sehâvî'nin Kasîde-i Nûniyye'sinin şerhi olup Ali Hüseyn el-
Bevvâb tarafından neşredilmiştir (Ürdün/Zerkâ-1987).
Aynı müellif: Şerhu'l-Vâdıha fi Tecuîdi'l-Fâtiha: Ca'berî'nin yirmi iki

beyittik "Dâliyye" kasidesinin şerhi olup Abdülhâdî el-Fadlî tarafından
neşredilmiştir4344
.
Aynı Müellif: Mehâricü'l-Huruf ve SıfâtühâA
19. İbnü'l-Cündî, Ebû Bekr Abdullah b. Aydoğdî (Aydoğdu) b.
Abdullah eş-Şemsî45 (769/1368): et-Tesdîd fi't-Tecvîd.
Aynı müellif: Kitâbü't-Tahdîd fi Îzâhi't-Tesdîd. Bir önceki eserin şer
hidir. Et-Tesdîd'in metninin sâd (^), şerh kısmının sın (^) harfiyle
dır. Bunlardan bazıları: Kenzü'l-Meâm fi Şerhi Hırzi'l-Emânî, Cemüetü Erbâbİ'l-Merâsıd fi

Şerhi Atâleti Etrâbi'l-Kasâid, Uküdü’l-Cümân fi Tecvîdi'l-Kur'ân, Nüzhetü'l-Berara fi Kırââ-
ti'l-Eimmeti'l-Aşera, el-Meded fi Ma'rifeti'l-Aded. (İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, I, 21;
Kemal Atik, "Ca'berî", DİA, VI, 527-528).
41 Brockelmann, GAL Suppl, D, 135.
42 İbn Ümmü Kâsim: Ebû Muhammed Bedrüddîn Hasen b. Kâsim el-Murâdî: Mağrib
asıllı olup Mısır'da doğmuştur. Çeşitli hocalardan Kıraat, Fıkıh, Arapça dersleri almış;
Tecvîd, Kıraat, Tefsir, İ'râbü'l-Kur'ân ve Nahiv alanında eserler yazmıştır. 749/1348 yı
lında Kahire'de vefat etmiştir. (İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, I, 227-228; Hüseyin
Tural, "İbn Ümmü Kâsim", DİA, XX, 433-434.
43 Hüseyin Tural, "İbn Ümmü Kasım", DİA, XX, 433.
44 Hamed, ed-Dirâsât, s. 33.
45 İbnüT-Cündî: Ebû Bekr Abdullah b. Aydoğdu b. Abdullah eş-Şemsî: 699/1300 yılında
Dimaşk'ta doğmuş, 769/1368'de Kahire'de vefat etmiştir. Çeşitli beldelerde önemli ho
calardan Kıraat okumuş, tahsilini tamamladıktan sonra da Mısır'da hocalık yaparak
pek çok talebe yetiştirmiştir. Kitâbü'l-Bustânü'l-Hüdât fi'htilâfi'l-Eimmeti ve'r-Ruvât, el-
Cevheru'n-Nadıdfi Şerhi’l-Kasîd, Kitâbü't-Tahdîd fi Îzâhi't-Tesdîd, et-Tesdîd fi't-Tecvîd baş
lıca eserleri arasında yer alır. (İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nihâye, I, 180; Mustafa
Altundağ, "İbnü'l-Cündî", DİA XXI, 5).
ayrıldığı şerhin yazma nüshaları vardır46.
20. Muhammed b. Mahmûd b. Muhammed es-Semerkandî el-

Hemedânî el-Bağdâdî (780/1378): et-Tecrîd fift-Tecvîd. İbnü'l-Cezerî, bu
zâtın hayatım anlatırken bu eserinden de söz etmektedir47.
Aynı müellif: el-Ikdü'l-Ferîd fîİlmi't-Tecvîd-8,
Aynı müellif: Rühu'l-Merîd fî Şerhi'l-Ikdi'l-Ferîd. Bir önceki eserin

şerhidir. Yazma nüshaları mevcuttur49.
21. İbnü'l-Cezerî Ebü'l-Hayr Muhammed b. Muhammed50 (833/
1429): et-Temhîd fi İlmi't-Tecvîd.
Bir mukaddime ile on bâb'dan meydana gelen eser ilk defa Mı
sır'da basılmış (Kahire-1326), daha sonra Ali Hüseyin el-Bevvâb (Riyad
1405/1985) ve Ğânim Kaddûrî Hamed tarafından (Beyrut-1986, 255 sayfa)
neşredilmiştir51. Kitapta ele alman başlıca konular: Kur'ân-ı Kerîm'i
46 Brockelmann, GAL Suppl, II, 138; Mustafa Altundağ, "İbnüT-Cündî", DİA, XXI, 5.
47 İbnü'l-Cezerî, Ğâyetii’n-Nihâye, II, 260.
48 Kâtib Çelebi, Keşfü'z-Ziinûn, II, 1152,
50 İbnü'l-Cezerî: Ebü'l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b.
Ali b. Yûsuf el-Cezerî: İbnü'l-Cezerî diye anılması Cezîre-i İbn Ömer'e (bugünkü Şır-
nak'a bağlı Cizre ilçesi) nisbetledir. 751/1350 yılında Suriye / Dimaşk (Şam)'da doğ
muş, 833/1429 yılında Şîraz'da vefat etmiştir. Kendi bölgesindeki âlimlerden ders al
dıktan sonra Mısır ve Medine'ye giderek, ünlü bilginlerden uzun süre, başta Kıraat
olmak üzere Hadis ye Fıkıh gibi ilimleri okudu. Tahsilini tamamladıktan sonra
Dimaşk'a dönerek Kıraat okutmaya başladı. Birçok talebe yetiştirdi. Daha sonra An
takya'ya, oradan da Bursa'ya gelerek, Yıldırım Bayezid'den büyük ilgi gördü. Burada
hem Kıraat okuttu hem de en-Neşr ve Tayyibetü'n-Neşr isimli ünlü eserlerini yazdı.
Daha sonra Semerkant, Buhara, Herat, Kahire gibi şehirlerde hocalık yaptı, yönetici
lerden yakın ilgi gördü; Şîraz kadılığına tayin edildi, aynı zamanda Kıraat okutmaya
da devam etti. Şafiî mezhebine mensup bir âlim olan İbnü'l-Cezerî, çoğu Kıraat ve
Tecvîde dair olmak üzere 100'e yakın eser yazmıştır. en-Neşr fi'l-Kırâdti'l-Aşr,
Tayyibetü'n-Neşr, ed-Dürre, et-Temhîd fî İlmi't-Tecvîd, Mukaddime (fi't-Tecvîd), Ğâyetü'n-
Nihâye fî Tabakâti'l-Kurrâ isimli eserleri kendi alanlarının başlıca kaynaklan arasında
yer alır. (İbnü'l-Cezerî, Ğâyetii'n-Nİhâye, n, 247-251; Tayyar Altıkulaç, "İbnü'l-Cezerî",
DİA, XX, 551-557).
51 Altıkulaç, "İbnü'l-Cezerî", DİA, XX, 555.
484
lâhn ve teğarınî yapmadan tecvîd kurallarına göre okumanın önemi,

tecvîd, tahkik, tertîl ve hadr'in mânâsı, Kıraat İmamlarının tilâvet usul
leri, kıraat ve tecvid ilimlerinde kullanılan med, kasr, idğâm, izhâr,
ihfâ, iklâb vb. terimlerin açıklaması, lâhn, hemze, harf ve harekeler,
harflerin isimleri, sıfatlan ve mahreçleri, harflerin teker teker ele alına
rak izahı ve gerekli uyanlar, sâkin nûn ve tenvîriin hükümleri, med ve
kasr, vakf ve ibtidâ, Ebû Amr ed-Dânî'nin, içinde zâ (J») harfi bulunan
kelimelerle ilgili dört beyitlik bir manzumesinin şerhi, dâflı (^Jve
zâ'lı (Ji) kelimelerin birbirinden farklı olarak telâffuz edilmesinin
önemi.
Aynı müellif: Mukaddime (Mukaddimetü'l-Cezerî, Mukaddime fimâ

Yecibü ale'l-Kâri'i en Ya'lemehû, el-Mukaddimetü'l-Cezerİyye, eTCezeriyye,
Mukaddime fi't-Tecvîd). On dokuz bâb'dan oluşan toplam 109 beyitlik
bir eserdir. Harflerin mahreç ve sıfatları, terkık, tefhim, idğâm, lâhn,
ğunne, medler, vakf, hemze gibi konular işlenmiştir. Her dönemde pek
çok öğrenci tarafından ezberlenen ve çeşitli kütüphanelerde yüzlerce
yazma nüshası bulunan eserin muhtelif baskıları da yapılmıştır (İstan-
bul-1280, İzmir-1301, Tahran-1316, Delhi-1888, Cidde-1995)52. Bu manzume
üzerine muhtelif şerhler de yazılmıştır53.
22. Ebü'l-Hasen İbrahim b. Ömer b. Hasen er-Rubât el-Hırbevî el-

Bikâî54 (885/1480): el-Kavlii'l-Müfîd fi Usûli't-Tecvîd. Hayrullah Şerif tara
fından neşredilmiştir (Beyrut-1995, 55 sayfa).
23. Şeyh Abdurrahman Karabâşî (904/1498): Karabaş Tecvidi55. Tecvîd .
konularını özlü bir şekilde anlatan muhtasar Osmanlıca (Türkçe) bir
sı Alhkulaç, "İbnü'l-Cezerî", DİA, XX, 555.

53 Bkz: Alhkulaç, agm, XX, 555; aynca bkz: Kâtib Çelebi, age, II, 1799-1800; Bağdatlı
İsmail Paşa, age, D, 542-543; Brockelmann, GAL Suppl, II, 276; Hamed, age, s. 35-36.
54 Bikâî'nin hayatı ve eserleri hakkında bkz: Suat Yıldınm, "Bikâî", DİA, VI, 149-150.
eserdir. Asırlarca ders kitabı olarak okutulduğu gibi, kendisinden sonra

yazılan birçok esere de rehberlik etmiştir55
56.
24. Zekeriyyâ el-Ensârî (926/1520): ed-Dekâiku'l-Muhkeme fî Şerhi'l-
Mukaddime. İbnü'l-Cezerî'nin Mukaddime 'sinin şerhidir. Alliyyü'l-
Kârî'nin aynı Mukaddime'nin şerhi olan el-Minehu'l-Fikriyye isimli ese
rinin kenarında basılmış (Kahire-1302), daha sonra Nesîb Neşâvî'nin
tahkikiyle neşredilmiştir (Dimaşk-1980)57. Ayrıca Muhammed Sabbağ
tarafından yapılan başka bir neşri de mevcuttur (Dimaşk-ts).
25. Hamza Hüdâyî (936/1530): Tecvîd-i Edâiyye (İzmir-1301, mecmua

içinde, s. 32-96). Osmarılıca bir eserdir. Harflerin mahreç ve sıfatlan,
idğâm, izhâr, ihfâ, iklâb, medler, vakf, sekte vb tecvîd konulan anlatıl
mıştır.
26. Taşköprîzâde, Ahmed b. Mustafa (968/1561): Şerhu'l-Cezerî.

İbnü'l-Cezerî'nin Mukaddime'sinin şerhi olup, yazma nüshalan
mevcuttur.
27. İmam Birgivı Takıyyüddîn Mehmed b. Fîr Ali58 (981/1573): ed-
Dürrü'l-Yetîm, (İzmir-1301, mecmua içinde, 8 sayfa). Başta harflerin mahreç
55 Bu risalenin yazarının Şeyh Abdurrahmân Karabaş! veya Mehmed Efendi veya Şeyh
Ali Efendi (1096/1685?) veya Şeyh Yakub Çelebi (957/1550) olduğu yolunda farklı bil
giler vardır.
56 Ali Rıza Sağman'ın Karabaş Tecvidi hakkmdaki değerlendirmeleri şöyledir: "Eser bir
şaheserdir. Birkaç sayfalık parçadan ibaret olmasına rağmen hudutsuz hakikatler ta
şımaktadır. Asırlarca ellerde dolaşmış, mekteplerde, medreselerde ders kitabı olarak
okunmuş, en az dört asır Müslüman Türk'e Kur'ân okumayı öğretmek gibi vazifelerin
İlâhisini yapmış, şereflerin en ulvîsini kazanmıştır... Yurdumuzun her bucağında izi
görülür. Yaptığı hizmete gelince, bizde buna eş olacak eser kolay gösterilemez. Mevlâ,
Kur'ân'm şefaatiyle kendisini mesrur eylesin" (A. R. Sağman, Sağman Tecvidi, s. 40,
dipnot: 33).
57 Altıkulaç, "İbnü'l-Cezerî", DİA, XX, 555.
58 Birgivî: Takıyyüddîn Mehmed b. Pır Ali: 929/1523 yılında Balıkesir'de doğmuş,
981/1573 yılında İstanbul seyahati sırasında vefat etmiş ve Birgi'ye getirilerek burada
defnedilmiştir. İstanbul'da önde gelen hocalardan ders alarak gerekli tahsilini tamam
ladıktan sonra müderris unvanını aldı. Daha sonra Birgi'deki medreseye müderris ta
yin edildi. Buraya yerleşerek tedris, irşad ve telif faaliyetlerine burada devam ettiği
486
ve sıfatlan olmak üzere diğer tecvîd konularını özlü bir şekilde anlatan
Arapça muhtasar bir eserdir.
28. Mağnîsî Ahmed b. Muhammed59 (1000/1591): Terceme-i Cezerî,
(İzmir-1301, mecmua içinde, s. 98-148). İbnüTCezerî'nin Mukaddime 'sinin
tercüme ve şerhidir. Eserde harfler, harflerin mahreç ve sıfatları geniş
bir şekilde incelendikten sonra, tenvîn ve sâkin nûn ile sâkin mîm'in
hükümleri, harflerin birbirleriyle olan ilgisi ve yapılan hatalar, tecvîd
ve Önemi, lâhn ve çeşitleri anlatılmaktadır.
29. Aliyyü'l-Kârî60* (1014/1606), el-Mİnehu'l-Fikriyye alâ Metni'l-

