INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

SAOBRAĆAJNI FAKULTET TRAVNIK

SEMINARSKI RAD

Tema: DETERMINANTE

Doc.dr.Sead Rešić Ivan Adžić

Viši asistent Anela Hrnjčić S-31/21
Determinante 2

SADRŽAJ

Uvod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.
Pojam determinante . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.
Determinante drugog reda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.
Linearna nezavisnost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.
Primjer 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.
Determinante trećeg reda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.
Pojam minora elemenata kvadratne matrice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.
Pojam kofaktora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.
Način izračunavanja vrijednosti determinante trećeg reda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.
Primjer 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.
Zaključak
Zaključak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.
Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.
Determinante 3

UVOD

U ovom radu bavit ćemo se primjenama determinanti. Determinante je prvi otkrio i

proučavao G. W. Leibniz 1693. godine ispitujući rješenja sustava linearnih jednadžbi, no
kasnije se za otkrivača determinanti smatra G. Cramer koji je 1750. godine dao pravila
rješavanja jednadžbi pomoću determinanti. Determinante se široko primjenjuju u
metematici tek nakon K. J. Jacobija. U matematiku je naziv determinante uveo K. F.
Gauss. Postoji širok spektar područja matematike i stvarnoga života u kojima
primjenjujemo determinante. Primjerice, determinante se koriste za opisivanje invertibilnih
matrica i za eksplicitno opisivanje rješenja sustava linearnih jednadžbi. Jedna od primjena
je takoder i pronalaženje svojstvene vrijednosti matrice pomoću njenog svojstvenog
polinoma i slično. Primjene determinanti možemo pronaći i u analitičkoj geometriji gdje se
koriste za odredivanja raznih površina i volumena, te u teoriji grafova. Cilj ovog rada je da
se čitaoci, na što lakši način, uvide značaj i koristi korišćenja matrične algebre u
modelovanju ekonomske stvarnosti. To ćemo najlakše postići kroz proučavanje:
 Pojma determinante,
 Pojma detrminanti drugog i trećeg reda i njihovog korišćenja u ekonomskim
modelima biznisa,
 Upotrebe determinanti u riješavanju sistema linearnih jednačina pri
modeliranju ekonomskih problema u biznisu.
Determinante 4

Pojam determinante

Ako zadatu kvadratnu matricu 1A = (aij)n,n pomoću određenog pravila izrazimo u

vidu realnog broja, onda takav broj najčešće nazivamo determinantom zadate kvadratne
matrice. Primjera radi, ako je zadata kvadratna matrica drugog reda:

A=
[ a11 a 12
a21 a 22 ] ,

realni broj (skalar) u oznaci

a a
Δ=|A|=‖ 11 12 ‖
a21 a22 ,

koji možemo izraziti pomoću određenog pravila u vidu jednog broja, nazivamo
determinantom kvadratne matrice A. Dakle, samo kvadratna matrica može imati
determinantu. Isto kao i kod matrice, determinanta ima glavnu i sporednu dijagonalu.
Skup elemenata (a11,a22) čini glavnu dijagonalu, dok skup elemenata (a21,a12)
obrazuje sporednu dijagonalu determinante.

Svojstva determinante:

 Ako su svi elementi nekog retka ili stupca nule, onda je determinanta jednaka nuli.
 Ako su ispod ili iznad glavne dijagonale nule, onda je determinanta jednaka
produktu brojeva na glavnoj dijagonali.
 Ako dva stupca ili dva retka zamijene mjesta, onda determinanta mijenja znak.
 Ako su dva stupca ili dva retka jednaka, onda je determinanta jednaka nuli.

1
U matematici je kvadratna matrica matrica s jednakim brojem redaka i stupaca.
Determinante 5

 Ako nekom stupcu ili retku dodamo linearnu kombinaciju preostalih stupaca ili
redaka, onda se determinanta ne mijenja.
 Determinanta se množi brojem tako da se neki redak ili stupac pomnoži tim brojem.
 (Binet-Cauchyjev teorem) Determinanta produkta dvije matrice jednaka je
produktu determinanti, tj.

