>: SIGMA

Encyklopedia majsterkowania

VADEMECUM

a
m,
DLA PANÓW...I PAŃ DOMU

Q DLA PAŃ... I PANÓW DOMU

Z DLA D ZIEC I... I RODZICÓW

Koncepcja i redakcja całości

© Tadeusz Rathman

Opracowanie graficzne
© Tomasz Kuczborski

Copyright by Wydawnictwo NOT - SIGMA

Warszawa 1986
Druga książka Biblioteki ,.Horyzontów Techniki" i ,,Zrob Sam'
Redaktor naczelny - Tadeusz Rathman

Autorzy - Seweryn Bidziński {sbd), Ewa Giebartowska (egb), Anatol Hanftwurcel (aha), Józef
Kalinowski (jkn), Zdzisław Karpeta (zkp), Anna Karwacka (akr), Barbara Malinowska (bml),
Jolanta Mamrot-Ciechońska Ijmcj, Magdalena Mart (mmr), Dorota Metera (dmt), Piotr Metera
(pmtf, Maria Olechnowicz (mol), Zbigniew Parafianowicz fzpn), Witold Poprzęcki (wprf, Tadeusz
Rozmus (trs), Andrzej Sikora (ask), Elżbieta Stępień (est), Krystyna Sulkiewicz (ksl), Joanna
Szendel (jsd), Kazimierz Tomala fktm), Elżbieta Tomaszewska (elt), Alina Zawistowska-Treutler
(azt), Janina Żak (jnż), Tadeusz Żera (tżr)

Opiniodawcy - prof. dr med. Julian Aleksandrowicz (III. 1.3), dr inż. Aleksander Bartosiewicz
(11.1,11.2,11.3,11.6.1 , Dodatek), mgr inż. arch. Andrzej Bruszewski (1.1,1.2,1.3,l,4>, inż. Stanisław
Cegłowski (II,5, tl.6.2), doc. dr inż Zbigniew Gorzka (V.1, V.2), dr inż. Marian Kawałko (111.1.3,
HI.4,111.6), dr inż Franciszek Kępski (11.5,11.6.2), Henryk Łukasik (Vt.3), mgr inż. Barbara
Malinowska (11.7), mgr inż. Dorota Metera (li.2.3,11.2.4,11.4), Witold Poprzęcki (IV.1, IV.2, IV 3),
doc. dr inż. Wojciech Roszkowski (111.1 >, doc. dr med. Irena Rudowska (IV. 1, IV.2. IV.3),
mgr Stefan Sękowski (V,1, V.2), prof, dr inż. Barbara Tryfan (I 4)

Ilustratorzy - Elżbieta Stępień (rys. At ) , Cezary Trzepizur (ss. XXII-XXX>, Maciej Zaborowski
(rys. I.55-I.74), Tadeusz Żera (rys. 1.1-1.53)

Fotograficy - Seweryn Bidziński (s. I fot. 2-4, s. II fot. 3, s. III fot. 1-3, s. IV fot. 1, 3, ss. V-VII, s. VIII
fot. 2, 3, ss. IX-XV, s. XVI fot. 1,2), Michał Czełczyński (s. III fot. 4, s. VIII fot. 1). Jerzy Głuchowski
(s. XVII), Jacek Godera (s. XVI fot. 3, 4), Irena Legańska (s. XVIII fot. 2), Andrzej Piąstka
(s. XXXII), Stefania Ręczajska (s. XVIII fot. 1,6, s. XIX fot. 5, s. XX fot. 5, s. XXI fot. 1.4), Tadeusz
Stalmarski (s. I fot. 1, s. II fot. 1, 2, s, IV fot. 2), Zbigniew Świątek (s. XVIII fot. 3, 7, s, XIX fot 2. 3. 6,
s. XX fot. 1.3, 4, s. XXI fot. 2, 3, 5, 6), Andrzej Świetlik (okładka, wyklejki i czarno-białe fotogra­
fie wewnątrz książki), Kazimierz Tomala (s. XIX fot. 1,4), Przemysław Wierzchowski (s, XXXI),
Alfons Zielonko (s. XVIII fot. 4, 5, s. XX fot. 2)

Redaktor tomu - Alicja Wancerz-Gluza

Redaktorzy - Elżbieta Motrenko, Janina Żak
Opracowanie i nadzór nad wykonaniem rysunków - Bohdan Krajewski
Redaktor techniczny - Elżbieta Wachowiak
Korektorzy - Mieczysław Łapiński, Stanisława Zielińska
4H.Sz.until.E.of.Time!
Wszelkie prawa zastrzeżone
ISBN 83-85001-13-1
Majsterkowanie to zapewne nie sposób na życie, ale nie­
wątpliwie forma samoorganizacji, metoda tworzenia włas­
nego otoczenia. Wystarczy trochę materiału, nieco przed­
siębiorczości, aby własnymi rękami realizować własne po­
mysły. Można pomagać w tym sobie nawzajem, wymieniać
koncepcje i doświadczenia, mieć satysfakcję i korzyści.
Można też doskonalić umiejętności i powiększać zasób
wiedzy, aby nie być bez reszty zależnym od kaprysów
„prawdziwych” fachowców, niedoborów na rynku, braku
pieniędzy...
Encyklopedię majsterkowania Vademecum ZRÓB SAM
przygotowaliśmy z myślą zarówno o początkujących, jak
i zaawansowanych, z zamiarem przypomnienia istotnych
wiadomości oraz przedstawienia wyboru ciekawych (we­
dług nas) rozwiązań. Sądzimy, że staną się one również
inspiracją do dalszych poszukiwań i dokonań Czytelników.
Podział całości na trzy tomy jest czysto umowny; przyjęliś­
my za podstawę dotychczasowe, tradycyjne sfery zaintere­
sowań. Męskie majsterkowanie to zwykle prace remontowe
i modernizacyjne w mieszkaniu czy domku, obsługa i napra­
wa pojazdów, budowa i konserwacja sprzętu turystyczne­
go oraz większość rozmaitych prac warsztatowych. Z kolei
aranżacja wnętrza mieszkania, prace ogrodnicze, szycie
odzieży, chemia gospodarcza czy kulinaria częściej absor­
bują kobiety. Dzieci chętnie bawią się coraz to innymi za­
bawkami. Gdy wykonują je samodzielnie, łączą przyjemne
z pożytecznym, poznają ich budowę, właściwości materia­
łów, zasady działania prostych mechanizmów. Nabierają
szacunku do własnej, a przez to i cudzej pracy. Nie znaczy
to wcale, że szydełkujący Pan czy wbijająca gwoździe Pani
wydają się nam postaciami dziwacznymi albo że dziecko
chcące wykonać prace trudniejsze i bardziej użyteczne -
odsyłamy tylko do zabawek,
Tomy dla dorosłych (X i Y) składają się z części encyklope­
dycznej zawierającej hasła zbiorcze ułożone alfabetycznie
oraz z części poradnikowej w układzie tematycznym. W pew­
nym stopniu nawiązuje do tego również układ tomu Z, w któ­
rym w części pierwszej znalazło się kilkadziesiąt prostych
porad warsztatowych, a w części drugiej - opisy konstruk­
cji stu zabawek: połowa dla dzieci młodszych, połowa dla
starszych.
Rozpoczynając w styczniu 1983 r. prace przy Vademecum,
sformułowaliśmy podstawowe założenia całego przedsię­
wzięcia. Przyjęliśmy, że opisy powinny dotyczyć materiałów,
podzespołów i narzędzi dostępnych obecnie w kraju, a
przedstawione konstrukcje i technologie - być dostosowa­
ne do warunków technicznych warsztatu domowego oraz
sił majsterkowicza i pomagających mu ewentualnie człon­
ków najbliższej rodziny. Realizacja przyjętych założeń była
zadaniem wszystkich twórców książki, z którymi redakcja
podjęła niełatwe zadanie przedstawienia recepty na maj­
sterkowanie po polsku - w skromnych warunkach, przy du­
żych potrzebach, z niewiarygodną (często!) pomysłowością.
Czytelnicy Yademecum ocenią na ile autorom udała się ta
sztuka, na ile też kolejne wydania powinny być uzupełnione
lub zmienione. Wszystkich, którzy zechcą przekazać nam
swoje uwagi i oceny dotyczące Vademecum ZRÓB SAM,
prosimy o korespondencję pod adresem: Horyzonty Techni­
ki, 00-950 Warszawa, skrytka 1004.

Warszawa, czerwiec 1984 r. Redakcja

Spis treści

Objaśnienia wstępne 10

A -Z 11
Architektura wnętrz mieszkalnych 12
Barwniki 13
Chemikalia 14
Choroby roślin sadowniczych 16
Choroby roślin warzywnych 17
Dziewiarskie narzędzia i przyrządy 17
Energetyczne składniki żywności 18
Grzyby 19
Kaletnicze dodatki 22
Kaletnicze i szewskie materiały 23
Kaletnicze narzędzia i przyrządy 24
Konstruowanie i modelowanie odzieży 24
Krawieckie dodatki 25
Krawieckie narzędzia i przyrządy 26
Kwasy 27
Laboratoryjne czynności 28
Laboratoryjne naczynia 28
Minerainesktadniki żywność i 29
Nawozy 30
Normy żywieniowe 30
Obuwia elementy 31
Odzież 31
Odzieżowe materiały 32
Odzieżowego wyrobu elementy 32
Ogrodnicze narzędzia 34
Owoce dziko rosnące jadalne 35
Pasieczny sprzęt 37
Piodozmian 38
Prasowanie odzieży 38
Przetwory owocowe i warzywne 38
Przyprawy 39
Pszczela rodzina 42
Pszczele surowce i produkty 43
Rozmnażanie roślin 44
Rozpuszczalniki 45
Sploty dziewiarskie 45
Sploty tkackie 47
Szczepienie roślin 47
Szewskie narzędzia i przyrządy 48
Szkodniki roślin sadowniczych 48
Szkodniki roślin warzywnych 49
Szwy odzieżowe 50
Szycie odzieży 51
Ściegi ręczne 51
Środki ochrony roślin 52
Termiczna obróbka żywności 52
Tworzywa sztuczne 53
Ule 54
Uprawa współrzędna i międzyplonowa 55
Utrwalanie żywności 56
Warzywa mniej znane 56
Witaminy w żywności 58
Ziemie ogrodnicze 60
I. Urządzenie mieszkania 61
11 Ankieta poprzedzająca projekt 62
1.2. Aranżacja poszczególnych pomieszczeń63
1.2.1 Przedpokój 63
I.2.2- Łazienka i WC 64
I.2.3. Kuchnia 65
I.2.4. Pokój dzienny 67
I.2.5. Sypialnia 69
ł.2.6. Pokój dzieci 70
I.2.7. Pokój do pracy 73
1,2.8, Pokój dziadków 74
I.2.9. Balkon, loggia 75
13. Elementy dopełniające 76
1,3.1. Kolor w mieszkaniu 76
(.3.2. Oświetlenie 78
1.3.3. Wykończenie ścian 79
1.3.4. Wykończenie podłóg 80
1.3.5. Wykończenie okien i drzwi 80
1.3.6. Meble, tkaniny meblowe 81
1.3.7. Obrazy, kolekcje 82
1.3.8. Zieleń w mieszkaniu 82
1.3.9. Suche bukiety 83
I.4 Wiejski dom mieszkalny 84
1.4.1. Wejście gospodarcze, łazienka 86
1.4.2. Wejście główne 87
1.4.3. Kuchnia i spiżarnia 89
1.4.4. Pokój więzi rodzinnej 91
1.4.5. Sypialnia rodziców 93
1.4.6. Pokój dzieci 94
1.4.7. Mieszkanie dziadków 95
1.4.8. Pokój dla gości 95
1.4.9. Otoczenie budynku 96
Bibliografia 96
N. Ogród 97
i 1.1. Pian ogrodu 98
11.2. Ogród ozdobny 100
11.2.1. Zakładanie ogrodu, pielęgnacja roślin 100
H.2.2. Materiał roślin ny 104
11.2.2.1. Rośliny jednoroczne 104
11.2.2.2. Rośliny dwuletnie 104
12.2.3. Byliny 105
12.2.4. Drzewa i krzewy 108
IJ-2.3. Rośliny ozdobne w mieszkaniu 109
11-2.3.1. Pielęgnacja roślin doniczkowych 109
12.3.2. Rośliny ozdobne na balkonie 111
11.2.4. Rośliny na suche bukiety 112
11.2.4.1. Rośliny uprawiane 112
11.2.4.2. Rośliny dziko rosnące 112
11,3. Warzywnik 113
11.3.1. Zakładan ie warzywn ika 113
.3.2. Zabiegi pielęgnacyjne 114
3.3. Urządzenia do produkcji rozsady 115
,3.4. Uprawa wybranych warzyw 117
3.4.1. Warzywa kapustne 117
3.4.2. Warzywa korzeniowe 118
3.4.3. Warzywa cebulowe 118
3.4.4. Warzywa liściowe 119
3.4.5. Warzywa rzepowate 120
3.4.6. Warzywa strączkowe 120
3.4.7. Warzywa psiankowate 121
3.4.8. Warzywa dyniowate 121
3.4.9. Warzywa wieloletnie 122
3.4.10. Warzywa z rodziny traw 122
3.4.11. Warzywa z rodziny złożonych 122
3.5. Przechowywanie warzyw 123
3.6. Uprawa ziół 124
4, Grzyby uprawiane 124
4.1. Up rawa p ierśc ieniaków 124
4.2. Uprawa p ieczarek 125
11.4.2.1. Pieczarkarnia 125
11.4.2.2. Podłoże do uprawy 126
II 4.2.3. Siew. rozrost i zbiór 127
II.5. Sad 128
11,5.1 Dobór odmian do nasadzeń amatorskich
11.5.1 I . Odmiany jabłoni 128
115.1 7 Odmiany gruszy 129
11.5.1 3, Odmiany śliwy 129
11,5.1 1. Odmiany wiśni 129
15.1 5, Odmiany brzoskwini 129
1151 3. Odmiany moreli 130
11,5.1 T. Odmiany maliny 130
151 3. Odmiany porzeczki 130
11,5.1, 3. Odmiany agrestu 130
11,5.1 131
11,5.1 131
15.1 131
11.5.2. Przygotowanie gleby przed sadzeniem 131
15.3. Gęstość i technika sadzenia 132
15.4. Uprawa gleby i nawożenie 133
15.5, Cięcie i formowanie drzew i krzewów 135
11.5.5.1. Sposoby i terminy cięcia drzew owocowych 135
15.5.2. Cięcie krzewów jagodowych 137
15.6, Owocowanie 138
11,5.7. Zbiór owoców 138
15.8. Przeć howywan ie owoców 139
15.9. Przemarzanie roślin sadowniczych 140
16. Ochrona przed szkodnikami i chorobami 140
16.1. Ochrona roślin ozdobnych i warzywnych 140
11.6.2. Ochrana roślin sadowniczych 141
17. Mała pas ieka 142
17.1. Życie rodziny pszczelej 142
17.2. Nabywa nie pszczół 143
II. 7.3. Praca przy pszczołach 143
11.7.3.1. Prace i zabiegi wiosenne 144
17 3 2. Prace w czasie lata 144
17.3,3. Przygotowanie pszczół do zimy 145
17.4. Warunki powodzenia w pasiece 146
11.7.5. Budowa ula 146
17.5.1. Gniazdo ula 146
17.5.2. Nadstawka 148
17.5.3. Daszek i ocieplenie górne 149
H.7.5.4 Stojak składany ula 150
17.5.5. Ramki gniazdowe i nadstawkowe 151
17.5.6. Maty słomiane 152
Bibliografia 152
III. Kulinaria 153
HI.1 Racjonalne żywień ie 154
111.1. Tabele wartości odżywczych 155
III. 1.2. Układanie jadłospisu 155
111.3. Zdrowie w kuchn i 161
111.2. Zasady przetwórstwa domowego 162
łtl.3. Owoce i warzywa 163
Iłl .3.1, Przydatność na przetwory 165
111.4. Grzyby 165
W.4.1. Grzybobranie 165
lłl.4.2. Niebezpieczeństwo zatruć 166
114.2.1. Objawy zatruć grzybami 166
114.2.2. Pierwsza pomoc 166
114.3. Przydatność grzybów jadalnych na przetwory 167
114.3.1 Grzyby suszone 167
111.4.3.2. Grzyby apertyzowan e 167
114.3.3. Grzyby solone 168
111.4.3.4. Grzyby kwaszone 168
111.4.3.5. Grzyby marynowane 168
W.5. Przechowywanie żywności, zapasy 169
111.6. Przepisy kulinarne 171
I16.1. Zastosowanie owoców 171
llł.6.2. Zastosowanie warzyw 175
Hl.6.3. Zastosowanie grzybów 178
111.6.4. Zastosowanie przypraw 179
111.6.5. Namiastki 1BO
111.7, Przyjmowanie gości 181
111.7.1. Przygotowanie stołu 181
111.7.2. Potrawy i ich podawanie 182
111.7.3. Przyjęcie na stojąco 183
111.8. Pięćdziesiąt sekretów 184
Bibliografia 186
IV. Kosmetyka naturalna i 87
IV. 1. Znaczenie ziót dla zdrowia i urody 188
IV.2. Pielęgnacja ciata 189
IV.2.1, Pielęgnacja rąk 191
IV.2,2. Pielęgnacja nóg 191
IV.2.3. Pielęgnacja twarzy i szyi 192
IV.2.3.1. Mycie, oczyszczanie, zabiegi pojędrniające
IV.2.3.2. Nawilżanie 193
IV,2.3.3. Odżywianie 193
IV.2.4. Pielęgnacja oczu 196
IV.2.5. Pielęgnacja wtosow 196
IV. 3. Środki zachowania kondycji 196
Bibliografia 198
V. Chem ia praktyczna 199
V.1 . Domowa pracownia chemiczna 200
V.1.1. Bezpieczeństwo i higiena prac chemicznych 200
V.1.2. Naczynia i sprzęt podstawowy 201
V.1 .3. Chemikalia 201
V.1.4. Receptury i opisy czynności 203
V.1.4.1 . Uszlachetnianie powierzchni metali 203
V,1.4.2. Obróbka i uszlachetnianie powierzchni szkła 209
V.1.4,3. Szkliwienie wyrobów ceramicznych 210
V.1.4.4. Barwienie, mr lowanie i politurowanie drewna 211
V. 1,4.5. Malowanie I drukowanie na tkaninach 212
V. 1.4.6. Klejenie i spawanie tworzyw sztucznych 213
V,1A .7. K leje, kity, szpachlówki, farby, laki ery 214
V,1,4.8. Różne porady praktyczne 215
V.2 . Chemia w gospodarstwie domowym 218
V,2.1. Wywabianie plam, czyszczenie 218
V.2,2. Farbowanie materiałów odzieżowych 220
V. 2.3. Garbowanie i odświeżanie skór 221
Bibliografia 222
VI. Ubiór na co dzień 223
VI. 1. K rawiectwo 224
VI. 1.1 - Krawieckie pomiary ciała 224
VI.1.2. Zasady wykonywania torm i wzorników 224
Vl.1.3. Wykonywanie wyrobów odzieżowych 226
VI. 1.3.1, Spodnie męskie 226
VI, 1 .3.2. Szorty męskie 229
VI. 1.3.3. Spodnie damskie 229
VI. 1.3.4. Szorty damskie 232
VI. 1.3.5. Spodnie dziecięce 232
VI.1.3.6. Spódnica prosta 234
VI. 1.3.7. Spódnica poszerzona 236
VI.1.3.8. Spódnica dziecięca 236
VI.1.3.9. Bluzka damska 238
VI. 1 .3 .10. Sukienka damska 241
VI.1.3.11. Bluzka dziecięca 243
VI. 1.3.12. Bluza dziecięca 244
VI, 1.3.13. Koszu la męska 249
VI. 1,3.14. Bluza męska 252
V1,1.4. Wykonywań ieelementów odzieżowych 255
VI.1.4.1. Kieszeń cięta 255
VI, 1.4.2. Kieszeń w szwie 256
VI. 1.4.3. Kieszeń klinowa 257
VI. 1.4.4. Wszycie kołnierza koszulowego 257
VI. 1 4.5. Mankiet z rozporkiem w rękawie 258
VI. 1.4.6. W szyc ie zam ka błyskawicznego 258
VI. 1,4.7, Wstawianie łaty 259
Vl.2. Dziewiarstwo ręczne 260
Vl.2.1. Zasady modelowania form 260
VI.2.2. Technika robót na drutach 261
Vl.2.3. Wykonywanie wyrobów na drutach 263
V!.2.3.1. Szalik, narzuta, prosta spódnica 263
Vl.2.3.2. Kapcie 263
Vl.2.3.3. Czapki sportowe 263
V!,2.3.4. Sweter z golfem 264
Vl.2,3.5. Płaszcz prosty 264
Vl.2.3.6. Sweterek 264
VI-2.3.7. Rękawiczki zimowe z jednym palcem 266
VI.2.3.8. Rękawiczki z pięcioma palcami 266
Vl.2.3,9. Skarpety 266
Vl.2.4, Technika robót szydełkiem 267
VI.2.5. Wykonywanie wyrobow szydełkiem 267
192 Vl.2.5.1. Narzuta 267
VI.2,5.2. Torebka damska 267
VI.2.5.3. Sukienka dziecięca 268
Vl.2.5.4. Siatki 268
Vl.2.5.5. Koronki 269
Vl.3. Kaletnictwo 270
Vl.3.1. Przygotowanie materiału 270
VI .3.2. Podstawowe technologie 271
Vl.3.3, Wykonywanie wyrobów kaletniczych 273
Vl.3.3.1. Pasek 273
Vl.3.3.2. Portmonetka 273
Vl.3.3.3. Torba podręczna, tornister 274
Vl.3.3.4. Torba gospodarcza 277
Vl.3.3.5. Torba turystyczna 278
Vl.4, Szewstwo 279
VI.4.1. Pomiary stopy i dobór kopyta 280
Vl.4.2, Wykonywanie wzorników elementów obuwia 280
VI.4.3. Podstawowe systemy i technologia łączenia 281
Vl.4.3.1. System sandałowy i system klejony 281
Vl.4.3.2, Szycie 282
Vl.4.3,3. Klejenie 282
V I4 4 Wykańczanie obuwia 283
Vl.4.5. Wykonywanie wyrobów obuwniczych 284
Vl.4.5.1. Kapcie 285
Vl.4.5.2. Pantofle domowe 285
VU.5.3. Sandały 286
Vl.4.5.4. Klapki 287
V!.4.6. Naprawa obuwia 287
V1.4.6.1. Żelowanie obuwia klejonego 288
Vl,4.6.2. Nakładanie czubków 288
V!.4.6.3. Naprawa obcasa 288
Bibliografia 288
Dodatek. Zioła i ich zastosowanie 289
Słownik polsko-łaciński nazw roślin 294
Słów ntk tac ińsko- po! ski nazw roślin 298
Indeks rzeczowy 303
Tabele
E l, Równoważniki energetyczne niektórych produktów
spożywczych 18
CLI. Przydatność wybranych grzybów na przetwory i potra­
wy 20
O. 1. Przydatność wybranych owoców dziko rosnących jadal­
nych na przetwory 36
P, 1, Płodozmian 5-letni 38
P.2. Średnia liczba dni rozwoju osobników pszczelich 43
Ś.1. Fungicydy stosowane w amatorskiej uprawie ogrodni­
czej 52
Ś.2. Zoocydy stosowane w amatorskiej uprawie ogrodni­
czej 53
U.1. Uprawa współrzędna i międzyplonowa 55
W .l. Przydatność wybranych warzyw mnie) znanych na po­
trawy i przetwory 57
ILI. Rośliny jednoroczne wysiewane wprost do gruntu 104
11.2. Rośliny jednoroczne uprawiane z rozsady 104
II,3. Rośl iny dwuletn ie 105
11.4. Byliny nie zimujące w gruncie 105 III.8 Przydatność wybranych warzyw popularnych na potra­
11.5. Zestawienie gatunków bylin według pory kwitnie* wy i przetwory 164
nia 106 111.9. Rozmieszczenie produktów w chłodziarce 169
11.6. Dawki maksymalne wapna magnezowego stosowane 111.10. Czas przechowywania produktów spożywczych w
jednorazowo przed sadzeniem drzew lub krzewów owoco­ chłodziarce poza zamrażalnikiem w temp 4..,6'C. w
wych, w kg /1 00 m2 132 dniach 169
11.7. Dawki nawozów dla drzew owocowych, w g/1 rrP (nawo­ 111.11. Maksymalny czas przechowywania niektórych trwa­
zy mineralne) oraz w kg/100 m2 (nawozy organiczne) 134 łych produktów w chłodnym miejscu poza chłodziarką, w
11.8. Dawki nawozów mineralnych dla roślin jagodowych, miesiącach 170
w kg/100 m1 135 VI. 1 Dobór klejów do różnych zestawów materiałów stoso­
11.9. Gniazdo ula na 12 ramek 360 x 260 mm 147 wanych na wierzchy i spody obuwia (łączone systemem kle­
11.10. Nadstawka ula na 10 ramek 360 * 150 mm 149 jonym) 283
11.11. Daszek i ocieplenie górne ula 149 Zioła i ich zastosowanie 290
11.12. Stojak składany ula 150
11.13. Ramki gniazdowe, nadstawkowe i beleczki powaikowe
ula 151
II. 14. Mata słomiana ula 152 Tablice wielobarwne
llt.1 . Składniki odżywcze podstawowych grup produktów Przedpokój I Działka XVII
żywn ościowych 155 Glazura w łazience II Jabłka XVIII
III. 2. Zalecane dzienne racje pokarmowe w gramach (w przy­ Drewno w łazience III Gruszki i śliwki XIX
padku jaj * w sztukach) dla poszczególnych grup ludności, Łazienkowe improwizacje IV Wiśnie, brzoskwinie, maliny,
według poziomu ekonomicznego C (pełnowartościowy Kuchnia odrębna V agrest XX
średn iokoszto wny) 156 Kuchnia otwarta <1> VI Porzeczki i truskawki XXI
111.3. Wartości odżywcze wybranych produktów zbożowych, Kuchnia otwarta (2) VII Owoce leśne (1) XXII
pieczywa, artykułów bogatych w cukier oraz wyrobów cze­ Kącik jadalny w kuchni VIII Owoce leśne (2) XXIII
koladowych 157 Domowe forum IX Zioła dziko rosnące (1) XXIV
111.4. Wartości odżywcze mleka, wybranych produktów Pokój wielu funkcji X Zioła dziko rosnące (2) XXV
mlecznych oraz tłuszczów roślinnych i jaja kurzego 158 Zdobiące starocia XI Zioła uprawiane (1) XXVI
III 5 Wartości odżywcze wybranych mieś, wędlin, drobiu, Sypialnia XII Zioła uprawiane (2) XXVII
dziczyzny i ryb 159 Miejsce do pracy XIII Grzyby jadalne XXVIII
III.6 . Wartości odżywcze wybranych warzyw, roślin strączko­ Pokój z antresolą XIV Grzyby trujące XXIX
wych, grzybów I owoców 160 □ladwojgadzieci XV Warzywa mniej znane XXX
II1.7. Przydatność wybranych owoców roślin sadowniczych Pomysły z różnych szuf­ Rok w ogrodzie XXXI
na potrawy i przetwory 164 lad XVI Sploty XXXII
Treść tomu Y Vademecum ZRÓB SAM, adresowanego
przede wszystkim do Pań domu, dotyczy aranżacji wnętrz
mieszkalnych w mieście i na wsi. ogrodnictwa służącego
zaopatrzeniu kuchni i spiżarni, domowego przetwórstwa
warzyw i owoców, pielęgnacji ciała środkami naturalnymi,
wykorzystania metod i środków chemicznych w obróbce
uszlachetniającej różne materiały oraz w utrzymaniu czys­
tości w domu. a także wykonania lekkiej odzieży czy nie­
skomplikowanego obuwia. Niejedną z podanych porad
można znaleźć w różnych, poszukiwanych na rynku wydaw­
nictwach. W Vademecum zebrano te bardziej i mnie) znane,
tworząc zestaw, odpowiadający wielorakim obowiązkom
Pań, prowadzących gospodarstwo domowe, Wybór i zakres
materiaju został ograniczony do rozwiązań i prac, które
można prawidłowo wykonać używając powszechnie dostęp­
nych narzędzi i sprzętów, wykazując przy tym przeciętne
uzdolnienia.
Zamiarem redakcji było podanie wszystkich porad i opisów,
również tych bardziej skomplikowanych, w możliwie przy­
stępny sposob. Ponieważ jednak różne tematy wymagają
różnego stopnia szczegółowości opisu i odmiennego wpro­
wadzenia, poziom wykładu całości materiału mu siat zostać
zróżnicowany.
Yademecum jako poradnik domowy ma dostarczyć podsta­
wowych wiadomości ogólnych oraz praktycznych wska­
zówek i instrukcji wykonawczych. Obu tym celom podpo­
rządkowana została budowa książki. Otwierają ją zebrane
ze wszystkich rozdziałów hasła, definiujące m.in, wybrane
materiały, narzędzia, czynności, substancje chemiczne,
składniki żywności, sposoby uprawy roślin. Zostały one po­
grupowane tematycznie w tzw. hasła zbiorcze I ułożone
w porządku alfabetycznym. 53 hasła zbiorcze zawierające
556 podhaseł tworzą część encyklopedyczną tomu. Pó niej
umieszczono sześć rozdziałów tematycznych poradnika, nu­
merowanych cyframi rzymskimi. Każdy z nich jest poprze­
dzony spisem autorów oraz spisem haseł zbiorczych i mate­
riałów uzupełniających, związanych z treścią danego roz­
działu, a zakończony bibliografią załącznikową, zawierającą
pozycje, z których korzystali autorzy przy opracowywaniu te­
matu.
Tytuły haseł zbiorczych, na ogół wielo wyrazowe, są sformu­
łowane tak, aby na pierwszym miejscu znalazł się wyraz
akcentujący treść, np.;
Krawieckie dodatki
Nazwy haset drukowane są pismem pótgrubym prostym,
nazwy synonimiczne i regionalne - pismem jasnym pochy­
łym po myśłniku; te z nich. które nie są zalecane lub nie­
prawidłowe poprzedzono wykrzyknikiem w nawiasie, np.:
Berberys zwyczajny - kwaśnie a
Probówka - (1) epruwetka
Następujące po nazwach haseł wzory chemiczne lub symbo­
le pierwiastków drukowane są pismem jasnym prostym, np.:
Amonowy chlorek Nł-UCI - salmiak
Nazwę hasła powtarzaną w tekście, skrócono do pierwszej
litery (dwóch pierwszych liter przy dwugłoskach), w wypad­
ku nazwy w ieio wy razowej - do pierwszych liter uszeregowa­
nych we właściwej kolejności, zachowując pismo półgrube.
np.:
Szkodniki roślin warzywnych - Sz.r.w.
Nazwy rodzajowe wewnątrz treści haseł wyróżniono pismem
rozstrzelonym (spacją), np.:
Wśród najczęściej stosowanych sposobów złączenia
wyróżnia się szwy odzieżowe: z w y k ł y , r o z s t ę b n o -
wany, fra n c u s k i, bieliżniany.
W książce nie stosowano odsyłaczy do haset. ograniczając
się do wspomnianego już spisu haseł zbiorczych przed
treścią każdego rozdziału poradnika.
Hasła lub ich fragmenty oraz rozdziały lub ich fragmenty
pisane przez danego autora sygnowane sa skrótami litero­
wymi. przyporządkowanymi odpowiednio poszczególnym
nazwiskom według spisu autorów na s. 4. Skróty te są dru­
kowane pismem półgrubym pochyłym, w nawiasach, np.:
Ogórecznik lekarski
(...) Zastosowania kulinarne: do sałatek, zielonych so­
sów, 0 .1. można również przyrządzać tak, jak szpi­
nak. laha)
Zastosowania lecznicze; działa moczopędnie, przeciw­
gorączkowe. przeciwzapalnie, (wpr)
Fragmenty przygotowane przez redakcję sygnowano skró­
tem (Rad).
Rysunki i tabele w części encyklopedycznej numerowane
są w ramach danej litery alfabetu, np.:
G.1. Rozwój siewki zaatakowanej zgorzelą,
S.2, Zoocydy stosowane w amatorskiej uprawie
ogrodniczej,
a w części poradnikowej - w ramach danego rozdziału, np.:
III.9 Rozmieszczenie produktów w chłodziarce,
V.5. Drewniany statyw do lejków.
Powołując się na nie w tekście, podawano pismem półgru­
bym numer poprzedzony odpowiednim skrótem „rys." lub
„tab.", np.: rys. C.1, tab. S.2, łab. łll.9, rys. V.5.
Powołując się w tekście na treść innego rozdziału lub pod­
rozdziału, podawano pismem jasnym jego numer (według
spisu treści na s. 6-9), poprzedzony skrótem ..rozdz.", np,:
rozdz. VI. 1.4.6 .
Uzupełnieniem bieżącego materiału ilustracyjnego są tabli­
ce wielobarwne na stronicach z rzymską numeracją. Powo­
łując się na nie w tekście, podawano ich pełny tytuł
poprzedzony słowem „Tablica ", np.:
Tablica. Grzyby jadalne
Przy powoływaniu się na grupę tablic powiązanych tema-
tyczn ie - po słowie „ Tabl ice " podawano, po dwukropk u. tytuł
grupowy, drukowany przy rzymskiej paginacji, np.:
Tablice: Rozwiązania wnętrz
Zamieszczoną po części poradnikowej tabelę pt, „Zioła i
ich zastosowanie", nawiązującą do treści rozdziałów II. III i
IV, załączono jako Dodatek. Powołując się na tę tabelę ,
podawano jej tytuł poprzedzony słowem „Dodatek"
Zarowno w części encyklopedycznej, jak i poradnikowej
oraz w dodatku nie podawano łacińskich nazw roślin. Ze­
brano je w słownikach: polsko-łacinskim i łacihsko-pol-
skim, umieszczonych bezpośrednio po dodatku.
Znalezienie poszukiwanej informacji szczegółowej ułatwia
indeks rzeczowy, znajdujący się na końcu książki. Wśród
elementów zapisu indeksu, oprócz uszeregowanych alfa­
betycznie nazw podstawowych, występują również określ-
niki ujęte w nawiasy i - po przecinku - objaśnienia precy­
zujące sposób interpretowania nazwy podstawowej w kon­
tekście, w jakim występuje, np.;
heczepecze (sos)
jadłospis, układanie
W wypadku nazw lub określeń wielo wyrazowych zapisy­
wanych kolejno w oddzielnych wierszach, powtarzające się
wyrazy zastępowano kolejno myślnikami, umieszczanymi
jeden obok drugiego na początku wiersza, np.
galaretka surówkowa Z malin
- - z poziomek
trybuła ogrodowa
— . zastosowania kulinarne
Numery stronic wyróżnione w indeksie pismem pótgrubym
oznaczają, że dana nazwa występuje w danym miejscu
książki jako nazwa hasła.
Architektura wnętrz
mieszkalnych
sztuka kształtowania zamkniętych
przestrzeni pełniących funkcje miesz­
kalne. Celem a.w jn. jest harmonijne
zestawienie stałych elementów wnętrza
- w y s t r o j u z elementami ruchomymi
- w y p o s a ż e n i e m , przy uwzględnie­
niu funkcji pomieszczeń i ogólnych za­
łożeń budynku, w którym to wnętrze
się znajduje. Do wystroju zalicza się
wykończenie podstawowych części
składowych wnętrz: podłóg (płytki z
tworzyw sztucznych, parkiet, terako­
ta}, ścian (tapeta, boazeria, glazura),
sufitów (gładki, żebrowany belkami),
okien i drzwi (obramienia, rodzaj sto­
larki), instalacji ogrzewczych (kalory­
fery, piece, kominki), W niektórych
wnętrzach historycznych i stylowych
spotyka się takie elementy wystroju
wnętrza, jak sztukaterie, mozaiki,
ozdobne kraty itp. Na wyposażenie
wnętrza składają się rozmaite sprzęty
użytkowe - meble, urządzenia sanitar­
ne, sprzęt oświetleniowy, naczynia itp.,
przedmioty, które oprócz funkcji użyt­
kowych pełnią również funkcje deko­
racyjne - tkaniny, szkło, ceramika ojaz
przedmioty o charakterze wyłącznie
artystyczno-zdobniczym - obrazy,
rzeźby, rośliny ozdobne. Wszystkie te
elementy odpowiednio zestawione i
zharmonizowane z kolorystyką i
oświetleniem (naturalnym i sztucz­
nym) wnętrza tworzą w nim nastrój i
klimat zgodnie z upodobaniami
domowników.
Urządzanie (aranżacja) wnętrza
mieszkalnego wiąże się ściśle z jego
przeznaczeniem I zależy od typu bu­
dynku i wystroju poszczególnych po­
mieszczeń, (Tablice: Rozwiązania
A.1.Współczesne wnętrze
wnętrz). Współcześnie w Polsce naj­
więcej mieszkań mieści się w budyn­
kach wznoszonych metodami przemy­
słowymi i ma typowe rozkłady, wymiary
i wystrój pomieszczeń (rys. A.t). Ogra­
nicza to znacznie swobodę kształtowa­
nia wnętrz oraz możliwości ich wyposa­
żenia. Znacznie mniej tych ograniczeń
występuje w mieszkaniach w tzw. sta­
rym budownictwie, których ściany zbu­
dowane są z cegły, pokoje większe i
wyższe, rozkłady bardziej zróżnicowa­
ne, a wystrój bogatszy.
Największe możliwości swobodnego
kształtowania wnętrz zgodnie z upo­
dobaniami mieszkańców istnieją w
indywidualnym budownictwie jednoro­
dzinnym,
Do głównych elementów wyposażenia
należą:
Ceramika
wyroby użytkowe i dekoracyjne, ufor­
mowane i zdobione w sposób arty­
styczny z masy zawierającej jako pod­
stawowy składnik glinę, a następnie
wypalane w piecach ceramicznych.
Wyróżnia Się m.in. wyroby: g a r n c a r ­
s k i e (np. ludowe siwaki ze wschod­
nich rejonów Polski czy szkliwiona c,
kurpiowska, często zdobiona dekora­
cją malarską), f a j a n s o w e (np. z
Włocławka, o stylizowanych wzorach
kwiatowych), k a m i o n k o w e (np. z
Bol es ł awc a) , por c el anowe (np.z
Ćmielowa). We wnętrzu mieszkalnym
c. może znaleźć zastosowanie jako
element dekoracyjny eksponowany na
ścianach (talerze) czy półkach (dzba­
ny), a także jako naczynia na rośliny
ozdobne - cięte i uprawiane oraz jako
drobne przedmioty użytkowe,
Meble
sprzęty, zwykle przenośne, stanowią­
ce najważniejszą część wyposażenia
wnętrza mieszkalnego, wykonywane
---------- - -- ---- -
— — ---
najczęściej z drewna i materiałów
drewnopochodnych oraz metalu, wi­
kliny, tworzyw sztucznych. Wyróżnia
się m. s k r z y n i o w e (szafy, komody,
kredensy, stoły) oraz s z k i e l e t o w e ,
często wyściełane lub wypłatane
(krzesła, łóżka), M, mogą być proste
łub rzeźbione (np. tzw. meble gdań­
skie), zdobione dekoracją z tego sa­
mego materiału, najczęściej z drewna
(intarsja) lub z innego materiału
(inkrustacja), bywają też z dekoracją
malarską (np. malowane skrzynie kra­
kowskie), We współczesnych miesz­
kaniach spotyka się najczęściej m,
wykonane fabrycznie, z materiałów
drewnopochodnych i tworzyw sztucz­
nych, z okładzinami drewnianymi (np,
fornir) o powierzchniach matowych,
politurowanych lub lakierowanych.
M. produkowane są często w zesta­
wach o określonym przeznaczeniu -
m. kuchenne, komplety wypoczynko­
we, regaty na książki, komponowane
często w tzw. mebłościanki. Obok m.
produkowanych fabrycznie istnieją
także m. stytowe oryginalne, które
określa się nazwami w zależności od
czasu ich powstania, np. m. z XIX w. -
w stylu empire, Księstwa Warszaw­
skiego, biedermeier z przełomu XIX i
XX w. - secesyjne oraz m. stylowe wy­
konywane wspótcześnie (np. ze zna­
nej wytwórni w Henrykowie, wreszcie
m. ludowe - oryginalne (wykonywane
przez rzemieślników) tub stylizowane
(np. z warsztatów Cepel ii). (kall
Oprawy oświetleniowe
urządzenia do rozsyłania, filtrowania
lub przekształcania światła,mocowane
na sufitach (np. żyrandole), ścianach
(np. kinkiety), ustawiane na meblach
oraz bezpośrednio na podłodze. W op­
rawach mocowane są źródła światła
- lampy, najczęściej zasilane energią
elektryczną (np. żarówki, świetlówki),
: “ — ------------------------- ---------- — —
rzadziej energią spalanego paliwa -
np. lampy gazowe czy naftowe. Źró­
dłem światła są również świece, naj­
częściej umieszczane w ozdobnych,
stojących lub wiszących świeczni­
kach. O.o. razem ze źródłami światła
potocznie nazywa się lampami.
Źródła światła mają znormalizowane
parametry techniczne, natomiast o.o. -
konstrukcyjnie podporządkowane wy­
maganiom użytkowym - wykonywane
są według różnych wzorów, z ozdob­
nymi Kloszami I abażurami. O.o. deko­
rują wnętrze swoją formą, doborem
materiałów, a wraz z lampami dodat­
kowo odbiciami światła i układem cie­
ni - zwłaszcza o.o. zawierające więcej
niż jedno źródło światła.
We współczesnych wnętrzach miesz­
kalnych spotyka się o.o. o formach
inspirowanych wzornictwem skandy­
nawskim (wykonane z zastosowaniem
drewna i płótna), wzornictwem japoń­
skim i chińskim (wykonane przede
wszystkim z papieru) oraz o.o. stylowe
(np. kopie w stylu Księstwa Warszaw­
skiego), a także oryginalne historycz­
ne. Do najczęściej wykorzystywanych
materiałów na o.o. poza wymieniony­
mi, należą: metale, szkło, ceramika,
tworzywa sztuczne, (Red.l
Szkło artystyczne
wyroby ze szkła, użytkowe i dekora­
cyjne. odpowiednio ukształtowane i
zdobione, W zależności od technologii
wytwarza się różne rodzaje szkieł bia­
łych i barwionych, często zdobionych
dekoracją trawioną, grawerowaną lub
wycinaną, niekiedy malowanych farba­
mi emaliowanymi i złoconych. Oprócz
rzadko już stosowanych dawnych
technik szklarstwa, których wytwory
są dzisiaj raczej obiektami muzealny­
mi, współcześnie wytwarza się wiele
pięknych naczyń - dzbanów, kieli­
chów, wazonów, szklanek, często z
ciężkiego szkła potasowego (np. tzw.
kryształowe szkło czeskie) czy z właś­
ciwego szkła kryształowego, np. z huty
w Szklarskiej Porębie. Popularne są
też różnorodne wyroby ze szkła bar­
wionego, np. z hut w Jaśle, Krośnie
i Krakowie, (ksl)
Tkaniny dekoracyjne
wyroby tkackie powstałe ze splecenia
na warsztatach ręcznych lub mecha­
nicznych dwóch szeregów prostopa­
dłych do siebie nici (lnianych, wełnia­
nych, bawełnianych, metalowych,
współcześnie również z tworzyw
sztucznych); nici biegnące wzdłuż na­
zywa się osnową, poprzecznie - wąt­
kiem, T.d. mają przeważnie wzory
ornamentalne, często wykończone
ozdobnym obramowaniem o ornamen­
cie ciągłym (bordiurą), niekiedy dodat­
kowo frędzlami. Służą do ozdoby pod­
łóg, ścian lub mebli (także jako obicia).
Do t.d. należą; k o b i e r c e (dywany) -
tkaniny jednostronne, po prawej stro­
nie puszyste (gęBty „la s" krótko przy­
ciętych nici lub pętelek), po lewej
gładkie (usztywnione podłoże - osno­
wa). z wełny, jedwabiu lub włókien
sztucznych, dawniej tkane wyłącznie
na warsztatach ręcznych, obecnie naj­
częściej maszynowo, o różnych
kształtach (prostokąty, owale, sześ-
ciokąty iłp,), wielobarwne, o wzorach
tradycyjnych, orientalnych - geometry­
cznych i kwiatowych (wykończonych
bordiurą) i współczesnych (np. abstra­
kcyjnych). Kobierce są używane we
wnętrzu przede wszystkim do wy­
kładania podłóg, rzadziej do dekoracji
Ścian; g o b e l i n y (tapiserie. arrasy) -
tkaniny jednostronne, wykonane głów­
nie z wełny (dawniej łączonej z jedwa­
biem oraz srebrnymi lub złotymi nićmi,
dziś z sizalem i włóknem szklanym),
tkane na wzór obrazów (według przy­
gotowanych wcześniej wzorów), „ma­
lowane*1 kolorową przędzą jak obraz
farbą. Technikę gobelinową wykorzy­
stuje się też do wyrobu tkanin obicio­
wych o tradycyjnym wzornictwie. Go­
beliny służą przede wszystkim do de­
koracji ścian mieszkania: k i l i m y -
tkaniny dwustronne, wykonane z weł­
ny (osnowa wełniana iub lniana), kolo­
rowe. wzorzyste, o prostych ornamen­
tach, najczęściej o motywach geome­
trycznych i roślinnych, wykończone
bordiurą. Kilimy należą do najstar­
szych tkanin, znanych już w starożyt­
ności, popularne w sztuce ludowej. Ki­
limy są stosowane we wnętrzu do de­
koracji ścian, rzadziej podłóg (z uwagi
na ich słabszą od kobierców konstruk­
cję) oraz jako nakrycia na meble;
m a k a t y - tkaniny dwustronne, wyra­
biane z jedwabiu, przetykane złotymi
lub srebrnymi nićmi, rzadziej haftowa­
ne. o stylizowanych wzorach roślin­
nych lub geometrycznych, służą do
ozdoby ścian t jako nakrycia na meble;
p a s i a k i - tkaniny dwustronne, wyko­
nywane z wełnianego (tzw. wełniak)
lub bawełnianego (tzw. kanefos) róż­
nobarwnego wątku na niewidocznej
lnianej osnowie, o poprzecznym paso­
wym ornamencie, wykorzystywane
często jako nakrycie na łóżko lub jako
element ubioru wiejskiego. W Polsce
najsłynniejsze są pasiaki z regionu ło­
wickiego; p a t c h w o r k (czyt.pecz-
uork), zszywanka - tkanina jedno­
stronna, powstała w wyniku zszycia
różnobarwnych wzorzystych skraw­
ków różnych tkanin. Łączy się gładkie
tkaniny o różnych barwach, o odpo­
wiednio dobranych deseniach lub po­
dobnej fakturze. Zszywa się prostoką­
ty, kwadraty lub romby, Klasyczne
zszywanki składają się z trzech
warstw: wierzchniej-dekoracyjnej,
środkowej - ocieplającej oraz spodniej
- podszewkowej Wszystkie trzy war­
stwy przepikowuje się razem, jak koł­
drę. Zszywanki eksponuje się na pod­
łodze; jednowarstwowe mogą służyć
jako nakrycia mebli, (ait, esIj
Barwniki
substancje rozpuszczalne w rozpu­
szczalnikach lub odpowiednich kąpie­
lach, barwiące bezpośrednio lub
wytwarzające b. na matenale barwio­
nym oraz substancje nierozpuszczalne,
stosowane do barwienia w postaci roz­
drobnionych cząstek stałych ( p i g ­
menty).
B. dzielą się na n a t u r a l n e , występu­
jące zarówno w organizmach roślin­
nych i zwierzęcych - b. naturalne
o r g a n i c z n e , jak I w minerałach -
b. naturalne n i e o r g a n i c z n e oraz na
b. s y n t e t y c z n e , będące produktami
syntezy chemicznej.
W farbiarstwie domowym najczęściej
są stosowane b. barwiące bezpośred­
nio. absorbowane przez materia! bar­
wiony wprost z kąpieli o odczynie obo­
jętnym (np. wodnej), zasadowym lub
kwaśnym.
B. wytwarzane na materiale barwio­
nym obejmują substancje trudno roz­
puszczalne. wytrącane w porach ma­
teriału barwionego. Wytrącanie nastę­
puje przez utlenianie substancji
barwnej, rozpuszczalnej w wodzie lub
przez syntezę trudno rozpuszczalnej
substancji barwnej w wyniku kolejne­
go działania dwóch kąpiel i,zawierają­
cych zdolne do reakcji związki rozpu­
szczalne.
Wyodrębnioną grupą b. są pigmenty,
wykorzystywane do produkcji farb i la­
kierów kryjących, w przemyśle gumo­
wym, tworzyw sztucznych, papierni­
czym i innych. Pigmenty naturalne
organiczne występują w kwiatach I
owocach roślin (antocjany o barwach
od różowej do niebieskiej i flawony o
różnych odcieniach barwy żółtej), w
organizmach zwierząt i drobnoustro­
jów.
Badania i ustalenie budowy chemicz­
nej pigmentów organicznych umożliwi­
ło Ich syntezę oraz otrzymanie wielu b.
pochodnych. Pigmenty organiczne nie
są stosowane w praktyce. Pigmenty
nieorganiczne otrzymuje się przez
zmielenie różnych barwnych mine­
rałów,
Do najważniejszych pigmentów nieor­
ganicznych (naturalnych i syntetycz­
nych) naieźą: białe - CaC03 (kreda
szlamowana), MgC03 Mg(OH)2 3HzO
(magnezja biata). MgO (magnezja pa­
lona). ZnO (biel cynkowa), Ti02 (biel
tytanowa), BaSCU (litopon),
2PbC03-Pb(0H)2 (biel ołowiana);
srebrny - pył glinowy; żółte - PbCrC4
(żółcień chromowa), ochra (palona gli­
na); złoty - siarkochlorek cyny o złożo­
nym składzie chemicznym; czerwone -
Pba04 (minia), Feż03 (czerwień żela­
zowa); zielony - złożone związki boru
(zieleń Guineta); niebieskie - złożone
glinokrzemiany (ultramaryna), złożona
sól cyjanożelazowa (błękit pruski);
czarny - sadza. Izkp)