Cezeriyye. İbnü'l-Cezerî'nin Mukaddime 'sinin şerhidir. Eserin çeşitli
baskıları olup (Kahire-1302, 1308, 1367), Zekeriyyâ el-Ensârî'nin ed-
DekâikuTMuhkeme adlı eseriyle birlikte (1308); İbnü'l-Cezerî'nin oğlu
Ebû Bekr Ahmed'e ait eTHavâşiTMüfehhime fî ŞerhiTMukaddime isimli
şerhiyle birlikte; aynca Muhyiddîn el-Kürdî ve Muhammed Gayyâs es-
Sabbâğ tarafından Şerhu'l-Mukaddİmeti'l-Cezeriyye adıyla yayımlanmış
tır (Dimaşk-ts)Ğ1.
için, Birgivî nisbesiyle meşhur oldu. Çeşitli alanlarda yazılmış altmışa yakın eseri var
dır. Arapça'ya dair Avâmil, İzhâr, Tasavvuf ve ahlâka dair et-Tarîkatü'l-
Muhammediyye, Hadise dair Risale fî Usûli’l-Hadîs ve Tecvîdle ilgili olarak da ed-
Dürrü'l-Yetîm bunlar arasındadır. (Emnıllah Yüksel, "Birgivî", DİA, VI, 191-194.
59 Mağnîsî: Ahmed b. Muhammed Mağnîsâvî: Manisalı âlimlerdendir. 1000/1591 yılında
vefat etmiştir. İbnü'l-Cezerî'nin Mukaddime isimli eserini Türkçe şerhetmiştir. Aynca
Şâtıbî'nin Hırzü'l-Emânî'sirû İzhâru'l-Meânî ismiyle; Kelam ilmine dair Kasîde-i
Nûniyye'yi ve İmâm Ebû Hanife'nin Fıkh-ı Ekber'ini Arapça olarak şerhettiği kayde
dilmiştir. (Bkz: Bursalı Mehmed Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri, I, 228).
60 AIiyyüT-Kârî (Ali el-Kâri): Ebü'l-Hasen Ali b. Sultân Muhammed: Herat'ta doğdu.
Daha sonra Mekke'ye gidip oraya yerleşti. Dönemin âlimlerinden ders aldı. Zamanla
devrinin önde gelen bilginleri arasında yer alan müellif Kıraat, Tecvîd, Tefsir, Fıkıh,
Hadis gibi alanlarda pek çok eser yazmıştır. Kıraat ilmindeki uzmanlığı sebebiyle el-
Kârî diye anılmıştır. 1014/1605 yılında Mekke'de vefat etmiştir. Başlıca eserleri: el-
Minehu'l-Fikriyye, Mirkâtü’l-Mefâtîh, el-Ehâdîsü'l-Kudsiyye ve'l-Kelimâtü'l-Ünsiy-ye, el-
Mevzûât, Minehu'r-Ravzi'l-Ezher fi Şerhi'l-Fıkhi'l-Ekber. (Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük
Tefsir Tarihi, II, 681-684; Ahmet Özel, "Ali el-Kârî", DİA, II, 403-405).
sı Alhkulaç, "İbnü'l-Cezerî", DİA, XX, 555.
30. Ebü'l-İkrâm Muhammed b. Kâsim b. İsmail el-Bakarî

(1111/1699): Ğunyetü't-Tâlibm ve Münyetü'r-Râğıbîrı. Muhammed Muâz b.
Mustafa Han tarafından neşredilmiştir (Amman-2002,214 sayfa).
31. Ebü'l-Hasen Ali b. Muhammed en-Nûrî es-Safâkusî (1118/1706):
Tenbîhü'l-Ğâfilîn ve İrşâdü'l-Câhilîn Amma Yaka'u lehüm mine'l-Hatai Hâle
Tilâvetihim li Kitâbillâhi'l-Mübm (Beyrut-1987). Kitapta önce harflerin
mahreç ve sıfatlan üzerinde bilgi verildikten sonra, harfler teker teker
ele alınıp, uygulamada görülen hatalara örnekler verilerek dikkat çe
kilmiştir. Eserin daha sonraki kısımlarında ise tenvîn ve sâkin nûn'un
hükümleri, istiâze, besmele, med ve kasr, şeddeli harfler, hemze, vakf
ve ibtidâ konuları ele alınmıştır.
32. Mar'aşî, Saçaklızâde Muhammed b. Ebû Bekr62 (1145/1732):

CÜhdü'l-Mukû. Sâlim Kaddûrî Hamed tarafından neşredilmiştir (Am-
mân-2001, 368 sayfa). Tecvîd, lâhn, harflerin mahreç ve sıfatları, râ'nın
hükümleri, idğâm, tenvîn ve nûn-i sakine, mîm-i sakine, med ve kasr,
hemze, imâle, zamîr, vakf ve ibtidâ, sekte, harflerle ilgili tembihler...
eserde ele alınan başlıca konular arasındadır.
Aynı müellif: Reyânü Cühdi'l-Mukıl, (Konya-1286,174 sayfa).
62 Mar'aşî: Saçaklızâde Mehmed Efendi (Muhammed b. Ebû Bekr): Maraşlı âlimlerden

dir. 1070-1080/1660-1670 yıllan arasında doğduğu tahmin edilmektedir. Ailesine
nisbetle Saçaklızâde, doğum yerine nisbetle Mar'aşî denmiştir. Tefsir-İ Tibyân müter
cimi Aymtâbî Mehmed Efendi, Dârendeli Hamza Efendi gibi hocalardan ders almış
daha sonra Şam'a giderek tefsir, hadis, tasavvuf tahsil etmiştir. Memleketine döndük
ten sonra hem talebe okutmuş hem eserlerini telif etmiş hem de irşad faaliyetlerinde
bulunmuştur. 1145/1732 yılında vefat etmiştir. Çok yönlü bir âlim olan Mar'aşî'nin
Kıraat, Tecvîd, Tefsir, Fıkıh, Tasavvuf, Ahlâk, Kelam ve Mantık alanında birçok eseri
vardır. Tehzîbü’l-Kırââti’l-Aşr, Cühdü'l-Mukıll, Beyânü Cühdi'l-Mukıll, Risale /t Mehârici'l-
Hurûf, Risale ft Keyfiyyeti Edâi'd-Dâd, Tertîbü'l-Ulûm, Tefsîru Sûreti'l-Kehf, Risale fi'l-
Âyâti'l-Müteşâbihâi eserlerinden bazılandır. (Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyye-tü'l-Ârifîn,
II, 322-323; Bursalı Mehmed Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri, I, 325-326; Ziriklî, el-
A’lâm, VI, 60; Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, II, 714-715; Tahsin Özcan,
"Saçaklızâde Mehmed Efendi", DİA, XXXV, 368-370).
488
Her ikisi de kendisinden sonra yazılan birçok kitaba kaynak olmuş

değerli iki eserdir.
33. Eskicizâde Seyyid Ali b. Hüseyin63 (1243/1827): Terceme-i Dürr-i
Yetim, (İznûr-1301, mecmua içinde, s. 2-30). Birgivî'nin ed-Dürrü'l-Yetîm
isimli eserinin tercüme ve şerhidir. Eserde yer alan bazı konular: Harf
lerin mahreç ve sıfatlan, lâfzatullâh, hükmü'r-râ, idğâm ve çeşitleri,
tenvîn ve sakin nûn'un hükümleri, medler, vakf, sekte, tilâvetin keyfi
yeti, lâhn ve kısımlan, harflerin telâffuzunda yapılan hatalar.
34. Muhammed (Mehmed) Es'ad b. Ahmed el-Hüseynî (1264/1848):

el-Vİrdü'l-Müfid fi Şerhi't-Tecvîd, (İstanbul-1264, 1298, 1313, 60 sayfa). Mu
kaddimesinde "Mâruf olup mekteplerde okunan Türkî ve lâtif tecvîd-i
meşhûr" olarak tavsif edilen Karabaş Tecvidinin şerhidir.
35. Hasen b. İsmail b. Abdullah ed-Derkezlı el-Mevsılî (1327/1909):
Hulâsatü'l-Ucâle fi Beyâni Murâdi'r-Risâle. Tecvide dair bir risalenin şer
hidir. Şerhi yapan müellif, önce el-Ucâle adıyla bir şerh yazmış; daha
sonra bunu uzun görerek Hulâsatü'l-Ucâle fi Beyâni Murâdi'r-Risâle adıy
la kısaltmıştır. Ğânim Kaddûrî Hamed'in ifadesine göre bu son eser,
kendisinin gördüğü eh hacimli tecvid kitabı olup 217 varaktır64.
36. Ali Rıza Sağman: Kur'ân Nasıl Okunur / Sağman Tecvidi, (İstan-
bul-1375/1955, 96 sayfa). Üç bölümden meydana gelen eserin birinci bö
lümünde harfler, harflerin mahreç ve sıfatlan; ikinci bölümde Karabaş
Tecvidi konulan; üçüncü bölümde ise "temsilî okuma" bahsi yer almak
tadır.
Aynı müellif: İlaveli Yeni Sağman Tecvidi. İlk yayım tarihi 1957 olan
bu eserin, muhtelif baskılan yapılmıştır (İstanbul-ts, 6. baskı, 47 sayfa).
63 Eskicizâde: Ali b. Hüseyin (Eskicizâde Ali Medhî Efendi): Edirneli âlimlerdendir.