Determinante drugog reda

Ako je zadata matrica oblika:

A=
[ a11 a 12
a21 a 22 ]
onda ona ima vrijednost determinante, u oznaci  ima A, koja se izračunava tako što se
od proizvoda elemenata glavne dijagonale oduzme proizvod elemenata sporedne
dijagonale determinante:

a a
|A|=| 11 12|=a11 a22−a 21 a12
a 21 a22

Linearna nezavisnost

Ako je vrijednost determinante jednaka nuli, to znači da postoji zavisnost između

redova (ili kolona) matrice. Takvu matricu nazivamo singularna matrica.
Ukoliko je vrijednost determinante različita od nule, onda postoji nezavisnost
između redova (ili kolona) matrice. Ovakvu matricu zovemo nesingularna (regularna)
matrica.
Determinante 6

Primjer 1

Zadatak: Nađi determinante:

a)
A=
[56 89 ] , b)
B=
[ 34 −26 ] , c)
C=
[ 31 82 ] ,

d)
[
D= 14 32
6 12 , ] e)
[
E= 7 5
0 −8 , ] f)
F= 4 −9[
1 −2 . ]
Riješenje:

a)
A=
[ ] 5 8
6 9
=5∗9−6∗8=45−48=−3
,

b)
B= [34 −26 ]=3∗(−2)−4∗6=−6−24=−30 ,

c) 1 2 [ ]
C= 3 8 =3∗2−1∗8=6−8=−2
,

d)
D=
[ 14 32
6 12 ]
=14∗12−6∗32=168−192=−24
,

e)
E=
[ 7 5
0 −8 ]
=−8∗7−5∗0=−56−0=−56
,

f)
[
1 −2 ]
F= 4 −9 =4∗(−2 )−1∗(−9 )=−8+9=1
.
Determinante 7

Determinante trećeg reda

Ako je zadata matrica oblika:

[ ]
a11 a 12 a 13
A= a21 a 22 a 23
a31 a 32 a 33
,

onda ona ima vrijednost determinante u formi broja

a11 a12 a13

Δ=|A|=|a21 a22 a23|
a31 a32 a33 ,

Pojam minora elemenata kvadratne matrice

Rang m×n matrice je cijeli broj između 0 i min(m,n). Jedina matrica ranga nula je nul-

matrica. Kvadratna matrica reda n je ranga n ako i samo ako je regularna (tj. ako ima
inverz), te stoga za regularne matrice kažemo i da su "punog ranga". Općenitije, rang
dijagonalne ili trokutaste kvadratne matrice jednak je broju njenih ne-nul svojstvenih
vrijednosti (tj. vrijednosti različitih od nule, koje se nalaze na glavnoj dijagonali),
uračunavajući kratnosti (tj. brojeći i ponavljanja). Ako je 0≤k≤n i P matrica projekcije 
prostora Rn na neki njegov k-dimenzioni potprostor (ortogonalne ili duž bilo kojeg
komplementarnog (n − k)-dimenzionalnog potprostora), tada je P ranga k. Svaka matrica
Determinante 8

ranga k je umnožak inverzibilne matrice 2i matrice projekcije na neki k-dimenzionalni

potprostor.

Linearno preslikavanje L : Rn → Rm je monomorfizam (injektivno) ako i samo je r(L) = n, a

epimorfizam (surjektivno) ako i samo ako je r(L) = m. Za m × n matricu kažemo da je
"punog ranga stupaca" ako je r(A) = n, odnosno "punog ranga redaka" ako je r(A) = m.

Ako je zadata kvadratna matrica A=[aij]n,n , na prijmer trećeg reda, i njena determinanta

a11 a12 a13

Δ=|A|=|a21 a22 a23|
a31 a32 a33 ,

onda minorom nazivamo determinantu nižeg reda, odnosno determinantu (n-1) reda, koja
se dobija tako što se za konkretni minor svakog elementa kvadratne matrice (a ij) izostavlja
red (i) i kolona (j) u kojima se nalazi taj element. Primera radi minor M 11 od elementa (a11)
kvadratne matrice trećeg reda je:

a a
M 11=| 22 23|
a32 a 33 .