Chemikalia
wszelkie substancje chemiczne mają­
ce praktyczne zastosowanie w pra­
cach laboratoryjnych i w przemyśle.
W pracowni amatorskiej oprócz barw­
ników, kwasów i rozpuszczalników -
zebranych w odrębnych hastach -
przydatne mogą byó związki:
Amonowy chlorek NFUCI - satmiak
bezbarwne kryształy. Ogrzany subłimu-
je. Zastosowanie: ogniwa elektryczne,
pasty lutownicze.
Amonowy dwuchromian (NH-ijzCrzOz
pomarahczowe kryształy. Rozpuszcza­
lny w wodzie. Ogrzany rozkłada się.
Zastosowanie: emulsje światłoczułe.
Amonowy fluorek (NH^jzFz
bezbarwne kryształy. Rozpuszczalny w
wodzie. Trujący. Zastosowanie: trawie­
nie szklą.
Amonowy siarczan {NH-ijzSCU
bezbarwne kryształy. Rozpuszczalny w
wodzie. Wiele zastosowań.
Amonowy węglan {NI-UjzCOa-HzO
bezbarwne kryształy. Rozpuszczalny w
wodzie. Ogrzany rozkłada się na CO2.
NHa i HzO. Zastosowanie: środki
spulchniające, gazotwórcze.
Anilina CeHs NHa - aminobenzen, feny-
loamina
produkt ze smoły pogazowej węgla ka­
miennego, Ciecz bezbarwna, pod wpły­
wem powietrza brunatnieje. Pary trujące.
Zastosowanie: synteza barwników.
Barowy siarczan BaSO-t - litopon
biały proszek. Nierozpuszczalny w wo­
dzie. Zastosowanie: farby (bardzo
trwały biały pigment).
Cerezyna - wosk ziemny
produkt naturalny, towarzyszy ztoźom
ropy naftowej i gazu ziemnego. Żółta
masa, podobna do wosku. Zastosowa­
nie: pasty do podłóg, obuwia itp,
Chromowo-potasowy siarczan
K 2SO4 • Cr2(S04>3 • 24HzO - atun
chromowy
fioletowe kryształy. Rozpuszczalny w
wodzie. Zastosowanie: garbarstwo,
farbiarstwo.
Chromowy tlenek CrzOs - zieleri chro­
mowa
szarozielony proszek. Nierozpuszczalny
w wodzie. Zastosowanie: mieszaniny
polerskie.
Chromowy trójtlenek Cr03
czerwone, rozpływające się kryształy.
Z wodą daje kwas chromowy HzCrO-c
Zastosowanie: elektrolity do chromo­
wania, odtłuszczanie.
Cynkowy chlorek ZnClz Kaolin - glinka porcelanowa
bezbarwne kryształy. Rozpuszczalny w glinokrzemian, produkt wietrzenia skał
wodzie. Zastosowanie: płyny lutow­ wybuchowych. Bardzo czysta, biata
nicze. glina. Zastosowanie: wyroby cera­
miczne.
Cynkowy tlenek ZnO - b ie lcynkowa
Kauczuk
biały proszek. Nierozpuszczalny w wo­
substancja wielocząsteczkowa o du­
dzie. Zastosowanie: emalie olejne i
żej elastyczności. K. n a t u r a l n y -
inne.
zakrzepły sok z drzew kauczukowych,
Cynowy dwutlenek SnOz k. s y n t e t y c z n y - tworzywo sztucz­
ne o własnościach podobnych do k.
biały proszek. Nierozpuszczalny w wo­
dzie. Zastosowanie: szkła i szkliwa naturalnego. Pod działaniem siarki
(wulkanizacja) 2 k. Otrzymuje Się gumę.
mleczne.
Zastosowanie: guma. kleje do gumy.
Dekstryna
Kobaltawy chlorek C0CI2 6H2O
produkt częściowej depolimeryzacji
mąki ziemniaczanej (skrobii). Żółty różowe kryształy, prażone tracą wodę
proszek, rozpuszczalny w wodzie; i stają się niebieskie. Rozpuszczalny w
powstały roztwór ma dużą lepkość. Za­ wodzie. Zastosowanie: barwienie
stosowanie: kleje do papieru, zagęstni- szkieł i szkliw.
ki do barwników. Kobaltawy tlenek CoO
Elektrolity czarny proszek. Nierozpuszczalny w
roztwory związków dysocjujących w wodzie. Zastosowanie: barwienie
wodzie na jony. kwasów, zasad i soli. szkieł i szkliw.
Przewodzą prąd elektryczny. Zastoso­ Kreda
wanie: ogniwa elektryczne, akumulato­
skata osadowa złożona z maleńkich
ry, kąpiele galwaniczne.
muszelek mięczaków, które żyły w
morzach w erze mezozoicznej. Głów­
Fenol CełHsOH - karbol, kwas karbolo­
nym składnikiem jest węglan wapnio­
wy
wy CaCOa. Zmielona, przesiana i wie­
bezbarwne kryształy, różowiejące na lokrotnie oczyszczana z grubszych
powietrzu. Rozpuszczalny w wodzie. ziaren przez osadzanie z wody nosi
Charakterystyczny zapach. Zastosowa­ nazwę k. s z l a m o w a n e j . Zastoso­
nie: tworzywa sztuczne. wanie: farby klejowe (najtańszy blaty
Formalina pigment), proszki czyszczące i poleru­
jące, pasty do zębów, kity.
wodny roztwór aldehydu mrówkowego
(formaldehydu) HCHO, Ciecz o cha­ Krzemowy dwutlenek Si02
rakterystycznym zapachu. Zastosowa­ b e z p o s t a c i o w y - k r z e mi o n k a (pia­
nie: garbarstwo, dezynsekcje, srebrze­ sek. krzemień), krystaliczny - k w a r c .
nie luster. Zastosowania: szkio I ceramika.
Gliceryna CHz(OH)CH(OH)CH2(OH) Magnezowy tlenak MgO - magnez/a
ciecz bezbarwna, lekko chropowata, roz­ palona
kłada się przed osiągnięciem wrzenia, biały proszek. Trudno rozpuszczalny w
higroskopijna. Dodatek g. utrzymuje w wodzie. Zastosowanie: farby (biały
mieszaninach lekką wilgotność. Zasto­ pigment), mieszaniny poIerskie.
sowanie; kosmetyki, kleje, atramenty,
kity, płyny niezamarzające. Magnezowy węglan MgCOa
biały proszek. Nierozpuszczalny w wo­
Glinowo potasowy siarczan dzie. Zastosowanie: czyszczenie
K 2SO4 Al2(SCU)3 24H 20-ałun glinowy szkła, polerowanie.
bezbarwne kryształy. Rozpuszczalny w
wodzie. Zastosowanie: farbiarstwo, Magnezowy węglan zasadowy
garbarstwo. MgC03-Mg(OH)2 3 H20 - magnezja
biała
Glinowy tlenek Al203 biały proszek. Nierozpuszczalny w wo­
biały proszek. Nierozpuszczalny w wo­ dzie, Zastosowanie: farby (biały pig­
dzie. Odmiany krystaliczne: bezbarwna ment), środki polerskie.
- k o r u n d , czerwona - r u b i n , nie­
bieska - s z a f i r Zastosowanie: mie­ Manganowy dwutlenek MnOz
szaniny polerskie. - braunsztyn
czarny proszek. Nierozpuszczalny w
Kalafonia wodzie. Zastosowanie: ogniwa elek­
żywica naturalna; produkt otrzymywa­ tryczne, barwienie szkieł i szkliw.
ny z soków drzew iglastych. Barwa od
jasnożółtej do ciemnobrązowej. Zasto­ Miedziowy azotan Cu(N03)2-3H20
sowanie: lakiery, kleje, pasty podłogo­ niebieskie kryształy. Rozpuszczalny w
we itp. wodzie. Zastosowanie: kąpiele do tra­
wienia i barwienia metali, farby pod-
szkliwne.
Miedziowy chlorek CuClz 2HaO
zielone kryształy. Rozpuszczalny w
wodzie. Zastosowanie: kąpiele do tra­
wienia i barwienia metali, farby pod-
szkliwne.
Miedziowy siarczan C uS04-5H żO
- witriol miedziany, siny kamień
niebieskie kryształy. Rozpuszczalny w
wodzie. Najpospolitsza sól miedzi.
Liczne zastosowania.
Miedziowy tlenek CuO
czarny proszek. Nierozpuszczalny w
wodzie. Zastosowanie: barwienie
szkliw.
Miedziowy węglan CuCOa
żółtozielony proszek. Nierozpuszczal­
ny w wodzie. Zastosowanie: barwie­
nie metali, szkieł, szkliw.
Miedziowy węglan zasadowy
2CuC03-C u (0H)2
mebieskozielony proszek. Nierozpu­
szczalny w wodzie. Zastosowanie:
barwienie metali, szkieł, szkliw
Mocznik CO(NH2)2
bezbarwne kryształy Rozpuszczalny
w wodzie. Zastosowanie: synteza
tworzyw sztucznych, zagęstniki.
Niklawy azotan Ni(N03>2 8H20
zielone kryształy. Rozpuszczalny w
wodzie. Zastosowanie: kąpiele do ni­
klowania, farby podszkliwne,
NI klawy tlenek Ni O
szarozielony proszek. Rozpuszczalny w
wodzie. Zastosowanie: barwienie szkieł
i szkliw.
Otow ia wo-oło w iowy tlenek Pb304 -
minia
pomarańczowoczerwony proszek. Nie­
rozpuszczalny w wodzie. Zastosowa­
nie: farby antykorozyjne, szkliwa, kity.
Otowiawy chromian PbCrt>4 - żółcień
chromowa
żółty proszek. Nierozpuszczalny w wo­
dzie. Zastosowanie: farby (żółty pig­
ment). barwienie szkliw,
Otowiawy tlenek PbO - glejta
żółty proszek. Nierozpuszczalny w wo­
dzie. Zastosowanie: szkliwa, szkła,
emalie.
Otowiawy węglan zasadowy
2PbC03 Pb(OH)z - biel ołowiane
biały proszek. Nierozpuszczalny w wo­
dzie. Zastosowanie: farby (biały pig­
ment), szkliwa.
Parafina
produkt destylacji ropy naftowej, pół-
przeświecająca, śliska w dotyku, łatwo
topliwa masa. Zastosowanie; pasty do
podtóg, skór, mebli, świece.
Potasowy azotan KNO3 - saletra pota­
sowa
bezbarwne kryształy. Rozpuszczalny w
wodzie. Liczne zastosowania.
Potasowy azotyn KNO2
bezbarwne kryształy. Rozpuszczalny w
wodzie. Trujący, Zastosowanie: kąpiele
do barwienia metali.
Potasowy dwuchromian KzCrzOr
pomarańczowe kryształy Rozpuszczal­
ny w wodzie. Liczne zastosowania.
Potasowy fluorek K2F2
bezbarwne kryształy Rozpuszczalny w
wodzie Trujący Zastosowanie: trawie­
nie szklą.
Potasowy nadmanganian KMnÓ4
oemnofioletowe kryształy. Rozpuszczal­
ny w wodzie. Liczne zastosowania.
Potasowy wodorofluorek KHF2 - kwaś­ Sodowy wodorotlenek NaOH - soda
ny fluorek potasu
bezbarwne kryształy. Trujący. Zastoso­ w handlu zwykle w postaci pastylek lub
wanie: trawienie szklą.
Skaleń
minerał, glinokrzemian. Zastosowanie: błony śluzowe działa silnie żrąco, opa­
ceramika.
Sodowy azotan NaNOa - saletra chilij­ sowania
ska
bezbarwne kryształy. Rozpuszczalny w kwaśny węglan, dwuwęglan, bikarbonat
wodzie. Uczne zastosowania.
Sodowy azotyn NaNOz
bezbarwne kryształy. Rozpuszczalny w
wodzie. Trujący. Zastosowanie: kąpiele
barwiące stal.
Sodowy chlorek NaCI - sól kuchenna
bezbarwne kryształy. Rozpuszczalny w
wodzie. Liczne zastosowania.
Sodowy czteroboran NazBzOz 10HzO
- boraks
bezbarwne kryształy. Rozpuszczalny w
wodzie, Zastosowanie: lutowanie twar­
de, szkliwa ceramiczne.
Sodowy fluorek Na2F2
bezbarwne kryształy. Rozpuszczalny w
wodzie. Trujący. Zastosowanie: trawie­
nie szkła,
Sodowy krzemian - szkło wodne
substancja szklista, o nieustalonym ściśle
wzorze chemicznym. Szkłem wodnym
nazywa się w handlu stężony roztwór
wodny s.k. z dużym dodatkiem wodoro­
tlenku sodowego. Zastosowanie: kity,
atramenty do szklą, impregnacja porowa­
tych materiałów budowlanych
Sodowy siarczyn Na2S03-7Hż0
bezbarwne kryształy. Rozpuszczalny w
wodzie. Zastosowanie: fotochemia.
Sodowy tiosiarczan NazSzOa 5HzO -
antychlor
bezbarwne kryształy. Rozpuszczalny w
wodzie. Zastosowanie: utrwalacz foto­
graficzny, usuwanie chloru z tkanin po
kąpielach bielących.
Sodowy węglan NazCOa - soda. soda
amoniakalna, soda kalcynowana
biały proszek. Rozpuszczalny w wodzie
Liczne zastosowania.
Sodowy wodorofosforan
NazHPCM 12H20 - fosforan dwusodowy
bezbarwne kryształy. Rozpuszczalny w
wodzie Zastosowanie: mieszaniny do
mycia szkła
Sodowy wodorosiarczyn NaHSOa -
kwaśny siarczyn, dwusiarczyn, hydrosul-
fit hydrosiarczyn
biały proszek Rozpuszczalny w wodzie.
Silny środek redukujący Zastosowanie:
odbarwianie niektórych barwników
żrąca soda kaustyczna
lasek, odlewanych po stopieniu związ­
ku, Podezas rozpuszczania w wodzie
roztwór silnie się rozgrzewa. Na skórę i
rzenia trudno się goją. Okulary ochron­
ne i rękawice konieczneI Liczne zasto­
Sodowy wodorowęglan NaHCOs -
soda oczyszczona, sodka
biały, drobnokrystaliczny proszek. Roz­
puszczalny w wodzie. Zastosowanie:
prostowniki elektrolityczne.
Srebra azotan AgNOa - lapis
bezbarwne kryształy Rozpuszczalny w
wodzie. Najważniejsza sól srebra. Po
zetknięciu ze skórą pozostawia czarne
plamy, na tkaninach również. Plamy na
tkaninach są praktycznie nie do wywa­
bienia. Zastosowanie: srebrzenie luster.
Srebra chlorek AgCI
biały osad o konsystencji serowatej.
Nierozpuszczalny w wodzie. Rozpusz­
czony w wodzie amoniakalnej, strąca
się ponownie po zobojętnieniu. Zasto­
sowanie: srebrzenie bezprądowe.
Stearyna CHafCHsjieCOOH - kwas
stearynowy
ma własności podobne do parafiny,
ale odróżnia się od niej wyraźnie wi­
doczną strukturą krystaliczną. W prze­
ciwieństwie do parafiny reaguje z wo­
dorotlenkiem sodowym lub potasowym,
dając mydlą. Zastosowanie: pasty do
podłóg, skór, mebli, świece.
Szelak
wosk roślinny, płaskie łuseczki, bezbar­
wne, żółte lub brunatne. Zastosowanie:
lakiery spirytusowe, politury, atramenty
do szklą i metali.
Szkliwa
łatwo topliwe szkła ołowiowe lub boro­
we. Zastosowanie: pokrywanie metali i
wyrobów ceramicznych.
Talk
minerał, krzemian magnezowy, po zmie­
leniu postać handlowa: biały proszek,
śliski w dotyku, Nierozpuszczalny w
wodzie. Zastosowanie: szpachlówki,
kity, zapobieganie sklejaniu się gumy.
Tiomocznik CS(NH2jz
białe kryształy. Rozpuszczalny w wo­
dzie. Zastosowanie: zagęstniki, barwie­
nie metali, spowalnianie korozji.
Tragant - guma tragantowa
żywica z drzew egzotycznych. Zastoso­
wanie: zagęstniki. kleje.
Trójazotan celulozy - (!) nitroceluloza
produkt działania kwasu azotowego na
czystą celulozę, W stanie suchym nie­
słychanie tatwopalny, wybuchowy. Za­
stosowanie: lakiery, prochy bezdymne,
celuloid.
Wapniowy fluorek CaFs
biały proszek. Nierozpuszczalny w wo­
dzie. Zastosowanie: matowanie szkła.
Wapniowy węglan CaCOa
biały proszek. Nierozpuszczalny w wo­
dzie. Zastępuje kredę szlamowaną, Za­
stosowanie: czyszczenie i polerowanie.
Woda amoniakalna NHa HzO
produkt handlowy - stężona w .a. za­
wierająca ok. 25% NHa, ciecz bezbarw­
na. gęstość - 0.9 g/cm3, charaktery­
styczny zapach Liczne zastosowania.
Woda utleniona
wodny roztwór nadtlenku wodoru H2O 2,
około 3-procentowy Ciecz bezbarwna,
rozkładająca się powoli z wydzielaniem
tłenu, światło przyspiesza rozkład.
30-procentowe roztwory wodne HzOa
noszą nazwę p e r h y d r o l u , ulegają
łatwo rozkładowi, powodują oparzenia
skóry. Zastosowanie: utleniacze, środ­
ki bielące.
Żelatyna
oczyszczony i wybielony kle) z chrzą­
stek zwierzęcych. Zastosowanie:
emulsje światłoczułe.
Żelazowy azotan Fe(N03)3-9HżO
jasnofioletowe kryształy Rozpuszczal­
ny w wodzie. Zastosowanie: farby
podszkliwne.
Żelazowy chlorek FeCla 6HzO
brązową masa krystaliczna, rozpływa­
jąca się na powietrzu. Rozpuszczalny
w wodzie. Zastosowanie: wytrawianie
obwodów drukowanych, fzkp)
Choroby roślin
sadowniczych
grzyby, bakterie i wirusy, powodujące
najczęściej plamistości, dziurkowatości,
zgorzele oraz różne mozaiki i gumowa-
tości, prowadzące przez wcześniejsze
opadanie liści, zamieranie kwiatów, pę­
dów, a nawet całych gałęzi do spadku
plonowania lub jego zaniku, a czasami
nawet zamierania całych roślin. Ch.r.s.
występuią silniej na drzewach słabo
odżywionych, zacienionych i opanowa­
nych przez szkodniki Środki ochrony w
tab Ś.1. Do najczęściej spotykanych
ch.r,s. należą:
Amerykański mączniak agrestu
występuje na agreście i porzeczce
czarnej. Uście i pędy tych roślin, a w
wypadku agrestu często także owoce,
pokrywa mącżysty, biały nalot stopnio­
wo ciemniejący i brunatniejący. Porażo­
ne pędy me rosną, wierzchołki ich za­
mierają. Pędy porażone należy wycinać,
krzewy prześwietlać, a przy silnym wy­
stępowaniu choroby, tuz po kwitnieniu
rozpocząć opryskiwanie i powtarzać je
kilka razy.
Antraknoza - opaćzina liści porzeczek
objawy występują na liściach, rzadziej
na owocach i nie zdrewniałych pędach.
Już w końcu maja widoczne są na
dolnych liściach jnajpierw na ich spo­
dzie) pojedyncze, drobne, żółte plamki.
Liście przedwcześnie opadają, krzewy
owocują słabiej oraz łatwiej przemarza­
ją. Walkę chemiczną należy rozpocząć
przed kwitnieniem i powtarzać kilka
razy w okresie wegetacji.
Brunatna zgnilizna drzew ziarnkowych
choroba głównie jabłoni, grusz, niekiedy
również śliw. Objawy występują przede
wszystkim na owocach, które gniją i
przybierają barwę brunatną (ub czarną,
a wysychając tworzą tzw. mumie.
Mumie oraz gnijące owoce należy sta­
rannie zbierać I niszczyć.
Drobna plamistość liści drzew
pestkowych
bardzo groźna choroba wiśni i czereśni. rannym ich odchwaszczaniu. Pierwsze
Pierwsze objawy występują już na
przełomie maja i czerwca w postaci
drobnych, nielicznych brunatnoczerwo- powtarza trzykrotnie co 10... 14 dni.
nych plamek na niżej położonych liś­
ciach. Liście żółkną i przedwcześnie
□padają.
Kędzierzawość liści brzoskwini
porażone liście są zgrubiałe, pofałdo­
wane i pozwijane, początkowo blado­
zielone, później karminowe o różnych
odcieniach, masowo przedwcześnie
opadają, drzewa rosną i owocują sła­
biej, silnie gumują i łatwiej przemarzają. znaczenie ma smarowanie ran po cię­
Opryskiwanie należy przeprowadzić tuż ciu. Natomiast leczenie polega na wyci­
przed pękaniem pąków.
Mączniak jabłoni
objawy choroby występują na pąkach,
później kwiatach i młodych liściach oraz
pędach w postaci białego, mączystego
nalotu. Silnie porażone wierzchołki pędów
zamierają. Na działkach należy stosować
przede wszystkim wycinanie i patenie po­
rażonych pędów.
Parch jabłoni i gruszy
Objawia się najczęściej na górnej Stro­
nie liści w postaci oltwkowobrunatnych
plam. często zlewających się. Porażone
liście przedwcześnie Opadają. Plamy na
owocach są większe, ciemnobrunatne
lub czarne, a skórka owocu w miejscu
porażenia szorstka, często spękana.
Rak bakteryjny drzew owocowych
atakuje przede wszystkim drzewa pest­
kowe. Na pędach, gałęziach, konarach
i pniach występują nekrozy i zrakowa-
cenia, prowadzące do nagłego lub
przewlekłego zamierania drzew Zamie­
raniu towarzyszy obfite gumowanie.
Czasami obumierają kwiaty i gniją za­
wiązki owocowe. Na drzewach słabiej
porażonych należy wycinać obumiera­
jące pędy. gałęzie lub konary (rany po
cięciu smaruje się Funabenem 3), a
przy silnym porażeniu w rozwidleniach
konarów lub pnia pozostaje wykarczo-
wanie i spalenie całego drzewa.
Torbiel śliw
pierwsze objawy występują już na po­
czątku czerwca na młodych zawiąz­
kach. Owoce są wydłużone, spłaszczo­
ne i pozbawione pestki, ciemnieją,
przeważnie gniją i opadają. Porażone
owoce należy usuwać i niszczyć,
natomiast środki chemiczne stosuje się
tuż przed kwitnieniem drzewa.
Zamieranie pędów malin
na pędach występują brunatne lub fio-
letowobrunatne plamy, które powięk­
szają się i stopniowo przybierają barwę
srebrzystobialą. Kora pędów zamiera,
pęka i łuszczy się. Pędy silnie opano­
wane przez chorobę przedwcześnie za­
mierają. Zapobieganie chorobie polega
na wycinaniu ubiegłorocznych pędów
bezpośrednio go zakończonym zbiorze
owoców, prześwietlaniu krzewów i sta­
opryskiwanie roślin przeprowadza się,
gdy osiągną wysokość 15...20 cm i
Zgorzel kory drzew owocowych
jedna z najgroźniejszych chorób jabłoni.
Objawy występują na pędach i pniach
młodych drzew. Porażona tkanka przy­
biera barwę brunatną, obumiera i zapa­
da się. Rozlegle nekrozy na konarach i
pniach mogą powodować zamieranie
poszczególnych gałęzi lub całych
drzew. W zapobieganiu decydujące
naniu porażonej tkanki aż do zdrowego
drewna i smarowaniu rany preparatem
chemicznym lub białą farbą emulsyjną z
dodatkiem 2% właściwego preparatu
(tab. S.1). Silnie porażone pędy wycina
się całkowicie, (ktm)
Choroby roślin
warzywnych
grzyby, bakterie i wirusy powodujące
zaburzenia wzrostu roślin, ich więdnię­
cie lub gnicie, rozwijające się przy nad­
miernej wilgotności gleby, zacienieniu,
braku przewiewu, zbytnim zagęszcze­
niu roślin oraz za wysokiej temperatu­
rze i wilgotności powietrza w pomie­
szczeniach, w których są przechowy­
wane zbiory. Porażone rośliny należy
wyrywać i niszczyć, resztki pożniwne -
palić. Rozprzestrzenianiu się ch.r.w. za­
pobiega: wysiewanie tylko zdrowych
nasion, odpowiednia uprawa gleby, do­
kładne usuwanie chwastów, które są
żywicielami grzybów, wirusów, bakterii
chorobotwórczych i szkodników, stoso­
wanie środków ochrony roślin (tab. Ś,1)
oraz przechowywanie warzyw w
zalecanych warunkach. Do najczęściej
spotykanych ch.r.w. należą:
Bakterioza obwódkowa fasoli
objawia się początkowo na siewkach w
postaci czerwonobrunatnych plam. któ­
re są następnie na strąkach i łodygach
nieco wzniesione i robią wrażenie tłu­
stych, stąd b.o.f. nazywa się też choro­
bą tłuszczową fasoli, Czasami zamiera­
ją całe rośliny. Czerwone nieregularne
plamy występują również na nasionach.
Rozwojowi choroby sprzyja duża wil­
gotność i zacienienie przy zbyt gęstym
siewie fasoli.
Kiła kapuściana
poraża wszystkie rośliny kapustne. Na
korzeniach powstają narosła, wskutek
czego rośliny rosną bardzo słabo i szybko
więdną. Aby nie dopuścić do rozprze­
strzeniania się choroby, trzeba zachować
3...6-letnią przerwę w uprawie roślin ka­
pustnych, palić resztki pożniwne, a tuż po
posadzeniu podlewać rośliny prepara­
tem Brassicoi o stężeniu 0,3%.
Mącznlak prawdziwy wielożywny
poraża wiele roślin, m.ln, groch i ogórki,
na których liściach i pędach tworzy się
biały mączysty nalot. Prowadzi to do
zahamowania wzrostu i osłabienia plo­
nu. Porażone rośliny trzeba niszczyć i
palić resztki pożniwne.
Mącznlak rzekomy
atakuje groch, szpinak, sałatę, rośliny
kapustne, cebulę i buraki. Początkowo
na dolnej stronie liści powstają jasno­
zielone plamy z białym nalotem, który
potem ciemnieje. Porażone liście więd­
ną i gniją, czasem zamierają całe rośli­ Dziewiarskie narzędzia
ny. Należy je niszczyć, resztki pożniwne
palić. i przyrządy
Szara pleśń cebuli
występuje głównie w czasie przecho­ przedmioty służące do wytwarzania
wywania zbioru i objawia się zmiękcze­ dzianiny i wykonywania z niej wyrobów
niem, brunatnieniem i gniciem łusek, na dziewiarskich. Do d.n.p, najczęściej
których powstaje puszysty szary nalot używanych w dziewiarstwie ręcznym
Najczęściej atakuje cebule niedojrzale, należą (rys. D. 1}:
nie dosuszone na zagonach.
Agrafka dziewiarska
Zaraza ziemniaka na pomidorze kilkunastocentymetrowa agrafka z
objawia się przede wszystkim na owo­ tworzywa sztucznego, służąca do za­
cach w postaci brunatnych, twardych, bezpieczania przed wysuwaniem się ni­
nieregularnych, nieco wzniesionych plam. tek z nie zakończonych oczek, czaso­
Porażone owoce nie dojrzewają i gniją. W wo zdjętych z drutu.
chłodne i wilgotne lata zniszczeniu może
ulec 90% plonu. Należy unikać sąsiedz­
twa plantacji ziemniaków, skąd może zo­
stać przeniesiona choroba, stosować
przemiennie preparaty Miedzian, Cynko-
miedzian, Cynkotox.
Zgnilizna twardzikowa A # #
poraża w warzywniku różne rośliny,
zwłaszcza fasolę, pomidory, ogórki, a w
przechowalniach marchew, pietruszkę i
buraki. Na nadziemnych częściach roś­
lin powstają żółtobrunatne plamy, które
z czasem pokrywają się watowatym na­
lotem. Porażone rośliny i przechowywa­
ne zbiory gniją. Rozwojowi choroby
sprzyja wysoka temperatura i wilgot­
ność oraz wszelkie zranienia. Należy
unikać nadmiernego zagęszczenia roś­
lin, niszczyć resztki pożniwne, a po wy­
stąpieniu choroby zachować co naj­
mniej 3-letnią przerwę w uprawie pora­
żonych gatunków. W przechowalni na­
leży utrzymywać temp. 6’C, często wie­
trzyć pomieszczenie.
Zgorzel siewek
objawia się ciemnieniem i przewęża­
niem łodyżek siewek, a następnie prze­ • • *i
wracaniem i zamieraniem roślin
(rys, C.I.). Choroba ta rozprzestrzenia
się na sąsiednie rośliny i tworzy ognis­
ka - puste miejsca z resztkami obumar­ D,1. Narzędzia >przyrządy dziewiarskie
łych roślin. Zs. często występuje w upra­
wie rozsady w pomieszczeniach. Rozwo­
jowi choroby sprzyja duża wilgotność, Druty
niedostatek światła i zbyt duże zagęsz­ pręty różnej grubości i długości wyko­
czenie siewek. Trzeba używać tylko od­ nane z metalu, tworzywa sztucznego
każonej ziemi, usuwać chore siewki oraz lub drewna, z jednej strony lekko zwę­
wietrzyć pomieszczenie. Idmt) żone, z drugiej najczęściej rozszerzone
i spłaszczone lub zakończone w spo­
sób uniemożliwiający zsuwanie się
oczek. Grubość d, określa się numerem
odpowiadającym ich średnicy w mm.
D. c i e n k i e (nr 2; 2.5} - najczęściej
metalowe, są przeznaczone do wyko­
nywania lekkich bluzek, sukienek, ko­
ronek itp. z nici bawełnianych lub cien­
kich włóczek; d. ś r e d n i e (nr 3; 3,5; 4;
4,5} - metalowe lub z tworzywa
sztucznego, do wykonywania dzianin
typu sportowego z włóczek średniej
grubości; d, g r u b e (nr 6; 6; 7) - z alu­
minium, tworzywa sztucznego lub dre­
C.1. Rozwój siewki zaatakowanej zgorzelą wna. do wykonywania płaszczy, gru-
 bych swetrów z włóczek grubych oraz Energetyczne składniki Stępujący: 3-17,9 kJ + 3 36,8 kJ +