1243/1827 yılında Edirne'de vefat etmiştir. Îsdgûcî Şerhi, Emsile Şerhi, Terceme-İ Cihet-i
Vahdet isimli eserleriyle, İmam Birgivî (981/1573)'nin ed-Dürrü'l-Yetim isimli risalesinin
tercüme ve şerhi olan Terceme-i Dürr-i Yetim isimli eserleri basılmıştır. (Bkz: Bursalı
Mehmed Tahir Efendi, Osmanh Müellifleri, I, 242).
Kısa kısa 26 ders (kısım) halinde düzenlenmiş eserde, genel olarak ilk
kitaptaki konular ele alınmış olmakla birlikte, farklı bir anlatım tarzı
takip edilmiştir. Esere aynca "dudak ta'limi" bahsi de ilave edilmiştir.
37. Hüsnî Şeyh Osman: Hakku't-Tilâve. İlk defa 1973 yılında
(Dimaşk 1393/1973) yayımlanan eserin birçok baskısı yapılmıştır. Eser,
Yavuz Fırat tarafından Güzel Kur'ân Okuma adıyla Türkçe'ye
çevirilmiştir (Ankara-2005, 392 sayfa). Kitapta yer alan başlıca konular:
Tecvîd ve Kıraat ilimleri, lâhn ve çeşitleri, tilâvet şekilleri, vakf ve
ibtidâ, harflerin sıfatlan, izhâr, idğâm, ihfâ, iklâb, medler vb. tecvîd
konulan, ezan ve kamet, harflerin mahreçleri, Mushaf ve yazısı.
38. İsmail Karaçam: Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri ve Okunma Kaideleri
/ Mufassal Tecvîd (İstanbul 2002, 9. baskı, büyük ebat 501 sayfa). İlk defa
1396/1976 yılında yayınlanan bu eserin, daha sonra genişletilmiş birçok
baskısı yapılmıştır. Dört bölüm halinde hazırlanan eserin birinci bölü
mü "Tarihi ve teorik bilgiler" başlığını taşımakta olup Kur'ân-ı Kerîm
ile, Kıraat İlminin tarihinden bahsetmektedir. "Kur'ân-ı Kerîm'in fazi
letleri" ismi verilen ikinci bölümde konuyla ilgili âyet ve hadisler ile
gerekli açıklamalar yer almaktadır. Üçüncü bölüm "Kur'ân-ı Kerîm'in
tecvîdi'ne ayrılmış olup, ilgili bahisler ayrıntılı bir şekilde ele alınmak
tadır. Dördüncü bölüm ise "Kur'ân-ı Kerîm'in tilâvet âdâbı" adını taşı
yan, temsilî okuma bahsinin de yer aldığı son bölümü teşkil etmekte
dir. Eserde, tecvîdle ilgili konular, asıl kaynaklan da gösterilerek ayrın
tılı bir şekilde ele alınmıştır. Bu bakımdan en geniş Türkçe tecvîd kita
bıdır. Anlaşılır, düzgün bir ifade ile kaleme alınmış olan eser, bu ilmin
kaynaklan arasında yerini almıştır.
39. Ğânim Kaddûrî el-Hamed: ed-Dirâsâtü's-Savtiyye înde Ulemâi't-
Tecvîd. (Bağdat-1406/1986, 643 sayfa). Doktora tezi olarak hazırlanmış,
özellikle harflerin mahreç ve sıfatlarım ayrıntılı bir şekilde tahlil eden;
bunun yarımda idğâm, izhâr, iklâb, ihfâ, hareke, revm, işmâm, ihtilâs,
med, tilâvet şekilleri, lâhn vb. tecvîd konularını da ele alan yararlı bir
eserdir.
490
40. Mehmet Ali Sarı: Kur'ân-ı Kerîm'i Güzel Okuma Tekniği ve Kural
ları. Eser iki bölüm halinde düzenlenmiştir. Birinci bölümde "Kur'ân-ı
Kerîm, Okunan vahiyler olarak Kur'ân-ı Kerîm", "Kur'ân öğretiminde
metot"; ikinci bölümde ise "Tecvîd ilmi, harfler, hareke ve sükûn, harf
lerin mahreç ve sıfatları, medler, sâkin nûn ve tenvîn ile sakin mîmin
hükümleri, idğâm, müteferrik konular, vakf, vasi, ibtidâ, tilâvetle bağ
lantılı davranışlar" ele alınmıştır. Konuların sonunda "değerlendirme
soruları" bulunmaktadır. Eserde ayrıca ek bilgiler içeren okuma parça
ları da yer almaktadır. Düzgün Türkçe'si, bilimselliği, özgün anlatım ve
yorumlarıyla dikkat çeken eser, güzel bir baskıyla okuyucuya sunul
muştur (İstanbul-1421/2000,126 sayfa).
Konunun başında da ifade edildiği gibi, bu alanda, gerek kitap ge
rekse risale tarzında pek çok (yüzlerce) eser yazılmıştır ki bunların
hepsini tespit etmek de, buraya kaydetmek de mümkün değildir. Biz
daha çok ilk devirlere ait eserlerden bir kısmıyla, daha sonraki asırlar
da kaleme alınmış eserlerden bazılarını kaydetmekle yetindik65. Diğer
bazı eserleri de bundan sonra gelen Bibliyografya kısmında görmek
mümkündür.
oJl ÂLİ tu L-jj
"Ey Rabbİmiz! Bizden bunu kabul buyur; şüphesiz Sen işitensin, bilensin"66.
65 Tecvîd'in ilgi alanına girmekle birlikte, ayn bir ilim dalı olan Vakf ve İbtidâ ile ilgili
eserler de listeye alınmamıştır.
es Bakara 2/127.
BİBLİYOGRAFYA
Abdülazîz b. Abdülfettâh, Kavâidü't-Tecvîd, Mısır-1369,3. baskı.

Abdülbâkî, Muhammed Fuad, el-Mu’cemü’l-Müfehres li Elfâzi'l-Kur'âni'l-Kerîm,
İstanbul-1990.
Abdülfettâh el-Kâdî, el-Büdûru'z-Zâhira fı'l-Kırââti'l-Aşri'l-Mütevâtira, Beyrut-
1981.
Abdüssabûr Şâhîn, Târthu'l-Kur'ân, Kahire-1966.
Aclûnî, İsmail b. Muhammed (1162/1749), Keşfu'l-Hafâ' ve Müzîlü'l-İlbâs Am-
me'ştehera mine'l-Ehâdîsi alâ Elsineti'n-Nâs, Beyrut-1979, 2. baskı (I-II),
Ahmed b. Hanbel (241/855), el-Müsned, Beyrut-ts (I-VI).
Akseki, Ahmed Hamdi (1951), İslâm Dini, Ankara-1962,12. baskı.
Aliyyü'l-Kâri, Ebü'I-Hasen Nûreddin Ali b. Sultân el-Herevî (1014/1605), el-
Minehu'l-Fikriyye (bi) Şerhi'l-Mukaddimeti'l-Cezeriyye, Mısır-1368/1948.
Akdemir, Mustafa Atilla, Hâmid b. Abdülfettâh el-Paluvî Hayatı, İlmî Şahsiyeti,
Eserleri ve "Zübdetü'l-İrfân" Adlı Eserinin Metodolojik Tanıtımı ve Tahkiki, İs-
tanbul-1999, basılmamış Doktora tezi.
Altıkulaç, Tayyar, "Bezzî", DİA, VI, 114-115, İstanbul-1992.
___ , "Dûrî", DİA, X, 5-6, İstanbul-1994.
___ , "Ebû Bekr b. Ayyâş", DİA, X, 109-110, İstanbul-1994.
___ , "Ebû Ca'fer el-Kârı", DİA, X,116, İstanbul-1994.
___ , "Ebü'l-Hâris", DİA, X, 322, İstanbul-1994.
___ , "Halef b. Hişâm", DİA, XV, 237-238, İstanbul-1997.
___ , "Hallâd b. Hâlid", DİA, XV,381, İstanbul-1997.
___ , "Hamza b. Habîb", DİA, XV, 511-513, İstanbul-1997.
___ , "Hafs b. Süleyman", DİA, XV,118-119, İstanbul-1997.
___ , "Hatim İndirme", Diyanet Dergisi, C. X, sayı: 108-109, Ankara-1971.
___ , "Hişâm b. Ammâr", DİA, XVIII, 151, İstanbul-1998.

___ , "İbn. Âmir", DİA, XIX, 308-310, İstanbul-1999.
___ , "İbnü'l-Cezerî", DİA, XX, 551-557, İstanbul-1999.
___ , "İbn Kesir Ebû Ma'bed", DİA, XX,131-132, İstanbul-1999.
___ , "İbnü't-Tahhân", DİA, XXI, 227-228, İstanbul-2000.
___ , "İbn Zekvan", DİA, XX, 462, İstanbul-1999.
___ , "İdrîs b. Abdülkerim", DİA, XXI, 484, İstanbul-2000.
___ , "Kâlûn", DİA, XXIV, 268-269, İstanbul-2001.
___ , "Kisâî Ali b. Hamza", DİA, XXVI, 69-70, Ankara-2002.
___ , "Mekkî b. Ebû Tâlib", DİA, XXVIII, 575-576, Ankara-2003.
___ , "Nâfi' b. Abdurrahman", DİA, XXXII, 288,287-289, İstanbuİ-2006.
___ , Tecvîdu'l-Kur'an, Ankara-1982.
Altundağ, Mustafa, "İbnü'l-Cündî", DİA, XXI, 4-5, İstanbul-2000.
Arslan, Ahmet Turan, "Dad", DİA, VIII, 396-397, İstanbul-1993.
Âsim Efendi (1819), Kamus Tercemesi, İstanbul-1304-1305 (I-IV).
Askalânî, Şihâbüddîn İbn Hacer (852/1448), Fethu'l-Bârî bi Şerhi Sahîhİ'l-Buhârî,
Beyrut-ts (I-XHI).
___ , el-İsâbefi Temyîzi's-Sahâbe, Mısır-1328 (I-VIII).
___ , Lisânü'l-Mîzân, Beyrut-1986,3. baskı (I-VH+I).
___ , el-Metâlibü'l-Âliye bi Zevâidi'l-Mesânîdİ's-Semâniye, nşr: Habîbur-rahman el-
A'zamî, Kuveyt-1973 (I-IV).
Ateş, Süleyman, Kur'ân'ı Kerîm ve Yüce Meali, Ankara-1983.
Atik, M. Kemal, "Ca'berî", DİA, VI, 527-528, İstanbul-1992.
Aydemir, Abdullah (1991), Hz. Peygamber ve Sahabenin Dilinden Kur'ân'ı Ke-
rîm'İn Faziletleri, İzmir-1981.
Aydınlı, Abdullah, Hadis Istılahları Sözlüğü, İstanbul-1987.
Aynî, Muhammed b. Ahmed (855/1451), Umdetü'l-Kârî fi Şerhi Sahîhi'l-Buhârı,
Beyrut-ts (I-XXV).
Bağdatlı İsmail Paşa (1339/1920), Îdâhu'l-Meknûn fi'z-Zeyli alâ Keşfi’z-Zunûn an
Esâmi'l-Kütübi ve'l-Fünûn, İstanbul-1972,2. baskı (I-II).
Baltacı, Cahid, Osmanlı Medreseleri, İstanbul-1976.
Bauer, H., "Hareke", İA, V-1,230, İstanbul-1977 (I-XIII+I1).
BİBLİYOGRAFYA 493
Beğavî, Ebû Muhammed Hüseyn b. Mes'ûd (516/1122), Şerhu's-Sünne, nşr:

Şuayb Amavud - Muhammed Züheyr Şâviş, Dimaşk-1977 (I-XVI).
Beydâvı, Kâdî Nâsıruddîn Ebu'l-Hayr Abdullah b. Ömer (682/1283), Envâru't-
Tenzîl ve Esrâru't-Te'vîl, İstanbul ts (I-H).
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Huseyn (485/1092), es-Sünenü'l-Kübrâ,
Haydarabad-1346 (I-XI)
___ , Şuabü'l-îmân, nşr: Ebû Hacir Muhammed Saîd b. Besyûnî Zağlûl, Beyrut-
1990 (i-vn+n).
Bilmen, Ömer Nasuhi (1971), Büyük İslâm İlmihali, İstanbul-1966.
Birgivî, Muhammed b. Pîr Ali (981/1573), ed-Dürrü’l-Yetîm, İzmir-1301.
Brockelmanrı, Cari (1956), Geschicte Der Arabİschen Litteratür (GAL), Leiden-
1943-1949 (I-H)
___ , Supplementbande, Leiden-1937-1942 (I-III).
Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl (256/870), el-Câmiu's-Sahîh, İstan-
bul-1979 (I-Vm).
Buhl, Frantz (1932), "Hatim", İA, V-I, 370-371, İstanbul-1977 (I-Xin+I).
___ , "Kur'ân", İA, VI, 995-1012, İstanbul-1977.
Bursalı Mehmed Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri, İstanbul-1333/1915 (I-HI).
Ca'berî, Ebû İshâk İbrahim b. Ömer (732/1332), Ukûdü'l-Cümân fi Tecuid’l-
Kur'ân, Süleymaniye ktp, Kılıç Ali Paşa, 1029/7.
Canan, İbrahim, Hadis Ansiklopedisi Kütüb-i Sitte, İstanbul-ts (I-XVHI).
Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Usûlü, Ankara-1979, 2. baskı.
Cessâs, Ebû Bekr, Ahmed b. Ali (370/980), Ahkâmü'l-Kur'ân, Kahire-ts (I-V).
Cevheri, İsmâîl b. Hammâd (393/1003), es-Sıhfih (Tâcü'TLüğa ve Sıhâhu'l-
Arabiyye), Tahkik: Abdülğafûr Attâr, Beyrut-1979,2. baskı (I-VI+I).
Cezîrî Abdurrahman ve dğr, el-Fıkhu ale'l-Mezâhibi'l-Erbaa, trc: Haşan Ege, Dört
Mezhebin Fıkıh Kitabı, Ankara-1971 (I-V).
Cheneb, Moh. Ben, "Kisâî", İA, VI, 824, İstanbul-1977.
Corci Zeydan (1332/1914), Medeniyyet-i İslâmiyye Tarihi, trc: Zeki Meğamiz,
İstanbul-1329 (I-V).
Cürcâni, Seyyid Şerif (Ali b. Muhammed) (816/1413), et-Ta'rifât, İstanbul-1265,
Çakan, İsmail Lütfi, "Bakıyyeb. Velîd", DİA, IV, 536, İstanbul-1991.
494
Çantay, Haşan Basrî (1964), Kur'ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm, İstanbul-1965, 5.