A kolona, minor M12 dobijamo izostavljanjem prvog reda i druge kolone kvadratne matrice
trećeg reda, odnosno

2
Matrica je regularna ako je njena determinanta različita od 0 (Matrica će imati svoju inverznu matricu samo
ako je regularna, u suprotnom matricu koja nema inverznu matricu, tj. čija je determinanta jednaka nuli
zovemo singularna matrica).
Determinante 9

a a
M 12=| 21 23|
a31 a 33 .

Po istoj metodologiji dobijamo i sledeće minore:

a a a a a a a a
M 13=| 21 22| M 21=| 12 13| M 22=| 11 13| M 23=| 11 12|
a 31 a32 , a32 a 33 , a31 a 33 , a 31 a32 ,

a a a a a a a a
M 12=| 21 23| M 31=| 12 13| M 32=| 11 13 | M 33=| 11 12|
a31 a 33 , a 22 a 23 , a 21 a 23 , a 21 a22 .

Pojam kofaktora

Ako minore pomnožimo sa (1) ili sa (-1), odnosno sa (-1) i+j, onda takav proizvod
najčešće nazivamo kofaktorom ili algebarskom dopunom elementa (aij) kvadratne matrice
A, u oznaci Cij, odnosno:

i+ j
Cij =(−1 ) ∗|M ij| .

Ilustracije radi, kofaktor elementa (aij) kvadratne matrice trećeg reda je:

a a
C11=(−1 )1+1∗|M 11|=(1)∗| 22 23|
a32 a 33 ,
Analogno dobijamo i ostale kofaktore:
Determinante 10

a a
C12=(−1 )1+2∗|M 12|=(−1)∗| 21 23|
a32 a33 ,
a a
C13=(−1)1+3∗|M 13|=(1 )∗| 21 22|
a31 a32 ,
a a
C21=(−1)2+1∗|M 21|=(−1)∗| 12 13|
a32 a 33 ,
a a
C22=(−1)2+2∗|M 22|=(1 )∗| 11 13|
a 31 a33 ,
a a
C23 =(−1)2+3∗|M 23|=(−1 )∗| 11 12|
a31 a32 ,
a a
C31=(−1)3+1∗|M 31|=(1)∗| 12 13|
a 22 a23 ,
a a
C32=(−1)3+2∗|M 32|=(−1)∗| 11 13|
a 21 a23 ,
a a
C33 =(−1)3+3∗|M 33|=(1)∗| 11 12|
a21 a22 .

Načini izračunavanja vrijednosti determinante trećeg reda

Analogno pravilu izračunavanja determinante drugog reda, može se doći i do

procedure izračunavanja vrijednosti determinante trećeg reda koja se najčešće naziva
Sarusovo pravilo.
Sarusovo pravilo se primjenjuje za izračunavanje vrijednosti determinante trećeg
reda. Ono se sastoji u tome da prve dve kolone elemenata determinante trećeg reda
pridružimo elementima determinante trećeg reda i tako obrazujemo tri glavne dijagonale i
tri sporedne dijagonale od elemenata determinante trećeg reda. Zatim izmnožimo elemente
Determinante 11

na glavnim dijagonalama i tako dobijene proizvode saberemo i onda zbir sa sporednih

dijagonala oduzmemo od zbira sa glavnih dijagonala. Naime, Sarusovo pravilo se, u
opštem smislu, može napisati kao:

a 11 a12 a13 a11 a12

|a 21 a22 a23| a21 a22 =( a11 a 22 a33 +a 12 a 23 a31 +a 13 a 21 a31 )−(a 31 a22 a13 +a32 a23 a11 +a33 a21 a12 )
a 31 a32 a33 a 31 a32
Prema Laplasovom razvoju determinante , koristeći pojam minora i kofaktora,
možemo izračunati vrijednost determinante matrice višeg reda od matrice trećeg reda.
Ovdje ćemo, međutim, razviti samo determinantu trećeg po elemenitma prvog reda po
formuli:

a a a a a a
|A|=a11|M 11|−a12|M 12|+a13|M 13|=a11| 22 23|−a12| 21 23 |+a13| 21 22|
a32 a 33 a31 a33 a 31 a32