D moherowych; d. b a r d z o g r u b e (po­
wyżej 7) - z drewna, do wykonywa­
nia wyrobów z grubych wełen ręcznie
żywności
+ 4-16,2 kJ = 228,9 kJ. W przeciętnej
dziennej racji pokarmowej zapotrzebo­
wanie energetyczne jest pokrywane w
przędzonych tub skręcanych z kilku ni­ 60% przez węglowodany, w 30%
tek, sznurków, pociętej Skóry itp. Są organiczne związki chemiczne, przez tłuszcze iw 10% przez biatka,
także krótkie d. metalowe lub z two­ których utlenianie w organizmie czło­
rzywa sztucznego, połączone żyłką - wieka wyzwala określone ilości ener­ Białka
do wykonywania spódnic bez szwów, gii, wykorzystywanej w innych proce­ podstawowe składniki wszystkich ży­
okrągłych serwet itp. oraz krótkie d. sach przemiany materii, głównie do wych komórek, zawierające organicz­
zwężone dwustronnie (używane po tworzenia własnych wielkocząstecz­ ne połączenia azotu B. utrzymują
pięć jednocześnie) - do wykonywania kowych związków biochemicznych. strukturę organizmów żywych i biorą
skarpet, rękawiczek, wykończeń gol­ Zapotrzebowanie energetyczne doro­ udział we wszystkich zachodzących w
fów itp. słego, zdrowego człowieka, znajdują­ nich procesach. Cząsteczki białek
cego się w stanie petnego wypoczyn­ składają się z aminokwasów (jest Ich
Igła dziewiarska ku w temperaturze pokojowej, wynosi ok. 20), Ośmiu z nich (tzw egzogen­
gruba igła o stępionym końcu i dużym 4,18 kJ (1 kcal) na 1 kg masy ciata na nych) organizm nie jest w stanie syn­
uchu, tzw. igła tkacka łub groszówka. 1 godzinę. Wskaźnik ten odnosi się do tetyzować - musi je zatem otrzymywać
przeznaczona do zszywania włóczką stanu umownie nazwanego podstawo­ z zewnątrz, w postaci gotowej, w
poszczególnych elementów dzianiny. wą przemianą materii. Wynika z niego pożywieniu.
przykładowe dobowe zapotrzebowanie Wyróżnia się b. p e ł n o w a r t o ś c i o ­
Kołowrotek energetyczne człowieka o masie 70 kg we, w których występują wszystkie
przyrząd w kształcie litery X, z regulo­ równe 7022 kJ W zależności od płci, aminokwasy egzogenne w optymal­
wanym stopniem skrzyżowania ra­ wieku, rodzaju wykonywanej pracy, nych proporcjach (są to b. z w i e r z ę ­
mion. (poruszających się wokół pręta stanu fizjologicznego dobowe zapo­ c e ) oraz b, n i e p e t n o w a r t o ś c i o ­
zakończonego zaciskiem do mocowa­ trzebowanie energetyczne osób doro­ we , w których zestaw aminokwasów
nia na stole), służący do przewijania słych według norm żywieniowych egzogennych jest niekompletny (są to
przędzy z pasm na kłębki. waha się od 9600 do 19 000 kJ. Ola b. r o ś l i n n e ) . Najkorzystniejszy skład
mężczyzny i kobiety w wieku 20.,.30 b. pełnowartościowych mają: mięso,
Szydełko lat wynosi na dobę 100 kJ na 1 kg ryby, mleko, sery oraz jaja. Te ostatnie
pręt wykonany Z metalu, tworzywa masy ciała, dla chłopca i dziewczynki najczęściej stanowią wzorzec składu
sztucznego, drewna, kości itp. z jednej w wieku 10 lat - przeszło 150 kJ/kg, aminokwasów ego (łącznie białko i
strony zwężony i zakończony haczy­ dla chłopca sześcioletniego - żółtko).
kowato, pośrodku - w miejscu uchwy­ 180 kJ/kg. Zapotrzebowanie dobowe na b . osób
tu - spłaszczony. Grubość sz. określa E.sż, to białka, tłuszcze i węglowoda­ dorosłych waha się od 65 do 110 g. U
się numerem: większe numery mają ny (cukrowce). Wartość energetyczna niemowlęcia wynosi ok. 4 g na 1 kg
sz. cieńsze, mniejsze nu m e ry-g ru b ­ białek i węglowodanów jest porówny­ masy ciała, u człowieka dorosłego
sze. Sz. c i e n k I e (powyżej 10) - me­ walna, natomiast tłuszcze dostarczają średnio 1,1 g (czyli 80...85 g dziennie).
talowe, są przeznaczone do wykony­ jej 2...2.5 raza więcej niż każdy z Dla osób dorosłych 1/3 tego powinny
wania serwetek, koronek z nici; dwóch pozostałych e,s Równoważ­ stanowić b. zwierzęce, a dla dzieci i
sz. ś r e d n i e (nr 0-10) - metalowe lub niki energeryczne niektórych produk­ młodzieży, kobiet ciężarnych i karmią­
z tworzywa sztucznego, do wykonywa­ tów spożywczych uwzględniające cych udział b. zwierzęcych powinien
nia wszelkich dzianin z włóczek róż­ indywidualne współczynniki kalorycz­ być równy 1/2. Trwały niedobór b. peł­
nych grubości; śz, g r u b e (bez nume­ ne podaje tab. E.1. Korzystając z niej nowartościowych powoduje zmniej­
ru) - metalowe, z tworzywa sztuczne­ można np. obliczyć wartość energe­ szenie odporności, osłabienie, zach­
go lub drewniane, do wykonywania tyczną 100 g mleka (pół szklanki) za­ wianie równowagi nerwowej, nadpo­
kap, dywaników z grubych włóczek, wierające 3 g biatka, 3 g tłuszczu oraz budliwość. Jest szczególnie niebez­
sznurków, wstążek itp. lagb) 4 g węglowodanów. Rachunek jest na- pieczny u dzieci - powoduje zahamo­
wanie wzrostu i rozwoju umysłowego.
E.1, Równoważniki energetyczne niektórych produktów spożywczych Nadmierne spożycie b. w postaci mię­
sa nie jest wskazane ze względu na
przeciążenie układu trawiennego i
Białko Tłuszcze Węglowodany
nerek.
współcz. równo­ współcz. rów no- współcz. równo­
Grupa produktów straw- ważnik straw- ważnik straw* ważnik Tłuszcze
ności energ.1ł ności energ.t1 ności energ. 11
w % w kJ/g w% w kJ/g w% w kJ/g podstawowe składniki organizmów ży­
wych dostarczające po spożyciu naj­
Jaja 97 18.3 95 37.8 98 15.4 większych ilości energii. T. powstają
Mięso, ryby 97 17,9 95 37,8 98 17,2 jako estry glicerolu i kwasów tłuszczo­
Mleko, sery 97 17.9 95 36,8 98 16,2 wych: nasyconych - przeważających
Masło 97 17.9 95 36,8 98 16,2
Margaryna — — 95 37,0 — — | w t. stałych, nienasyconych - przewa­
Pieczywo białe 89 16,9 90 35,0 98 17,2 żających w oliwie oraz wielonie na sy­
Pieczywo ciemne 79 15,0 90 35,0 90 15.8 conych (witamina F) - dominujących,
Makarony 86 J6.4 90 35,0 98 17.2 wspólnie z kwasami tłuszczowymi nie­
Kasza perłowa 78 14,9 90 35,0 94 16,6 nasyconymi, w olejach.
Cukier — — — —
98 15,0
Owoce 85 14,1 90 350 90 15.0 Zapotrzebowanie dobowe na t. u osób
Ziemn laki 74 11,6 90 35,0 96 16,9 dorosłych waha się od 65 do 165 g. u
1nne warzywa 65 10,2 90 35,0 85 14,9 dzieci młodszych 45. .65 g, u młodzie­
Grzyby 40 10,1 68 35,0 45 5.2 ży 90... 130 g. T. zwierzęce: słonina,
smalec powinny być w przeciętnej die­
1) po uwzględnieniu strat energii w częściach nie wykorzystywanych przez orga­ cie ograniczane Więcej ich mogą spo­
nizm człowieka
żywać ludzie ciężko pracujący fizycz-
 me. Masło ze względu na dużą zawar­ energii słonecznej do wytwarzania składniki mineralne, przede wszystkim
tość witaminy A jest szczególnie zale­ związków organicznych i dlatego po­ wapń (głównie pieczarka uprawna i
cane dla dzieci i młodzieży. Osoby bierają je od roślin samożywynych tub pieprznik jadalny), potas, sód, fosfor.
starsze powinny ograniczać spożycie zwierząt. Pod tym względem wyróżnia
t. Strawność i prryswajalność t. zależy • stęg.: s a p r o f i t y c z n e - czerpiące
od ich temperatury topnienia - im jest pokarm z martwych organizmów roślin
ona niższa, tym dany Ł jest łatwiej zielonych. Innych g, i zwierząt (np
przyswajalny. purchawka gruszko wata lub maślanka
wiązkowa), p a s o ż y t n i c z e - rozwija­
jące się na żywych organizmach roślin
Węglowodany - cukrowce, sacharydy
zielonych (np. opia Oka miodowa),
podstawowe składniki organizmów ży­ innych g, lub zwierząt (nieliczne),
wych. zwłaszcza roślinnych, jedne z s y m b i o t y c z n e - współżyjące z roś­
głównych składników pożywienia, po linami, głównie z drzewami (np. maślak
tłuszczach naizasobniejsze źródło żółty i maślak leplji z modrzewiami,
energii. Organizmy zwierzęce mają koźla rz pomarariczowożółty z brzoza­
ograniczone możliwości syntezy w. mi). G. rosną w lasach, zaroślach, na
Powstają one głównie w procesie foto­ łąkach, a nawet na skatach i piaskach.
syntezy w komórkach roślin, jako cu­ Workowe© (mające zarodniki w spe­
kry proste (glukoza, fruktoza), dwu- cjalnych komórkach-workach) i pod-
cukry (sacharoza, maltoza, laktoza) i stawczaki (z zarodnikami na szczycie
cukry złożone (skrobia, celuloza). komórek zwanych podstawkami, znaj­
Zwierzęcym odpowiednikiem skrobi dującymi się w obtóczni) wytwarzają 6.1. Schemat typowego owocnika grzyba
jest glikogen występujący w wątrobie i duże owocniki. odznaczające się róż­ kapeluszowego oraz jego główne części
w mięśniach. Zawierają go również norodnością kształtów, wielkości, nadziemne i podziemne: a) owocnik grzyba
grzyby. barw i konsystencji. Takich g. wyróż­ 0 obtóczni riąkowej (np. borowika);
Zapotrzebowanie dobowe na w. osób niono w Europie już ponad 5 tys. b) owocnik grzyba o obtóczni blaszkowej (np.
dorosłych waha się od 300 do 745 g, Większość g. spotykanych w Posce. muchomora); C) miody, nie rozwnięty owocnik
muchomora
dzieci młodszych - 166 .250 g, mło­ jadalnych i trujących, wytwarza owoc­ 1 - oółoczma (warstwa hymenialna), naj­
dzieży -360...600 g. Głównym źródłem niki w kształcie kapeluszy (rys, G.1), ważniejsza cześć owocnika, w Której na pod­
w. są produkty zbożowe, ziemniaki i Występują także g. o owocmkach: w stawkach tworzą sie zarodniki (niewidoczne
warzywa korzeniowe Są one również kształcie osadzonej na trzonie główki gołym okiem) koloru od białego do czarnego
źródłem składników mineralnych i wi­ (smardze, piestrzenica kasztanowata), Warstwa ta może powstać na specjalnych
tamin. Cukier i słodycze - poza energią maczugowatych lub kulistych (pur­ (worach w lormie blaszek, kolców lub rurek
- nie wnoszą do organizmu składni­ chawka, tęgoskór), rozgałęzionych tworzących tzw. hymenofor; 2 - grzybnia,
ków odżywczych, mogą być w jadło­ krzaczków ato lub kalafiorowa to (goz- wegetatywne ciało grzybów, mające postać
strzępków (tworzących luźno lub silnie sple­
spisie pomijane bez szkody dla dzieniec, szmaciak), w kształcie kopy­
cioną masę bezkształtną, rzadziej określone­
zdrowia. tek, konsolek lub muszli (boczniak). go kształtu) Rozwija sie na powierzchni lub
Poza w, przyswajalnymi przez orga­ G, leśnych nie udało się udomowić. w gleb podłoża, może rozprzestrzeniać Sie w
nizm człowieka, istotną rolę w żywie­ W Polsce do celów spożywczych są ściółce na odległość kilku metrów; wyrastają
niu spełnia ni ©przyswaja) na celuloza i uprawiane: boczniak ostrygowa ty, z niej owocniki.
związki jej pokrewne, zwane ogólnie pierścieniak uprawny oraz pieczarka U niektórych gatunków grzybnia wytwarza
błonnikiem. Charakteryzuje się on dwuzarodnikowa. przetrwatnikj, pozwalające na przetrwanie
zdolnością do pęcznienia, co zapobie­ Z punktu widzenia charakterystyki okresów niesprzyjających (np brak wody);
3 - miąższ o różnej konsystencji (mięsistej,
ga Obstrukcji i w sposob mechaniczny spożywczej g, dzieli się na: j a d a l n e , chrząstkowej, gąbczastej, elastycznej, włók­
pobudza ruchy robaczkowe jelit. W n i e j a d a l n e oraz t r u j ą c e . G. jadal­ nistej) wypełniający wnętrze owdenika
dziennej racji pokarmowej dorosłego ne - najczęściej kapeluszowe z klasy * U niektórych grzybów, np. mleczajów, w
człowieka powinno się znaleźć 5... 7 g podstawczaków - obejmują kilkaset miązszu przebiegają rurki mleczne, wypełnio­
błonnika. Jego źródłem jest ciemne gatunków, z których szczególnie ce­ ne białym lub kolorowym płynem: 4 - kape­
pieczywo, nasiona roślin strącz­ nionych jest kilkanaście. (Tablica. lusz, może mieć różny kształt: kulisty, pół-
kowych, świeże i suszone owoce oraz Grzyby jadalne). kulisty, stożkowaty, spłaszczony, wklęsły,
warzywa, (mmrj G. niejadalne to takie, które nie odzna­ lejkowaty, wachlarzykowaty. Na jego powie­
rzchni znajduje się skorka Złożona ze zbitych
czają się wymaganymi walorami sma­
strzępków; może być pokryta śluzem,
kowymi lub wręcz wyróżniają się gory­ zamszowa, błyszcząca, matowa, gładka,
czą czy innym przykrym smakiem albo brodawkowata, tuskowata Jej barwa może
zapachem, choć ich spożycie nie za­ Sie zmieniać pod wpływem różnych czynni­
Grzyby graża bezpośrednio zdrowiu. G. trują­ ków; 5 - trzon, może być umieszczony
ce (w Polsce ok. 200 gatunków, w tym względem kapelusza centralnie lub z boku;
ok. 30 zaliczanych do silnie trujących) może być baryłkowaty, cylindryczny, maczu-
rośliny plechowate (zbudowane z ko- . zawierają toksyny atakujące system gowaty, wrzecionowaty Podstawa trzonu
bywa niekiedy owłosiona lub zakończona
morek me połączonych w tkanki), wy­ pokarmowy, organy wewnętrzne oraz
tarczką, wydłużona w postaci korzenia lub
stępujące w większości na lądzie, rów­ system nerwowy, prowadząc do zatruć bulwiasto rozszerzona Wnętrze trzonu może
nież w wodach śródlądowych i mor­ śmiertelnych włącznie. (Tabłrca. Grzy­ byc pełne, komorowate lub rurkowate; w
skich. Dotychczas wyróżniono ponad by trujące). starszych owocnikach może stać się gąb­
100 tys. gatunków Przeważają tzw. Wartość odżywcza g. jadalnych w po­ czaste i miękkie; 6 - kulista podstawa trzonu
g. n i ż s z e , należąca do klas p r a - równaniu z innymi produktami jest (tylko u niektórych gatunków); 7 - pochwa
g r z y b ó w oraz g l o n o w c ó w . Mniej mała. G. jadalne świeże są bogatym lub tylko jej ślad (tylko u niektórych gatun­
liczną grupą są g. w y ż s z e , czyli źródłem związków azotowych oraz wi­ ków); 8 - pierścień na kołnierzu, utworzony z
górnej pozostałości osłony, w której rozwijał
właściwe, tworzące klasy w o r k o w - tamin. głównie Bz (zawierają jej więcej
się grzyb (tylko u niektórych gatunków);
c ó w oraz p o d s t a w c z a k ó w . Nie niż inne warzywa) i PP. a także B i. A, 8 - widoczne strzępki (tytko u niektórych ga­
mając w swych komórkach ciałek zie­ C i D (najwięcej borowik, pieczarka, tunków); 10 - punkciki, kosmyki, siateczka
lonych. g. nie mogą wykorzystywać pieprznik jadalny). Zawierają również na trzonie (tylko u niektórych gatunków)
0.1 - Przydatność wybranych grzybów na przetwory i potrawy szy niż u borowika szlachetnego, o ko­
lorze od bladobrązowego do orzecho-
Przetwory Potrawy wobrązowego, często z białawym
grzyba suszo aperty- solo- kwaszo- rrw yn o - duszo- smażo- brzegiem, także szarobrązowawy lub
ne zowane ne ne wane ne ne
ochrowoszary, pod lupą prawie gładki,
Boczniak _ ♦ __ — 4-4* 4-4- 4-4*4-
w czasie deszczu nieco lepki, począt­
B o ro w iki ♦♦+ 4-4*4- 444 444 4*4-4* 4*4-4* + 4 4-
Gąska kowo półkolisty, potem wypukły, po-
zielona duszkowaty Rurki początkowo prawie
(ż ó łta ) 4* 4-4 + + 4- 4- + 4- 4-4* + + 4-
44 -f 4- 4-4-4- 4-4*4* + 4- białe, potem żóttozielonkawe. Pory
Ko ź larze + + 4* 4 44
Maślaki + 44 4-4- + 44 4*4* + 4-4-4- — najpierw białe lub białoszare, później
Mleczaj szybko przyjmujące zabarwienie zółto-
rydz 4- 444 444 + 4- + 4*4-4* 4-4- 4-4*4-
zielonawe, przy brzegu kar>elusza nie­
Opieńka
miodowa ♦ 44 + 4*4- 4-4-4* 4-4-4- 4-4- o kiedy różowoczerwonawe. Trzon od
Pieczarki 4-4- 444 + 4- — 4-4*4* 4-4*4- 4-4*4- biadoszarego do jasnobrązowego, bul­
Pieprzni* wiasty, potem maczugowaty tub nawet
jadalny
(kurka) 4* ♦ 4-4- 44 4-4* 4-4-4- 4*4* 4-4- cylindryczny, zwykle węższy niż u bo­
Pierścienia* rowika szlachetnego, z białawą sia­
upraw ny 4 4- _ 4-4-4- 4-4- 4
Podgrzybek teczką. Miąższ biały, pod skórką lekko
brunatny 4-4*4- 4-4- + 4-4* 4* 4-4-4- 4-4- 4- jasnobrązowy, o przyjemnym zapachu
+ + + bardzo p rz y d a tn y, + + p rzyd a tn y, + dostatecznie przydatny, - nie nadaje się i smaku. Wysyp zarodników jasnooliw-
kowy, jaśniejszy niż u borowika
szlachetnego.
Rośnie najczęściej pod dębami, buka­
żelazo, magnez. Część tych składni­ Borowik szlachetny - grzyb prawdziwy, mi, w lasach liściastych, niekiedy w
ków traci się jednak w niezbędnych prawak, prawik, prawdzik, prawdziwek, borach iglastych. Związany jest z
procesach kulinarnych. Średnio g. za­ prawdziwiec, grzyb spra wiedliwy, boro­ obszarami ciepłymi, częściej spotyka­
wierają ok 92% wody, 4% białka i cu­ wy, dębowy, biały, graba* ny na nizinach; nie występuje w wyso­
krów. 0,2% tłuszczów Są pokarmem grzyb pierwszorzędnej wartości. Cha­ ko położonych obszarach górskich.
niskokalorycznym i ciężkostrawym rakteryzuje go kajselusz o średnicy eto Zbiera się go od maja do września.
(zwłaszcza trzony) - strawność 20 cm. początkowo białawy, potem od B.u. często nie jest odróżniany od bo­
eo...70%. jasnobrązowego do ciemnobrązowe­ rowika szlachetnego i borowików tru­
Spożywanie g . jadalnych w stanie su­ go, wypukły, matowy, w okresie de­ jących. Podobnym gatunkiem jest bo­
rowym nie jest wskazane, czasami szczowej pogody i w późnej dojrzałoś­ rowik brzozo wy. Ma kapelusz jasny,
grozi nawet zatruciem. Jako potrawy ci lepki, gładki. Rurki początkowo kre­ prawie białawy lub jasnoochrowy, a
przygotowuje się g. duszone, smażo­ mowe, potem zielonożółtawe. szybko trzon blady. Występuje pod brzozami,
ne, pieczone bądź gotowane. Z nielicz­ przyjmujące barwę oliwkowozielona- w Polsce rzadki.
nymi wyjątkami g. wykorzystywane wą. długości 1...3 cm. Pory bardzo
są tez na wszelkie przetwory (tab. G.1). Gąska zielonka - gąska zielona, żółta,
drobne, okrągławe, najpierw białe lub
Do najcenniejszych pod względem zielonka, zieleniatka, prośnianka, ryce­
kremowe, potem koloru rurek, oliwko-
spożywczym gatunków g. jadalnych wozielonawe. Trzon szarobiaławy lub rzyk szlachetny, członka
należą: szarobrązowawy. początkowo bulwia­ grzyb pierwszorzędnej wartości. Ma
sty, potem maczugowaty, węższy, kapelusz o średnicy 4.„8 cm,koloru
Boczniak przynajmniej w górnej części pokryty żółtozielonkawego, czasem z oliwko­
grzyb drugorzędnej wartości. Ma ka­ jasnobrązową lub białawą siateczką. wym lub ochro wy m odcieniem. Powie­
pelusz o średnicy 6...20 cm, koloru Miąższ 0 przyjemnym smaku i zapa­ rzchnia włóknista, u starszych okazów
szarego, szarobrunatnego albo żółta­ chu, biały, początkowo jędrny, potem piopękana. podczas wilgotnej pogody
wego w zależności od odmiany. Kape­ gąbczasty, pod skórką czerwonobrą- nieco lepka. Brzegi początkowo pod­
lusz młodego grzyba jest wysklepiony, zowy. Wysyp zarodników ciemnooltw- winięte, u dojrzałych okazów często
jego brzeg nieco podwinięty, potem kowy. pofalowane. Blaszki siarkowożółte,
rozprostowuje się, a w stadium dojrza­ Rośnie w borach iglastych, pod sos­ przy trzonie wysoko przyrośnięte lub
łym skierowany jest ku górze. Blaszki ną i świerkiem, pojedynczo lub w gru­ ząbkowało wycięte. Trzon .siarkowo-
b, są białe, trzon krótki, biały lub szary, pach, w lasach liściastych pod brzozą, źółty. nieco jaśniejszy od kapelusza,
osadzony najczęściej z boku kapelu­ grabem, dębem. Zbierany od maja do wysokości 3...9 cm, walcowaty, na po­
sza, ponieważ grzyb ten rośnie w kie­ października. wierzchni gładki lub drobno kos rako­
runku w bok od podłoża (które jest B.sz. niekiedy mylony jest - zwłaszcza waty, zazwyczaj pogrążony w ziemi.
pionowe) lub lekko pochyło. Miąższ b. okazy młode - z goryczakiem żółcio­ Miąższ białawy lub bladożółty, o sma­
jest biały i jędrny, o bardzo aromatycz­ wym (niejadalnym lub nawet trującym) ku łagodnym i zapachu świeżej mąki.
nym zapachu i smaku zbliżonym do i trującym borowikiem szatańskim. Wysyp zarodników biały.
smaku cenionych grzybów leśnych, Podczas zbierania b.sz. lub borowików Grzyb dość pospolity, rośnie w lasach
Owocniki niektórych odmian b. rosną usiatkowanych należy zwracać uwagę iglastych, najczęściej na podłożu pia­
na podłożu wiązkami, tzn, z jednej na zabarwienie miąższu, rurek i trzo­ szczystym, częściej na nizinach niż w
podstawy wyrasta wiele trzonów z ka­ nów. Borowiki siniejące lub różowie­ górach. Zbierany od września do listo­
peluszami, innych po 2...3 sztuki, jące po nadłamaniu, przeważnie o ró­ pada.
B. ciepłolubne owocują w temp. ponad żowej, czerwonawej lub ceglastej bar­ G.z. może byó łatwo mylona z gąską
15*C do 25*C, zimnolubne w temp. wie spodu kapelusza albo o różowym siarkową, niejadalną, a nawet iekkko
4..,15'C. lub żółtym trzonie są trujące. trującą, która jednak ma odrażający
Podłożem odżywczym jest drewno karbolowy zapach i miąższ koloru siar-
wielu gatunków drzew liściastych Borowik ustatkowany - nazwy synoni- kowożółtego. Trująca gąska tygryso-
(dąb, buk, kasztanowiec, orzech włos­ mlczne (regionalne) jak przy borowiku wata ma kapelusz brunatnopopielaty,
ki, topola, wierzba, brzoza). Do pro­ szlachetnym pokryty ciemnoszarymi łuseczkaml.
dukcji towarowej używa się słomy grzyb pierwszorzędnej wartości. Ma Ponieważ jest ją dość trudno odróżnić
zbóż ozimych. kapelusz o średnicy 6...30 cm, jaśniej­ od innych odmian jadalnych, np. gąski
 niekształtnej czy gąski mydlanej, zale­
ca się zbieranie wyłącznie gąsek zie­
lonek.
Kożlarz babka - grzyb kożlarz, borowik
kozak, kozar, koziar, kozak, kożlak, koż-
lar, kożlarek, czarny kożlarz, podgrzy
bek, czeszczewik, podbrzeżniak, brze-
ziak, grzyb brzozowy, brzozak, brzozo-
wik, żydek, stotaczek
grzyb drugorzędnej wartości. Ma ka­
pelusz o średnicy 5...20 cm, od jas-
noorzechowego do ciemnobrązowego,
suchy, matowy, gładki lub niekiedy
drobno kosmkowaty. Skórka nie
oddziela się od miąższu. Rurki począt­
kowo długie, białawe, potem szarobrą-
zowe. Trzon wysmukły, włóknisty,
jasnobrązowawy, pokryty licznymi,
ciemnobrązowymi lub czarnymi lu-
seczkami. Miąższ biały lub białoszary,
nie zmieniający zabarwienia po prze­
krojeniu, u okazów starszych włókni­
sty i przypominający nieco strukturę
drewna. Zapach i smak słabe. Wysyp
zarodników żółtobrązowawy.
Rośnie w lasach, zagajnikach, zaroś­
lach, czasem także w parkach, zawsze
pod brzozami, Zbierany od czerwca do
października Znane są kożlarze gra­
bowe {w lasach dębo wo-g rabowych i
llpowo-grabowych), jaśniejsze i ciem­
niejsze oraz kożlarze białawe, rosnące
w miejscach bagnistych, na torfowi­
skach, pod brzozami,
Kożlarz czerwony - grzyb czerwony,
borowik czerwony, czerwony siniak,
osak, osowiak, osiczak, osiniak, podsi-
niak, podosinnik, podosowik, dobie/,
brzeziczek, czerwonogłówka, czerwony
łebiec, kwaśniak, trzpietak, panek
grzyb drugorzędnej wartości. Ma ka­
pelusz o średnicy 4...15 cm, początko­
wo prawie kulisty, potem pótkulisty,
Wypukły, wreszcie bardziej spłaszczo­
ny, czerwonopomarabeżowy, poma­
rańczowo b rą zow awy ciemnoczerwo­
ny, starsze okazy mogą być odbarwio­
ne, bledsze. Rurki długości 1 ...3 cm,
początkowo białawe, potem szarawe z
oliwkowym odcieniem, po uszkodzeniu
barwiące się na brązowofiotetowo
Pory drobne, okrągłe, koloru rurek.
Trzqn w młodości zgrubiały, potem cy­
lindryczny, w górze trochę cieńszy,
długości 5...15 cm, biały lub białawy,
pokryty łusęczkami: najpierw białosza-
rymi, potem rdzawymi, kasztanowo-
brązowymi lub szarobrązowymi.
Miąższ biały, na przekroju fioletowieją-
cy lub przybierający zabarwienie brą-
zowoczerwone, u podstawy trzonu zie-
lononiebieskie. Smak przyjemny, ła­
godny, zapachu brak. Wysyp zarodni­
ków brązowy lub oliwkowobrązowawy.
Rośnie w lasach, zaroślach, najczęś­
ciej pod osikami. Dość pospolity. Zbie­
rany latem i jesienią, od lipca do paź­
dziernika. Dotychczas w Polsce rzad­
ko odróżniany od kotlarza pomarań-
czowożótłego.
Kożlarz pomarańczowożółty - nazwy pomarańczowocegiasty, czasem z do­
synonimiczne (regionalne), jak przy mieszką zielonego, na powierzchni
koźla rzu czerwonym gładki, z koncentrycznie zaznaczający­
mi się prążkami, na brzegu przez długi
grzyb drugorzędnej wartości. Ma kape­
czas podwinięty Blaszki koloru kapelu­
lusz o średnicy do 15 cm, pomarańczo-
sza, cienkie, kruche, pro uszkodzeniu
wożółty lub zółtobrązowy Pory, już w
barwią się ziekrnawo (czasem dopiero
początkowym okresie rozwoju owocni -
pro chwili), przy trzonie nieco zbiegające
ka, szarawe. Trzon stosunkowo wąski
(najcieńszy pod kapeluszem) I długi, się lub wąsko przyrośnięte. Trzon jaś­
niejszy od kapelusza, pusty, dość krót­
nawet do 22 cm, białawy lub siwy, po­
ki. Miąższ obficie przesiąknięty poma-
kryty bardzo drobnymi, w młodości sa-
ranczowym sokiem o smaku łagodnym i
dzowatocza mym i łuseczkami, które u
miłym zapachu. Wysyp zarodników kre­
starszych okazów mogą być brązowa­
mowy.
we. Rurki długości do 3 cm, od biadosi-
Występuje dość często w lasach i mło­
wawych do oliwkowosiwych. Pory drob­
dnikach iglastych (przeważnie świerko­
ne, okrągła we, szare lub brązowoszare.
wych i sosnowych), czasem na profa­
Miąższ biały, po przecięciu różowofiołe-
nach leśnych. Zbierany od czerwca do
towy, przy podstawie kapelusza rów­
początku listopada.
nież ntebieskawozielony Smak słaby,
przyjemny, zapachu brak. Wysyp zarod­ Trujący jest mleczaj wełniąnka (rydz
fałszywy), ceglastoróżowy i wełnisto
ników brązowawy.
owłosiony (zwłaszcza młode okazy) o
Rośnie we wszystkich rodzajach lasów,
blaszkach białych, później zmieniają­
najczęściej w zagajnikach brzozowych.
cych się na ochrowe, o smaku silnie
w bezpośrednim sąsiedztwie drzew.
piekącym, wydzielający obficie mlecz-
W Polsce dość pospolity Zbierany jest
nobiały sok.
latem i jesienią. od lipca do październi­
ka Dotychczas w Polsce rzadko odróż­ Opieńka miodowa - opieniek, bedłka
niany od kożlarza czerwonego. opieńka, opieniak. podpieńka, podpie-
ntek, pierścianka. pniokówka, topionka,
Maślak zwyczajny - grzyb maślak, boro­
opieńka brzozowa
wik maślak, maśluch. maślacz, masłach,
maslarz, masloch, maślicha, maśbrka, grzyb drugorzędnej wartości. Ma kapre-
ślimak, pępek, sośniak, sośntaczek, żół­ lusz o średnicy 3...10 cm, koloru miodo­
te*, sosnal wego. na prowierzchni suchy, pokryty
(zwłaszcza na szczycie) drobnymi łu­
grzyb drugorzędnej wartości. Ma kape­ seczkami. Blaszki zabarwione podobnie
lusz o średnicy 4...15 cm, ciemnobrązo­ jak kapelusz (nieco jaśniejsze), rOZnej
wy, czekoladowobrązowy, rzadziej żół- długości, nieznacznie zbiegające po
tobrązowy. Powierzchnia gładka, lepka, trzonie. Trzon takiego samego koloru
w czasie suszy wyschnięta i błyszczą­ jak cały owocnik, u prodstawy czasem
ca. Rurki początkowo żółtawe, potem żółtawy, wysmukły, długości nawet do
oliwkowe, przyrośnięte lub zbiegające. 20 cm, często rozszerzający się ku do­
Pory barwy rurek, początkowo zaokrą­ łowi, Na trzonie występuje wyraźny
glone, później kanciaste. Trzon żółtawy, pierścień. Miąższ żółtawy, nieco łyko­
dość krótki, ze zwisającym pierście­ waty (zwłaszcza u starszych okazów),
niem o odcieniu najpierw białawym, po­ o smaku łagodnym (nieco kwasko­
tem fioletowym. Miąższ kremowy, pod wym), lecz pozostawiającym cierpki
rurkami cytry nowożółty, o łagodnym prosmak. Zapach słaby, przyjemny. Wy­
smaku i słabym zapachu. Wysyp zarod­ syp zarodników biały.
ników rdzawoochrowy. Dość pospolity, wyrasta gromadnie,
Rośnie w lasach iglastych, zwykle pod często jako szkodliwy pasożyt drzew
sosną. Bardzo pospolity, z wyjątkiem (zwłaszcza na terenach górskich).
wysoko położonych obszarów górskich. Może też wyrastać na ziemi, w pobliżu
Zbierany od wiosny do jesieni, wysyp drzew. Zbierany przeważnie od połowy
głównie od lipca, W Tatrach i Pieninach września do końca listopada. Zawiera
pod modrzewiem rosną podobne do substancje dla niektórych osób szkodli­
m.z. - maślaki trydenckie I alpejskie o we, trzeba więc po krótkim gotowaniu
kapeluszach pomarańczowocyklame- odlać wodę. Na ziemi i na spróchnia­
nowobrązowych, cytrynowych lub jas- łych pniakach pojawia się w lasach liś­
noszarożółtych. Dość pospolity w Pol­ ciastych pwdobny gatunek - opieńka
sce jest również maślak żółty (od cytry­ nietrwała, która nie ma pierścienia na
nowego do pomarańczowobrązowego) trzonie.
rosnący również pod modrzewiem, po­ O.m. i jej odmiany są nieraz mylone z
dobnie jak znacznie rzadszy maślak grzybami innych rodzajów, np, z trującą
lepki, przeważnie szarożóttobrązowy z maślanką wiązkową, mającą żółty ka­
zanikającym pierścieniem. pelusz, a blaszki żółtawe lub zielonka­
Mleczaj rydz - rydz smaczny, rydz praw­ we czy też niejadalnym łuskwiakiem
dziwy. rydz pański, mleczai smaczny, ry­ nastroszonym o kapeluszu barwy brą­
zowej, pokrytym łuseczkami (podobnie
dzyk, ryiyk, ryżok, ryiak, rydzek, rycek
jak opieńka) i o trzonie z pierścieniem i
grzyb pierwszorzędnej wartości. Ma ka­ również z łuseczkami. Zapach tego
pelusz o średnicy 3...12 cm, lejkowaty, łuskwiaka przypiomina rzodkiew.
 Pieczarka łąkowa - pieczarka prawdzi­
G wa, pieczka, piekarka, piekarz, szampion
grzyb pierwszorzędnej wartości. Ma ka­
pelusz o średnicy 4...10 cm, białawy,
K
miejscami z ochrowym odcieniem, gład­
ki, suchy, u młodych okazów z brzegu
podwinięty. Blaszki początkowo różo­
we, później brunatne, gęsto ustawione,
wąskie, wolne. Trzon białawy, dołem
zwężający się, pełny, stosunkowo krót­
ki (3...5 cmj, opatrzony pierścieniem,
który u dojrzałych okazów ma postać
podwójnej obrączki. Miąższ biały, po
przełamaniu słabo różowiejący (bywają
odmiany silniej zabarwiające się na ró­
żowo), w kapeluszu gruby, masywny,
zwarty, o smaku łagodnym i miłym za­
pachu. Wysyp zarodników czekolado-
wobrązowy.
Dość pospolity, wyrasta na brzegach
dróg, w parkach, przy śmietnikach, a
nawet na ulicach miast przy płytach
chodnikowych. Zbierana od czerwca do
połowy października.
Uprawiana pieczarka dwuzarodnikowa
ma pojedynczy pierścień na trzonie.
Barwa kapelusza może być od białej do
brunatnej. Blaszki ciemnoróżowe, trzon
prosty, rozszerzony u podstawy. Poza
pieczarką dwuzarodnikową w ostatnich
latach na skalę przemysłową uprawia
się trzy szczepy ciepłolubnej pieczarki
czterozarodnikowej; również p.ł. (o
ciemniejszych blaszkach) stała się
grzybem uprawnym. Do jadalnych nale­
żą też pieczarka polna oraz pieczarka
zaroślowa.
Są również pieczarki trujące: płaska,
podobna do p.ł.,0 trzonie u podstawy
bulwiasto rozszerzonym, o miąższu po
przełamaniu zmieniającym barwę na
chromowożółtą i o niemiłym zapachu
(atramentu lub karbolu, szczególnie
intensywnym podczas gotowania) oraz
żółtawa (z żółtawym lub brązowawym
wierzchołkiem), która po starciu skórki
plami się na żółto. Smak i zapach nie­
miły - karbolowy. P i. i jej odmiany są
nieraz mylone z młodymi owocnikami
muchomorów białych, które iednak
mają blaszki białe i pochwę u nasady
trzonu,
Pieprznik jadalny - kurka, kurek, kurza
nóżka, kurza stopka, kurzajka, lisica, lisz­
ka. lepieszka. lepiecha, łasiczka, pie­
przyk, stągiewka
grzyb drugorzędnej wartości. Ma kape­
lusz o średnicy 1...7 cm, w kolorze od
bladożóltego do pomarańczowego, lej­
kowaty. Powierzchnia gładka, u star­
szych okazów czasem falisto powygi­
nania na brzegu. Blaszki koloru kapelu­
sza, zbiegające, grube, żylaste, często
łączące się wzajemnie. Trzon zwykle
nieco jaśniejszy od kapelusza lub tego
samego koloru, w górze rozszerzony,
pełny. Miąższ zwarty, białawy, nigdy nie
jest porażony przez czerwie. Tworzy
odmianę białą i ametystową. Może być
również szary. Smak łagodny, u star­
szych okazów przypominający pieprz,
zapach przyjemny. Wysyp zarodników
biatawy lub żółtawy.
Występuje w różnych lasach, gromad­
nie, wszędzie pospolity. Zbierany przez
całe lato do późnej jesieni, od początku
czerwca do października.
P.j, bywa mylony z trującą li sówką po­
marańczową, tzw. kurką fałszywą, nie­
co mniejszą, o kapeluszu pomarańczo­
wym lub róźowopomarańczowym i cien­
kich, gęstych, intensywnie pomarań­
czowych blaszkach.
Pierścieniak uprawny
grzyb drugorzędnej wartości. Wyglą­
dem przypomina borowika szlachetne­
go, Ma kapelusz o średnicy S.,,20 cm.
Rozróżnia się dwie odmiany barwne -
żółtą i brązową. Intensywność barwy
maleje wraz ze starzeniem się p.u.
Blaszki początkowo szare, potem ciem­
nieją i robią się fioletowe. Trzon ma­
sywny, wysokości 8...15 cm. Miąższ
biały, jędrny, o przyjemnym i łagodnym
smaku. Wysyp zarodników ciemnobrą­
zowy.
Najlepszym podłożem do uprawy p.u.
jest słoma wszystkich gatunków zbóż.
a przede wszystkich stoma żyta i psze­
nicy ozimej.
P.u. nadaje się do uprawy na wolnym
powietrzu (działki, ogródki przydomowe,
altany, skrzynki balkonowe) od wczes­
nej wiosny do późnej jesieni, a w po­
mieszczeniach (piwnice, a także
mieszkania) przez resztę roku. Może
być uprawiany nawet w worku łoliowym
lub dużej donicy.
Dziko rosnące pierścieńiaki: grynszpa-
nowy, łuskowaty i półkolisty - nieja­
dalne.
Podgrzybek brunatny - grzyb płowy,
borowik brunatny, grzyb kasztanowaty,
zimowy, francuski, czarnulka, podgrzyb-
nik. półgrzybek, siniak
grzyb drugorzędnej wartości. Ma kape­
lusz o średnicy 6... 16 cm. o czekolado-
wobrązowej barwie, o powierzchni u
młodych okazów zamszowej, matowej,
u starszych - w czasie suchej pogody -
gładkiej i błyszczącej, w okresie opa­
dów - lepkiej. Rurki początkowo żółta­
we, później oliwkowe, po przełamaniu
siniejące. Pory koloru rurek, drobne,
okrągłe lub kanciaste, po dotknięciu si­
niejące. Trzon jasnobrązowy, u szczytu
i podstawy jaśniejszy, żółtawy, na po­
wierzchni omszony, włóknisty, podłuż­
nie pręgowany, u starszych - gładki,
równowąski, cylindryczny lub niekiedy
zgrubiały, jak u borowików. Miąższ bia­
ławy, po przełamaniu lekko siniejący,
zwłaszcza w pobliżu rurek. Wysyp za­
rodników brązowooliwkowy.
Występuje na ziemi, rzadziej u podsta­
wy pni i pniaków, najczęściej w borach
sosnowych, także w lasach miesza­
nych. Bardzo pospolity. Zbierany latem i
jesienią, od potowy czerwca do końca
października.
W stanie surowym trujący! Jadalny po
sparzeniu wrzątkiem.
Podgrzybek zajączek - grzyb zajęczy,
borowik zajęczy, zajęcze wargi, zają­
czek. mchowik zielony
grzyb drugorzędnej wartości. Ma kape­
lusz o średnicy 3...10 cm, ochrowy lub
oliwkowy, suchy, matowy, zamszowy,
czasami nieco popękany na powierzch­
ni. Rurki długie, nawet do 2 cm, u mło­
dych okazów jasnożółte, dopiero póź­
niej ciemniejące, do jasnozielonych.
Pory duże. nieregularne, koloru rurek.
Po dotknięciu nie błękitnieją. Trzon
jasny, żółtawo kremowy, zwykle na
powierzchni występują brązowe ziaren­
ka, tworzące jakby siateczkę, o bardzo
wydłużonych oczkach. Miąższ białawy,
miejscami o żółtym odcieniu. Smak ła­
godny, zapach miły. Wysyp zarodników
zgniłobrązowy.
Występuje w lasach liściastych. Igla­
stych i mieszanych. Dość pospolity.
Zbierany latem i jesienią. Podobne do
pjz. są: podgrzybek złotawy, który ma
kapelusz o odcieniu czerwonym i pory
błękitniejące po dotknięciu oraz pod­
grzybek pasożytniczy, pasożytujący na
tęgoskórze. (jnż)
Kaletnicze dodatki
pomocnicze i ozdobne produkty wyko­
rzystywane w wyrobach kaletniczych,
Do k.d. zalicza się część krawieckich
dodatków (np. podszewki, materiały
usztywniające i wzmacniające, nici,
zamki błyskawiczne itp.), wyroby
papiernicze (papiery, tektury, sznurki),
a także następujące wyroby galanteryj­
ne (rys. K.1):
Antabka
metalowy, rzadziej z tworzywa
sztucznego, przedmiot w formie czwo­
rokątnej ramki rozciętej na środku jed­
nej z krawędzi, służący do łączenia
uchwytów, pasków nośnych, elemen­
tów toreb, tornistrów, plecaków. Rolę a.
może również pełnić rozcięte kółko oraz
półkole zamknięte wzdłuż średnicy z
rozcięciem w środku boku zamykają­
cego.
Klamra
wyrób galanteryjny w kształcie ramki z
przymocowanym do niej ruchomym
trzpieniem, wykonywany z różnych su­
rowców naturalnych lub syntetycznych,
służący do zapinania pasków i patek,
pełniący również funkcję dekoracyj­
ną. K. z mostkiem (poprzecznym ele­
mentem w środku ramki, na którym
umocowany jest trzpień) nazywana jest
sprzączką. K, z mostkiem bez trzpienia,
stosowane w krawiectwie, służą do
przeplatania pasków i patek.