baskı (I-III).
Çâviş, Abdülaziz (1347/1929), Tefsîru Esrâri'l-Kurân, İstanbul-1331.
Çelebi, Ahmed, İslâm'da Eğitim ve Öğretim Tarihi, trc: Ali Yardım, İstanbul-1976.
Çetin, Abdurrahman, "Dânî", DİA, VIII, 459-461, İstanbul-1993.
___ , Ebû Amr ed-Dânî, Hayatı, Eserleri ve Câmiu'l-Beyân, Nisan-1980 (basılmamış
doktora tezi).
___ , "Hâkârıî, Mûsâb. Ubeydullâh", DİA, XV, 165-166, İstanbul-1997.
___ , Hitabet ve İrşad - Dİn Hizmetlerinde İletişim ve Güzel Konuşma, Bursa-2010, 3.
baskı, Emin Yayınlan.
___ , Kıraatların Tefsire Etkisi - Kur'ân'm Farklı Yorumlanmasına Tesir Eden
Kıraatlar, İstanbul-2001, Marifet Yayınlan.
___ , Kur'ân'ı Kerîm'in İndirildiği Yedi Harf ve Kıraatlar, İstanbul-2010, 2. baskı,
Ensar Neşriyat.
___ , Kur'ân İlimleri ve Kur'ân’ı Kerîm Tarihi, İstanbul-1982, Dergâh Yayınlan.
___ , "Lahn", DİA, XXVII, 55-56, Ankara-2003.
Çetin, Nihat, "Sîbeveyhi", İA, X, 578-585, İstanbul-1966.
Çollak, Fatih, Hafs Rivayetiyle Gelen Muhtelif Vecihler ve Hüccetleriyle Asım Kıraati,
İstanbul-1989.
Dânî, Ebû Amr Osman b. Sâid (444/1053), Câmiu'l-Beyân fi'l-Kırââti's-Seb',
Nuruosmaniye ktp. 62/1.
___ , El-Muhkem fi Nakti'l-Mesâhif, nşr: İzzet Hasen, Dimaşk-1960.
___ , Mukaddimetü Ebî Amr, İstanbul Üniversitesi ktp, A. 2650/2.
___ , el-Mukni’ fî Ma'rİfetİ Mersûmi Mesâhıfİ Ehli'l-Emsâr ma'a Kitâbi'n-Nakt, nşr:
Muhammed Ahmed Dehman, Libya-1359. •
___ , Müfredetü Ya'kûb, Nuruosmaniye ktp. 62/2.
___ , el-Müktefâ fi'l-Vakfi ve'l-İbtidâ, nşr: Yusuf Abdurrahman el-Mer'aşlî, Beyrut-
1984.
___ , et-Tahdîd fi'l-İtkâni ve't-Tecvîd, nşr: Ğânim Kaddûrî Hamed, Bağdat-1988.
___ , et-Teysîr fİ'l-Kırââti's-seb', nşr: Otto Fretzl (1941), İstanbul-1930.
Dârekutnî, Ali b. Ömer (385/995), Sünen, Kahire-1966.
BİBLİYOGRAFYA 495
Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman (255/869), es-Sünen, nşr:

Muhammed Ahmed Dehmân, Dârü İhyâi's-Sünneti'n-Nebeviyye, ts (I-H).
Debreli Hoca Abdülkerîm, Mîzânü'l-Hurûfve Şifâül-Ebdân, İstanbul-1305.
Dergâh, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, İstanbul-1977.
Devellioğlu, Ferit (1985), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara-1978, 3.
baskı.
Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed (1117/1705), İthâfü Fudalâi'l-Beşer bi'l Kırââti'l-
Erbaate Aşer, İstanbul-1285.
Doğan, D. Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul-1996,11. baskı.
Dönmez, İbrahim Kâfi, "İstiâze", İslâm'da İnanç İbadet ve Günlük Yaşayış Ansiklo
pedisi, n, 453-454, İstanbul-1997.
Durmuş, İsmail, "Harf (Tefsir)", DİA, XVI, 158-163, İstanbul-1997.
Ebü'l-Alâ' Hasen b. Ahmed el-Hemedânî (569/1173), et-Temhîd fi Ma'rifeti't-
Tecvîd, nşr: Ğânim Kaddûrî Hamed, Ammân-2000.
EbüT-Bekâ el-Kefevî (1095/1864), el-Külliyât, İstanbul-1253.
Ebû Dâvud, Süleyman b. Eş'as (275/888), es-Sünen, nşr: Ahmed Sa'd Ali, Mısır-
1952 (I-II).
Ebû Şâme, Abdurrahman b. İsmail el-Makdisî (665/1267), İbrâzü'l-Meânî min
Hırzi'l-Etnânî, nşr: İbrahim Atve, Kahire-1982.
___ , el-Mürşidü'l-Veciz, nşr: Tayyar Altıkulaç, Beyrut-1975.
Ebû Zür'a, Abdurrahman b. Muhammed b. Zencele (Hicrî 5. asır), Huccetü'l-
Kırâât, nşr: Saîd Efgânî, Beyrut-1974,2. baskı.
Ergin Osman, Türkiye Maarif Tarihi, İstanbul-1977 (I-V).
Eskicizâde, Seyyid Ali b. Hüseyn (1243/1827), Terceme-i Dürr-i Yetim, İzmir-1301
(mecmua içinde).
Evliya Çelebi (1682), Seyahatname, nşr: Zuhuri Danışman, İstanbul 1971 (I-XV).
Fîrûzâbâdî, Muhammed b. Ya'kûb (816/1413), el-Kâmûsu'l-Muhît, trc: Âsim
Efendi (1819), İstanbul 1304-1305 (I-IV).
Ğazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed (505/1111), İhyâu Ulûmiddîn,
trc: Ahmed Serdaroğlu, İstanbul-1975 (I-IV).
Hâkânî, Mûsâ b. Ubeydullah (325/937), el-Kasîdetü'r-Râiyye, nşr: Ali Hasen el-
Bevvâb, (el-Mevrid, XVI/1,115-128), Bağdat-1987.
496
Hâkim, Muhammed b. Abdillah (405/1014), el-Müstedrek, Beyrut-ts (I-IV).

Halebî, Muhammed, el-Pevâidü’s-Serıyye fi Şerhi'l-Cezeriyye, Bursa Eski Eserler
Ktp. H. Çelebi, nr: 22.
Halil b. Ahmed (175/791), Kitâbü'l-Ayn, nşr: Davud Sellûm, Davud Selmân el-
Anbekî, İn'âm Dâvûd Sellûm, Beyrut-2004.
Hamdullah b. Hayreddîn (h. X. asır), Vesîletü'l-İtkân fi Şerhi Rusûhi'l-Lisân fi
Hurûfi'l-Kur'ân, Süleymarıiye Ktp, Lala İsmail, nr: 7.
Hamed, Ğânim, Kaddûrî, ed-Dirâsâtu's-Savtiyye İnde Ulemâi't-Tecvîd, Bağdat-
1986.
Hamidullah, Muhammed (2002), İslâm'a Giriş, trc: Kemal Kuşçu, Ankara-1965,
2. baskı.
___ , İslâm Peygamberi, trc: Saîd Mutlu-Salih Tuğ, İstanbul 1969 (I-ü).
___ , Kur'ân-ı Kerîm Tarihi, trc: Salih Tuğ, İstanbul-1993.
___ , Muhtasar Hadis Tarihi, trc: Kemal Kuşçu, İstanbul-1967.
Hamza Hüdâyî (Hamza-i Miskin) (936/1530), Tecuîd-i Edâiyye, İzmir-1301
(mecmua içinde).
Hayyâta, Muhammed Necîb, ed-Dürerül-Hisân fi Tecvîdi'l-Kur'ân, Haleb-1366, 2.
baskı.
Hâzin, Alib. Muhammed el-Bağdâdî (741/1340) Lübâbü't-Te'vîlfiMeâni't-Tenzîl,
Beyrut-1317 (I-IV).
Heysemî, Ali b. Ebû Bekr (807/1404), Mecmeu'z-Zevâid, Beyrut-1982, 3. baskı (I-
X).
Hindi, Ali b. Abdülmelik (975/1567), Kenzü'l-Ummâl, Beyrut-1979 (I-XVI).
Hindi, Muhammed Sâdık, Künûzu Eltâfi'l-Bürhân fi Rumûzi Evkâfi'l-Kur'ân,
Mısır-1290.
Hüsnî Şeyh Osman, Hakku't-Tilâve, trc: Yavuz Fırat, Güzel Kur'ân Okuma,-Anka-
ra-2005.
Işm, Ali Rıza, Yaykur Kur'ân-ı Kerîm Notları, Ankara-1976.
İbn Âbidîn Muhammed Emin b. Ömer (1252/1836), Reddü'l-Muhtâr ale'd-Dürri'l-
Muhtâr, Beyrut-ts (I-V).
İbnü'l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdullah (468/1068), Ahkâmü'l-Kur'ân,
Mısır-1972,3. baskı (I-IV).
BİBLİYOGRAFYA 497
İbnü'l-Bâziş, Ebû Ca'far Ahmed b. Ali (540/1145), el-İknâr fi'l-ktrââti's-seb', nşr:

Abdülmedd Katâmiş, Dimaşk 1403/1983 (I-H).
İbnü'l-Cevzî, Ebü'l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahman b. Ali (597/1201): el-Ilelü'l-
Mütenâhiye fi'l-Ehâdîsi'l-Vâhiye, nşr: Halil el-Meys, Beyrut-1983 (I-H).
İbnü'l-Cezerî, Ebü'l-Hayr Muhammed b. Muhammed (833/1429), Ğâyetü'n-
Nihâye fi Tabakâti'l-Kurrâ, nşr: G. Bergstraesser, Mısır-1932 (I-II).
___ , Mukaddime, İzmir-1301 (mecmua içinde).
___ , en-Neşrfi'l-Kıraati’l-Aşr, nşr: Ali Muhammed Debbâ, Mısır-ts (I-II).
___ , Tahbîru't-Teysir, nşr: Abdülfettah Kâdî-Muhammed Sâdık Kamhâvî, Kahi-
re-1972.
___ , Takribü'n-Neşrfi'l-Ktrââti'l-Aşr, nşr: İbrahim Atve, Mısır-1961.
___ , et-Tehmîd fi Îlmi't-Tecvid, nşr: Ğânim Kaddûrî Hamed, Beyrut-1986.
İbnü'l-Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. Kasım (328/939), Îdâhu'l-Vakfi ve'l-
îbtidâ’, nşr: Muhıddin Abdurrahman Ramazan, Dimaşk-1971.
tbnü'l-Esîr, Ebu'I-Hasen Ali b. Muhammed (630/1232), Üsdü'l-Ğâbe fi Ma'ri-
feti's-Sdhâbe, Kahire-1970 (I-VH).
İbn Ğalbûn, Ebü'l-Hasen Tâhir b. Abdülmün'ım (399/1009), Kitâbü't-Tezkire fi'l-
Kırâât(i's-Semân), nşr: Abdülfettah Buhayrî İbrahim, Kahire-1992, 2. baskı (I-
n).
İbn Hacer el-Heytemî, Ebü'l-Abbâs Ahmed b. Muhammed (974/1567), Tuhfetü'l-
Muhtâc bi Şerhi'l-Mİnhâc, nşr: Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer, Bey-
nıt-2001 (I-IV).
İbn Haldûn, Abdurrahman Mağribî (808/1406), Mukaddime, Beyrut-ts, 4. baskı;
trc: Zâkir Kadin Ugan, İstanbul-1967 (I-HI).
İbn Hâleveyh, Ebû Abdullah Hüseyn b. Ahmed (370/980), İ'râbü'l-Kırââti's-Seb'i
ve Helühâ, nşr: Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîh, Kahire-1992 (I-II).
İbn Hallikân, Ahmed b. Muhammed (681/1282), Vefeyâtü'l-A'yân nşr: İhsan
Abbas, Beyrut-1969 (I-Vm).
İbn Hazm, Ali b. Ahmed (456/1063), el-Muhallâ, Mısır-1315 (I-Xm).
İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân (354/965), el-İhsân bi Tertibi Sahihi İbn
Hibbân, Beyrut-1407/1987 (I-IX).
498
İbn İshâk (151/768), Siyer, nşr: Muhammed Hamidullah, trc: Sezai Özel, Konya-
1981; İstanbul-1988.
İbn İskender!, Hüseyn b. İskender! Rûmî (1084/1673), Lübâbü’t-Tecvİd li'l-
Kıır'âni'l-Mecid, Süleymarüye Ktp, Kasidecizâde, nr: 684/4.
İbn Kayyim el-Cevziyye, Muhammed b. Ebû Bekr (751/1350), Zâdü'l-Meâd fi
Hedyi'l-İbâd, Mısır-1973, 3. baskı (I-IV).
İbn Kesir, Ebü'l-Fidâ' İsmail 8774/1373), Fedâilü'l-Kur'ân, (Zeylü Tefsiriİbn Kesir),
Mısır-ts; trc: Mehmed Soğuoğlu, (vf: 1987), Kur'ân'ın Faziletleri, İstanbul-
1978).
___ , Tejsîru'l-Kur'âni'l-Azîm, Mısır-ts (I-IV).
İbn Kudâme, Abdullah b. Ahmed (620/1223), el-Muğnî, Riyad-1999, 4. baskı (I-
XH).
İbn Mâce, Muhammed b. Yezid Kazvînî (275/888), es-Sünen, nşr: Muhammed
Fuad Abdülbâkî, Mısır-ts (I-II).
İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem (711/1311), Lisânü’l-Arab, Beyrut-ts (I-
XIV).
İbn Mihrân, Ebû Bekr Ahmed b. Huseyn b. Mihrân el-Isbehânî en-Nisâbûrî
(381/992): el-Ğâye fi'l-Kırââti'l-Aşr, nşr: Muhammed Gıyâs el-Cenbâz, Riyad-
1985, Riyad-1990, 2. baskı.
İbn Mücâhid, Ebû Bekr Ahmed b. Mûsa b. Abbas b. Mücâhid et-Temîmî
(324/936), Kitâbü's-Seb'a, nşr: Şevki Dayf, Kahire-1988,3. baskı.
İbn Müflih, Ebû İshâk İbrahim b. Muhammed (884/1479), el-Mübdİ' fî Şerhı'l-
Muknİ', nşr: Muhammed Hasen Muhammed Hasen İsmail eş-Şâfiî, Beyrut-
1997 (I-VIII).
İbnü'n-Nedîm, Muhammed (385/995), el-Fihrist, Beyrut-1978.
İbn Rüşd, Muhammed b. Ahmed (595/1198), Bİdâyetü'l-Müctehid ve Nihâyetü'l-
Muktasıd, Kahire-ts.
İbn Sa'd, Muhammed (230/844), et-Tabakâtü'l-Kübrâ, Beyrut-ts (I-VIII+I).
İbnü't-Tahhân, Ebü'l-Asbağ Abdülazîz b. Ali b. Muhammed el-İşbîlî
(560/1165'ten sonra), Mehârici'l-Hurûfi ve Sıfâtühâ-, nşr: Muhammed Yakub
Türkistânî, Medine-1991, 2. baskı.
BİBLİYOGRAFYA 499
İbn Teymiyye, Ahmed b. Abdülhalim (728/1328), Mecmûu Fetâvâyi Şeyhi'l-İslâm