Primjer 2

Zadatak: Izračunati vrijednost determiannte matrice A i matrice B pomoću: a) Sarusovog

pravila i b) Laplasovog razvoja determinante po elementima prvog reda, ako su zadate na
sljedeći način:

[ ] [ ]
1 5 2 2 3 1
A= 3 2 7 B= 4 2 6
1) 2 6 1 2) 4 5 8 .

1)
a)

1 5 2 1
|A|=|3 2 7| 3 5 ¿
2 6 1 2 ¿ 2 =(1∗2∗1+5∗7∗2+2∗3∗6 )−( 2∗2∗2+ 6∗7∗1+1∗3∗5 )=
6
Determinante 12

=(2+ 70+36)−(8+ 42+15)=108−65=43

1 5 2
Δ=|3 2 7 |=1∗(2−42)−5∗(3−14)+2∗(18−4)=−40+55+28=43
b) 2 6 1

2)
a)

2 3 1 2
|B|=|4 2 6 |4 3 ¿
4 5 8 4 ¿ 2 =( 2∗2∗8+3∗6∗4+ 1∗4∗5)−( 4∗2∗1+5∗6∗2+ 8∗4∗3 )=
5

=(32+72+20 )−(8+60+ 96)=124−164=−40

2 3 1
Δ=|4 2 6 |=2∗(16−30)−3∗(32−24)+1∗(20−8)=−28−24+12=−40
b) 4 5 8
Determinante 13

Zaključak

U svakodnevnom govoru sigurno ste čuli da nešto treba da se determiniše, odnosno

označi, odredi ili malo bolje objasni.
Etimologija nas upućuje na korijen izraza determinanta navodeći latinsku
riječ determinare u značenju odrediti nešto. Sam pojam determinanta se i koristi da označi
neko tačno određenje. Na primjer u filozofiji detrminanta označava neki presudan faktor ili
činilac koji tačno određuje pravac i cilj, odnosno determiniše.
U matematici determinanta označava skup brojeva poredanih po određenom pravilu, za
rješavanje jednačine. Dalje determinante su važne i u matematičkoj analizi, s obzirom da
su neophodne za uvođenje smjena kod funkcija sa više promjenljivih, kao i u
multilinearnoj algebri. Zato se, matematičkim jezikom rečeno, u algebri determinanta
koristi kao funkcija koja zavisi od “n”, gde je “n” pozitivan cijeli broj za koji postoji
jedinstvena funkcija determinante “A” za “nxn” matrice. Dok “det(A)” determiniše,
određuje da li je ta matematička matrica invertibilna ili ne.
Determinante su jako bitan dio algebre koji je pronašao primjenu u primjenjenoj
matematici u ekonomiji i saobraćaju te je u tom cilju ovaj rad i napisan. Nadamo se da je
ovaj rad usjpeo da čitaoca podsjeti na pojam determinanti, kao i na rješavanje determinanti
drugog i trećeg reda i Sarusovo i Laplasovo pravilo. Ovaj rad čitaoca podsjeća na sve ono
što će mu biti potrebno u višim primjenama algebre u ekonomiji a prije svega za rješavanje
sistema linearnih jednačina Kramerovim pravilom.
Determinante 14

Literatura

 Dr Sabahet Drpljanin ,Matematika ,Tuzla,1997.

 D. Bakić, Linearna algebra, Skolska knjiga, Zagreb, 2008.
 R. Diestel, Graph Theory, Springer-Verlag, New York, 1997.
 web adresa: https://web.math.pmf.unizg.hr/ fran/predavanja-LA1.pdf