c^ p - ' dl
c fe 2 bek damskich, toreb szkolnych, toreb
K.1. Galanteryjne dodatki kaletnicze:
a) anlabka; b) nit dwuczęściowy: c) nap;
d| pukiel: e) klamra bez mostka: f) klamra z
mostkiem; g) zamek „tik-tak"
1 - czapeczka; 2 - nóżka; 3 - element górny
główki; 4 - element dolny główki; 5 - babka:
6 - nóżka babki; 7 - oś trzpienia; 8 - trzpień
Nap
wyrób galanteryjny w postaci metalo­
wego zatrzasku, nie wymagający przy­
szywania, mocowany do wyrobów ka-
letniczych i odzieżowych (najczęściej
typu sportowego) za pomocą specjal­
nego urządzenia. H. służy do zapinania
i dekoracji.
Nit dwuczęściowy - (!) zbitka
wyrób składający się z części dolnej w
kształcie nóżki i części górnej w kształ­
cie czapeczki, służący do trwałego łą­
czenia dwóch lub więcej warstw mate­
riału.
Pukiel
element ochronny powierzchni wyrobu,
szczególnie narażonej na ścieranie,
wykonany z metalu, rzadziej z tworzywa
sztucznego. Końcówki, tzw. wąsy,
umożliwiające przymocowanie p. do po­
wierzchni wyrobu, są zrobione z drutu
stalowego. P. stosuje się również jako
element ozdobny, np. na obrożach,
Zamek „tik-tak"
wyrób z blachy stalowej (mosiądzowa­
nej, niklowanej, chromowanej) stoso­
wany przy wyrobach z klapą lub mają­
cych pasy spinające górne krawędzie.
Składa się z dwóch części, z których
dolna ma kształt wygiętego, trwałe
umocowanego, nieruchomego pręta,
natomiast część górna - tarczy, opartej
na uginającej się pod naciskiem, obu­
dowanej sprężynie. Itrs)
Kaletnicze i szewskie
materiały
tworzywa służące do wykonywania wy­
robów kalet niczych oraz do wyrobu i
naprawy obuwia. W domowym amator­
skim warsztacie kaletniczym lub szew­
skim najczęściej znajdują zastosowanie:
Filce
wyroby włókiennicze otrzymywane
przez spilśnianie włókien wełny oraz ich
mieszanek z innymi włóknami, stoso­
wane na wierzchy obuwia, podeszwy i
wy ściółki. F. przeznaczone na wierzchy
powinny mieć grubość 2...3 mm, być
odporne na wypychania i wytrzymałe
na rozrywanie. F. na podeszwy powinny
mieć grubość 6 „12 mm jednakową na
całej powierzchni, muszą być odporne
na ścieranie, równomiernie twarde,
mieć zwartą strukturę, nie rozwarstwć
się. W krawiectwie stosowany jest tzw
f, podkołnierzowy.
Gumy
produkty wulkanizacji kauczuku natu­
ralnego lub syntetycznego, odznaczają­
ce się dużą elastycznością. Właściwoś­
ci g. zależą od ilości i rodzaju składni­
ków zmieszanych z kauczukiem. W
szewstwie stosowane są na elementy
spodów. Oo najbardziej przydatnych w
warsztacie domowym należą g.: t r a n ­
s p a r e n t o w e - dostępne w postaci
podeszew monolitowych lub arku­
szy płytko profilowanych; wykonane
z nich elementy spodów są odpor­
ne na ścieranie, działanie wilgoci i
niskich temperatur: p o r o w a t e , jak:
poligum - produkowany w arkuszach o
grubościach 3,5 i 4,0 mm (podeszwy) I
7.0 mm (wierzehniki), którego główną
wadą jest zbyt duży poślizg, a zaletą -
tatwość mocowania do cholewki; sty-
rogum - produkowany w postaci płyt
podeszwowych i obcasowych o wy­
miarach 740 x 590 mm I grubości od 2
do 20 mm, na podeszwy wszelkiego
rodzaju obuwia całorocznego: tuniskór
- zaliczany do najlepszych gumowych
materiałów podeszwowych, produko­
wany w postaci płyt o grubości 3,0 i
4.0 mm, łatwo podlega formowaniu i
mocowaniu do cholewki.
Skóropodobne tworzywa
materiały jednolite z tworzyw
sztucznych lub powstałe w wyniku na­
niesienia tworzywa na podłoże włó­
kiennicze. Wyróżnia się s .t: bez
p o d ł o ż a (plastyk)-bezbarwne.meta­
lizowane. barwione farbami kryjącymi
lub transparentowymi, stosowane do
wyrobu pasków i toreb damskich oraz
teczek. Wyroby wykonane z tych ma­
teriałów charakteryzuje mała wytrzy­
małość na rozrywanie i działanie ni­
skiej temperatury; na p o d ł o ż u t k a ­
n i n o w y m (wistram) - do wyrobu to­
rebek damskich, lekkich toreb gospo­
darczych, portfeli, toreb szkolnych.
Charakteryzują się one ładną fakturą
powierzchni, ale niedużą wytrzymało­
ścią na rozrywanie; na p o d ł o ż u d z i a ­
n i n o w y m (skaj) - do wyrobu tore­
turystycznych, walizek. Ich cechą cha­
rakterystyczną jest ciągliwość zależna
od kierunku ułożenia dzianiny, ładna
faktura oraz mała wytrzymałość na ro­
zrywanie łub przecinanie; na p o d ł o ­
żu w ł ó k n i n o w y m (poikorfam) o
własnościach najbardziej zbliżonych
do własności skóry, są powszechnie
stosowane przy wykonywaniu wyro­
bów kaietniczych. Charakteryzują się
nieznaczną ciągliwością oraz dużą
wytrzymałością na rozrywanie i działa­
nie niskiej temperatury. Wymienione
s .t odporne są na wilgoć.
Na obuwie są wykorzystywane s .t na
podłożu włókninowym, porometryczne.
których struktura o komórkach otwar­
tych umożliwia pochłanianie i uwalnia­
nie adsorbowanej pary wodnej, a prze­
puszczalność powietrza osiąga wyma­
ganą wartość. Tworzywa te są nazy­
wane higienicznymi. Oo najbardziej
znanych s.t. na wierzchy obuwia nale­
żą: corfam, poikorfam, pa fora, clasino,
xylle.
Skóry
zewnętrzna powłoka ciała zwierząt
poddana obróbce garbarskiej (wypra­
wie). stosowana do produkcji wyrobów
kaietniczych i obuwniczych. W porów­
naniu z materiałami syntetycznymi s.
odznaczają się dobrymi właściwościa­
mi termoizolacyjnymi, przepuszczalno­
ścią pary wodnej i powietrza, zdolnoś­
cią pochłaniania i uwalniania adsorbo­
wanej pary wodnej. Właściwości te
decydują o higienicznych i estetycz­
nych walorach wyrobów wytwarza­
nych ze 8-
W zależności od pochodzenia s. suro­
wej, rodzaju wyprawy oraz głównego
przeznaczenia wyróżnia się a.:
w i e r z c h n i e - otrzymywane przez
wyprawę roślinną, tłuszczową, chro­
mową lub kombinowaną (chromową)
roślinną), głównie ze s. bydlęcych,
koni, kóz, owiec i świń oraz zwierząt
egzotycznych, jak np. węże, jaszczur­
ki, krokodyle. Do s. wierzchnich należą
m.in. s, blankowe, safianowe, juchto­
we. Są one używane na wyroby kalet­
nicze oraz na cholewki; p o d s z e w ­
k o w e (futrówki, dwoiny, skiwersy) -
otrzymywane z surowca bydlęcego,
cielęcego, końskiego, koziego i świń­
skiego, którego struktura tkanki lub
wady strony wierzchniej (lica) nie
pozwalają na zakwalifikowanie do s.
wierzchnich. Są one wykorzystywane
w kaletnictwie i szewstwie do wyrobu
wewnętrznych części pasków, portfeli,
torebek oraz cholewek obuwia; p o -
d e s z w o w e - otrzymywane ze
środkowej, najściślejszej części (po
odcięciu karku i boków) s. surowej by­
dlęcej. Wykorzystuje się je na po­
deszwy oraz wierzch ni ki obcasów. S.
podeszwowe wykazują dużą
odporność na ścieranie i działanie wil­
goci; p o d p o d e s z w o w e - wyprawia­
ne najczęściej ż boków i karku surow­
ca bydlęcego. Ze względu na luźniej­
szą strukturę są wykorzystywane do
wyrobu obuwia letniego, dziecięcego i
damskiego, względnie obuwia domo­
wego. Dają się dobrze kształtować,
obrabiać I wykańczać.
Tkaniny
w kaletnictwie i szewstwie najczęściej
znajdują zastosowanie t, impregnowa­
ne, odporne na wilgoć, Do takich nale­
żą m.in. brezent, płótno żaglowe, płót­
no namiotowe. Wykonuje się z nich
torby gospodarcze, szkolne, turystycz­
ne, plecaki, worki żeglarskie, torebki
damskie. Wyroby kaletnlcze wykonane
z t, tamuje się skórą lub odpowiednim
tworzywem. Podstawowymi wymaga­
niami stawianymi t, przeznaczonym na
wierzchy obuwia są; duża wytrzyma­
łość na zginanie, ciągliwość (zapew­
niająca prawidłowe i gładkie zaciąga­
nie cholewki na kopyto), trwałość
brzegu przy zawijaniu oraz trwałość
wybarwienia, {tr», a*k)
h> i} j)
2 narzędzie ze stali nierdzewnej, w któ­
-
I00
> i
W lM
K.2. Narzędzia i przyrządy kaletnicze
a) cyrkiel; b) nóż krajak. c) nóż do ścian lania,
d) kostka kaletnicza. ej spinacz; f j cęgi czo­
łowe tnące; g) cęgi okrągłe- h) cęgi płaskie;
i) nagłowniak do nitów pełnych; 0 nagłowniak
do nitów rurkowych
Kaletnicze narzędzia
i przyrządy
przedmioty służące do konstruowania,
modelowania, wykonywania i reperacji
wyrobów kaletniczych (rys. K.2). Do
k.n.p. oprócz maszyn do szycia i Przy­
borów do kreślenia linii (ekierka, linij­
ka. cyrkiel) należą;
Cęgi - obcęgi
narzędzie o konstrukcji dźwigniowej.
Wyróżnia s i ęc . : c z o ł o we t n ą c e - d o
ścinania metalowych elementów w
wyrobach, np, skracania gwoździ sto­
sowanych jako niły, zdejmowania ni­
tów dwuczęściowych przy naprawach;
o k r ą g ł e - do rozwierania klubek,
odginania wąsÓw pukli, rozginania kó­
łek i antabek; p ł a s k i e - do przytrzy­
mywania elementów metalowych przy
ich odkształcaniu i ponownym kształ­
towaniu.
Dobijak
narzędzie do mocowania elementów
nitowanych.
Igła rymarska
gruba igła o stępionym ostrzu i dużym
uchu, ukształtowana tak, aby nie po­
wodować uszkodzeń zszywanych ma­
teriałów.
Kostka kaletnicza
narzędzie w kształcie płaskiej, zaokrą­
glonej listwy, długości ok. 140 mm,
wykonane z polerowanej kości lub
twardego tworzywa sztucznego. Służy
do zawijania brzegów, oznaczania linii
szwów, wygładzania szwów itp.
Młotek
narzędzie do zakłepywania zawinię­
tych krawędzi elementów, rozkopywa­
nia nitów (m. lżejszy), pobijania wyci­
naków i nagtowniaków (m. cięższy).
Nagłowniak
narzędzie do wyrównywania główek
nitów po ich rozklepaniu. Powierzchnia
części roboczej n. ma zwykle kształt
półokrągły.
Nóż do ścieniania
rym krzywizna ostrza biegnie wzdłuż
tuku 120'. Jedna z powierzchni ostrza
jest płaska, druga zaostrzona pod ką­
tem, tworzy tzw, fazę. N.d.ś. służy do
zmniejszania grubości elementów
skórzanych.
Nóż krajak
narzędzie ze stali nierdzewnej do
ręcznego rozkroju skór Kształt n.k.
zależy od rodzaju i grubości skóry.
N.k. do rozkroju skór twardych jest za­
krzywiony: do rozkroju skór blanko­
wych - prosty lub półokrągły: do roz­
kroju skór miękkich i wycinania ele­
mentów z tkanin kaletniczych używa
się n.k. cholewkarskiego
Płyty
przyrządy wykorzystywane do wielu
czynności podstawowych i wykończe­
niowych. Wyróżnia się p.: i g e l i t o w ą
o wymiarach 500 x 500 x 10 mm, na
której dokonuje się rozkroju materiału,
k a m i e n n ą (marmurek) o wymiarach
300 x 150 x 10 mm, na której ścienią
się elementy skórzane, s t a l o w ą o wy­
miarach 120 x 80 x 10 mm z wgłębie­
niami, na które) mocuje się zatrzaski,
Spinacz
przyrząd do czasowego łączenia częś­
ci wyrobu, najczęściej przed ich zszy­
ciem.
Szydło
narzędzie do punktowania na materia­
le miejsc przewlekania nici podczas
szycia ręcznego, do znakowania mate­
riału przed szyciem lub wykonywania
w nim niewielkich otworów. Sz. mogą
b y ó p r o s t e l u b z a k r z y w i o n e (uży­
wane w szewstwie), osadzone na
trzonkach o różnych kształtach. Prze­
kroje ostrzy sz mogą być okrągłe,
mieczy ko watę lub kwadratowe.
Wycinak dziurek
narzędzie do wycinania otworów w
skórze przed zakładaniem zatrzasków,
nitów itp. W.dz, mają ostrza o różnych
kształtach: okrągłe (d2 iurkacz), elipty­
czne, trójkątne, kwadratowe itp. W.dz.
0 ostrzach okrągłych mają rozmiary od
1 do 10 mm, zaś o ostrzach płaskich
8 ,1 2 ,1 6 i 20 mm. itrs)
Konstruowanie
i modelowanie odzieży
metoda wykonania wzornika odzieżo­
wego przez, sporządzenie siatki kon­
strukcyjnej, uwzględniającej proporcje
ciała dla danej wielkości odzieży, na
pod sławie odcinków konstrukcyjnych
(wymiarów krawieckich z dodanymi
wielkościami luzów odzieżowych), wy­
kreślenie na niej linii konturowych i linii
cięć (Unii modelowych) formy odzieżo­
wej dla danego modelu odzieży, wyzna­
czenie linii konturowych wzornika po
uwzględnieniu dodatków na szwy i pod­
winięcia Wymienione trzy etapy poka­
zano na rys K.3 na przykładzie przodu
i tyłu bluzki damskiej.
W opisach k.m.o. są używane następu­
jące pojęcia podstawowe:
Dodatek na podwinięcie
powiększenie formy odzieżowej poza jej
linię konturową dołu, w celu wykończe­
nia krawędzi dolnych elementów wyro­
bu odzieżowego