Ahmed b. Teymiyye, nşr: Abdurrahman b. Muhammed Âsımî, Riyad-1381 (I-
XXXVII).
İbn Vesîk, Ebû İshâk, İbrahim b. Muhammed b. Abdurrahman el-İşbîlî
(654/1256), Kitâb fî Tecvîdİ'l-Kırâe ve Mehârici'l-Hurûf, nşr: Ebu's-Suûd
Ahmed el-Fahrânî, Kahire-1990.
İSAM, İlmihal, İstanbul-1999 (I-II).
İslâm'da İnanç İbâdet ve .Günlük Yaşayış Ansiklopedisi, Çağ Kültür Ürünleri, Mar
mara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul-1997 (I-IV).
İslâmî Bilgiler Ansiklopedisi, Dergâh yayınlan, İstanbul-1981.
İslâm Türk Ansiklopedisi, İstanbul-1941.
İzmirli, İsmail Hakkı (1946), Tarih-i Kur'ân, İstanbul-1956, 3. baskı.
Kamhâvî, Muhammed Sâdık, Talâiu'l-Beşer fi Tevcîhİ'l-Kırââti'l-Aşr, Kahire-1977.
Kandemir, M. Yaşar, "Heysemî", DİA, XVII, 292-293, İstanbul-1998.
Karahisârî, Ahterî Muslihıddîn Mustafa (968/1561), Ahterî-i Kebîr, İstanbul-1310
(i-n).
Karabâşî, Şeyh Abdurrahman (904/1498), Karabaş Tecvîdi, İstanbul-1323.
Karaçam, İsmail, Kur'ân'ı Kerîm'in Faziletleri ve Okunma Kaideleri, İstanbul-1980,
2. baskı.
___ , Kur'ân-ı Kerîm'in Nüzûlü ve Kıraati, İstanbul-1974.
Karaman, Hayreddin, Günlük Hayatımızda Haramlar ve Helaller, İstanbul-1979.
___ , İslâm'ın Işığında Günün Meseleleri, İstanbul 1978-1982 (I-H); İstanbul-1993 (I-
III).
Kâsânî, Ebû Bekr b. Mes'ûd (587/1191), Bedâiu's-Sanâyi' fî Tertîbi'ş-Şerâî, Beyrut-
1974, 2. baskı (I-VII).
Kastallânî, Ahmed b. Muhammed (923/1517), Letâifü'l-îşârât fi Fünûni'l-Kırâât,
Süleymaniye Ktp, Süleymaniye, nr: 50.
Kâtib Çelebi, Mustafa b. Abdullah Hacı Halîfe (1067/1656), Keşfü'z-Zünûn an
Esâmi'l-Kütübi ve'l-Fünûn, nşr: Ş. Yatkaya - R. Bilge, İstanbul-1971, 2. baskı
(i-n).
Kavakçı, Yusuf Ziya, İslâm Araştırmalarında Usûl, Ankara-1976.
Kehhâle, Ömer Rıdâ, Mu'cemü'l-Müellifîn Terâcimü Musannifi'l-Kütübi'l-
Arabiyye, Beyrut-1957 (I-XV).

Keskioğlu, Osman, Kur’ân Tarihi, İstanbul-1953,
;__ , Nüzulünden Günümüze Kur'ân-ı Kerim Bilgileri, Ankara-1987.
Koçyiğit, Talât, Hadis Istılahları, Ankara-1980.
Komisyon, (Ali Özek, Hayrettin Karaman, Ali Turgut, Mustafa Çağrıcı, İbrahim
Kâfi Dönmez, Sadrettin Gümüş), Kur'ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli, Türkiye
Diyanet Vakfı Yayınlan, Ankara-1993.
Komisyon (Kahire Arap Dil Kurumu), el-Mu’cemü'l-Vasît, Tahran-ts, (ofset) fi
il).
Köse, Saffet, "Hafs b. Gıyâs", DİA, XV, 118, İstanbul-1997.
Kurtubî, Abdülvehhâb b. Muhammed (461/1069), el-Mûdıh fi't-Tecvîd, nşr:
Ğânim Kaddûrî el-Hamed, Kuveyt-1990.
Kurtubî, Muhammed b. Ahmed (671/1272), el-Câmİu liÂhkâmi'l-Kur'ân (Tefsir),
Mısır-1966, 3. baskı (I-XX).
Madazh, Ahmet, Tecvîd İlmi, Ankara-1985.
Mağnîsî, Ahmed b. Muhammed Mağnîsâvî (1000/1591), Terceme-i Cezerî, İzmir-
1301 (mecmua içinde).
Mâlik b. Enes (179/795), el-Muvatta', nşr: Muhammed Fuâd Abdülbâkî, ys. ts.
Mar'aşî, Saçaklızâde Muhammed b. Ebû Bekr (1145/1732), Beyânü Cühdi'l-
Mukıl, Konya-1286.
___ , Cühdü'l-Mukıl, nşr: Sâlim Kaddûrî el-Hamed, Ammân-1422/2001.
- , Tehzîbü'l-Kırâât, Süleymaniye Ktp, Harput, nr: 271.
Maşalı, Mehmet Emin, Kur'ân'm Metin Yapısı -Mushaf Tarihi ve imlâsı-, Anka-
ra-2004.
Mehmed Es'adb. Ahmed (1264/1849), el-Virdü'TMüfid fî Şerhi't-Tecvîd, İstanbul-
1264.
Mekkî b. Ebû Tâlib el-Kaysî (437/1045), er-Riâye li Tecvîdi’l-Kırâe, nşr: Ahmed
Hasen Ferhat, Amman-1984,2. baskı.
----- et-Tebsıra, Nuruosmaniye Ktp, nr: 45.
Mennânu'l-Kattân, Mebâhisfî Ulümi'l-Kur'ân, ys. 1973.
Merâğî, Ahmed b. Mustafa, Tefsîru’l-Merâğî, Beyrut-1974, 3. baskı (I-X).
Merğînânî, Ebü'l-Hasen Ali b. Ebû Bekr (593/1197), el-Hidâye, Mısır-ts (3-TL)
BİBLİYOGRAFYA 501
Muhammed Emin Efendi (1275/1858), Umdetü'l-Hallân fi îdâhi Zübdeti'l-İrfân,

İstanbul-1287.
Muhammed Es'ad b. Ahmed el-Huseynı (1264/1848), el-Virdü'l-Müfîd fi Şerhi'-
Tecvîd, İstanbul-1298.
Muhaysin, Muhammed Salim, el-İrşâdStü'l-Celiyye fi'l-KırSâti's-Seb'i min Tarîkı'ş-
Şatıbiyye, Kahire-1974.
___ , el-Kıraat ve Esemhâfî UlümiT-Arabiyye, Kahire-1984.
___ , el-Mühezzeb fi'l-Kırââti'l-Aşr, Kahire-1978,2. baskı,
Mustafa Niyazi Efendi, Umdetü'l-Kâriîn, İstanbul-1320.
Münâvî, Muhammed Abdurraûf (1031/1621), Feydu'l-Kadîr Şerhu'l-Câmii's-
Sağîr, Beyrut-1972,2. baskı (I-VI).
Müslim, Ebü'l-Huseyn Müslim b. Haccâc (261/874), el-Câmiu's-Sahîh, nşr: Mu-
hammed Fuad Abdülbâkî, Dâru İhyâi'l-Kütübi'l-Arabiyye, 1955 (I-V).
Nasr, Atıyye Kabil, Ğâyetü'l-Merîd fi Îlmi't-Tecvîd, Kahire-1409.
Nehhâs, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed (338/949), Kitâbü'l-Vakfi ve'l-
Ibtİdâ, Süleymaniye Ktp, Şehid Ali Paşa, nr: 31,
Nesâî, Ebû Abdurrahman b. Şuayb (303/915), es-Sünen, Mısır-1964 (I-VIII).
Nesefî, Abdullah b. Ahmed (710/1300), Medârikü't-Tenzîl ve Hakâiku't-Te'vîl,
(Tefsir), Mısır-ts (I-IV).
Nevevî, Ebû Zekeriyya Yahya b. Şeref (667/1278), Sahîhu Müslim bi Şerhİ'n-
Nevevî, Riyâd-1349 (I-XVIII).
___ f et-Tibyân fi Âdâbi Hameleti'l-Kur'ân, Beyrut-1986.
Nevfel, Abdürrezzâk, TilSvetü'l-Kur'âni'l-Kerîm, Kahire-ts.
Nisâbûrî, Hasenb. Muhammed (727/1326), Ğarâibü'l-Kur'ân ve Rağaibü'l-Furkân,
nşr: İbrahim Atve, Mısır-1962 (I-X).
Nüveyrî, Muhammed b. Muhammed (857/1453), Ikdü'd-Dürretİ'l-Mudîa, Süley
maniye Ktp, Dârü'l-Mesnevî, nr: 25.
Okiç, Muhammed Tayyib, İslâmiyette Kadın Öğretimi, Ankara-1978.
___ , Kur'ân-ı Kertm'in Üslûb ve Kıraati, Ankara-1963.
Özel, Ahmet, "Ali el-Kârî", DİA, II, 403-405, İstanbul-1989.
Öztuna, Yılmaz, Büyük Türkiye Tarihi, îstanbul-1978 (I-XTV).
Pakalın, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul-1971, 2.

baskı.
Paluvî, Abdülfettâh (1252/1836), Zübdetü'l-İrfân fi Vücûhi’l-Kur’ân, İstanbul-ts.
Râğıb el-Isfehânî (502/1108), el-Müfredât, Kahire-1961.
Râzî, Fahruddîn Muhammed b. Ömer (606/1209), Mefâtîhu'l-Ğayb/et-Tefsîru'l-
Kebîr, Mısır-ts (I-XXXH).
Remlî, Şemsüddîn Muhammed b. Ebi'l-Abbâs (eş-Şâfiu's-Sağîr) (1004/1595),
Nihâyetü'l-Muhtâc ilâ Şerhi'l-Minhâc, Beyrut-1984 (I-VHI).
Sâbûnî, Muhammed Ali, et-Tibyânfî Ulûmi'l-Kur'ân, Beyrut-1985.
Safâkusî, Ebü'l-Hasen Ali b. Muhammed en-Nûfî (1118/1706), Tenbîhü'l-Ğâfİlîn
ve İrşâdü'l-Câhilîn Amma Yaka'u lehüm mine’l-Hatai Hâle Tilâvetihim li
Kitflbı7/â/ıı7-Mübîn, Beyrut-1987. \
Sağman, Ali Rıza, Hz. Kur'ân Radyoda Okunabilir mi?r îstanbul-1950.
___ , İlâveli Yeni Sağman Tecvidi, İstanbul-ts, ö.baskı.
___ , Sağman Tecvidi (Kur'ân Nasıl Okunur?), İstanbul-1955.
San7 anî, Abdürrezzâk b. Hemmâm (211/826), el-Musannef Beyrut-1970 1972 (I-
XI).
San, Mehmed Ali, "Harf (Tefsir)", DİA, XVI, 163-165, İstanbul-1997.
___ , "İbdâl", DİA, XIX, 263-265, İstanbul-1999.
____, "İmâle", DİA, XXII, 177, İstanbul-2000.
___ , İmam Âsim ve Âsim Kırâati, İstanbul-1970.
___ , "Kur'ân'ı Güzel Okuma Yollan", Diyanet Dergisi, C. XV. Sayı: 3 (Mayıs-
Haziran 1976).
___ , Kur'ân-ı Kerîm'i Güzel Okuma Tekniği ve Kurallart, İstanbul-2000.
Secâvendî, Muhammed b. Tayfûr (560/1165), Ilelü'l-Vukûf (el-Vakfü ve'l-İbtidâü'l-
Kebîr), nşr: Muhammed b. Abdullah el-îdî, Riyad-2006, 2. baskı (I-II).
Sehâvî, Ebü'l-Hasen Ali b. Muhammed (643/1245), Cemâlü'l-Kurrâ' ve Kemâlü'l-
İkrâ, nşr: Ali Hüseyin el-Bevvâb, Mekke 1408/1978 (I-II).
Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ebû Sehl (483/1090), el-Mebsût, Beyrut-ts 2.
baskı (I-XXX).
BİBLİYOGRAFYA 503
Sezgin, Fuat, Geschicte des Arabischen Schrifttums (GAS)t Leiden-1967 (I-Vm...)

(Bu eserin 1. cildi, Târîhu't-Türâsi'l-Ârabî adıyla Fehmi Ebü'1-Fadl tarafından
Arapçaya çevirilmiştir: Kahire-1971).
Sîbeveyh, Ebû Bişr Amr b. Osman (180/796), el-Kitâb, nşr: Abdüsselâm Mu
hammed Hârûn, Kahire-1982, 2. baskı (I-IV+I).
Sicistânî, Abdullah b. Süleyman el-Eş'as Ebû Bekr b. Ebû Dâvud (316/928),
Kitâbü'l-Mesâhif, nşr: Arthur Jeffery, Mısır-1936.
Sofuoğlu, Mehmed (1987), Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, İstanbul-1987, (I-XVI).
___ , Sahîh-i Müslim ve Tercemesi, İstanbul-1967 (I-VIII).
Subhî es-Sâlih (1987), Hadis İlimleri ve Hadis İstılahları, trc: M.Yaşar Kandemir,
Ankara-1971.
___ , Mebâhis fi Ulûmi'l-Kur'ân, Beyrut-1979, İL baskı. Trc: M. Saîd Şimşek,
Kur'ân İlimleri, Konya-ts.
Süyûtî, Celâlüddin Abdurrahman (911/1505), Câmiu'l-Ehâdîs, Kahire-1984 (I-IX).
___ , el-Câmiu's-Sağîr, Kahire-1954, 4. baskı (I-II).
___ , el-İtkânfi Ulûmi'l-Kur'ân, Beyrut-1973 (I-H).
Şaban Efendi, Tecvîdü'l-Kur'ân, Bursa Eski Eserler Ktp, Haraççıoğlu, nr: 253.
Şafiî, Muhammed b. İdris (204/819), el-Ümm, Beyrut-1990.
Şâübî, Ebû Muhammed Kâsim (590/1194), Hırzü'l-Emânî ve Vechü't-Tehânî,
(yazma).
Şehhâte, Abdullah Mahmud, Târîhu'l-Kur'ân ve't-Tefsîr, Mısır-1392/1972.
Şevkânî, Muhammed b. Ali (1250/1834), Fethu'l-Kadîr, Mısır-1964, 3. baskı (I-V).
Şeybânî, Ebû Abdullâh Muhammed b. el-Hasen (189/805), el-Câmiu'l-Kebîr,
Beyrut-1399, 2. baskı.
Şiblî Mevlânâ (1914), Asr-ı Saâdet, trc: Ömer Rıza Doğrul, İstanbul-1974 (I-V).
Tabâtabâî, Muhammed Huseyn, el-Mîzân fi Tefsîri'l-Kur'ân, Beyrut-1973, 3.
baskı (I-XX).
Taberî, Ebû Ca'fer Muhammed b. Cerîr (310/922), Câmiu'l-Beyân an Te'vilî Âyi'l-
Kur'ân (Tefsir), Mısır-1968,3. baskı (I-XXX).
Tannbuyruğu, H. M. Salih, Kur'ân Tecvidi, İstanbul-1976, 7. baskı.
Taşköprîzâde, Ahmed b. Mustafa (968/1561), Miftahü's-Seâde ve Misbâhü's-Siyâde

fî MeudûâtiTldlûm, nşr: Kâmil Bekr-Abdülvehhab Ebü'n-Nûr, Kahire-1968
(i-ni).
Tayâlisî, Ebû Bekr Süleyman b. Dâvud (204/819), Müsned, Haydarabad-
1321'den Beyrut-1406 (ofset).
Tehânevî, Muhammed Ali b. Ali (1158/1745), Keşşâfü Istılâhâti'l-Fünûn, İstanbul-
1984 (I-LH).
Temel, Nihat, Kur'ân Kıraatında Vakf ve İbtidâ, îstanbul-2001.
Tirmizî, Muhammed b. îsâ (297/909), el-Câmiu's-Sahih. (Sünen), nşr: İbrahim
Atve, el-Mektebetü'l-İslâmiyye-ts (I-V).
Topaloğlu, Bekir, "Lafza-i Celâl", DİA, XVII, 47-48, Ankara-2003.
Topaloğlu Bekir, Hayreddin Karaman, Arapça Türkçe Yeni Kamus, İstanbul-1967.
Topuzoğlu, Tevfik Rüştü, "Ebü'l-Esved ed-Düelî, DİA, X, 311-313, İstanbul
1994.
Tural, Hüseyin, "İbn Ümmü Kasım", DİA, XX, 433-434, İstanbul-1999.
Tuveyle, Abdülvehhab Abdüsselâm, Fıkhu't-Tahâre, Beyrut-1986.
Uğur, Mücteba, "Ameş", DİA, IH, 54, İstanbul-1991. •
___ , Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, Ankara-1992.
___ , "Tâbiîlerin Bazı Hadis Öğretim Prensipleri", Diyanet Dergisi, c. 24, sayı: 2,
s. 17-26, Ankara-1988.
Uludağ, Süleyman, İslâm Açısından Mûsikî ve Semâ, İstanbul-1976.
Ünlü, Demirhan (2003), Kur'ân-ı Kerim'in Tecvidi, Ankara-1978, 3. baskı.
Üşmûnî, Ahmed b. Muhammed b. Abdülkerîm (h. 11. yy), Menârü’l-Hüdâ fi
Beyâni'l-Vakfi ve'l-İbtidâ', Kahire-1393/1973.
Weir, T. H., "Harf", İA, V-1,230-231, İstanbul-1977.
Wensinck, A.J., Concordance et İndices de la Tradition Musulmans (el-Mu'cemü'l-,
Müfehres Iİ Elfâzİ'l-Hadîs), Leiden-1936/1969) (I-VH).
Yazır, Elmalılı Hamdi (1942), Hak Dini Kur'ân Dili, ys, ts (I-IX).
Yıldırım, Kadri, "Arap Dilinde Nebr (Vurgu)", DEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi,
XVII, 163-191.
Yıldırım, Suat, M. Uğur Derman, Mustafa Uzun, "Besmele", DİA, V, 529 vd,
İstanbul-1992.
BİBLİYOGRAFYA 505
Yıldız, Kemal, "Îbnü'l-Bennâ el-Bağdâdî", DİA, XX, 529-530, İstanbul-1999.

Yüksel, Ali Osman, İbn Cezerîve Tayyibetü'n-Neşr, İstanbul-1996.
Yüksel, Emrullah, "Birgivî", DİA, VI, 191-194, İstanbul-1992.
Zebîdî, Muhammed Murtazâ el-Vâsitî (709/1309), Tâcü'l-Arûs, Kahire-1306 (I-
X).
Zebîdî, Zeynüddîn Ahmed b. Ahmed (893/1488), Sahîh-i Buhârî Muhtasarı
Tecrîd-i Sarîh Tercemesi, trc: Ahmed Naim (1934)-Kamil Miras (1957), Anka-
ra-1977, 3. baskı (I-XII+I).
Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed (748/1347), Ma'rifetü'l-Kurrâi'l-
Kibâr ale't-Tabakâti ve'l-A'sâr, nşr: Tayyar Altıkulaç, lstanbul-1995 (I-III+I).
___ , Mîzânü'l-İ'tidâl fi Nakdi'r-Rİcâl, nşr: Ali Muhammed el-Becâvî, Beyrut-1963
(I-IV).
Zekeriyyâ el-Ensârî, Ebû Yahya Zekeriyyâ b. Muhammed (926/1520), el-Maksad
li Telhîsı mâ fi'l-Mürşid fi'l-Vakfi ve'l-İbtidâ (Menârü'l-Hüdâ hamişinde), Kahi-
re-1973, 3. baskı.
Zemahşerî, Cârullah Mahmûd b. Ömer (538/1143), Esâsü'l-Belâğa, Beyrut-1965.
___ , el-Keşşâfan Hdkâikı't-Tenzîl, DâruT-Ma'rife, Beyrut-ts (I-IV).
Zencânı, Ebû Abdullah (1941), Târîhu'l-Kur'ân, Beyrut-1969,3. baskı.
Zerkânî, Muhammed Abdülazîm, Menâhilü'l-İrfân fi Ulûmi'l-Kur'ân, Mısır-ts fi
il).
Zerkeşî, Bedrüddin Muhammed b. Abdillah (794/1392), el-Bürhân fi Ulûmi'l-
Kur'ân, nşr: Muhammed Ebü'1-Fadl İbrahim, Mısır-1972, 2. baskı (I-IV).
Zihnî, Mehmed (1911), el-Kavlü's-Sedîd fi İlmi't-Tecvîd, İstanbul-1328.
___ , el-Müşezzeb, îstanbul-1980.
___ , Ni'met-i İslâm, Diyarbakır-1393 (I-II).
Ziriklî, Hayruddin (1976), el-A'lâm Kâmûsü Terâcim li Eşheri'r-Ricâli ve'n-Nisâi
mine'l-Arabi ve'l-Müsta'ribîn ve'l-Müsteşrikîn, Beyrut-1969,3. baskı (I-XÜ).
Zuhaylî, Vehbe, eTFıkhu'l-İslâmî, trc: heyet, İslâm Fıkhı Ansiklopedisi, İstanbul-
1992, 2. baskı (I-X).
DİZİN
A Bezzı, 306
Bid'at, 424
Abdestin mahiyeti, 432
Abdestsiz Kur'ân okuma meselesi,
431
Bir elif miktarı, 207
Abdullah b. Ömer, 493
Bir fetva, 445
Abdülvehhâb el-Kurtubî, 478
Birgivî, 485
Ahmed b.Hanbel, 278
Boğaz bölgesi, 99
Aksa'l-halk, 100
Aliyyü'l-Kârî, 486
C
Arap elhânı, 150
Ashâb-ı Suffe, 38 Ca'berî, 481
Âsim, 310 Cehr, 115
Âsim kıraatinin yayılma sebebi, Cemâlü'l-Kurrâ' ve Kemâlü'l-îkrâ',
291 481
Aslî harfler, 90 Cevf bölgesi, 99
Aslî med, 205 Cîm harfi, 131
Âyet, 19 Cühdü’l-Mukıl, 487
Âyetlerin sayısı, 19 Cüz, 20
Ayn harfi, 143
D
B
Dâd harfi, 135
Bâ harfi, 129 Dâl harfi, 132
Basra Kıraat İmamı, 307, 317 Dârü’l-kurrâ, 41
Besmele, 457 ed-Dekâiku'l-Muhkeme fi Şerhi'l-
Besmele ile ilgili görüşler, 458 Mukaddime, 485
Besmele ile ilgili hükümler, 461 Dil bölgesi, 100
Beyânü Cühdi'l-Mukıl, 487 Dil ihfâsı, 165
Beydâvî, 493 Dil izhârı, 169
Beyne beyne, 93 Dimyâtî, 474
Beyne'l-lâfzateyn, 93 ed-Dirâsâtü's-Savtiyye İnde Ulemâi’t-
Beyniyye, 117 Tecvîd, 489
Dudak bölgesi, 103 Güzel Kur'ân okumak, 59

Dudak hareketleriyle ilgili esaslar,
330 Ğ
Dudak ihfâsı, 165
Gayn. harfi, 144
Dudak izhân, 169,182
Ğunne, 121
Dudak tâlimi, 329
Ğunyetü't-Tâlibîn, 487
Durak, 20
Dûrî, 308,316
H
ed-Dürrü'l-Mevsûffî Vasfı
Mehârİcİ'l-Hurûf 480 Hâ harfi, 131
ed-Dürrü'l-Yetîm, 485 Hadr, 327
Hafd-ı savt, 344
E Hâfız sahâbîler, 70
Hâfıza saygı, 65
Ebû Amr, 307
Hafızın şefaati, 29
Ebû Amr ed-Dânî, 477
Hafızların görevleri, 71
Ebû Bekr Şu'be, 311
Hafızların sayısı, 70
Ebû Ca'fer, 316
Hafızlığın tarihçesi, 67
Ebû Mûsâ el-Eş'arî, 40
Hafızlığın ve hâfızlann değeri, 64
Ebü'd-Derdâ, 40
Hâfızlık müessesesi, 66
Ebu'l-Esved ed-Düelî, 19, 329
Hafs, 312
Ebü'l-Alâ' el-Hemedânî, 480
Hâ-i sekt, 255
Ebü'1-Fadl er-Râzî, 478
Hâkânî, 475
Ebü'l-Hâris, 315
Hakku't-Tilâve, 489
Edne'l-halk, 100
Halef, 314
Elif-i mümâle, 93
Halefü'l-Âşir, 319
Eskicizâde, 488
Halil b. Ahmed, 19
Eûzü, 451
Hallâd, 314
Ezber yapma tekniği, 55
Hamze, 313
Hareke, 90
F
Harekede meydana gelen hata, 348
Fâ harfi, 144 Harekenin ihfâsı, 166
Fâsıla, 20 Harekenin menşei, 154
Fem-i muhsin, 58 Harfin ihfâsı, 165
Fer'î harfler, 91 Harfin tarifi, 89
Fer'î med, 205 Harflere göre sıfatlar, 123
Fetha harekede dudaklar, 330 Harflerin kısımları, 90
Harflerin mahreç şeması, 110
G Harflerin mahreç tablosu, 109
Harflerle ilgili uyarılar, 127
Güzel Kur'ân Okuma, 489
DİZİN 509
Harfte meydana gelen hata, 348 İdğâm bilâğunne, 174