K.3. Konstruowanie i modelowanie przodu I
tyłu bluzki damskiej a) siatka konstrukcyjna;
b) forma odzieżowa, c) wzornik odzieżowy
d) punkt montażowy
Dodatek na szew
powiększenie formy odzieżowej poza jej
linię konturową. Wielkość d.n.sz. zależy
od sposobu łączenia szwów, od gru­
bości materiału oraz od jego odpornoś­
ci na strzępienie się.
Forma odzieżowa
kształt określonego elementu odzieżo­
wego bez dodatków na szwy i podwi­
nięcia,
Linia cięcia - linia modelowa
linia występująca na powierzchni formy
odzieżowej, dzieląca ją na poszczegól­
ne elementy. L.c. jest linią konturową
elementu formy odzieżowej.
Linia konstrukcyjna
linia służąca do budowy siatki kon­
strukcyjnej, dzielona na odcinki kon­
strukcyjne.
Linia konturowa
linia ograniczająca od zewnątrz
I powierzchnię formy odzieżowej iub
wzornika odzieżowego.
d)
Luz odzieżowy
część składowa odcinka konstrukcyj­
nego uwzględniająca dodatek do wy­
miaru krawieckiego, którego wielkość
zależy od funkcji odzieży (koniecznej
swobody wykonywania ruchów w cza­
sie użytkowania odzieży), od wymogow
mody, od rodzaju wyrobu odzieżowego,
od jego wielowarstwowości (grubości
materiału wierzchniego i grubości wkła­
dów).
Odcinek konstrukcyjny
odcinek zawarty między dwoma
punktami konstrukcyjnymi na linii kon­
strukcyjnej, o długości równej wymiaro­
wi krawieckiemu wraz z dodatkiem
wielkości luzu odzieżowego. O.k. może
być również pochodny względem inne­
go odcinka.
Punkt konstrukcyjny
miejsce przecięcia się linii konstrukcyj­
nych; odpowiada punktowi pomiarowe­
mu (np. siódmy kręg szyjny, punkt ra-
^nienny, brodawka piersiowa itp.) lub
jest punktem powstałym przy sporzą­
dzaniu siatki konstrukcyjnej.
Punkt montażowy
punkt położony na linii konturowej
wzornika odzieżowego lub na krawędzi
wykroju elementu wyrobu odzieżowego,
zaznaczający miejsce łączenia krawę­
dzi dwóch lub więcej wykrojów przy
szyciu. P.m. jest zaznaczony za pomo­
cą nacięcia.
Siatka konstrukcyjna
układ linii konstrukcyjnych, w których
odcinki konstrukcyjne między punktami
konstrukcyjnymi określają wielkość wy­
robu odzieżowego. S.k. sporządza się
w cełu wykreślenia konturów formy
odzieżowej, a następnie wzornika da­
nego elementu wyrobu odzieżowego.
Wzornik odzieżowy - szablon
odzieżowy
powiększona o dodatki na szwy l pod­
winięcia forma odzieżowa. W.o. służy
do sporządzania uktadu kroju i wyzna­
czania kształtu wykroju elementu wyro­
bu na materiale odzieżowym. Na w.o.
zaznacza się: szerokość szwów i pod­
winięć, punkty montażowe, linię zazna­
czającą kierunek nici osnowy w tkani­
nie lub kolumienki w dzianinie.
Zaszewka
wycięcie w formie odzieżowej, w posła;
Ci trójkąta równoramiennego, którego
ramiona wyznaczają szerokość
zaszewki. Z. służy do uzyskania wypu­
kłych kształtów różnych części
powierzchni wyrobu odzieżowego, np.
z,pierslOwa, barkowa,
b i o d r o w a , (zpri
Krawieckie dodatki
pomocnicze materiały odzieżowe i pro­
dukty stosowane przy szyciu odziezy
Dzielą się na fc.d, k r o j o n e , do któ­
rych załicza się: podszewkę, materiały
usztywniające i wzmacniające (włók-
niteks, wkłady klejone), materiały
ocieplające (watolina, włókniny przy­
szywane i igłowane, pianka poliureta­
nowa), filc oraz k.d. n ie k r o j o n e ,
będące produktami gotowymi, wyma­
gającymi jedynie odpowiedniego przy­
szycia do elementu lub gotowego wy­
robu odzieżowego; zalicza się do nich:
wyroby galanteryjne (guziki, haftki,
klamry, zamki błyskawiczne, zatrzaski)
oraz wyroby pasmanteryjne (gurty,
taśmy).
Do najczęściej stosowanych k.d. nale­
żą:
Fastryga
miękka nić o małym skręcie wyrabiana
z przędzy bawełnianej lub z włókna w i­
skozowego, przeznaczona do fastry-
gowanta.
Gurt
wyrób pasmanteryjny w postaci uszty­
wnionej taśmy, często z wrobioną
pianką poliuretanową lub innym two­
rzywem, stosowany do wykańczania
spódnic i spodni w pasie, w celu ogra­
niczenia wysuwania się koszuli lub
bluzki spod paska.
Guzik
wyrób galanteryjny z surowca natural­
nego {drewno, metal) lub syntetyczne­
go (tworzywa sztuczne), o różnych
kształtach, stużący do zapinania częś­
ci odzieży lub do ozdoby. G. dzielą się
na p r z y s z y w a n e - mające dwa lub
cztery otwory rozmieszczone na po­
wierzchni lub jeden otwór wydrążony
w spodniej części lub w nóżce g.
(albo uszko metalowe przytwierdzone
do g. od spodu) oraz p r z e g u b o w e -
składające się z krążka i płytki z kot­
kiem, mocowane do wyrobu odzieżo­
wego za pomocą specjalnego urzą­
dzenia. W zależności od przeznacze­
nia wyróżnia się g. koszulowe, sukien­
kowe {bluzkowej, spodniowe, ubranio­
we i płaszczowe.
Haftka
wyrób galanteryjny z drutu do krytego
zapinania części odzieży. H. sktada się wktad ocieplający. Wyróżnia się w,
z haczyka (konika) i uszka, zakończo­
nych kotkami służącymi do przyszycia
h, do wyrobu odzieżowego.
Nici
wyrób włókienniczy ciągły o przekroju
zbliżonym do kota, powstający przez
skręcanie włókien przędzy bawełnia­
nej, jedwabnej, włókien syntetycznych
lub ich mieszanek. Wyróżnia się n. do
s z y c i a r ę c z n e g o (również fastry-
gowania) - o małym skręcie włókien
oraz n. do s z y c i a m a s z y n o w e g o
- o skręcie dużym. W zależności od
sposobu wykończenia otrzymuje się n. waną i Igłowaną.
m a t o w e l u b m a r c e r y z o w a n e (z
połyskiem). Zależnie od grubości uży­
tej przędzy oraz od liczby włókien
składowych, produkowane są n. o kil­
ku grubościach, oznaczane numera­
cją. N. o małej numeracji (grubej uży­
wane są do szycia grubych materiałów niem. W. p r z e s z y w a n a o r a z i g ł o -
odzieżowych i przyszywania guzików:
n. o dużej numeracji (cienkie) - do
szycia materiałów cienkich. Do dzier­
gania dziurek używa się grubych,
miękkich n. jedwabnych.
Pianka poliuretanowa
porowate tworzywo sztuczne otrzymy­
wane z poliuretanów, stosowane jako
wkład ocieplający. Stosowana jest
p . p . :z w y k ł a - nie łączona z wyroba­
mi włókienniczymi, i g ł o w a n a -
jednostronnie trwale pokryta (metodą
igłowania) puszystym włóknem,
p r z e s z y w a n a - dwustronnie trwa­
le pokryta (metodą przeszywania) pu­
szystym włóknem.
Podszewka
tkanina lub dzianina wytwarzana z jed­ otworów kieszeniowych i r o z d z i e l ­
wabiu wiskozowego, poliamidowego,
octanowego i ich mieszanek z baweł­ wyrobów odzieżowych, podpinek, od­
ną. Stosowana do wykańczania od pinanych kapturów itd.
wewnętrznej strony różnych elemen­
tów wyrobu odzieżowego. W zależnoś­ Zatrzask
ci od miejsca wykorzystania p. wyróż­ wyrób galanteryjny z metalu do zapi­
nia się m.in.: k o l a n ó w k ę , r ę k a - nania różnych części odzieży Z. skła­
wówkę orazkłeszeniówkę. da się z części wierzchniej wypukłej i
spodniej z wgłębieniem, spinających
Taśma się dzięki wchodzeniu jednej w drugą.
wyrób pasmanteryjny stosowany do W obu częściach znajdują się otwory
wykańczania wyrobów odzieżowych. służące do przyszycia z. do wyrobu
Stosowana jest t : p I e c I o n a - do odzieżowego, (zpt)
zdobienia oraz t k a n a - do wzmacnia­
nia i tamowania. Wśród t. tkanych wy­
różnia się: k o n f e k c y j n e - do
wzmacniania krawędzi i szwów,
j e d w a b n e - do lamowania krawędzi i Krawieckie narzędzia
szwów, s p o d n i o w e z pogrubionym i przyrządy
jednym brzegiem - do wykańczania
nogawek spodni w celu ich ochrony
przed przetarciem. przedmioty służące do konstruowania,
modelowania, wykonywania i reperacji
Watolina
odzieży (rys. K.4). Do k.n.p., oprócz
wyrób włókienniczy w postaci grubej maszyn do szycia oraz Przyborów do
puszystej dzianiny z przędzy baweł­ kreślenia linii (przykładnica, ekierka, li­
nianej 1wełnianej, z puszystą okrywą nijka z podziałką milimetrową, krzywik,
włosową, uzyskaną w procesie dwu­ cyrkiel) .należą:
stronnego drapania, stosowany jako
Deska do prasowania
d z i a n ą z przędzy bawełnianej z wple­ przyrząd wykonany z płyty drewnopo­
cionymi grubymi nitkami z wełny chodnej umieszczonej na składanym
zgrzebnej, tworzącymi osnowę oraz stojaku, obciągniętej płótnem. Jeden
p r z e s z y w a n ą stanowiącą warstwę koniec ma zwężony w ceiu ułatwienia
runa z włókien bawełnianych i wełnia­ przesuwania prasowanych elementów
nych przeszywaną równoległe w okre­ wyrobu odzieżowego, drugi z wydzielo­
ślonych odstępach. nym miejscem przykrytym azbestem na
postawienie żelazka.
Wkład ocieplający
materiał charakteryzujący się dużą Igła
izolacyjnością cieplną, wszywany pod narzędzie wykonane z wypolerowanego
podszewkę. Na w.o. stosuje się: wato­ okrągłego pręta stalowego. Wyróżnia
linę, włókninę przeszywaną I Igłowaną, się i. do szycia ręcznego, zaostrzone
piankę poliuretanową zwykłą, przeszy­ na jednym końcu, a na drugim zakoń­
czone uchem do nawlekania nici oraz i.
do szycia maszynowego, w których
Włóknina
ucho znajduje się na końcu zaostrzo­
wyrób włókienniczy otrzymywany z nym, a drugi koniec ma kształt tępo za­
odpowiednio uformowanej luźnej ma­ kończonego walca i jest mocowany w
sy różnych włókien, zespolonych prze­ uchwycie maszyny do szycia.
szywaniem, igłowaniem lub skleja­ Podstawą klasyfikacji I. do szycia ręcz­
nego według numerów jest ich długość
w a n a są stosowane jako wkłady ocie­ i grubość. Najgrubsze i najdłuższe i.
plające (zastępujące watolinę), s k l e ­ mają najniższą numerację. I. dobiera
j an a (tzw. włók ni teks) - jako wkłady się w zależności od gęstości splotu
usztywniająco-wzmacniające. W. z po­ tkaniny i rodzaju wykonywanego ście­
wierzchnią pokrytą środkiem termo- gu. Np. I. o numerach 4, 5, 6 służą do
klejącym jest używana na wkłady kle­ fastrygowania, a o numerach 7, B, 9 do
jone do różnych części odzieży. szycia nicią jedwabną i cienką baweł­
nianą.
Zamek błyskawiczny - suwak
wyrób galanteryjny składający się z Kostka krawiecka
dwóch taśm, na których zgrubionych narzędzie w kształcie kołeczka długoś­
brzegach są umocowane ząbki - ogni­ ci ok. 100 mm, z jednej strony lekko
wa (metalowe lub z tworzywa sztucz­ zaostrzone, służące do wyciągania fa-
nego). Ogniwa te zamykają się lub strygi oraz do wywracania I wypychania
otwierają przy przesuwaniu uchwytu % ostro zakończonych zszyć maszyno­
suwaka. Z.b. są zróżnicowane pod wych,
względem wielkości (grubości) ogniw.
Dzielą się na: n i e r o z d z i e l c z e - słu­ Mydełko krawieckie
żące m.in. do zapinania rozporków, znacznik zostawiający cienki i tatwo
usuwalny ślad na materiałach odzieżo­
c z e - do zapinania przednich części wych.