Hatim duası, 376 İdğâm bilâğunne yapmanın sebebi,
Hatim indirme, 371 175
Hatim indirme ve hükümleri, 369 İdğâm maa'l-ğunne yapmanın
Hatim indirmenin âdabı, 378 sebebi, 171
Hatim indirmenin süresi, 372 İdğâm maa'l-ğunne'nin kısınılan,
Hatimle ilgili meseleler, 386 173
Hatimle teravih, 388 İdğâm maa'l-ğunne, 171
Hayşûm, 104 İdğâm maa'lğunnenin hükmü, 172
He harfi, 153 İdğâm ve hükümleri, 231
Hems, 115 İdğâm yapmanın sebebi, 233
Hemze, 128, 204 İdğâm'm çeşitleri, 236
Hemze-i müsehhele, 91 İdğâm'm kısımlan, 235
Hezreme, 327 İdğâm'm rükünleri, 232
Hı harfi, 132 İdğâm'm şartlan, 232
Hişâm, 309 İdğâm'm tarifi, 231
Hizib, 20 İdğâm-ı kebîr, 235
Hulâsatü'l-Ucâle fi Beyâni Murâdi'r- İdğâm-ı misleyn, 237
Risâle, 488 İdğâm-ı misleyn bilâğunne, 237
Hurûf-i mukatta'a, 296 İdğâm-ı misleyn maa'l-ğunne, 181,
237
I İdğâm-ı mütecâniseyn, 239
İdğâm-ı mütekâribeyn, 241
el-Ikdü’l-Ferîdfîİlmi't-Tecvîd, 483
İdğâm-ı nâkıs, 234
Itbak, 118
İdğâm-ı sağîr, 236
İdğâm-ı şemsiye bilâğunne, 245
İ
İdğâm-ı şemsiye maa'l-ğunne, 244
İbn Âmir, 309 İdğâm-ı şemsiyye, 244
İbn Azîme, 479 İdğâm-ı tâm, 233
İbn Kesir, 305 İdğâmlı ve şeddeli kelimelerde
İbn Ümmü Kâsim, 482 dudaklar, 331
İbn Vesîk, 481 İdrîs, 320
İbn Zekvân, 310 İhfâ, 163
İbnû'l-Bennâ el-Bağdâdî, 478 İhfâ harfleri, 164
İbnü'l-Cezerî, 483 İhfâ yapmanın sebebi, 164
İbnü'l-Cündî, 482 İhfâ'da dudaklar, 334
İbnü't-Tahhân, 479 İhfâ'nm çeşitleri, 165
İbtidâ, 260 İhfâ'nın hükmü, 165
İbtidâ ve kurallan, 274 İhfâ'nm mertebesi, 165
İçâzetnâme, 68 İhfâ-i hâs, 182
İhfâ-i şefevî, 165,181 K

İhfâ-i şefevî'de dudaklar, 334
Kaf harfi, 145
İhfânrn yapılışı, 164
Kâf harfi, 145
İklâb, 176
Kalın harfler, 128
İklâb yapmanın sebebi, 177
Kalkale, 191
İklâb'da dudaklar, 333
Kalkale'de dikkat edilecek
İklâb'ın hükmü, 177
hususlar, 193
İklâb'm mertebesi, 178
Kâlûn, 305
İlaveli Yeni Sağman Tecvidi, 488
Kamerî harfler, 246
İlk hâfızlar, 69
Karabaş Tecvidi, 484
İmale-i kübrâ, 93
Kasîde-i Nûnİyye, 481
İmâle-i suğrâ, 93
el-Kasîdetü'l-Hâkâniyye, 475
İmam, 303
el-Kasîdetü'r-Râiyye, 475
Infitâh, 119
Kasr, 202, 220
İsa b. Verdân, 317
Kat', 259
İshak, 319
el-Kavlü'l-Müfid fi Usûli't-Tecvîd,
İskat, 282
484
İsti'Iâ, 118
Kesre harekede dudaklar, 331
İstiâze, 451
Kıraat, 303
İstiâze'nin hükmü, 453
Kıraat İmam ve Hâvilerinin
İstiâze'nin kıraatta uygulama
remzleri, 321
şekilleri, 454
Kıraat İmamları ve Râvîleri, 303
İstiâze'nin sîgalan, 452
Kıraat yönünden besmele, 459
İstifâle, 118
Kisâî, 314
İsti'nâf, 274
Kitâb fi Tecvîdi'l-Kırâe ve Mehârici'l-
İstitâle, 122
Hurûf, 481
İşmâm, 222
Kitâb fi't-Tecvîd, 478
İşmâm'm çeşitleri, 224
Kitâbü Beyâni'l-Ltyûb, 478
İ’tinâf, 274
Kitâbü't-Tahdîd fiÎzâhi't-Tesdîd., 482
İzhâr, 167
Küfe Kıraat İmamı, 310, 313, 314,
izhâr harfleri, 167
.319
İzhâr yapmanın sebebi, 168
Kunbül, 307
İzhâr'da dudaklar, 334
Kur'ân ile amel etmek, 32
İzhâr'm çeşitleri, 169
Kur'ân öğretiminde ezber, 54
İzhâr-ı kameriyye, 246
Kur'ân Öğretiminde okul
İzhâr-ı kelime-i vahide, 170
idaresinin görevleri, 46
İzhâr-ı lisânı, 169
Kur'ân Öğretiminde yüzünden
İzhâr-ı şefevî, 169,182
okuma, 52
İzhâr-ı şefevî'de dudaklar, 334
Kur'ân'ı dinlemek, 27
izhârın hükmü, 168
Kur'ân'ı ihlâs ile okumak, 31
DİZİN 511
Kur'ân'ı menfaat karşılığı Kur'ân’ı makam ile okuyabilmek,

okumamak, 32 58
Kur'ân'ı unutmamak, 29 Kur'ân'ın fazileti, 25
Kur'ân'ın kıraati hususunda Kur’ân’m güzel sesle okunması, 27
tartışmamak, 158 Kur’ân’m isimleri, 17
Kur'ân-ı Kerîm'de hâ-i sekt
bulunan kelimeler, 255 L
Kur'ân-ı Kerîm'i Güzel Okuma
Lâfza-i Celâl, 199
Tekniği ve Kuralları, 490
Lâfzatullah, 199
Kur'ân-ı Kerîm’in Faziletleri ve
Lâhn, 347, 352
Okunma Kaideleri / Mufassal
Lâhn-i celî, 347
Tecvîd, 489
Lâhn-i hafî, 348
Kur'ân ehli, 29
Lâm harfi, 146
Kur'ân okumanın âdâbi, 378
Lâm-ı muğalleza, 95
Kur'ân okumanın fazileti, 26
Lâm-ı ta'rif, 243
Kur’ân öğrenmek ve öğretmek, 28
Lâm-ı ta'rif ve hükümleri, 243
Kur’ân öğretim tarihi, 37
Kur'ân Öğretim teknikleri, 51
M
Kur’ân öğretimi, 35
Kur'ân öğretiminde metot, 45 Mağnîsî, 486
Kur'ân öğretiminde tecvîd, 56 Mahreç bölgeleri, 99
Kur'ân öğretiminin önemi, 35 Mahreç sırasma göre harfler, 108
Kur'ân Öğretmeninin görevleri, 48 Mahreç'in kısımları, 98
Kur'ân tilâvetinde dudak tâlimi, Mahrec'in tarifi, 97
329 Mahrec-i muhakkak, 98
Kur’ân tilâvetinde mûsikînin yeri, Mahrec-i mukadder, 99
351 Makam, 352
Kur'ân'ı anlamanın önemi, 463 Mar'aşî, 487
Kur'ân-ı Kerîm hakkında bilgiler, Med harfleri, 202
17 Med harfleri ve harekeler, 154
Kur’ân-ı Kerîm'deki bazı yerlerin Med sebepleri, 203
okunuş özellikleri, 285 Med ve hükümleri, 201
Kur'ân-ı Kerîm'i okuyuş hataları, Medd'in tarifi, 201
347 Medd-i ânz, 219
Kur'ân-ı Kerîm’i okuyuş şekilleri, Medd-i ânz'ın hükmü, 220
325 Medd-i ârız'ın mertebeleri, 220
Kur'ân-ı Kerîm’in mu’cize olması, Medd-i bedel, 207
21 Medd-i lâzım, 215
Kur’ân-ı Kerîm’in muhtevası, 20 Medd-i lâzım harf-i muhaffef, 217
Kur’ân-ı Kerîm’in tarifi, 17 Medd-i lâzım harf-i müsakkal, 216
512
Medd-i lâzım kelime-i muhaffefe, Mûsikî, 352

216 Müdğam, 232
Medd-i lâzım kelime-i müsakkale, Müdğamünfîh, 232
215 el-Müfidfi Şerhi Umdeti'l-Mücîd, 482
Medd-i lâzım'm hükmü, 218
Medd-i lâzımın kısımları, 215 N
Medd-i lîn, 226
Nâfi', 304
Medd-i lîn ile diğer medler
Nâkıs idğâm maal'l-ğunne, 173
arasındaki farklar, 228
Nebr, 338
Medd-i lîn'in hükmü, 226
Nefh, 137
Medd-i lîn'in mertebeleri, 227
Nihâyetü'l-İtkân fi Tecvîdi'l-Kur'ân,
Medd-i munfasıl, 211
479
Medd-i munfasılın hükmü, 212
Nûn harfi, 147
Medd-i munfasılın mertebeleri, 213
Nûn-i muhfât, 96
Medd-i muttasıl, 209
Nûn-i sâkine, 162
Medd-i muttasılın hükmü, 209
Medd-i muttasılın mertebeleri, 210
O
Medd-i tabîî, 207
Meddin çeşitleri, 206 On Kıraat, 303
Medenî, 20
Medine Kıraat İmamı, 304, 316 Ö
Medlerin özelliği, 205
Öğretmenin devletten ücret alması,
Medlerin taksimi, 205
413
Mehârİcü'l-Hurûfi ve Sıfâtühâ, 479
Öğretmenin öğrencisinden ücret
Mekke Kıraat İmamı, 305
alması, 414
Mekkî, 20
Mekkî b. Ebû Tâlib, 476
P
Merâtib-i erbaa, 210
Mertebeteyn, 210 Peygamberimizin en büyük
Mezheblere göre secde âyetleri, 401 mu’cizesi, 21
Mîm harfi, 147 Peygamberimizin Kur'ân bilenlere
el-Minehıı ’l-Fikriyyealâ Metni'l- verdiği değer, 65
Cezeriyye, 486 Peygamberimizin Kur'ân
Mu'cize, 21 öğretimine verdiği önem, 36
el-Mûdıh fi't-Tecvîd, 478 Peygamberimizin tilâveti, 82
Mukabele, 388
Mukaddimetü Ebû Amr, AF7 R
Mukaddimetü'l-Cezerî, 484
Râ harfi, 134
Mukatta'a harfleri, 296
Mushaf, 17,18
DİZİN 513
Râ'nın aynı yerde kalın ve ince Sıfât-ı lâzime, 114

okunmasının câiz olduğu yerler, Sıfatın tarifi, 113
185 Sıfatlara göre harfler, 124
Râ'nın ince okunması gereken Sıfatların taksimi, 114
yerler, 184 Sırasıyla harfler ve mahreçleri, 105
Râ'nın kaim okunması gereken Sîbeveyh, 473
yerler, 183 Sîn harfi, 134
Raf-i savt, 343 Suffe ehli, 38
Ravh, 318 Sûre, 20
Râvî, 303 Sûre başlığı, 20
Revm, 221 Sûsî, 308
er-Riâye li Tecvîdil-Kırâe ve Tahkiki Sükûn, 204
Lâfzi't-Tilâve, 476 Sükûnda meydana gelen hata, 348
Rihvet, 117 Sükûn-i ânz, 204
Rivâyet, 303 Sükûn-i lâzım, 204
Rûhu'l-Merîd fi Şerhi'l-Ikdi 'l-Ferîd, Süleyman b. Cemmâz, 317
483
Ruveys, 318 ş
Rükû alâmeti, 274
Şaban Muhammed İsmail, 474
Şam Kıraat İmamı, 309
S
Şeddeli râ üzerinde vakf, 187
Sâd harfi, 135 Şeddeli râ'larla ilgili hükümler, 186
Sâd-ı müşemme, 94,224 Şemsî harfler, 244
Safir, 121 Şerhu Kasîdeti'l-Hâkânîfi't-Tecvîd,
Sağman Tecvidi, 488 475
Sâkin harfte dudaklar, 331 Şerhu TCezerî, 485
Sâkin mîm'in hükümleri, 181 Şiddet, 116
Se harfi, 130 Şîn harfi, 135
Secâvendler, 271
Secde âyetlerinin sayısı ve yerleri, T
400
Tâ harfi, 141
Sekte, 249
Taakkul, 465
Sekte yapılan yerler, 250
et-Tahdîdfi'l-İtkâni ve’t-Tecvîd, 477
Sektenin müddeti, 250
Tahkik, 325
Semâ ve arz, 51
Tahlît, 327
Ses doğrultulan, 94
Tahrik, 282
Ses indirimi, 344
Tahzîn, 353
Ses vurgusu, 339
Taklîl, 93
Ses yükseltimi, 343
Tam idğâm maa'l-ğunne, 173
Sıfât-ı arıza, 114
Tam ve nakıs idğâm'ı tesbit Terceme-i Cezerî, 486

etmenin ölçüsü, 234 Terceme-i Dürr-i Yetim, 488
Tatrîb, 353 Tercî', 353
Te harfi, 130 Terennüm, 354
et-Tecrîd fi't-Tecvîd, 479,481,483 Terkîk, 120
Tecvîd ilminin değeri, 80 Terkîs, 354
Tecvîd öğretimi, 56 Tertîl, 326, 353
Tecvîd tahlilleri, 293 et-Tesdîd fi't-Tecvîd, 482
Tecvîd'î bilmenin hükmü, 84 Tevassut, 220
Tecvîd'i uygulamanın hükmü, 84 Tevbe sûresi, 462
Tecvîd'in gayesi, 80 Tezekkür, 466
Tecvîd'in konusu, 79 Tezkira, 466
Tecvîd'in lüzûmu, 80 Tilâvet secdesi, 399
Tecvîd'in tarifi, 77 Tilâvet secdesinin hükmü, 406
Tecvîd'in tarihçesi, 85 Tilâvet secdesinin meşruiyeti, 399
Tecvîd-i Edâiyye, 485 Tilâvet secdesinin yapılışı, 409
Tecvîdle İlgili Eserler, 473 Tilâvet secdesiyle ilgili fıkhî
Tedebbür, 464 bilgiler, 407
Tedvîr, 326 Tûl, 220
Tefekkür^ 464
Tefeşşî, 121 U.
Tefhim, 119
Ukûdü'l-Cümânfî Tecvîdi'l-Kur'ân,
Teğanrû, 353, 359
481
Tekbîr'in hükmü, 394
Tekbîr’in sebebi, 393
Ü
Tekbîr’in sîgası, 395
Tekbîr'in tarifi, 393 Ücretle hatim indirme, 389
Tekbîrle ilgili vecihler, 396 Ücretle Kur'ân okumak, 418
Tekrir, 121 Ücretle Kur'ân öğretmek, 413
et-Temhîdjîİlmi't-Tecvîd, 483 ÜrcûzefîMehârici'l-Hurûf 479
et-Temhîd fi Ma'rifeti't-Tecvîd, 480
Temsilî okuma, 337 V
Temsilî okuma esasları, 337
Vahyin geliş şekilleri, 18
Temsilî okumanın önemi, 337
Vakf, 259
et-Tenbîh ale'l-Lahni'l-Celî ve'l-
Vakf halinde zamir, 196
Lahni'l-Hafi, 475
Vakf işaretleri, 271
Tenvîn, 161
Vakf ve ibtidâ, 259
Tenvîn ve sâkin nünün hükümleri,
Vakf ve ibtidâ ile ilgili eserler, 262
161
Vakf ve ibtidânın hükmü, 277
Ter'îd, 354
Vakf ve ibtidânın öğretimi, 262
DİZİN 515
Vakf ve ihtidanın Önemi, 260 Vasi halinde zamir, 196

Vakf ve ihtidanın tarifi, 260 Vaslın kurallan, 281
Vakfm kısımları, 268 Vâv harfi, 148
Vakf m kurallan, 263 Verş, 305
Vakf-ı câiz, 272 Vesatü'l-halk, 100
Vakf-ı Cibril, 268 el-Virdü'l-Müfîd fi Şerhi't-Tecvîd, 488
Vakf-ı ğufrân, 268 Vurgu, 338
Vakf-ı hasen, 270
Vakf-ı ıztırârî, 268 Y
Vakf-ı ihtibârî, 268 Yâ harfi, 153
Vakf-ı ihtiyarî, 268
Ya'kûb, 317
Vakf-ı intizârî, 268 Yapılış bakımından idğâmlar, 233
Vakf-ı izdivaç, 269
Vakf-ı kabîh, 270 Z
Vakf-ı kâfî, 269
Vakf-ı lâ, 273 Zâ harfi, 142
Vakf-ı lâzım, 272 Zâl harfi, 133
Vakf-ı muânaka, 274 Zamir, 195
Vakf-ı murahhas, 273 Zamirin çekilerek okunması, 196
Vakf-ı murâkabe, 274 Zamirin çekilmeden okunması, 197
Vakf-ı mutlak, 272 Zamme harekede dudaklar, 330
Vakf-ı mücevvez, 272 Ze harfi, 134
Vakf-ı tâm, 269 Zikr, 466
Vakfla ilgili terimler, 259
Vasi, 281

Abdurrahman Çetin Kuran Okuma Esasları PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Abdurrahman Çetin Kuran Okuma Esasları PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KUR'AN OKUMA

Prof. Dr. Abdurrahman ÇETİN

D) İDĞÂM BİLÂĞUNNE.............................................................................. 174

C) İdğâmm Şartlan................................................ .............. 232

XXI- KIRAAT İMAMLARI VE RÂVÎLERİ...................................................... 303

I- KUR'ÂN-I KERÎMİ OKUYUŞ ŞEKİLLERİ.................................................... 325

D) Tekbîrin Sîgası............................................................................................. 395

age adı geçen eser

ikinci Bölümde, klâsik tecvîd bahisleri incelenmiştir. Bunların ter­

KUR'ÂN-I KERÎM VE FAZİLETLERİ

"Kur'ân" sözlükte, okumak, okunan şey, toplamak mânâlarına ge­

Usûl kitaplarında Kur’ân-ı Kerîm şöyle tarif edilir: Hz. Muham-

Bu tarife göre, Kur'ân dışındaki mukaddes kitaplar, Kur'ân tercü­

Kur'ân'm yazıya geçirilmiş ve kitap haline gelmiş şekline Mushaf

Kur’ân-ı Kerîm, bir Ramazan ayının Kadir gecesinde inmeye baş­

Peygamberimiz, kendisine vahyedilen âyetleri ezberinde tutar,

Hz. Peygamberim sağlığında vahiy devam ettiğinden, Kur'ân'm bir

Toplanan bu Mushaf, Halîfe Hz. Ebû Bekr'e teslim edildi. Vefatın­

Basra, Şam, Mekke, Yemen ve Bahreyn'e gönderildi. Çoğaltma işlemi

Kur’ân 30 cüzdür. Her cüz, 20 sayfadan meydana gelir. Bir cüz de

Kur’ân-ı Kerîm’in muhtevası üç ana bölümde incelenebilir:

manın insana ve topluma sağladığı faydalar, imansızlığın zararları ve

Kur’ân-ı Kerîm, Peygamberimizin en büyük ve dâimî mu'cizesidir.

Kur’ân, hem lâfzı ve hem de mânâsı itibariyle mu'cizedir; benzerini

5 Buhâıî, Fedâilii'l-Kur'ân, 1; Müslim, îmân, 239.

okuduğu halde6, hiçbir kimse veya topluluk bunu başaramamıştır.

Kur’ân, yüzyıllar boyu, müslümanlarm en mühim ve en verimli

Kur’ân-ı Kerîm, 23 senede parça parça inzal edildiği halde, başın­

Eserimizin bu kısmında, Kur'ân’ı sevmeye, okumaya teşvik eden

Abdullah b. Amr'dan rivayet edilmiştir: Peygamber (sav) şöyle bu­

B) Kur’ân Okumanın Fazileti

Abdullah b. Mes'ûd'dan rivayet edilmiştir: Peygamber (sav) şöyle

C) Kur’ân’ın Güzel Sesle Okunması

: Jj-âj «Uf : JIİ t aJ »Ijdl

Berâ b. Âzib'den rivâyet edilmiştir: Peygamber (sav)'in şöyle bu­

- IjLsaîÎj 4JI dljÂÎl 13 lj

Abdullah b. Mes'ûd'dan rivâyet edilmiştir. Peygamber (sav) bana:

- Haydi bana Kur'ân oku! diye emretti. Ben:

- Kur'ân size indirildiği halde, onu Size ben mi okuyayım? dedim.

E) Kur'ân Öğrenmek ve Öğretmek

"Ey Rasûl! Rabbinden sana indirileni tebliğ et..."1011

. aİÂpj dfjÂJI çIm &

9 Buharî, Fedâilü'l-Kur'ân, 2; Müslim, Salâtü’l-Müsâjmn, 247-248. Hadisin devamında,

"Allah'ın Kitâb'ını okuyanlar, namazı kılanlar ve kendilerine verdiğimiz

Ali b. Ebû Tâlib’ten rivayet edilmiştir: Peygamber (sav) şöyle bu­

Abdullah b. Mes'ûd'dan. Rasûlüllah (sav) şöyle buyurmuştur:

"Kur'ân sahiplerinin birisi için 'şu şu âyetleri unuttum' demesi ne fena

Hadiste ifade edilen "unuttum" sözü, Kur* ân'a önem vermemeyi

H) Kur'ân'ı İhlâs İle Okumak

. ^.jJI iJ IA1İJ âl Jiiü Çjl^l dUJI Ljjiî Ül

: (JLj juU İl İl jlî : J15 cbul

• UJli- Ü ûlsrLs Ml iül öl

"Allah, amelin samimî olanından ve sadece kendi rızası için yapılanından

İ) Kur'ân'ı Menfaat Karşılığı Okumamak

■ ö>2îü • ^4* b_r^

"Âyetlerimi az bir karşılık ile satmayın ve Benden korkun!"20.

■ 4IİP İHI ^Hl (İH

İXP I Slj 4j IJ Öl jİİl

Abdurrahman b. Şibl'den rivâyet edilmiştir: Peygamber (sav) şöyle

"Kur'ân'ı okuyunuz. Onu menfaat vesilesi yapmayınız. Onunla mal

* İM 4111 JİJ : Jli 4Uİ Jıip

Câbir b. Abdullah'tan rivayet edilmiştir: Peygamber (sav) şöyle bu­

(Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri)

ikinci Bölümde, klâsik tecvîd bahisleri incelenmiştir. Bunların ter

"Kur'ân" sözlükte, okumak, okunan şey, toplamak mânâlarına ge

Bu tarife göre, Kur'ân dışındaki mukaddes kitaplar, Kur'ân tercü

Kur’ân-ı Kerîm, bir Ramazan ayının Kadir gecesinde inmeye baş

Toplanan bu Mushaf, Halîfe Hz. Ebû Bekr'e teslim edildi. Vefatın

Kur’ân-ı Kerîm, 23 senede parça parça inzal edildiği halde, başın

Abdullah b. Amr'dan rivayet edilmiştir: Peygamber (sav) şöyle bu

Berâ b. Âzib'den rivâyet edilmiştir: Peygamber (sav)'in şöyle bu

Ali b. Ebû Tâlib’ten rivayet edilmiştir: Peygamber (sav) şöyle bu

Câbir b. Abdullah'tan rivayet edilmiştir: Peygamber (sav) şöyle bu

Cenabı Hakk'ın, kendilerini sâlihler (iyi kullar) sınıfına kattığı in

Kur'ân'm öğretim tarihi, Kur’ân'm inzâliyle başlamıştır. Peygambe

Osmanlılar zamanında kurulan ihtisas medreselerinin bir bölümü

5. Yine imkânlar ölçüsünde ve bilhassa orta kısmında sınıf mevcut

Ayrıca, öğrencilerin, bilhassa yaz tatillerinde bu kurslardan fayda

8. Bir ön elemeden sonra, velilerin de davet edileceği bir toplantı

9. Okul yönetimi, öğretmenlerle yakın ilgi kurup onların problem

Şüphe yok ki, insanların başarılarında ve toplumların gelişip iler

Bu dersi yazılısı olmayan, hazırlık gerektirmeyen, kolay ve dinlen

Dersi sevdirmede de, olumlu kişiliği ile birlikte, Kur'ân’ın faziletle

Dersten soğutmamak düşüncesiyle, öğretimde umursamazlığa va

inekten ve öğrenciyi cezalandırmaktan kaçınmalı, adaletten ayrılmama

8. Öğretmen, öğrenci velileriyle de irtibat kurmalı, bilhassa başarı

Ayrıca öğretmen, toplumun bir parçası ve aydın bir üyesi olduğu

Konumuzun bu bölümünde, Kur'ân öğretiminde göz önünde bu

Ancak bunların ayrıntısına geçmeden önce, konunun esasım orta

5. Yüzünden okutulacak yer (semâ-arz metodu gereği), önce öğ

sınıfta gezinmeli ve hataları, öğrencinin yanında, yakınında düzeltme

1. Ezberde, kemiyetten çok keyfiyet önemli olmalıdır; yani öğren

Ayrıca secâvendlerin izahı da yapılmalı, vakf ve ibtidâ yerleri gös

Daha sonra burası, iyi okuyanlardan başlanmak üzere, birkaç öğ

Ezberlerin, en az bir gün önceden yapılıp, ertesi gün tekrar edilme

5. Ezber yapılacak yerin metin ye meali, bir deftere, ev ödevi ola

6. Mümkünse bütün ezberler, her öğrenciden teker teker dinlen