K.4. Krawieckie narzędzia i przyrządy:
a) deska do prasowania; b) kostka krawiec­
ka; c) krzywik krawiecki; d) radeiko; e) rę­
kawmk; I) szczotka do prasowania
Naparstek
przyrząd wykonany z metalu lub two­
rzywa sztucznego, nakładany na środ­
kowy palec ręki. służący do przepycha­
nia igły przez materiał odzieżowy pod­
czas szycia ręcznego. N. ma kształt
ściętego stożka, u góry zamkniętego
denkiem (n. do szycia odzieży lekkiej)
lub otwartego (n. do szycia odzieży
ciężkiej).
Nożyce krawieckie
narzędzie do cięcia materiałów odzie­
żowych i papieru, składające się z
dwóch przegubowo połączonych ostrzy,
zwieranych podczas cięcia, zakończo­
nych uchwytami, Do cięcia materiałów
grubych stosuje się o. o krótkich
ostrzach, do cienkich - n. o ostrzach
długich.
Pędzel krawiecki - kropidełko
przyrząd z pasków grubej tkaniny weł­
nianej, służący do miejscowego nawil­
żania materiałów odzieżowych i róż­
nych elementów wyrobu odzieżowego
podczas ich prasowania.
Poduszka krawiecka
przyrząd używany do prasowania, do­
stosowany wielkością i kształtem do
prasowanych elementów wyrobu odzie­
żowego. Mata ręczna p.k. ma kształt
owalny, jest wykonana ze ścinków tka­
nin ubitych w woreczku z płótna lniane­
go, duża p.k. jest umieszczona na
wspornikach I podstawie.
Radełko
przyrząd złożony z ząbkowanego kółka
osadzonego obrotowo i rękojeści, słu­
żący do przenoszenia linii z papieru na
papier i z kalki technicznej na papier
przy modelowaniu form odzieżowych.
Ząbki kółka znaczą na podłożu linie
punktowe.
Rękawnik
przyrząd używany do prasowania rę­
kawów i innych trudno dostępnych ele­
mentów montowanego wyrobu odzieżo­
wego. Składa się z podstawy, wsporni­
ka i deski zwężającej się na jednym
końcu.
Szczotka do prasowania
przyrząd z grzbietem z wtosia, służący
do prasowania aksamitów, welwetów i
innych materiałów z okrywą włosową.
Szpilka
przyrząd z c len kiego .wypolerowanego,
okrągłego pręta stalowego, z jednej
strony zaostrzonego, z drugiej zakoń­
czonego metalową lub szklaną główką.
Sz. są używane do przypinania wzorni­
ków do tkaniny przed krojeniem, spina­
nia szwów przed fastrygowaniem. upi-
nania wykrojów w czasie miary itp.
Taśma centymetrowa
przyrząd pomiarowy wykonany z ela­
stycznej, miękkiej taśmy z ceraty lub
krajki bawełnianej nasyconej pokostem, bezbarwne kryształy. Rozpuszczalny w
z zaznaczoną po obu stronach (w prze­ wodzie. Zastosowanie: napoje orzeź­
ciwnych kierunkach) podziatką centy­
metrową od 0 do 150 cm. Pierwsze
10 cm z każdej strony ma dodatkową
podziałkę milimetrową. T.c. jest używa­
na do wykonywania krawieckich po­
miarów ciała, do sprawdzania wymia­
rów gotowych wyrobów odzieżowych itp.
Zaparzaczka
prostokątny kawałek tkaniny lnianej,
stosowany przy prasowaniu na mokro.
Żelazko
narządzie do prasowania materiałów i
wyrobów odzieżowych. Obecnie pow­
szechnie używane są ż. elektryczne z
termoregulatorem, pozwalające utrzy­
mywać stałą temperaturę prasowania
odpowiednią dla danego materiału
odzieżowego. Zakres temperatur i . wy­
nosi 60-250‘C. Są również i . z termo­
regulatorem oraz ze zbiornikiem na
wodę służącą do zwilżania prasowane­
go materiału, (zpr)
Kwasy
związki, które w roztworach wodnych
dysocjują na kationy wodorowe H+ i
K
aniony reszty kwasowej. Roztwór wod­
ny jest kwaśny, gdy stężenie jonów wo­
dorowych jest wyższe niż stężenie jo­
nów wodorotlenowych OH .
Do częściej stosowanych k, należą:
Kwas azotowy HNOa
produkt handlowy - stężony k.a. - za­
wiera 65% HNOa. Ciecz bezbarwna,
gęstość - 1 , 4 g/cm3 Pod wpływem
światła lub ogrzany wydziela brunatne
dymy tlenków azotu (szkodliwe!). Pod­
czas rozcieńczania wodą ogrzewa się
słabo. Krótkotrwałe działanie na skórę
powoduje powstanie trwałych, żółtych
plam, dłuższe - niebezpieczne oparze­
nia. Silny utleniacz. Roztwarza więk­
szość metali, z wyjątkiem złota i pla­
tynowców, na które nie działa oraz gli­
nu i chromu, które utlenia powierzch­
niowo (pasywuje). Liczne zastoso­
wania.
Kwas borowy HaBOa - kwas bomy
bezbarwne kryształy. Trudno rozpu­
szczalny w wodzie. Zastosowanie:
szkta i szkliwa, dezynfekcje.
Kwas chromowy HzCrCU
powstaje w reakcji trójtlenku chromo­
wego - CrOa - z wodą, jako brunatno-
czerwony roztwór. Silny utleniacz. Za­
stosowanie: elektrolit do chromowania
galwanicznego, w mieszaninie ze stę­
żonym kwasem siarkowym (tzw. mie­
szanina chromowa lub chromianka) do
odtłuszczania naczyń szklanych.
Kwas cytrynowy CeHsOz - kwasek cy­
trynowy
wiające. wywabianie plam z soków
owocowych i win.
Kwas fosforowy HaPCH
ciecz bezbarwna, łekko syropowata.
Produkt handlowy - stężony k.f. - za­
wiera 60% HaPO*. Gęstość -
1,4 g/cm3. Zastosowanie; wytrawianie
metali, odrdzewianie.
Kwas siarkowy H2SO4
produkt handlowy - stężony k.s.- z a ­
wiera 96 % H2SO4. Ciecz gęsta, oteista,
ciężka, bezbarwna. Gęstość -
1.84 g/cm3. Rozcieńczony wodą roz­
grzewa się bardzo silnie (należy wle­
wać cienkim strumieniem kwas do
wody, nigdy odwrotnie!). Silnie żrący,
oparzenia skóry trudno się goją. Zwę­
gla drewno, papier, cukier itp., stąd nie­
bezpieczeństwo pożaru przy stłuczeniu
naczynia, względnie pozostawieniu roz­
lanego kwasu na dłuższy czas. Liczne
zastosowania.
K.s. akumulatorowy jest roztworem
 32-procentowym, gęstość -
1,24 g/cm3, dla akumulatorów suchoła-
dowanycti -1 ,2 8 g/cm3.
Kwas solny HCI
wodny roztwór gazowego chlorowodo­
ru. Produkt handlowy - stężony k.s. -
zawiera 36% HCI. Ciecz bezbarwna,
silnie dymiąca na powietrzu, zapach
ostry, pobudzający do kaszlu. Gęstość
-1 ,2 g/cm5. Na skórę działa parząco,
szczególnie niebezpieczny dla błon ślu­
zowych (oczy!). Podczas rozcieńczania
wodą nie rozgrzewa się mocno. Liczne
zastosowania.
Kwas szczawiowy C2O4H2
bezbarwne kryształy. Rozpuszczalny w
wodzie. Trujący. Zastosowanie: wytra­
wianie metali, wywabianie ptam.
Kwas winowy CkHeOe - kwasek winny
bezbarwne kryształy. Rozpuszczalny w
wodzie. Zastosowanie: wywabianie
plam z soków owocowych i win, (zkp)
Laboratoryjne czynności
operacje umożliwiające otrzymanie po­
żądanej substancji w stanie możliwie
najbardziej czystym i w postaci najwy­
godniejszej do zastosowania w okre­
ślonym celu.
Podstawowymi l.cz. są:
b)
L 1 . Ogrzewanie: a) na łaźni parowej; b) na
łaźni wodnej
1 - pokrywa z otworem; 2 - wrząca woda;
3 - gorąca woda*1
a)
L.2 Sączenie: a) przygotowanie sączka,
b) sposób sączenia
1 - ciecz sączona. 2 - sączek
Oekantacja na nią cieczy roztwarzającej. Po odpa­
pozostawienie strąconego osadu do rowaniu nadmiaru cieczy nie otrzymuje
się substancji wyjściowej, lecz nowy
opadnięcia na dno naczynia i ostrożne
zlanie cieczy znad osadu. związek chemiczny. R. jest np. działanie
kwasu na metal, gdyż powstaje nowy
Krystalizacja związek - sól metalu l kwasu.
odparowanie na gorąco nadmiaru roz­
Sączenie
puszczalnika aż do osiągnięcia stanu
nasycenia, a następnie oziębienie roz­ oddzielanie ciał stałych od cieczy za
tworu. w celu wydzielenia kryształów pomocą substancji porowatej - bibuły
substancji rozpuszczonej albo powolne filtracyjnej (rys. L.2a), gęstej tkaniny,
odparowywanie rozpuszczalnika w ni­ waty, szkła piankowego, niepolerowa-
skiej temperaturze, powodujące stop­ nej porcelany (L.2b),
niowe narastanie dużych kryształów.
Strącanie
Odparowywanie wydzielanie trudno rozpuszczalnego
osadu przez działanie na siebie dwóch
usuwanie nadmiaru cieczy przez dopro­
wadzenie jej do fazy lotnej przy pod­ lub więcej roztworów, (zkp/
wyższeniu temperatury. O. powinno się
odbywać w temperaturze bliskiej wrze­
nia, aie bez doprowadzania do wrzenia.
Ogrzewanie na łaźni parowej
Laboratoryjne naczynia
ogrzewanie parą, uchodzącą z wrzącej
wody (rys. (..taj. odpowiednio ukształtowane przedmioty
Ogrzewanie na łaźni wodnej z materiałów odpornych termicznie i
chemicznie, najczęściej szkła lub por­
ogrzewanie przez zanurzenie naczynia celany. stuźące do wykonywania czyn­
w gorącej lub gotującej się wodzie ności laboratoryjnych.
(rys L.1bj. Do podstawowych l.n. należą (rys. L.3):
Ogrzewanie płomieniem
Cylinder miarowy
ogrzewanie probówek bezpośrednio w
szklane naczynie do odmierzania obję­
płomieniu, natomiast innych naczyń
tości cieczy z niewielką dokładnością.
szklanych i porcelanowych tylko przez
siatkę azbestową. Kolba stożkowa - kolba Ertenmeyera.
(ł) ertenmajerka
Przemywanie na sączku
zalewanie wodą osadu na sączku pow­ uniwersalne naczynie szklane, nadają­
tarzane po spłynięciu poprzedniej jej ce się szczególnie do długotrwałego
porcji.
Przemywanie przez dekantację
zlanie cieczy znad osadu, wianie wody,
skłócenie osadu, pozostawienie cło
opadnięcia i ponowne zlanie wody
Czynność powtarzana kilkakrotnie.
Rozcieńczanie
dodawanie rozpuszczalnika w celu
zmniejszenia stężenia roztworu. Sto­
pień r. np. 1:9, oznacza dodanie 9 Obję­
tości czystego rozpuszczalnika do 1
objętości roztworu, czyli zmniejszenie
stężenia ok. 10 razy. Jeśli roztwór roz­
cieńczony ma dużą gęstość, np. stężo­
ny kwas siarkowy -1 ,8 4 g/cm5, w celu
zminimalizowania błędu trzeba wyko­
nać obliczenia, biorąc za podstawę
masy roztworu i rozpuszczalnika.
Rozpuszczanie
działanie na substancję stałą, ciekłą lub
gazową ciekłym rozpuszczalnikiem bez
reakcji chemicznej substancji rozpu­
szczanej z rozpuszczalnikiem. Po odpa­
rowaniu rozpuszczalnika otrzymuje się
z powrotem substancję rozpuszczoną.
L.3. Naczynia laboratoryjne: a) cytinder mia­
Roztwarzanie rowy; b) kołba stożkowa; c) lejek;
d) mozdzierz, e) parownica; I) probówka:
przeprowadzanie substancji stałej w g) t ryska wka. h) zlewka
roztwór przez chemiczne oddziaływante 1 - rurka gumowa. 2 - korek
 ogrzewania cieczy, do reakcji wymaga­
jących mieszania przez wslrząsanie
oraz do roztwarzania metali w kwasach.
Nie stosuje się jej do strącania osadów,
gdyż wydobycie ich jest utrudnione.
Le je k
szklane naczynie do przelewania cie­
czy do naczyń o wąskim otworze wle­
wowym; I. do sączenia powinien mieć
kąt wierzchołkowy 60'. aby sączek
przy legat do jego ścianek
Moździerz
porcelanowe naczynie do rozdrabniania
substancji twardych, do mieszania pro­
szków przez rozcieranie, do ucierania
proszków z cieczami na papkę lub
pastę.
Parownica
porcelanowe naczynie do odparowywa­
nia nadmiaru cieczy przy zatężaniu roz­
tworów i krystalizacji.
Probówka - (!) epwwettta
szklane naczynie cylindryczne do prze­
prowadzania reakcji w małych objętoś-
ciach, Słupek cieczy w p. nie powinien
być wyższy niż 3,..4 cm. aby można było
mieszać substancję przez wstrząsanie
bez zatykania otworu, np. palcem.
Tryska wka
naczynie składające się ze szklanej
kulistej kolby i szklanych rurek,służące
do spłukiwania osadów łub resztek roz­
tworów ze ścianek naczyń oraz do
przemywania osadów na sączku.
Zlewka
szklane uniwersalne naczynie laborato­ jest niezbędny również do wyzwalania organizmie równy 1:2.
ryjne. nadające się do większości
prac. tzkp)
Mineralne składniki
żywności
nieorganiczne związki chemiczne,
głównie jony dodatnie (kationy) sodu,
wapnia, potasu, magnezu, żelaza oraz
jony ujemne (aniony) związków fosforu, komórkach. Dzienne zapotrzebowanie
siarki, chloru. Obok białek są mat sną­
łem strukturalnym organizmu, wchodzą cych fizycznie. Natomiast dla pracują­
w skład płynów ustrojowych, wpływają
na przebieg wielu procesów życiowych, dziedziny twórczości - wymagane są
mają działanie regulacyjne.
Ogół pierwiastków, z których składa się generacji komórek mózgowych. Do
organizm człowieka, dzieli się na m a ­
k ro e l e m e n t y , są to: tlen, węgiel,
wodór, azot, wapń, fosfor, potas, siar­
ka, chlor I sód - Ich udział w masie
ciała przekracza 99% - oraz m i -
k r o e l e m e n t y . do których zalicza się Jod l
m.in,: żelazo, magnez, miedź, mangan,
kobalt, cynk, molibden, selen, fluor I
jod - udział tej grupy wynosi ok. 1%.
Znaczenie mikroelementów dla zdro­
wia człowieka poznano lepiej w ostat­
nim dwudziestoleciu. Z uwagi na ich
szczególną rolę w przebiegu procesów
życiowych nazywa się je biopierwtast-
kami, niekiedy też metalami życia.
Niemal pełny zestaw m .sJ. potrzeb­
nych do prawidłowego funkcjonowania
organizmu człowieka zawiera nieoczy-
szczona sól kopalna lub odparowywa­
na z wody morskiej. (Sól kuchenna,
warzona, najczęściej sprzedawana w
sklepach, to jedynie czysty chlorek
sodowy). Źródłem większości m .s i.
jest także twarda (dolomitowa) woda
do picia, która w odróżnieniu od wody
miękkiej (z opadów), zasobnej głównie
w sód, ma dużo wapnia, magnezu,
cynku, litu i innych biopierwiastkow.
Dieta zapewniająca dostarczanie do
organizmu odpowiednich ilości m.sJ.
jest niepełna, jeżeli nie obejmuje rów­
nocześnie składników ułatwiających
ich wchłanianie przez organizm. Na
przykład niedobory witaminy D powo­
dują niewielkie wchłanianie wapnia;
podobna zależność wiąże witaminę C
z żelazem.
Do szczególnie ważnych, wszech­
stronnie oddziałujących na organizm
m .sż. należą:
Cynk Zn
mikroelement odgrywający dużą rolę w dorosłego człowieka powinien otrzy­
gojeniu się ran, formowaniu i umacnia­ mywać 300...360 mg m. Najwięcej
niu kości, zapobieganiu schorzeniom
reumatycznym, skórnym, wypadaniu
włosów, leczeniu anemii. Przeprowa­
dzone badania potwierdziły zależność
sprawności umysłowej i fizycznej ludzi midory, jarmuż, jeżyny, jabłka, susz
młodych i starych od zawartości c. w
ich organizmach. Biopierwlastek ten
zapasów witaminy A z wątroby. Dzien­ Mangan Mn
ne zapotrzebowanie jest określane na
15...30 mg. Najwjęcej c. zawierają;
cebula, czosnek, kiełki pszenicy, pest­ za, miedzi i kobaltu ważną rolę w pro­
ki dyni, większość grzybów, wątroba
wołowa, a także mięso, ryby świeże i
konserwowane oraz ciemne pieczywo. ceniom funkcjonowania organizmu
Fosfor P
makroelement, którego 90% zgroma­
dzone jest w kościach w postaci fo­
sforanu wapniowego, reszta w innych
nie przekracza 1 g dla ludzi pracują­
cych umysłowo, uprawiających różne
większe iiości f „ niezbędnego do re­
najbogatszych źródeł f. należą: mleko
sproszkowane, sery twarde, żółtko
jaja, płatki owsiane, cebula, por, pie­
truszka, brukselka, jarmuż, chrzan.
mikroelement konieczny do prawidło­
wego funkcjonowania ważnego gru­
czołu wydzielania wewnętrznego, ja­
kim jest tarczyca. Niedobór tego bio-
pierwiastka w organizmie jest przyczy­
ną zaburzeń w czynności tarczycy, a
zatem pogorszenia przemiany materii,
a nawet zahamowania rozwoju umy­
słowego. Źródłem j, jest woda pitna,
ryby (szczególnie dorsz), sól kopalna
(nie oczyszczana), tłuszcze zwierzęce,
mleko, sery, wiśnie, czereśnie, cytryny.
Kobalt Co
mikroelement wchodzący w skład wi­
taminy B u , niezbędny do prawidłowej
krwiotwórczej czynności szpiku kost­
nego. K. jest biopierwiastkiem
mającym istotne znaczenie w okre­
sach regeneracji organizmu po róż­
nych chorobach, Najwięcej k. mają:
kasza gryczana, kakao, herbata, kuku­
rydza. winogrona, pomidory,
Magnez Mg
mikroelement w istotny sposob wpły­
wający, we współdziałaniu z wapniem,
na stan serca i naczyń wieńcowych
(przed chorobami cywilizacyjnymi ser­
ce chroni również wapń w parze z mo­
libdenem) M. łagodzi stany zmęczenia
i zdenerwowania, przeciwdziała pow­
stawaniu kamieni nerkowych, chroni
przed alergiami. Wiadomo też, że nie­
dobory m. osłabiają odporność organi­
zmu na białaczkę. Dziennie organizm
tego biopierwiastka zawierają: kakao,
orzechy, migdały, czekolada, fasola,
groch, ciemne pieczywo, kasza gry­
czana, kiełki pszenicy, ziemniaki, po­
owoców dzikiej róży. Pożądany jest
stosunek ilościowy m. do wapnia w
mikroelement odgrywający obok żela­
cesie krwiotwórczym. M. działa rów­
nież odtruwające, zapobiegając zakłó­
przez różne toksyczne związki che­
miczne. Bogate w m. są: herbata, żu­
rawiny, pieprz, kakao, szpinak, sałata,
borówki czernice, borówki brusznice,
pomidory, kiełki pszenicy, ciemny
miód, drożdże.
Miedź Cu
mikroelement ułatwiający przyswaja­
nie żelaza, wspólnie z nim stanowi
swego rodzaju osłonę przeciwrakową.
M. przeciwdziała stanom zapalnym.
Organizm człowieka potrzebuje dzien­
nie nie więcej niż 200 mg m. Zapotrze­
bowanie to zwiększa się np. wówczas,
gdy tkanka płucna zostaje zaatakowa­
na gruźlicą, dychawicą oskrzelową lub
żle regenerują się śluzówki przewo­
dów oddechowych (skłonność do
przeziębień). Prawie wszystkie związki
m. pochodzenia niereślinnego są tru­
jące. Dostawę m. zapewniają przede
wszystkim: ogórki, szpinak, kukurydza,
 sałata, porzeczki, maliny leśne, jeżyny,
M wątroba, kasza gryczana.
Potas K
makroelement regulujący gospodarkę
elektrolitową w organizmie, przewo­
dzenie impulsów nerwowych, ma istot­
ny wpływ, wraz z sodem i chlorem, na
ciśnienie osmotyczne, Niedobory p.
powodują zahamowanie wzrostu mło­
dych organizmów, osłabiają pobudli­
wość mięśnia sercowego, są przyczy­
ną ogolnego osłabienia. Dzienne zapo­
trzebowanie wynosi ok. 100 mg. P.
najobficiej występuję w: mleku, mięsie
drobiowym, rybach, fasoli, grochu,
ziemniakach, czosnku i drożdżach.
Selen Se
mikroelement, którego poziom w orga­
nizmie powinien być utrzymany w dość
rygorystycznej normie (podobnie jak
fluoruj, a który ma istotny wpływ na
ogólną odporność organizmu na czyn­
niki chorobotwórcze, zapobiega scho­
rzeniom nowotworowym i układu krą­
żenia. Działa podobnie jak witamina £
Dzienne zapotrzebowanie człowieka
na s, wynosi ok. 0.01 mg. Taką dosta­
wę zapewnia niemal każda racjonalna
dieta,uwzględniająca ciemne pieczy­
wo, ryby, nerki wieprzowe, wątrobę,
jaja, kukurydzę, grzyby, czosnek i dro­
żdże, a ograniczająca przede wszyst­
kim cukier, redukujący - tak jak inne
węglowodany - zawartość s. w orga­
nizmie.
Sód Na
makroelement mający istotny wpływ,
wraz z potasem i chlorem, na ciśnienie
osmotyczne i utrzymanie zapasów
wody w organizmie. Niedobory a. wy­
wołują zmęczenie, kurcze mięśni,
osłabienie zdolności myślenia; nad­
miar prowadzi do zatrzymania wody w
ustroju, zaburzeń w pracy nerek i ukła­
du krążenia. Podstawowym źródłem a,
jest sól kuchenna warzona (sól kopal­ substancje zawierające składniki
na kłodawska, inowrocławska lub wie­ pokarmowe niezbędne do rozwoju ro­
licka jest dość rzadko dostępna w
sklepach). Dzienna norma soli warzo­
nej - ok. 10 g na osobę,przy braku
przeciwskazań jej używania, Poza solą nia jej właściwości fizycznych i biolo­
najwięcej s. zawierają następujące nie gicznych oraz m i n e r a ł ne, wnoszone odkwaszająco, zawiera dużo mikroele­
solone produkty: ser ementaler, ser
tylżycki, kwaszona kapusta, płatki ku­ ności chemicznych.
kurydziane, ciemne pieczywo, mar­
chew, fasolka szparagowa, grzyby
(głównie pieprznik jadalny - kurka),
dzikie jabłka.
Wapń Ca
makroelement, który wraz z fosforem
jest podstawowym budulcem kości
oraz składnikiem mięśni. Zapewnienie
odpowiedniej dostawy w. jest warun­
kiem posiadania mocnego kośćca,
zdrowych zębów oraz prawidłowego
poziomu krzepliwości krwi. Wchłania­
nie dostarczonego w pokarmach w.
umożliwia odpowiedni poziom witami­
ny D w organizmie. Dobowe zapotrze­
bowanie wynosi ok. 0,8 g dla doro­
słych, 1 g dla dzieci, 1,4...2 g dla ko­
biet ciężarnych. Do produktów zawie­
rających w. należą: mleko sproszko­
wane, sery twarde i topione, jogurt,
mleko krowie, szproty i sardynki w ole­
ju, natka pietruszki, jarmuż, kukurydza,
chrzan, czosnek, sałata, jeżyny.
Żelazo Fe
mikroelement, którego bieżące dostar­
czanie do organizmu jest niezwykle
ważne dla żdrowia. Ź. jest biopier-
wiastkiem niezbędnym do budowy
czerwonych krwinek, bierze udział w
transporcie tlenu, w oddychaniu komór­
kowym. Czerwone krwinki zawierające
ż. decydują o embrionalnym rozwoju
mózgu, jego niedobór w okresie ciąży
wpływa na opóźnienie rozwoju umy­
słowego dziecka. Niedobór i , sprzyja
ponadto schorzeniom przewodu po­
karmowego, skóry, wypadaniu wło­
sów, anemii, osłabieniu ogólnej odpor­
ności organizmu, białaczkom. Dzienne
zapotrzebowanie na ż. wynosi u dzieci
i młodzieży 6...15 mg, u dorosłych
12... 15 mg. Ż. występuje w artykułach
spożywczych w mniejszych ilościach
i znacznie rzadziej niż np. wapń, głów­
nie w różnych gatunkach mięsa i ryb,
wątrobie, nerkach, kaszance, żółtku
jaja, serach topionych, ogórkach, zie­
lonej pietruszce, sałacie, salsefii, jar­
mużu, w porzeczkach, agreście, jabł­
kach, borówkach brusznicach, mali­
nach leśnych, jeżynach, pokrzywach,
drożdżach i ciemnym pieczywie. W
przyswajaniu ż. istotną rolę odgrywa
witamina C oraz miedź. {Red.i
Nawozy
ślin. N. dzielą się na: o r g a n i c z n e ,
stanowiące nawożenie podstawowe,
wnoszone do gleby w celu poprawie­
do gleby w celu poprawienia je] włas­
W ogródkach działkowych i przydomo­ owczy, trzody chlewnej, odchody
wych stosuje się najczęściej n. mine­
ralne w i e l o s k ł a d n i k o w e . do któ­
rych należą: Azofoska - do nawożenia
warzyw, Flora - do nawożenia roślin
ozdobnych w ogrodzie i w mieszkaniu,
Ftorovit - do nawożenia dogiebowego i Normy żywieniowe
dolistnego roślin ozdobnych, Fructus t
- do nawożenia krzewów jagodowych i
drzew owocowych, F/uctus 2 - do na­
wożenia krzewów jagodowych, wa­
rzyw i kwiatów, MIS 4 - do nawożenia
warzyw I kwiatów, Vitaflor-1 oraz Vita- powinny być dostarczane w ciągu doby
flor-2 - do nawożenia roślin ozdob­
nych w ogrodzie i w mieszkaniu. Sto­
sowane sa również n. mineralne
j e d n o s k ł a d n i k o w e , giównie a z o ­
t o w e (siarczan amonowy, saletra
amonowa, mocznik), f o s f o r o w e (su-
perfosfat), p o t a s o w e (sól potasowa,
siarczan potasu), a także w a p n i o w e
(wapno rolnicze palone, wapno rolni­
cze mieszane, wapniak mielony, dolo­
mit i margiet wapniowy).
Do n. organicznych zalicza się:
Gnojowica
rozcieńczona wodą. przefermentowa-
na mieszanina stałych i płynnych
odchodów zwierząt gospodarskich
(dodanie wody zmniejsza straty azotu,
bowiem w rozcieńczonych roztworach
utlenianie się amoniaku jest wolniej­
sze). G. jest źródłem potasu i azotu,
może być stosowana pod wszystkie
rośliny w okresie ich wegetacji, powin­
na być 3,..4-krotnie rozcieńczona. G.
po rozlaniu należy jak najszybciej
przykryć glebą, aby zapobiec utlenia­
niu się amoniaku.
Kompost
mieszanina powstała w wyniku rozkła­
du różnych materiałów pochodzenia
organicznego, takich jak: chwasty, lęty
pomidorowe, fasolowe i ogórkowe, sło­
ma, liście, odpadki kuchenne, drobne
gałęzie, węgiel drzewny, trawa, fekalia i
obornik małych zwierząt futerkowych
Wartościowymi dodatkami do k. są:
torf, obornik krowi i koński, gnotowica.
Nawozy zielone
rośliny uprawiane przeważnie jako po-
plon po zbiorze wczesnych warzyw i
przekopywane jesienią. Chronią one
składniki pokarmowe przed wypłuka­
niem. wzbogacają glebę w azot, zwięk­
szają przepuszczalność i pojemność
wodną gleby. Do takich roślin należą:
bobik, łubin, wyka, paluszka (groch pol­
ny), owies, żyto, jęczmień, facelia, gor­
czyca (uprawiane samodzielnie lub jako
mieszanki),
Obornik
przefermentowane odchody zwierząt
gospodarskich wraz ze ściółką, O. jest
największym źródłem próchnicy, działa
mentów, Najbardziej wartościowy jest
o. koński oraz bydlęcy, nieco mniej o.
ptasie.
zalecenia obejmujące ilości poszcze­
gólnych składników żywości (energe­
tycznych. mineralnych, witamin), które
do organizmu zdrowego człowieka, w
zależności od jego płci, wieku, rodzaju
wykonywanej pracy, stanu fizjolo­
gicznego (ciąża, karmienie), powięk­
szone o odpowiedni margines bezpie-
rieństw a. N i, odpowiadają zalecane
dzienne racje pokarmowe produktów
spożywczych.
W Polsce n i . opracowuje Instytut
Żywności i Żywienia. Obejmują one 18
grup ludności: 4 grupy dzieci w wieku
od 1 do 12 lat, po 2 grupy dziewcząt i
chłopców w wieku od 13 do 20 lat, 4
grupy mężczyzn (zróżnicowane według
rodzaju wykonywanej pracy), 5 grup
kobiet!zróżnicowanych według rodza­
ju wykonywanej pracy i stanu fizjolo­
gicznego) oraz 1 grupę osób w wie­
ku powyżej 65 lat. Dla każde) z 18
grup n i . określają wartość energetycz­
ną dobowego pożywienia oraz ilości:
białka ogółem i białka zwierzęcego, tłu­
szczów, węglowodanów, wapnia, żela­
za, fosforu, magnezu, jodu, a także wi­
tamin: A, B i, Ba, PP, C, D, E, Be, Bia i
kwasu foliowego.
Wybrane przykładowo n.ż. dla trzech -
spośród osiemnastu - grup ludności są
następujące:
dzieci od 1 do 3 lat - 5400 kJ
(1300kcal),45g białka (w tym
25.. .35 g Płatka zwierzęcego). 45...50 g
tłuszczów, 180...165 g węglowodanów,
t g wapnia, 7 mg żelaza. 2000 j.m.
wit. A, 0.6 mg wit. Bi,0,9 mg wit. Bi,
6 mg wit. PP, 35 mg wit. C;
mężczyźni umiarkowanie czynni
-1 3 500 kJ (3200 kcal), 85 g białka (w
tym 28.. 55 g biatka zwierzęcego),
90.. .125g tłuszczów, 180... 165 g wę­
glowodanów, 1 g wapnia. 7 mg żelaza,
2000 j.m. wit. A, 0,6 mg wit. B i, 0,9 mg
wit. Ba, 6 mg wit PP, 75 mg wit. C;
kobiety umiarkowanie czynne
- 1 2 000 kJ (2800 kcal), 80 g białka
(w tym 27.„53 g białka zwierzęcego),
80.. .110 g tłuszczów, 440...395 g
węglowodanów, 0,8 g wapnia, 12 mg
żelaza, 5000 j.m. wit. A, 1,7 mg wit. Bi,
1,4 mg wit. Ba, 14 mg wit. PP, 70 mg
wit. C. imitir)
Obuwia elementy
części składowe, z których montuje się
gotowy wyrób obuwniczy (rys, 0.1),
wykrojone z materiałów szewskich
według odpowiednich wzorników. Pod­
stawowymi o.e. są:
Cholewka
wierzchnia część obuwia, składająca
się z wierzchu i podszewki lub z wierz­
chu bez podszewki, okrywająca stopę
do wysokości kostki lub wraz z kostką.
Między pbdsze w ka
warstwa materiału umieszczana między
wierzchem i podszewką, wzmacniającą
lub ocieplająca cholewkę.
Obcas Zakładka
element podwyższający obuwie w element usztywniający obłożynę w
części pięty, przymocowany do po­ miejscu pięty.
deszwy lub stanowiący z nią jedną ca­
Zelówka
łość. Wyróżnia się o, je d no I i t e - z
jednej części I s k ł a d k o w e - złożone element o kształcie podeszwy pokry­
z kilku części. wający przedstopie i czubek, przymo­
cowany na zewnątrz do podeszwy.
Obciągnięcie
(askl
element okrywający boki i krawędzie
części spodu, np. obcasa, pod-
podeszwy,
Obłoży na
część cholewki okrywająca bok śród­
stopia i pięty do wysokości kostki.
Podeszwa
zewnętrzny element spodu obuwia,
wykonany z jednorodnego materiału,
pokrywający całą powierzchnię spodu.
Podnosek
element usztywniający od wewnątrz
czubek przy szwy w miejscu palców.
Pod podeszwa
element spodu obuwia przylegający
bezpośrednio do stopy, mający kształt
podstawy kopyta.
Podsadka
element obcasa składkowego wyprofi­
lowany w kształcie litery U, umożliwia­
jący dopasowanie górnej powierzchni
obcasa do podeszwy.
Podszewka
wewnętrzny element cholewki.
Podwierzchnik
składka obcasa umieszczona bezpo­
średnio pod wierzchnikiem.
Przy szwa
przednia część cholewki okrywająca
palce, przedstopie i częściowo śród­
stopie, może być otwarta - bez
czubka.
Składka
element obcasa składkowego. Liczba
s. zależy od wysokości obcasa.
lisztywnlacz 0.1. But i jego elementy: a) cholewka:
element wyprofilowany zgodnie ze b) spód; c) obcas
skłonem kopyta, wzmacniający i usz­ 1 - przyszwa; 2 - obłozyna; 3 - podnosek;
4 - zakładka; 5 - podpodeszwa; 6 - wytożenie;
tywniający spód obuwia w śród­
1 - usztywniacz; 8 - podeszwa; 9 - zelówka;
stopiu. 10 - podsadka; 11 - składka; 12 - wierzchnik
Wierzchnlk
składka obcasa przymocowana do
niego od strony zewnętrznej,
Odzież
Wyłożenie - wypełnienie
materiał wypełniający i wyrównujący
wgłębienie na podpodeszwie. ubiór okrywający tułów i kończyny
człowieka Podstawowymi funkcjami o,
Wyściółka
są: ochrona organizmu człowieka
element w kształcie pod podeszwy, przed szkodliwym wptywem warunków
przyklejony do wewnętrznej po­ atmosferycznych i klimatycznych oraz
wierzchni spodu obuwia. zaspokojenie potrzeb estetycznych
człowieka, Obok o. elementami ubioru
spełniającymi obie wymienione funk­
cje (lub jedną z nich) są: obuwie, na­
krycia głowy (czapki, kapelusze, peru­
ki). galanteria włókiennicza (krawaty,
szaliki, pończochy, skarpetki, chustki),
galanteria skórzana (torebki, torby,
teczki, rękawiczki, paski) i biżuteria.
Wyroby odzieżowe wykonane przez
krawca według indywidualnych wy­
miarów użytkownika noszą nazwę o.
m i a r o w e j . Poszczególne rodzaje wy­
robów odzieżowych (bluzka, koszula,
suknia, spódnica, spodnie, żakiet, ma­
rynarka. płaszcz) można wykonać w
różnych odmianach, np. odmianą sukni
jest szmizjerka, spodni - dżinsy, pła­
szcza - trencz
O. c i ę ż k a obejmuje wyroby odzieżo­
we składające się z dwóch tub trzech
warstw - podstawowej (materiał
wierzchni) i wewnętrznej (podszewka,
wkłady ocieplające) lub podstawowej,
wewnętrznej i konstrukcyjnej (wkłady
usztywniające i wzmacniające),
o. l e k k a - wyroby jednowarstwowe
(np. bluzka, koszula, suknia, wdzian-
ko). wykonane z materiału wierzchnie­
go. wymagające zastosowania obróbki
technologicznej o mniejszym stopniu
trudności. Wyroby odzieżowe wielo­
warstwowe (np. żakiet, marynarka,
płaszcz) wymagają zastosowania
obróbki technologicznej o dużym stop­
niu trudności I dlatego na ogół nie są
wykonywane w amatorskim warszta­
cie domowym. (zprl
Odzieżowe materiały
tworzywa stosowane do szycia odzieży,
otrzymywane z przerobionych na przę­
dzę surowców włókienniczych
(najczęściej wełny, bawełny, jedwabiu,
lnu, włókien chemicznych). Wśród o.m,
wyróżnia się; t k a n i n y , powstające w
procesie tworzenia splotów tkackich;
d z i a n i n y , powstające w procesie
tworzenia splotów dziewiarskich;
p r z ę d z i n y , otrzymywane przez prze­
szywanie układu przędzy albo wszy­
wanie przędzy w tkaninę lub dzianinę;
w ł ó k n i n y , otrzymywane przez ze­
spalanie luźnych włókien przeszywa­
niem, igłowaniem lub sklejaniem; la ­
m i n a t y , tworzywa warstwowe, otrzy­
mywane m.in. przez sklejanie tkanin
i pianki poliuretanowej czy tkanin lub
dzianin z warstwą syntetycznego
tworzywa, np. polichlorku winylu
(skaj); f o l i e oraz s k ó r y i f u t ra .
O.m. ocenia ślę na podstawie ich
właściwości estetycznych (kolor, kom­
pozycja wzoru, faktura powierzchni),
higienicznych (izolacja cieplna i higro-
skopijność), konfekcyjnoścl (spręży­
stość i sztywność zginania, warunku­
jące układałność materiału na figurze).
W domowym krawiectwie amatorskim
najczęściej są używane następujące
o.m.;
Atłas
tkanina z jedwabiu naturalnego lub
sztucznego, o splocie atłasowym, po
prawej stronie błyszcząca, po lewej -
matowa. Używana na bieliznę, suknie i
podszewki.
Bistor
polska nazwa przędzy kędzierzawio­
nej. otrzymywanej z włókna poliestro­
wego ciągłego, poddanego procesowi
teksturowania oraz tkaniny lub dziani­
ny produkowanej z tego włókna. B.
jest używany na odzież wierzchnią.
Drelich
mocna tkanina bawełniana łub lniana z
grubej przędzy, o splocie skośnym lub
skośnym łamanym (jodełka), jedno­
barwna. Używana na odzież roboczą,
czasami turystyczną.
Ełana
polska nazwa handlowa ciętych włó­
kien poliestrowych i tkaniny z tego
włókna lub jego mieszanek z wełną
( e l a n o w e ł n a ), bawełną ( e l a n o b a ­
we ł n a ) , lnem ( e l a n o l e n ) lub z włó­
knami wiskozowymi. Tkaniny te mają
różne sploty, kolory i wzory. Produko­
wane są e. koszulowe, sukniowe,
ubraniowe, płaszczowe.
Flanela
tkanina bawełniana o splocie płócien­
nym lub skośnym, jedno- lub dwu­
stronnie drapana i strzyżona, jedno-
lub wielobarwna (kolorowo tkana lub
drukowana), używana na koszule, pi­
żamy, bieliznę i odzież dziecięcą albo
wełniana z cienkiej przędzy czesanko­
wej lub zgrzebnej o luźnym skręcie i
splocie skośnym. W procesie wykań­
czania nadaje się f. miękki, wełnisty
chwyt. Produkowana w melanżowych,
spokojnych tonacjach kolorystycz­
nych, używana głównie na ubrania, ko­
stiumy, suknie.
Frottś
tkanina bawełniana (rzadziej wełniana
lub lniana), jednobarwna lub wzorzy­
sta, z gęsto ułożonymi pętelkami po
jednej lub po obu stronach powierzch­
ni, Pętelki powstają przez zastosowa­
nie dwóch osnów - jednej napiętej, a
drugiej luźnej. F. używa się na pła­
szcze kąpielowe, wdzlanka plażowe,
ręczniki.
Kraton
cienka tkanina bawełniana o splocie
płóciennym, w którym zastosowano
jednakową grubość przędzy na osno­
wę i wątek; barwiona i drukowana,
często usztywniona. Używana na suk­
nie, bluzki, podomki, opalacze, fartu­
chy.
Perka I
tkanina bawełniana o splocie płócien­
nym, bielona lub drukowana. Wzór
otrzymany przez drukowanie jest mało
widoczny po lewej stronie. Używana
na suknie, koszule, bluzki, ubiory dzie­
cięce.
Płótno
tkanina lniana, bawełniana, konopna
tub jutowa o splocie płóciennym, suro­
wa tub bielona, różnej grubości. Zwy­
czajowe związanie tej nazwy z tkani­
nami lnianymi ma swoją wielowiekowa
tradycję, wywodzącą się z rękodzielni­
czej wytwórczości tej tkaniny, opartej
na surowcu lnianym, np. p. h a r c e r ­
s k i e , p. ż a g l o w e
Satyna
tkanina z bawełny, jedwabiu, wełny lub
ich mieszanek z włóknami syntetycz­
nymi, o splocie atłasowym - prawa
strona gładka i błyszcząca, lewa - ma­
towa. W zależności od składu surow­
cowego używana na różne wyroby
odzieżowe i podszewki.
Surówka
tkanina bawełniana lub lniana o splo­
cie (płóciennym, nie (poddana proceso­
wi wykończenia. S. używa się na su­
knie, spódnice, bluzki, wdzianka.
Sztruks
tkanina z krótką okrywą włosową, na
powierzchni której występują drobne
wypukłe prążki o różnej grubości. Uży­
wany na suknie, spódnice, spodnie,
garnitury, kurtki, bluzy.
Teksas
tkanina bawełniana o splocie rządko­
wym (rodzaj drelichu), kolorowo tkana
- osnowa i wątek w różnych kolorach.
Używana na odzież dżinsową, (zprl
Odzieżowego wyrobu
elementy
części składowe wyrobu odzieżowego.
Podstawowymi elementami dla górnej
części ciała są: tył, przód, rękaw, koł­
nierz, dla dolnej - tylne i przednie
części nogawki i spódnicy. Wyróżnia
się elementy w y o d r ę b n i o n e - prze­
znaczone do zakrywania określonej
powierzchni ciała, np. rękaw, oraz n ie
w y o d r ę b n i o n e - stanowiące część
elementu wyodrębionego, np. wyłóg,
rozporek. Niektóre o.w.e, pokazano na
rys. 0.2.
Do o.w.e. zalicza się;
Bawet
element doszywany w talii tub krojony
łącznie z przednimi częściami fartucha
czy spodni.
Boczek
element okrywający boczną część tu ­
łowia, składający się z jednej lub
dwóch części.
Karczek
górna część tyłu łub przodu albo tylnej
części nogawki lub spódnicy. K. dzielą
się na; d o s z y w a n e - stanowiące
jedną całość z elementami podstawo­
wymi, np. marynarki, bluzki, koszuli,
spódnicy czy spodni (w tym wypadku
używa się również nazwy k. dżinsowy}
oraz n a k ł a d a n e - wszywane do wy­
kroju szyi lub przypinane na guziki.
Kieszeń
element połączony z wyrobem odzie­
żowym, pełniący funkcje użytkowe,
często również dekoracyjne. K. dzielą
się na: c i ę t e - otrzymywane w wyni­
ku przecięcia danego elementu i umie­
szczenia w nim worka kieszeniowego,
wykończone wypustkami, wypustką i
klapką lub wypustką i obsadzeniem; w
kieszeni w szwie, wykonany z paska
materiału.
M a n k ie t
element doszywany iub krojony
łącznie z elementem podstawowym,
wykańczający dół rękawa lub nogaw­
kę spodni. Wyróżnia się m.: p r z e d ł u ­
ż a j ą c y -d o szyty z podwójnie złożo­
nego materiału, w y k ł a d a n y - doszy­
ty lub krojony łącznie z całością ręka­
wa lub nogawki i wywinięty na zew­
nątrz.
Nogawka
element podstawowy, okrywający
nogę i część tułowia do talii, składa
się z części przedniej i tylnej.
Obłożenie
element wykończeniowy krawędzi
przodu od strony wewnętrznej.
Obsadzenie
element wykończeniowy, niewidoczny
Patka
przyszyty jednym końcem do wyrobu
odzieżowego pasek, zapinany na guzik
tub klamrę, służący lako ozdoba lub do
ściągania luźnej części ubioru. P,
umieszcza się np. na rękawach, z tyłu
okryć i marynarek, przy szyi do spina­
nia końców postawionego kołnierza.
Plisa
pas materiału naszyty na krawędź
przodu. W p. są wykonywane dziurki
do zapinania lub umieszczane zatrza-
ski-napy.
Pilska
element wykończeniowy w postaci pa­
ska materiału skrojonego wzdłuż sko­
su lub odpowiednio dostosowanego
kształtem do krawędzi elementu
obszywanego,
0 . 2 . E le m e n ty w yrobu o d z ie ż o w e g o :
a ) baw et; b) b o c z e k przod u i tylu: c ) k a rc z e k
d o s z y w a n y i n a k ła d a n y ; d ) k a rc z e k dżinsow y;

s z w i e - mające otwór w szwie łączą­ po zewnętrznej stronie wyrobu, np. o, e ) k ie s z e ń c ię ta i n a k ła d a n a , f) k ie s z eń c ię ta

cym dwa elementy, niekiedy wykoń­
czone klapką lub listewką, np, w szwie
bocznym spodni czy spódnicy, w
szwie karczka; n a k ł a d a n e - otrzy­
mywane przez naszycie na danym ele­
mencie kawałka materiału o dowolnym
kształcie, z pozostawieniem w górnej
kieszeni ciętej.
Pacha
otwór na ramię, miejsce połączenia rę­
kawa z pozostałą częścią wyrobu
odzieżowego. Wyróżnię się p.: o w a I-
ne, k w a d r a t o w e , p o g ł ę b i o n e .
i n a k ła d a n a d ż in s o w a : g ) k ie s z e ń k an g u rza :
h) k ie s z e ń klin ow a: I) k ie s z e ń w s zw ie; j) koł­
k) m a n k ie t p rz e d łu ­
nierz k o s z u lo w y i s tó jk a ,
ż a ją c y i w y k ła d a n y . I) rę k a w z e szw em
p rze d n im i tylnym ; m } rę k a w z e szw em
w e w n ę trz n y m i z e w n ę trz n y m ; n) rę k a w y
k im o n o w e z k lin em i z karc zk ie m ; o ) rę k a w
k o s z u lo w y

krawędzi otworu kieszeniowego, który

może być wykończony klapką; k I i n o -
w e - o otworach otrzymywanych
przez skośne lub półokrągłe odcięcie
górnych, bocznych części spodni lub
spódnicy (części odcięte nazywa się
podkładem kieszeniowym); d ż i n s o ­
we - nakładane, wzmacniane metalo­
wymi nilami lub rygielkami z ozdobną
stębnówką; k a n g u r z e - nakładane
na piersiowej części nie rozpinanych
wyrobów odzieżowych, np. skafan­
drów.
Klapka
element wykończeniowy, przyszyty
jedną krawędzią do wyrobu odzieżo­
wego. co umożliwia jego podnoszenie
lub opuszczanie. Stanowi przykrycie
otworu kieszeniowego.
Kołnierz
element podstawowy, wykończenie
wykroju szyi, spełniające również
funkcję dekoracyjną. Składa się z
części wierzchniej i spodniej, zwanej
też podkołnierzem, K. dzielą się na:
l e ż ą c e - odsłaniające szyję, s t o j ą ­
c e - zakrywające szyję dookoła, np.
stójka, w y k ł a d a n e - zakrywające
szyję z tyłu i odsłaniające z przodu,
mogą być z odcinaną stójką tub two­
rzyć całość ze stójką, np. k. koszulowy
czy marynarkowy, połączony z wyło­
gami szwem o nazwie kozerka.

Listewka
element wykończeniowy, np, dolna
krawędź otworu kieszeniowego lub
element służący do podtrzymywania
innych elementów wyrobu odzieżowe­
go. np. paska, podwójnych naramien­
ników. dołu podszewki.
Przód
element podstawowy okrywający
przednią cześć ciała, może być
j e d n o c z ę ś c i o w y - w wypadku wy­
robu odzieżowego bez zapięcia, np.
wkładanego przez głowę, lub d w u ­
c z ę ś c i o w y - w wypadku wyrobu za­
pinanego z przodu.
Rękaw
wewnętrzna część kieszeni ciętej, po­
łączona z wyrobem odzieżowym w
miejscu przecięcia otworu kieszenio­
wego.
Wyłóg - klapa
wyłożone (odwrócone) górne części
przodu wyrobu odzieżowego, np, wyło­
gi marynarkowe.
Wypustka
element wykończeniowy jednej lub
obu krawędzi otworu kieszeniowego,
w postaci wąskiego paska materiału.
fzprl
do kopania dołków pod drzewa i krze­
wy, przekopywania gleby przed zimą,
przerabiania kompostu.
Motyka
do głębszego spulchniania gleby, nisz­
czenia starszych chwastów, obsypywa­
nia roślin, wykopywania dołków pod
rozsadę, kopania ziemniaków.
Norkros - pazurki
do spulchniania wierzchniej warstwy
gleby, niszczenia chwastów
wiosennych, mieszania nawozów z
glebą.

element podstawowy okrywający rękę, Oku lizak

zróżnicowany pod względem kształtu, nóż do odcinania z pędu tarczki z
liczby części składowych i sposobu pączkiem liściowym, nacinania kory
wszycia do pachy, R, składa się z Ogrodnicze narzędzia podkładki w czasie okulizacji. Może być
części wierzchniej i spodniej albo wykorzystywany do innych rodzajów
przedniej i tylnej. Ze względu na liczbę szczepień.
części składowych rozróżnia się r.: narzędzia służące do uprawy gleby i
j e d n o c z ę ś c i o w e - ze szwem wew­ pielęgnacji roślin. Do podstawowych Piłka sadownicza - „lisi ogon "
nętrznym lub szwem tylnym {łokcio­ o.n, należą (rys. 0.3,0.4); do przycinania i obcinania grubszych
wym): d w u c z ę ś c i o w e - ze szwem gałęzi starszych drzew.
przednim i tyłnym (łokciowym) lub Aerator - przewietrznik
wewnętrznym i zewnętrznym; t r z y ­ do niszczenia skorupy na zasiewach, Polewaczka z sitkiem - konewka
c z ę ś c i o w e -ze szw e m zewnętrz­ do delikatnego kruszenia powierzchni do podlewania roślin wodą lub roztwo­
nym, przednim i tylnym (łokciowym). gleby. rem nawozów.
Do podstawowych rodzajów należą r~
z g ł ó w k ą - których górna wierzchnia Grabie Sekator - nożyce ogrodnicze
część, zwana główką, ma zaokrąglony do wygrabiania liści łub innych resztek do przycinania i odcinania gałęzi ora2
kształt, wszywane do pachy o wykroju roślin, mieszania nawozów z glebą, wy­ pędów drzew i krzewów. Niskie drzewa
owalnym: k o s z u l o w e - z główką o równywania powierzchni skopanych i krzewy jagodowe najwygodniej jest
małej wysokości, jednoczęściowe ze zagonów. ciąć s. o wydłużonych rękojeściach.
szwem wewnętrznym: k i m o n o w e -
nie wszywane, stanowiące całość z
górnymi częściami tyłu I przodu wyro­
bu odzieżowego, wykonane z klinem
wszytym w szew wewnętrzny r. i szew
boczny tyłu i przodu, umożliwiającym
swobodę wykonywania ruchów lub
jako całość z karczkiem doszywanym
do tyłu i przodu wyrobu odzieżowego;
r a g l a n o w e - okrywające barki, połą­
czone z tyłem i przodem wyrobu odzie­
żowego szwami ragłanowymi, przebie­
gającymi od pachy do wykroju szyi,
mogą b y t dwu- tub trzyczęściowe.

Rozporek
rozcięcie w części wyrobu odzieżowe­
go lub wykonane w szwie, zapinane
lub otwarte.

Tunel h) i)
przestrzeń powstała między przestęb-
nowanymi dwiema warstwami materia­

H
łu, służąca do wciągnięcia gumy, ta­
siemki łub sznurka, którymi ściąga się
dolne części rękawów, bluż, obrzeży
kapturów, paska, tylnej części kurtek
czy spodni.

T y ł-p le c y
element podstawowy okrywający ty tną 0 . 3 . N a r z ę d z ia d o u p ra w y g le b y a) ło p a ta ;
część ciała, składający się z jednej łub b) w idły s z e ro k o z ę b n e ; O w id ły c z te ro z ę b n e .
dwóch części połączonych szwem d) a e ra to r; • ) m otyki; ł) norkros: g) grabie;
środkowym. h ) p a z u rk i; i) p o le w a c z k a

0.4. N a rz ę d z ia s a d o w n ic z e :
b ł ok u lizaki c ) s ie rp a k , d } pitka s a d o w n ic z a ,
e ) s e k a to r zw ykły f| s e k a to r o w y d łu ż o n yc h
rę k o je ś c ia c h
Sierpak
nóż 2 zakrzywionym ostrzem do wygła­
dzania ran po wycięciu gałęzi piłką i do
obcinania cienkich gałązek.
Szczepak
nóż do odcinania zrazów I nacinania
podkładki w czasie szczepienia drzew i
krzewów.
Widły szerokozębne - widły płaskozęb-
ne, widły „amerykańskie"
do przekopywania gleby, kruszenia brył
ziemi, usuwania chwastów rozłogowych
(np. perzu), jktm)
Owoce dziko rosnące
jadalne
umowna nazwa grupy owoców, które
nie zawierają składników szkodliwych
dla zdrowia i nadają się do spożycia,
roślin występujących rta terenach leś­
nych, śródleśnych, przyleśnych, a
także w zaroślach, na miedzach itd.
w stanie dzikim albo częściowo
zdziczałym (Tablica. Owoce leśne).
O.dz.r.j. mają więcej witaminy C i PP
oraz prowitaminy A od owoców roślin
sadowniczych, są na ogół zasobne w
składniki mineralne, m.in. wapń, fosfor,
zawierają też mikroelementy: żelazo,
miedź, mangan, jod i in. Oprócz wody,
która stanowi główną część świeżej
masy, zawierają cukry (przeważnie w
postaci najbardziej przyswajalnych mo-
noz),kwasy organiczne (zwłaszcza jabł­
kowy, cytrynowy i w inowy), związki azo­
towe białkowe i niebiałkowe oraz błon­
nik. Poza orzechami laskowymi, są na
ogół pokarmem niskokalorycznym i z
punktu widzenia energetycznego nie
mogą być traktowane jako podstawa
wyżywienia: mają niewiele białek*i tłu­
szczów (ok. 1 %).
Niektóre o.dz.r.j. (np. śliwa tarnina, bo­
rówki) zawierają znaczne ilości garbni­
ków i olejków eterycznych, które nada­
ją im charakterystyczny smak i zapach,
najczęściej przyjemny aromat (malina <
poziomka leśna), rzadziej zapach oce­
niany negatywnie (bez czarny, rokitnik).
Nie wszystkie o.dz.r.j. mogą być spoży­
wane na surowo, nadają się jednak i
powinny być wykorzystywane na prze­
twory lub jako dodatek uszlachetniają­
cy do nich (tab. 0 .1 ).
Do roślin wydających najbardziej war­
tościowe o.dz.r.j., występujących w
Polsce, należą:
Berberys zwyczajny - kwaśnie a
a) s z c z e o a k ; krzew ciernisty, średniej wielkości (do
2.5 m). Liście drobne, jajowate. Kwitnie
w maju i czerwcu, Kwiaty żółte, zebrane
w grona. Owoce w gronach, czerwone,
drobne, długości ok. t cm, kwaśne,
zbiera się we wrześniu i październiku,
najlepsze lekko przemarznięte, Bz. naj­
częściej rośnie na Lubeiszczyzme, a
poza tym na nizinach i niżej położonych
terenach górskich, w zaroślach, na
skrajach lasu i pagórkach leśnych (tę­
piony na terenach otwartych i skrajach
lasu, gdyż z jego liści przerzuca się na
zboża tzw. rdza dwudomowa).
Bez czarny - bez dziki, bez tokarski, bez
psr
krzew wysokości do 5 m. Liście niepa­
rzysto-pierzaste. Kwitnie w czerwcu i
na początku lipca, Kwiaty drobne, bia-
tokremowe, zebrane w wielkie balda-
chy. Owoce czarnofioletowe, zwykle
błyszczące, drobne, zebrane w balda-
chy, o dość nieprzyjemnym zapachu,
slodkok wąsko watę, zbiera się w sierp­
niu i wrześniu (tylko owoce dojrzałe,
niedojrzale szkodliwe!). B.cz. jest krze­
wem pospolitym, rośnie przy drogach,
nad rzekami, w lasach, częściej w za­
chodniej części kraju.
Borówka brusznica - borówka czerwo­
na, gogodze
krzewinka wysokości do 30 cm. Listki
sztywne, eliptyczne, nie opadają przed
zimą, Kwitnie w lipcu. Kwiaty drobne, w
kształcie dzwoneczków, blaloróżowe.
Owoce - jagody czerwone lub różowe
rosnące po kilka razem - mało soczys­
te. gorzkokwaśne, zbiera się od lipca
do października, B.b, rośnie w niezbyt
zwartych borach, a także w zaroślach i
na wrzosowiskach. Najzasobniejsze ja-
godziska brusznicowe - na Dolnym
Śląsku, na terenie Gór Świętokrzyskich
oraz w lasach południowo-wschodniej i drzewo wysokości do 15 m. Liście
północnej części kraju. przeważnie podłużne. Kwitnie w maju.
Kwiaty białe lub różowe. Owoce małe,
Borówka czernica - borówka czarna, ja­ najczęściej kuliste, o barwie koralowo-
goda czarna czerwonej, gorzkie, cierpkie, zbiera się
krzewinka-jagodzina wysokości do od sierpnia do października (najlepsze
50 cm. Listki drobne, eliptyczne. Kwit­ lekko przemarznięte). W Polsce rośnie
nie w kwietniu i maju. Kwiaty niepozor­ na całym obszarze w lasach i zaro-
ne, białozielonkawe. Owoce - jagody
ciemnofioletowe, o takim samym miąż­
szu i ciemnopurpurowym soku, słodkie,
zbiera się od czerwca do września.
B.cz. rośnie we wszystkich regionach
kraju, często masowo w lasach
suchych, iglastych i mieszanych na
całym terenie nizin, a w górach dociera
aż do ok. 1800 m npm.
Dereń jadalny - dereń właściwy
krzew lub drzewo, nawet kilkumetrowe.
Liście jajowate, jasnozielone Kwitnie w
marcu i kwietniu przed rozwojem liści.
Kwiaty drobne, żółte, zebrane w kuliste
baldaszki, miododajne. Owoce pestko­
we, czerwonokarminowe. wydłużone,
większe od berberysu i mniej kwaśne,
mało soczyste, zbiera się w sierpniu i
wrześniu. DJ. jest dość pospolity, ale
tylko do 51' szerokości północnej.
Głóg
ciernisty krzew lub drzewo wysokości
do 8 m Liście klapowate lub wrębne.
Kwitnie w maju i czerwcu. Kwiaty białe,
miododajne. Owoce pestkowe, krwisto­
czerwone, kuliste, twarde, mato soczy­
ste. gorzkokwaśne. zbiera się od sierp­
nia do października (na przetwory naj­
lepsze są owoce lekko przemarznięte,
mają jednak wówczas mniej witamin i
są nietrwale). W Polsce rośnie pięć ga­
tunków g.; najpospolitsze to: j e d n o -
s z y j k o w y (na całym terenie nizin)
oraz d w u s z y j k o w y (na pogórzu t
nisko położonych terenach górskich).
Grusza pospolita
drzewo wysokości do 20 m, o rozłoży­
stej koronie. Liście typowe dla gruszy
- jajowate. Kwitnie w kwietniu i maju.
Kwiaty białe. Owoce zielone lub żółte,
małe, kuliste, twarde, cierpkie i kwaś­
ne, zbiera się we wrześniu i paździer­
niku. Jada się je, kiedy są miękkie i
szkliste, tzw, ulęgałki. G.p. rośnie naj­
częściej na nizinach, przy miedzach,
obok dróg.
Jabłoń dzika - jabłoń leśna, płonka
drzewo wysokości do kilku metrów.
Uście typowe dla jabłoni, okrągłe.
Kwitnie w kwietniu i maju. Kwiaty od
środka białe, z zewnątrz różowe. Owo­
ce okrągłe, do 3 cm, zielone lub żółte,
cierpkie, gorzkokwaśne, zbiera się we
wrześniu i październiku. Rośnie w la­
sach liściastych i mieszanych, na tere­
nach nizinnych, częściej na południu
Polski,
Jarząb pospolity - jarzębina, jarząbek
 śłach. Gatunki j.p.: m o r a w s k i , o liś­
ciach ząbkowanych tylko od wierz­
chołka. Owoce owalne, większe, słod­
kie, bez goryczy. Rośnie w Sudetach i
na południu Polski; s z w e d z k i , mają­
cy liście równolegle zaokrąglone, przy­
pominające liście dębu. Owoce kwaś­
ne, ale bez goryczki. Rośnie na Po­
morzu; m ą c z n y (mąkinia), którego
liście są pojedyncze, jajowate i pod­
wójnie pitkowane (a nie ząbkowane),
owłosione od spodu. Owoce szkarłat­
ne, mączyste, mają kształt czereśni,
po kilka w gronach. Rośnie w Tatrach,
Pieninach, na skałach Karkonoszy;
b r e k i n i a (brzęk), z liśćmi z ostroząb-
kowanymi klapami. Owoce duże, wy­
dłużone, czerwonobrunatne. Dość
rzadki, rośnie w południowo-wschod­
niej części Polski, w Poznahskiem, na
Pomorzu. Pod całkowitą ochroną.
Odmiana słodka j.p. ma liście barwy
popielatej, owłosione od spodu, ząb­
kowane na całym obwodzie; owoce
duże. słodki, soczyste. Występuje na
Śląsku i w Krakowskiem.
Jeżyna fałdowana - ożyna, ostrężyna
krzew wysokości t .5...3 m. może być
płożący po ziemi. Liście dłoniasłe,
składające się z trzech, pięciu, a rza­
dziej siedmiu listków, pędy z kolcami.
Kwitnie w maju-czerwcu, przeważnie
kwiaty białe, jasnoróżowe lub różowe.
Owoce podobne do owoców maliny,
lśniące lub matowe; czerwone, brązo­
we, sine, popielatoniebieskie. słodkie,
kwaskowałe lub kwaśne, zbiera się od
sierpnia do października. Roślina bar­
dzo popularna, spotykana w zaroś­
lach, na zboczach wzgórz i nad rzeka­
mi. W Polsce rośnie ponad 60 gatun­
ków, niektóre rzadko. Liczne formy j.f,
spotyka się na Śląsku Cieszyńskim i w
Górach Świętokrzyskich.
Leszczyna pospolita - orzech laskowy,
orzech leśny
krzew lub drzewo. Liście jajowate,
ząbkowane. Kwitnie od drugiej potowy
lutego do początku kwietnia, przed
rozwojem liści Roślina rozdzielno-
płciowa Kwiaty męskie - kotki, żeń­
skie ukryte w pączkach. Owoce - małe
orzechy (o jednym jądrze - nasieniu)
barwy złotobrązowej. Zbiera się we
wrześniu i w październiku (tylko doj­
rzałe; niedojrzałe mają małe jądro, są
bezwartościowe). Roślina pospolita,
rośnie we wszystkich regionach kraju,
głównie w Bieszczadach, w lasach i na
porębach.
Malina właściwa
krzew (rzadziej roślina zielna)
dochodzący do 2 m, o pędach z ostrymi
włoskami Liście pierzaste, trójdzielne
Kwitnie w maju i w czerwcu, Kwiaty
białe. Owoce złożone z drobnych
pestkowców, różowomaltnowe, różowe
lub intensywnie czerwone, bardzo słod­
kie, aromatyczne, wyjątkowo nietrwałe,
często robaczywe, zbiera się w lipcu i
sierpniu. Rośiina popularna w całej
Polsce (dziko rosną 4 gatunki), wy­
stępuję w miejscach nasłonecznionych,
na zrębach, skrajach lasów i przy
drogach.

0.1. Przydatność wybranych owoców dziko rosnących jadalnych na przetwory

P rz e tw o ry

N azw a S u ro w e kom ­ m ar* kon­ g a la ­ na­

dże­ U w agi
ow ocu d e s e ry soki po­ m o* fitu ­ re t­ susze w in a le w ­
my
ty la d y ry ki ki

B e r b e r y s zw . _ + + + + + + + + + + + + + — + + w y m a g a d r y fo w a n ia
B ez c z a rn y — + + ♦ + + + + —* + + + + + t y l k o o w o c e z u p e ł n i e d o j r z a ł e , n i e d o jr z a ­
ł e — s z k o d liw e !
B o ró w k a — + + + i + -M - + + + + p r z e t w o r y d o b r z e s ię p r z e c h o w u ją , g d y ż
b r u s z n ic a z a w ie r a ją k w a s b e n z o e s o w y
B o ró w k a + + + + + + + 4-4- + + + + + + + + + + + + p o k r e w n a b o r ó w c e c z e r n ic y je s t b o r ó w ­
c z e r n ic a ka w y s o k a , o o w o c a c h n ie b ie s k ic h
t z ja s n y m m ią ż s z e m , k t ó r e j u p r a w ę p o ­
le c a s ię n a d z i a ł k a c h
D e re ń + + + + 4" 4- + + + + + #* + + + + + + + + + + + + o w o c e c z e r w o n e , in n e n ie ja d a ln e ,
ja d a ln y t r u ją c e ! ; na s u r o w o t y l k o p r z e m r o ż o n y
G łó g + + + + + + + + + + + + na s u r o w o t y l k o p r z e m r o ż o n y
G ru s z k a + + 4- + + d o b r a n a m a r y n a t y ; na s u r o w o t y l k o
p o s p o lita u lę ż o n a
(u lę g a łk a )
J a b łk o + + + + 4 -4 + + + + + + + + + + + r ó w n ie ż b a r d z o d o b r e t z w . j a b ł u s z k a
d z ik ie rajsk ie
J arzą b + + + + + + + + + + + + + + p o o d g o r y c z e o iu ; b e z o d g o r y c z a n ia
p o s p o li t y m o ż n a d o d a w a ć d o p r z e t w o r ó w z in ­
n y c h o w o c ó w d la w z b o g a c e n ia ic h w
w i t a m i n y i s o r b it , z a b a r w ie n ia i n a d a ­
n ia le k k ie g o z a p a c h u m ig d a ł o w e g o
Jeżyna + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + +
fa łd o w a n a
M a lin a + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + o d m ia n a m a lin a k a m i o n k a ( o w o c e
w ł a ś c iw a s z k a r ł a t n e ) n ie je s t z b y t s m a c z n a ,
e w e n t u a ln ie t y l k o n a s o k ! i g a la r e t k i
P o z io m k a + + + + + + + + + + + + + + + ++ + + — + + +
p o s p o lit a
R o k itn ik + + + + + + + + + ++ w i n o o b u r s z t y n o w e j b a r w ie , a le d o ­
z w y c z a jn y p ie r o p o d w ó c h la ta c h le ż a k o w a n ia ;
n a s u ro w o t y lk o p r z e m r o ż o n y
R ó ż a d z ik a + 4 + + ++ + + + + + + + + 4 + + —
Ś liw k a + + + + + + + + + + + + + + + n a jle p s z a ż ó ł t a m ir a b e lk a
d z ik a
t lu b a s z k a )
Ś li w k a + + + + + + + + + + + na s u ro w o ty lk o p rz e m ro ż o n a
d z ik a
( t a r n in a )
Ź u r a w in a + + + 4- + + + + + + + + + + n a d a je s ię d o d ł u g i e g o p r z e c h o w y w a ­
b ło tn a n ia w b e c z k a c h ( z w o d ą z m ie n ia n ą c o
k ilk a d n i) w t e m p , o k . 0 ° C

+ + + b a r d z o p r z y d a t n y , + + p r z y d a t n y , + d o s t a t e c z n ie p r z y d a t n y , — m e n a d a je s ię
Poziomka pospolita
bylina rozłogowa. Liście trójlistkowe.
Kwitnie w maju I czerwcu. Kwiaty bia­
łe. Może owocować ponownie na je­
sieni. Owoce - zbiór licznych suchych
owoców o budowie nieiupki - podobne
do truskawek I poziomek ogrodowych,
lecz znacznie mniejsze, o wspaniałym
aromacie, zbiera się od czerwca do
października (rano, ale po rosie lub
wieczorem; zebrane w południe szyb­
ko więdną}. W Polsce rośnie w lasach,
na zrębach, na terenach nizinnych i w
górach, aż po krainę kosodrzewiny.
Najzasobniejsze tereny w północno-
wschodniej i środkowej części kraju
oraz na Podkarpaciu.
Rokitnik zwyczajny - rozmarynowiec
krzew wysokości do 8 m, o pędach
ciernistych. Liście podłużne, lanceto­
wate, Kwitnie w kwietniu lub maju
przed rozwojem liści. Kwiaty żółte,
drobne. Owoce pestkowe, soczyste,
owalne, koloru żółtego lub pomarań­
czowego (jakby przylepione do pę­
dów), aromatyczne, kwaśne lub gorz­
kie (nazywane ananasem syberyj­
skim), zbiera sie we wrześniu i paź­
dzierniku. Rośnie na piaszczystych
glebach wybrzeża Morza Bałtyckiego,
miejscami w Pieninach, zawsze na te­
renach nasłonecznionych.
Róża dzika
krzew kolczasty wysokości 1...3 m.
Liście drobne, ząbkowane, po kilka na
gałęzi. Kwitnie od czerwca do jesieni.
Kwiaty jasnoróżowe. czerwone lub
białe. Owoce - szypułki, pomarańczo­
we lub czerwone, a nawet prawie
czarne, różnych wielkości i kształtów
(wydłużone, okrągłe, kuliste, drobne
lub spłaszczone duże, jak małe pomi­
dory lub rajskie jabłka}, zbiera się w
sierpniu i wrześniu. Pospolity krzew na
całym terenie nizin i w górach, rośnie
na polach, skarpach przydrożnych.
W Polsce występuję ponad 20 gatun­
ków, Najcenniejsze gatunki r.dz,: g i r -
landowa, pomarszczona,
s t u l i s t n a , f r a n c u s k a (zwana
cukrową lub konfiturową).
Śliwy dzikie
drzewa lub krzewy cierniste, ó owal­
nych liściach, białych kwiatach, ma­
łych, kulistych lub jajowatych
owocach. Wyróżnia sie ś.dz.:
I u ba s z k e . kwitnącą w kwietniu (ma
liczne formy: m i r a b e l k e - o owocach
żółtych, słodkich, d a m a s z k ę - o
owocach większych, jasnoczerwonych
lub fioletowych, p r u n e l ę - o owo­
cach ciemnych, pokrytych woskowym
nalotem), a t y c z e , kwitnącą w kwiet­
niu. o owocach barwy od żółtej do
czerwonej, a nawet czarnej; t a r n i n ę ,
kwitnącą w końcu kwietnia lub w maju
przed wypuszczeniem liści, o owocach
ciemnogranatowych, pokrytych wos­
kowym nalotem, cierpkich, kwaśnych.
Ś.dz. zbiera sie od sierpnia do
października. W Polsce masowo wy­
stępują lubaszki, rzadziej atycze (na
południu i w górach); tarnina jest pos­
polita na nizinach i niżej położonych
terenach górskich.
Żurawina błotna - klukwa
pełzająca krzewinka, o delikatnych,
nitkowatych łodyżkach. Liście drobne.
Kwitnie w czerwcu i llpcu. Kwiaty bla-
foróźowe. Owoce - jagody, początko­
wo biaie, później czerwone (trochę
większe od brusznic), bardzo kwaśne,
zbiera się we wrześniu i październiku.
Coraz rzadziej występująca, rośnie w
lasach, borach bagiennych, głównie na
wschodzie i na północy Polski, Unżi
Pasieczny sprzęt
wyposażenie i narzędzia umożliwiające
i usprawniające pracę przy pszczołach
oraz urządzenia związane z technologią
pozyskiwania produktów pszczelich.
Do podstawowego p.s. należą:
Dłuto pasieczne
wąska sztabka stalowa, zagięta na jed­
nym końcu pod kątem 90* 1zaostrzona
na obydwu końcach. Służy do podwa­
żania i rozsuwania sklejonych kitem ra­
mek. korpusów uli i nadstawek oraz do
czyszczenia sprzętu z kitu i wosku.
Krata odgrodowa
urządzenie oddzielające część gniazdo­
wą ula od miodni w celu wykluczenia
wychowu czerwiu w miodni K.o. wyko­
nana jest z metalowych prętów lub taś­
my winidurowej o otworach podłużnych,
szerokości 4.25...4.30 mm, umożliwiają­
cych swobodne przechodzenie robotni­
com, natomiast uniemożliwiających
przechodzenie trutniom i matkom.
Miodarka
urządzenie do odwirowywania miodu z
plastrów. M. składa się ze zbiornika, po
którego ściankach spływa odwirowy­
wany miód. i z osadzonego w nim na
osi wirującego bębna (kosza). Rozróż­
nia się m.: c h o r d a l n e - z ramkami
ustawionymi prostopadle do promienia
wirówki oraz r a d i a l n e - z ramkami
ustawionymi promieniście, górnymi
be loczkami w stronę obwodu bębna.
W m. chordalnych mieści się do 8 ra­
mek, w radialnych - 30 i więcej.
Odzież ochronna
ubranie zabezpieczające pszczelarza
przed żądleniem pszczół, składa się
na nie: kombinezon lub co najmniej za­
pinany pod szyją fartuch, wykonany z
jasnego gładkiego materiału, z dobrze
dopasowanymi do przegubów rąk i
nóg mankietami oraz siatka ochronna
- płócienny kapelusz otoczony przy­
mocowaną do ronda siatką z tiulu.
Podkarmiaczka
pojemnik (drewniany, metalowy, szkla­
ny) do podawania pszczołom syropu,
syty lub ciasta miodowo-cukrowego.
zaopatrzony w drewniany pływak, na
którym siedzą pszczoły, pobierające
pokarmy płynne. Ze względu na miej­
sce ustawienia rozróżnia się p.
zewnętrzne, wewnętrzne, górne, bocz­
ne i dolne (na dennicy ula).
Podkurzacz
niewielki blaszany pojemnik w kształ­
cie walca zakończonego stożkowym
wylotem, zaopatrzony w skórzany lub
drelichowy mieszek. W p. spala się
próchno drzew liściastych, korę, torf
lub kawałki miękkiej płyty pilśniowej,
aby uzyskać dym, pod wpływem które­
go pszczoły nabierają do wola miodu
lub nektaru z plastrów, przez co stają
sie ociężałe i nie są agresywne wobec
pracującego przy nich pszczelarza.
Poidło pasieczne
urządzenie do pojenia pszczół, np. po­
jemnik ustawiony na podwyższeniu,
zaopatrzony w dolnej części w kran, z
którego woda kroplami spływa na
skośnie ustawioną deskę, zaopatrzoną
w zygzakowato wyżłobione rowki lub
przybite w podobny sposób listewki
Topiarka
urządzenie do pozyskiwania czystego
wosku z plastrów pszczelich, matecz­
ników, zasklepów, odpadków wosko­
wych. Wosk wytapia się pod działa­
niem wysokiej temperatury. W zależ­
ności od żródta energii cieplnej wyróż­
nia się tz s ł o n e c z n e , służące do wy­
tapiania wosku z tzw. plastrów dziewi­
czych (w których nigdy nie by) wycho­
wywany czerw) oraz skrawków węzy
(sztucznie uformowany z czystego
wosku zaczątek plastra, który umoco­
wuje się w ramkach), p a r o w e oraz
e l e k t r y c z n e - do wytapiania wosku
z suszu (wybrakowane plastry, nie na­
dające się do dalszego użytkowania).
Transportówka
urządzenie służące do okresowego
przenoszenia i przechowywania pla­
strów oraz do transportu rojów t rodzin
pszczelich. Jest to lekka skrzynka wy­
konana z dykty lub płyt pilśniowych z
wręgami do zawieszania ramek i przy­
krywą oraz odpowiednio dużym otwo­
rem zabezpieczonym siatką (w celu
zapewnienia pszczołom wentylacji),
fbmlj
Wężyk
gumowa rurka o średnicy zewnętrznej
ok. 10 mm i wewnętrznej ok. 8 mm
i długości 800 mm, służąca do przesłu­
chiwania głosów z wnętrza ula. (*n)
Płodozmian P.1 - Płodozmlan 5-letni
W pierwszym roku uprawy truskawki sadzi się w sierpniu. Przeóplonem dla nich są wcześnie
zbierane warzywa: groch na zielone ziarno i tasota szparagowa

następstwo roślin uprawianych po so­ Pt>

bie w ciągu kilku lat. z uwzględnieniem le
I.rok 2 . ro k 3 .r o k 4 .r o k 5 ,r o k 6 .r o k

ich właściwości i wymagań co do sta­ 1. tru s k a w k i o g ó rk i m arc h e w fa s o la n a fa s o la tr u s k a w k i

nowiska ((ab P. 1). Dzięki p. rośliny suche s z p a ra g o w a
z ia r n o i tru s k a w k i
właściwie wykorzystują obornik, nie na­ 2 tru s k a w k i o g ó rk i z io ła p o m id o r y g ro c h na tru s k a w k i
stępuje wyczerpanie składników pokar­ z ie lo n e
mowych gleby, nie przenoszą się z ia r n o
i tru s k a w k i
szkodniki i choroby charakterystyczne
3 □ g ó rk i m arc h e w fa s o la n a fa s o la tru s k a w k i tru s k a w k i
dla danych grup roślin, (dmt) suche s zp a ra g o w a
z ia r n o i tru s k a w k i
4 o g ó rk i z io ła p o m id o r y g ro c n na tru s k a w k i tru s k a w k i
z ie f o n e
z ia r n o
i tru s k a w k i
5. m arc h e w fa s o la n a fa s o la tru s k a w k i tru s k a w k i o g ó rk i
Prasowanie odzieży suche
z ia r n o
s z p a ra g o w a
i tr u s k a w k i
6. z io ła p o m id o r y g ro c h na tru s k a w k i tru s k a w k i o g ó rk i
z ie lo n e
wygładzanie za pomocą żelazka po­ z ia r n o
i tr u s k a w k i
wierzchni materiału odzieżowego,
utrwalanie nadanego w czasie szycia 7. fa s o la n a fa s o la tru s k a w k i tru s k a w k i o g ó rk i m arc h e w
sucho s z p a ra g o w a
kształtu wyrobu odzieżowego oraz usu­ z ia r n o i tru s k a w k i
wanie powstałych zagnieceń. W domo­ 8. p o m id o r y g ro c h na tru s k a w k i tru s k a w k i o g ó rk i z io ła
z ie lo n e
wym krawiectwie amatorskim najczęś­ z ia r n o
ciej są stosowane następujące rodzaje i tru s k a w k i
p.o.: 9 fa s o la tru s k a w k i tru s k a w k i o g ó rk i m a rc h e w fa s o la n a
s z p a ra g o w a sucha
Dekatyzowanie i tru s k a w k i z ia r n o
tru s k a w k i
prasowanie tkanin z włókien natural­ 10 g ro c h na tru s k a w k i o g ó rk i z io ła p o m id o r y
z ie lo n e
nych (głównie wełnianych) przez mo­ z ia r n o
i T ru s k a w k i
krą zaparzaczkę, w celu zapobieżenia tr u s k a w k i tru s k a w k i o g ó rk i m a rc h e w fa s o la n a fa s o la
n.
kgrczliwoścf wyrobu odzieżowego w su ch e s z p a ra g o w a
czasie szycia i podczas użytkowania z ia r n o i tru s k a w k i

oraz w celu usunięcia połysku tkani­ 12 . tru s k a w k i tru s k a w k i o g ó rk i z io ła p o m id o r y g ro c h na

nowego.
Odparowywanie
usuwanie połysku tkaninowego, pow­
stałego w czasie prasowania na sucho
elementów lub wyrobu odzieżowego,
przez przykrycie miejsca z połyskiem
zwilżoną zaparzaczką i lekkie dotykanie
żelazkiem, nie powodujące jej wy­
suszenia.
Odprasowanie
przywrócenie danemu elementowi lub
elementom wyrobu odzieżowego pożą­
danej gładkości powierzchni.
Prasowanie na szczotce
prasowanie materiałów odzieżowych z
okrywą włosową, chroniące je przed
zgnieceniem włosa; materia! położony
prawą stroną na szczotce, prasuje się
po jego lewej stronie przez mokrą za­
parzaczkę.
Przeprasowanie
utrwalenie położenia zaszewki lub szwu
po ich ułożeniu w jednym kierunku,
Rozprasowanie
utrwalenie położenia szwu po jego
rozłożeniu.
Sprasowanie
zmniejszenie grubości wykonanego
elementu wyrobu odzieżowego l utrwa­
lenie jego kształtu.
z ie lo n e
z ia r n o
i tru s k a w k i
Z a p r a s o w a n ie inne cechy wyjściowe, a półprodukt
utrwalenie złożonej krawędzi elementu został zagęszczony (I czasami
wyrobu odzieżowego, np. fałdy, „kan­ wysuszony).
tów" spodni itp. fzpr)
Dżem
koncentrat owocowy słodzony,o gala­
retowatej konsystencji, gotowany z
Przetwory owocowe owoców świeżych lub mrożonych (w
przemyśle również z pulp). W tradycyj­
i warzywne nych polskich dż. owoce są całe lub
częściowo rozdrobnione, zawieszone
w gęstym, skrzepłym syropie. Stopień
artykuły spożywcze powstałe w wyniku zagęszczenia dż. jest znacznie mniej­
poddania świeżych owoców i warzyw szy niż marmolady, ale dodatek cukru
obróbce (mechanicznej, termicznej, trochę większy - ok. 60%. Dż. robi się
chemicznej, biologicznej), mającej na przeważnie z jednego rodzaju owo­
celu zachowanie lub zmianę ich włas­ ców. np. agrestowy, rzadziej z dodat­
ności (np. smaku, zapachu, wyglądu), kiem innych owoców, np. borówki
wartości odżywczych, a także służącej brusznice z gruszkami i jabłkami. Dż.
ich utrwalaniu. W gospodarstwie domo­ nisko słodzone <30~.50%), robione
wym do p.o.w. zalicza się: p ó ł p r o d u ­ w warunkach domowych, wymagają
k t y (np. przeciery, moszcze), p r o d u ­ 20-minutowej pasteryzacji Dż. takie
k t y (np. konfitury, powidła, soki), nie będą zgalaretowane.
p r o d u k t y w t ó r n e (np. wina, nalew­
ki, octy). Trwałość p.o.w. uzyskuje się Galaretka
przez stężenie cukrów, cukrów i kwa­ produkt (najczęściej klarowny) otrzy­
sów, soli, alkoholu oraz przez aperty- mywany przez wygotowanie rozcień­
zację. Produkty przetworzenia dzieli czonych wodą, pasteryzowanych albo
się na k o n s e r w y - w których suro­ zagęszczonych moszczy (soków suro­
wiec zachował wiele cech wyjścio­ wych) lub wyciągów owocowych, z du­
wych, przede wszystkim wygląd żym dodatkiem cukru i niekiedy środ­
(kształt i barwę) oraz k o n c e n t r a t y - ków żelujących i konserwujących. Naj­
w których surowiec zatraci! kształt i lepsze na g. są owoce o dużej za­
wartości pektyn, np. porzeczki, maliny,
jeżyny, pomarańcze.
Kompot
konserwa otrzymywana ze świeżych
owoców, najczęściej jednego gatunku,
gotowanych i pasteryzowanych
(1 2 ...2 S min) w osłodzonej zalewie.
Roztwór cukru używany do k, ma zwy­
kle stężenie 40...60%, ale może być
znacznie mniejszy, gdyż cukier dodaje
się w celu poprawienia smaku, a nie
jako środej konserwujący. Najpopular­
niejsze k. robi się z truskawek, śliwek,
wiśni, gruszek, czereśni, porzeczek i
agrestu.
Konfitura
konserwa otrzymana z jednego gatun­
ku owocdw (np. wiśni, truskawek)
przez wysycanie ich w podwyższonej
temperaturze w syropie z cukru o
stopniowo zwiększanym stężeniu (do
60..,70%), Poza k. w s y r o p i e można
przyrządzić tzw, k. s u c h ą (owoce
kandyzowane i glazurowane) - wysy-
cone owoce obsusza się i powleka
matową lub szklistą warstewką cukru
tub posypuje cukrem mielonym. Naj­
częściej wysyca się cukrem śliwki,
brzoskwinie, wiśnie i agrest,z owoców
południowych - figi i ananasy, z owo­
ców dziko rosnących - jarzębinę.
Można też wysycać krajaną marchew,
Kwaszonka - kiszonka
konserwa warzywna lub owocowa
(ewentualnie z dodatkiem soli i przy­
praw) utrwalona przez samoczynną
(beztlenową) fermentację mlekową, w
wyniku której następuje rozkład cuk­
rów przez bakterie na kwas mlekowy.
Ze względu na skład chemiczny, k.
robi Się przede wszystkim z takich
warzyw, jak kapusta, ogórki, buraki, a
z owoców - z jabłek.
Marmolada
koncentrat owocowy słodzony, otrzy­
mywany przez zagęszczenie przecie­
rów owocowych (głównie jabłkowego)
z dodatkiem cukru (10...60%). W za­
leżności od konsystencji rozróżnia się
m.: t w a r d ą oraz m i ę k k ą , a w za­
leżności od składu: j e d n o - , d w u -
oraz w i e l o o w o c o w ą (ewentualnie z
dodatkiem warzyw, np dyni).
Marynata
konserwa warzywna lub owocowa w
zalewie octowej z dodatkiem przypraw
(goździki, cynamon, imbir, ziele angiel­
skie itp.). Ze względu na zawartość
kwasu octowego w zalewie m, dzieli
się na: ł a g o d n e (0,4 ..0,8%),
ś r e d n i o k w a ś n e (1,..3%) oraz
o s t r e (5—6%). Do m. owocowych
dodaje się do 25% cukru. M. warzyw­
ne mogą być sporządzone bez cukru
lub z niewielkim jego dodatkiem
(pikle) M. me apertyzowane i nie sło­
dzone robi się z 5-procentowym
octem, a słodzone z 3-procentowym.
Najczęściej robi się m. z ogórków
(ogórki konserwowe - apertyzowane) i
grzybów (grzyby mary nowe - nie aper­
tyzowane). Popularne są również m. z
buraków (ćwikła), dyni, oliwek, papry­
ki, cebuli, a także śliwek i gruszek.
Unii
Nalewka
napój alkoholowy otrzymywany przez
zalanie spirytusem korzeni, świeżych
lub suszonych owoców, także ziół
i pozostawienie ich do zblednięcia
(utraty barwy), a następnie zlanie n.
do butelek i poddanie dojrzewaniu (le­
żakowanie). N. robi się głównie ze
świeżych wiśni, malin, czarnych porze­
czek, borówek czernic, jarzębiny, tar­
niny lub ze świeżych czy suszonych
śliwek i moreli. Można robić n. b a r ­
dzo w y t r a w n e bez dodatku cukru,
p ó t w y t r a w n e z dodatkiem 3...5 dag
cukru na1 I, p ó ł s ł o d k i e - t O dag/l
oraz s ł o d k i e - 15...20 dag/l. faha)
Powidła
koncentrat owocowy o smarownej
konsystencji .uzyskany przez zagęsz­
czenie miąższu lub przecieru owoco­
wego z niewielkim dodatkiem cukru
(10-30% ) lub w ogóle bez cukru. W
warunkach domowych robi się p. tylko
z dojrzałych śliwek węgierek.
Przecier
półprodukt lub produkt otrzymywany
po przetarciu miazg owocowych (np.
śliwkowych, truskawkowych) lub wa­
rzywnych (np. pomidorowych), w wyni­
ku czego zostają one pozbawione na­
sion, pestek, skórek, a miąższ uzysku­
je jednolite rozdrobnienie. P. mogą być
robione z owoców surowych lub roz-
parzonych (np. tzw. mus jabłkowy) i
przeznaczone do bezpośredniego zu­
życia (np. jako deser) lub do produkcji
marmolad czy nektarów. Jeżeli mają
być przechowywane (dosładzane lub
nie) muszą być pasteryzowane. Zaletą
p, jest zachowanie w nich dość znacz­
nych ilości witaminy C oraz łatwe ich
przygotowanie.
Sok
produkt uzyskany z moszczu (surowe­
go soku) po wytłoczeniu (i ewentual­
nym częściowym przetarciu) owoców
lub warzyw. Stosując odpowiednie
technologie, otrzymuje się s, owocowe
i warzywne pitne (pasteryzowane) lub
zagęszczone oraz owocowe wysoko-
słodzone i warzywne zakwaszone łub
fermentowane ukwaszone.
Susz
całe łub pokrajane, obrane lub nie,
świeże owoce, grzyby lub warzywa
jednego gatunku, poddane wstępnym
zabiegom (np. blanszowaniu), wysu­
szone w stopniu zapewniającym ich
trwałość, S. rob) się głównie z jabłek.
gruszek, moreli, wiśni, borówek czer­
nic, owoców dzikiej róży oraz z grzy­
bów, marchwi, pietruszki, selera, pora,
kapusty, cebuli, zielonego kopru, natkł
pietruszki, S. używa się na kompoty,
zupy oraz jako dodatek do potraw.
Wino
napój otrzymywany w wyniku fermen­
tacji alkoholowej miazgi lub surowego
soku (tzw. moszczu) Świeżych wino­
gron (w. g r o n o w e ) albo innych owo­
ców. (w. o w o c o w e - w którym fer­
mentacja zachodzi pod wpływem droż­
dży winiarskich). Po ukończeniu fer­
mentacji w. podlega obciągowi i prze­
chodzi okres pielęgnacji i dojrzewania
(w warunkach domowych 1...2 lata).
Następnie poddawane jest procesom
klarowania i filtracji. W zależności od
zawartości cukru otrzymuje się w.:
w y t r a w n e , p ó t w y t r a w n e (łagod­
ne), p ó ł s ł o d k i e , s ł o d k i e i b a r d z o
s ł o d k i e . Słodycz w. reguluje się
przez dosłodzente moszczu lub roz­
cieńczenie go wodą (w przypadku
kwaśnych owoców, np, porzeczek, dzi­
kich jabłek). Górna granica zawartości
alkoholu w w, uzyskiwana przez fer­
mentację wynosi ok, 18%. W. o zawar­
tości alkoholu do 10 % określa się jako
s ł a b e , 10 -1 4 % - ś r e d n i o m o c n e i
powyżej 1 4 % - m o c n e , ijn ij
Przyprawy
naturalne części roślin (korzenie, kłą­
cza. cebule, kora, liście, kwiaty, owoce,
nasiona bądź też ich części składowe)
odznaczające się w stanie świeżym lub
wysuszonym osobliwym smakiem lub
zapachem, dodawane do produktów
spożywczych oraz potraw, w celu
zwiększenia ich smakowitości, pobu­
dzenia apetytu oraz wzmożenia proce­
sów trawienia. Podstawowy, choć nie­
pełny, wybór p, krajowych (Tablice: Zio­
ła) i zagranicznych obejmuje kilkadzie­
siąt pozycji. (R«rj
Do podstawowych roślin przypra­
wowych i p. należą:
Arcydzięgiel litwor - dzięgiel, litwor
roślina dwuletnia, dziko rosnąca w Pol­
sce w Sudetach i Karpatach. Zastoso­
wana kulinarne: młode pędy i ogonki
liściowe jako jarzyna, kandyzowane
(anżelika) - do zdobienia tortów, korze­
nie i owoce jako przyprawa kuchenna,
ponadto surowiec do wyrobu ziołowej
nalewki, tzw, dzięgiełówki. (aha)
Zastosowana lecznicze: korzeń działa
rozkurczowo, moczopędnie, wykrztuś-
nie, pobudza czynności żołądka,
wzmacnia ogólnie, twpr)
Bazylia pospolita
roślina jednoroczna, uprawiana głównie
w ciepłych krajach południowej Azji,
północnej Afryki i południowej Europy, kul.: do mięs, ryb. jarzyn, zup, drobiu, owocami kopru, kminku i anyżu stanowi
również w Polsce. Jako przyprawa uży­ sałatek itp. oraz sama jako potrawa. najlepszy środek przy wszystkich kło­
wane są liście świeże i (mniej aroma­ (aha) potach laktacyjnych u matek karmią­
tycznej suszone oraz suszone nasiona Zast lecz.; obniża ciśnienie krwi, działa cych. (wpr)
(mające delikatny smak pieprzu), Zast. wykrztuśnie. jest nieodzownym środ­
kul.: do ryb. niektórych zup (np. ziem­ kiem trawiennym przy wszystkich ciężej Cząber ogrodowy
niaczanej). potraw z makaronów, jaj i strawnych rodzajach mięsa (zawsze z roślina jednoroczna, rosnąca dziko w
sera, do sosów, majonezów, winegretu pieprzem!), również koniecznym dodat­ krajach czarnomorskich i śródziemno­
Np. W*»ł kiem do surówek. Surowa jest znako­ morskich, uprawiana niemal w całej
Zast. lecz.; wzmacnia i pobudza czyn­ mitym środkiem dezynfekcyjnym we­ Europte. Liście i łodygi zawierają olejek
ności żołądka, likwiduje nadmierną fer­ wnętrznym. Ugotowana traci swoje eteryczny o bardzo intensywnym aro­
mentacje i wzdęcia, działa rozkurczo­ działanie drażniące (łzawienie oczu). macie. Używane są zioła kwitnące
wo, moczopędnie, mlekopędnie. (wpr) Stosuje się ją w okładach na wrzody, świeże łub suszone. Zast. kul.: do mięs,
czyraki, hemoroidy, w stanach ropnych fasoti, grochu, soczewicy oraz konserw
Biedrzeniec anyż lub zapalnych- (wpr) mięsnych i warzywnych, (aha)
roślina jednoroczna, uprawiana na Zast. lecz: pobudza czynności żołądka,
wschodnich obszarach śródziemno­ Chrzan pospolity likwiduje nadmierną fermentację i
morskich, w środkowej Europie, Amery­ bylina, uprawiana w Polsce i innych wzdęcia, działa ściągajaco i moczopęd­
ce Środkowej i Japonii. Owoce zawie­ krajach europejskich, zachodniej Azji, nie, rozkurczowo i wykrztuśnie. Używa
rają aromatyczny olejek eteryczny. Uży­ Ameryce Północnej. Japonii i Nowej Ze­ się go do okładow i kąpieli przy czyra­
wane są cale nasiona. Zast. kul.: do landii. Często spotykany w stanie dzi­ kach, wrzodach, guzach, stłuczeniach.
potraw z kapusty, dyni, kompotow śliw­ kim, Używany jesl korzeń, który zaw­ (wpr)
kowych i jabłkowych oraz trwałych kieł­ dzięcza swój ostry smak olejkowi ete­
rycznemu. Zast. kul.: obrany, strugany Czosnek pospolity
bas. (aha)
Zast. lecz.; działa przeciwkurczowo, lub utarty i odpowiednio doprawiony - bylina, cebula złożona z kilku cebul,
wykrztuśnie, mlekopędnie W farmacji do mięs i ryb. (aha) tzw. ząbków, pochodzi ze stepów środ­
stosowany też do „osładzania" najbar­ Zast. lecz.: pobudza czynności żołądka kowej Azji, uprawiana powszechnie.
dziej gorzkich lekarstw, (wpr) i działa pfzeciwbólowo. moczopędnie i Używane są ząbki dojrzałych cebul oraz
przeciwreumatycznie, stosowany ze­ młode liście. Najbardziej ostra ze
By lica astr agon -bylica gtupich wnętrznie draZni skórę aż do pęcherzy, wszystkich cebui, zawiera eteryczny
wysoce aromatyczna bylina, uprawiana aie w kilkuminutowych okładach jest olejek czosnkowy. Zast. kul.: do potraw
w całej Europie. Używane są liście, skutecznym środkiem przeciwreuma­ mięsnych, rybnych, drobiowych, jarzyn,
pędy świeże i (mniej aromatyczne) su­ tycznym. (wpr) sałatek, sera. (aha)
szone. Zast. kul.: do sałatek ogórko­ Zast. iecz.: obniża ciśnienie krwi, jest
wych. pomidorowych, ziemniaczanych, Curry jednym z najsilntejszych środków bak­
sosów do pieczeni - ziołowych, bear- indyjska kompozycja ziołowa, w której teriobójczych. ponadto działa
neńskiego. winegretu. do zup, potraw z skład wchodzi niekiedy nawet do 30 wykrztuśnie i przedwrobaczo. W zasto­
ryb, licznych warzyw i niemal wszyst­ przypraw, m.ln. pieprz, cynamon, goź­ sowaniu zewnętrznym wywołuje prze­
kich potraw mięsnych, (aha) dziki, kolendra, kardamon, gałka musz­ krwienie lokalne, potrzebne np. przy le­
Zast. lecz.: wzmacnia działanie trawien­ katołowa, kminek, imbir, papryka, kozie­ czeniu reumatyzmu, (wpr)
ne żołądka, stosuje się w naparach radka pospolita oraz korzeń kurkumy
przy nerwicy żołądka i stanach nieżyto­ długiej, któremu gotowy produkt zaw­ Fenkut - koper w)oski
wych dróg trawiennych, (wpr) dzięcza swoją barwę. Zast, kul.: do roślina dwu- lub wieloletnia, ftochodzą-
mięs, ryb, warzyw, ryżu, sałatek, sera ca z krajów śródziemnomorskich, upra­
Bylica piołun itp. wiana w Europie. Używane są świeże
bylina o ostrej woni i bardzo gorzkim liście i nasiona. Zast. kul.; do jarzyn,
smaku, uprawiana w środkowej i połud­ Cynamon sera, chleba. (aha)
niowej Europie, Stanach Zjednoczonych wysuszona i przeważnie uwolniona od Zast. lecz.; pobudza czynności żołądka,
oraz Brazylii. Używane są rozkwitające zewnętrznych tkanek kora z młodych likwiduje nadmierną fermentację I
pędy bądź tiście świeże lub suszone. pni, gałązek i odrośli różnych gatunków wzdęcia, działa wykrztuśnie i mteko-
Zast. kul.: ziele i olejek eteryczny do (ogółem ok. 275) niewielkiego drzewa z pędnie. (wpr)
wyrobu likierów i wódek (absyntu) oraz rodzaju Cinnamonum, rozpowszechnio­
win (wermutu), w niewielkich ilościach nego na obszarze od Indii i wschodniej Gorczyca
do „złamania" smaku potraw zbyt Azji po Melanezję i Australię. Używany roślina jednoroczna, uprawiana w wielu
słodkich, mdlących, (aha) jest w postaci struganych rolek (tzw. krajach, także w Polsce. Nasiona za­
Zast. lecz.: działa moczopędnie i lasek) oraz mielony. Zast. kul.: do po­ wierają do 30% oleju jadalnego, używa­
wzmacniająco, (wpr) traw mącznych, mlecznych, sosów, nego do celów spożywczych i tech­
kompotów, w niewielkich ilościach - do nicznych. Używane są także świeże liś­
Cebula szalotka
pieczeni baraniej lub pieczonej gęsi. cie. Gatunki g.: b i a ł a , c z a r n a , s a ­
bylina, uprawiana przeważnie w Euro­ r e p s k a . Zast. kul.: do wyrobu musz­
pie i środkowej (Kaukaz) oraz południo­ Czarnuszka siewna tard (poza g. czarną) oraz jako doda­
wej Azji. W Polsce mato rozpowszech­ roślina jednoroczna, rosnąca dziko, tek do marynat, (aha)
niona. Cebula symetryczna o fioletowej głównie w obszarze śródziemnomor­ Zast. lecz.: wykorzystywana w okła­
okrywie. Zast. kul.: liście na jarzynę, skim. w Polsce wśród zbóż. niekiedy dach przeciwreumatycznych, (wpr)
jako przyprawa - głównie do marynat. uprawiana. Nasiona cza. uprawianej
zawierają olejek eteryczny o przyjem­ Goździki
Cebula zwyczajna nym zapachu. Zast. kul.: dodatek do suszone pąki kwiatowe goździkowca
roślina dwuletnia,pochodząca ze środ­ pieczywa, kwaszonej kapusty, kwaszo­ korzennego, zwanego też goździko­
kowej Azji, uprawiana na całym świę­ nych ogórków, likierów, (aha) wym drzewem lub jambłusznikiem goź­
cie, używana jako przyprawa (świeża i Zast. lecz.: pubudza czynności żołądka, dzikowym, zrywane tuż przed kwitnie­
suszona, sproszkowana) oraz jako ja­ działa mlekopędnie. wzmacniająco i niem. Ojczyzną goździkowca są wyspy
rzyna. Nie znana w stanie dzikim. Zast. rozpędza ztogi reumatyczne. Wraz z Molukki, gdzie uprawia się go nadal na
wielką skalę; ponadto jest uprawiany
w Tanzanii, na Madagaskarze i
wschodnim wybrzeżu Afryki. G. zawie­
rają eteryczny olejek goździkowy. Uży­
wane są suszone pączki, całe lub
sproszkowane. Zast, kul.: do kompo­
tów, kremów, likierów, marynat, pierni­
ków. czekolady, laha)
Zast. lecz.: likwiduje stany zapalne
dróg oddechowych, Iw p r)
Hyzop lekarski
pólkrzew uprawiany w wielu krajach
środkowej Azji, Indiach oraz południo­
wej Europy; w Polsce rzadko. Liście i
kwiaty mają słodkawy zapach i gorz­
kawy smak. Zast, kul.; do pieczeni cie­
lęcej. pasztetów mięsnych, serów, zup
i fasoli, laha)
Zast. lecz.; działa przeciwzapalnie
(zewnętrznie), moczopędnie, wy-
krztusnie. iwpr)
Imbir lekarski
bylina, pochodząca z Melanezjl, upra­
wiana głównie w Chinach, Indiach,
Malezji, Brazylii i na Jamajce. Używa­
ne są wysuszone i sproszkowane kłą­
cza, zawierające olejki eteryczne o
przyjemnym zapachu. Zast. kul.: do
wyrobów ciastkarskich i cukierni­
czych, do piwa, sałatek owocowych,
kompotów, marmolad, niektórych
sosów, zapiekanek serowych, mary­
nat; w Polsce - nieodzowna przyprawa
do flaków.
Jatowiec pospolity
krzew iglasty (rzadziej drzewo sięgają­
ce 15 m wysokości), rosnący w całej
niemal Europie, z wyjątkiem półwys­
pów; Iberyjskiego, Apenińskiego i Bał­
kańskiego. Używane są szyszkojago-
dy. zawierające aromatyczny olejek.
Zast. kul.: do kiełbas, mieś, marynat,
Surowiec do wyrobu wódek (gin.
myśliwska, jałowcowa); drewno j.p.
jest surowcem do wytwarzania dymu
wędzarniczego. laha)
Zast. lecz: działa moczopędnie, żół­
ciopędnie. wykrztuście, napotnie, ma
właściwości antybiotyczne. Iw pr)
Kapary
pąki kwiatowe niewielkiego, kolczaste­
go krzewu - kapara ciernistego, rosną­
cego w krajach śródziemnomorskich,
środkowej Azji i Indiach. Marynuje się je
w occie lub przechowuje w oliwie. Mają
smak korzenny, pikantny. Zast kul.; do
potraw mięsnych, rybnych, do sałaty
zielonej i sałatek, do filetów z sardeli,
łososia, jaj na twardo.
Kardamon malabarski
bylina, której ojczyzną są Góry Karda-
mońskie na Malabarskim, zachodnim
wybrzeżu Indii, uprawiana w południo­
wo-wschodniej Azji oraz Ameryce
Środkowej. Owoce zawierają olejek
eteryczny, mają ostry, korzenno-kam-
forowy zapach i ostry smak. Zast, kul.:
do kiełbas, potraw mięsnych i marynat
oraz jako aromat do wódek.
Kminek zwyczajny
roślina dwuletnia, pospolita w całym
kraju, uprawiana na wszystkich konty­
nentach. Używane są nasiona zawiera­
jące aromatyczny olejek eteryczny, nie­
kiedy liście na sałatę. Zast. kul.: do kieł­
bas, sera. Chleba, kapusty, buraków,
mięs. laha)
Zast. lecz: likwiduje wzdęcia, pobudza
czynności żołądka, działa lekko moczo­ Lubczyk ogrodowy
pędnie. a także mlekopędnie. reguluje
krwawienie miesięczne kobiet. Zmielo­
ny z majerankiem w równych ilościach
jest znakomitym środkiem doraźnym
przeciw wzdęciom, zgadze itp. Iwpr)
Kolendra siewna
roślina jednoroczna, pochodząca ze
wschodniej części rejonu śródziemno­
morskiego i Bliskiego Wschodu. Upra­
wia się ją niemal na całym świecie,
także w Polsce. Używane są owoce,
rzadziej młode liście. Zast. kul.: do kieł­ Afryce, środkowej Azji i Ameryce. Uży­
bas, pasztetów, szynki, marynat, mięs,
dodatek do pierników,
musztardy, laha)
Zast. lecz: środek trawienny, zapobie­
gający wzdęciom, przeć iwkurczowy, a
ta kże wzmac nrający. Iwpr)
Koper ogrodowy
roślina jednoroczna, pochodząca
zapewne z Persji, rośnie dziko w
Indiach, Iranie, Egipcie, a także w rejo­
nach Kaukazu; w Polsce uprawiana
oraz spotykana w stanie zdziczałym.
Owoce mają dużą zawartość olejku
eterycznego. Używane są młode pędy
oraz wykształcone łodygi z nasionami -
świeże lub suszone. Zast. kul,: miody
k.o. jest ozdobą i aromatycznym dodat­
kiem do zup, potraw mącznych i ryb­
nych. ziemniaków, sałatek itp.: łodygi z
nasionami stanowią dodatek do ogór­
ków, przeznaczonych do kwaszenia,
przyprawa do rozmaitych potraw, zwła­
szcza mięsnych i rybnych, laha)
Zast. lecz.; nasienie działa trawiennie,
pobudza czynności żołądka, ma działa­
nie wyksztuśne. wiatro- i moczopędne.
Podobnie jak przy anyżu, czarnuszce i
kminku, olejek koperkowy z mlekiem
matki przechodzi do żołądka niemowlę­
cia, gdzie również spełnia rolę
trawienną. Iwpr)
Lawenda wąskolistna
jjółkrzew wieczniezielony, uprawiany w
wielu krajach Europy (także w Połsce) i
Ameryce Północnej. Zawiera olejki ete­
ryczne. Liście przed kwitnieniem mają
smak korzeńno-gorzkawy. Używane są
liście oraz końce pędów - świeże lub
suszone. Zast. kul.: do zup rybnych,
sosów ziołowych i baraniny oraz zająca
szpikowanego słoniną i duszonego w
czerwonym winie, laha)
Zast. lecz.: kwiat działa przedwbólowo,
likwiduje zaparcia, Iwpr)
Lebiodka pospolita
bylina, rozpowszechniona na kontynen­
cie euroazjatyckim; w Polsce rośnie
dziko. Używane są górne części łodyg,
zawierające aromatyczny olejek eterycz­
ny. Zast. kul.: do ogórków przeznaczo­
nych do kwaszenia, do wyrobu likierów i
wódek oraz win (wermuty), laha)
Zast. lecz,: działa dezynfekcyjnie, prze­
ciwzapalnie. wykrztuśme, moczopędnie,
żółciopędnie. Iw pr)
bylina, pochodząca z Włoch, uprawiana
w Europie i Ameryce Północnej. Używa­
ne są korzenie, ziele i owoce. Zast. kul.:
do zup. sosów oraz potraw mięsnych,
zwłaszcza z baraniny, laha)
Zast. lecz.: likwiduje wzdęcia, działa
moczopędnie, wykrztuśnie Iwpr)
Majeranek ogrodowy
roślina jednoroczna lub dwuletnia,
pochodzi z Indii; uprawiana w środko­
wej i południowej Europie, północnej
wane są liście świeże lub suszone.
Zast. kul.; do zup, mięs, jarzyn, potraw Z
roślin strączkowych, laha)
Zast. lecz,: działa trawiennie, wykrztuś-
nie, przeciwkurczowo. przeciwzapalnie,
likwiduje wzdęcia i działa lekko roz­
grzewające. MaśC majerankowa jest
bardzo dobrym środkiem leczniczym
przy katarze Iwpr)
Melisa lekarska
bylina o silnej woni cytryny, uprawiana
w Azji. Ameryce Północnej i Europie,
m.in. w Polsce. Używane są liście i mło­
de pędy, ścięte przed kwitnieniem,
świeże albo suszone Zast kuf: ziele
jako namiastka herbaty, świeże liście
jako przyprawa do sałatek, sosów, ma­
rynat, potraw mięsnych oraz jako na­
miastka cytryny, laha)
Zast. lecz.: działa żółciopędnie. rozkur­
czowo. likwiduje wzdęcia, stosuje się
przy nerwobólach i bezsenności. Iw pr)
Mięta pieprzowa
bylina, uprawiana na dużą skalę w Eu­
ropie, Azji, Afryce i obu Amerykach.
Używane są liście (zawierające dużo
olejku eterycznego) i kwiaty. Zast. kul.:
do mięs. zwłaszcza baraniny, ryb i sa­
łatek, do aromatyzowania sosów, róż­
nych napojów, win i nalewek, laha)
Zast. lecz.: działa rozkurczowo, żółcio­
pędnie, dezynfekujące, likwiduje wzdę­
cia, uśmierza bóle. Iwpr)
Muszkatofowiec korzenny - muszkato-
wiec, muszkatowiec korzenny, muszkat
drzewo do 10 m wysokości, pochodzą­
ce z Molukków i tam do dziś uprawia­
ne, a ponadto na Celebesie i Półwyspie
Malajskim. Owoc składa się z osnówki
(kwiat muszkatołowy, macis) i nasienia
(gałka muszkatołowa). Obydwie części
zawierają aromatyczne olejki eteryczne
Zast. kul.: do „zaokrąglania" smaku po-
 traw mięsnych, ziemniaczanych, skich i cukierniczych (Ciast, tortów, olejek eteryczny, Zast. kul.: surowiec
warzywnych, pieczywa cukierniczego, marcepanów, lodów, cukierków, budy­ na zupę podawaną z jajkiem na twardo
sałatek owocowych, czekolady do picia niów itp,). i śmietaną, dodatek do zielonego sosu.
i likierów. przyprawa do zupy ziemniaczanej, pie­
Pokrzywa zwyczajna czeni baraniej, ryb i drobiu, (aha)
Ogórecznlk lekarski bylina, rosnąca dziko w większości Zast. lecz.: działa wykrztuście, napot­
roślina jednoroczna, uprawiana w Euro­ krajów strefy umiarkowanej, w tym w nie. moczopędnie, wzmacniająco, mle-
pie i Ameryce Północnej: w Polsce spo­ całej Polsce: rzadko uprawiana. Zast. kopędme. (wpr)
tykana raczej rzadko, głównie jako kul.; młode pędy jako jarzyna, końce
łodyg i młode liście jako przyprawa do Tymianek pospolity - tymianek zwy­
chwast ogrodowy. Nie należy go su­
szyć, gdyż traci aromat. Młode liście zup (np. ziemniaczanej), serów zioło­ czajny, macierzanka zwyczajna
maja smak i zapach ogórka. Zast. kul.: wych i szpinaku, (aha) roślina wieloletnia, uprawiana w Euro­
do sałatek, zielonych sosów. O.l. moż­ Zast. lecz.: ma działanie przeciwcukrzy­ pie, północnej Afryce, Ameryce Północ­
na również przyrządzać tak, jak cowe. poprawia przemianę materii, nej. Liście i kwiaty zawierają aroma­
szpinak. <aha) oczyszcza krew, likwiduje przykry odór tyczny olejek eteryczny, ich smak,
Zast, lecz.: działa moczopędnie, prze­ potu. (wpr) lekko gorzkawy, zbliżony jest do smaku
ciwgorączkowe, przeciwzapalnie, (wpr) majeranku. Zast. kul.: do przetworów
Rozmaryn lekarski mięsnych, potraw mięsnych i ryb. do
Papryka r o c z n a - pieprz turecki, pieprz krzewinka wysokości do 2 m. wywo­ drobiu, marynowania ogórków, dodatek
hiszpański dząca się ze strefy śródziemnomor­ do octu ziołowego oraz składnik
roślina roczna, pochodząca z Ameryki skiej. tam też nadal występuje w sta­ aromatu likieru benedyktyn, ratuj
Południowej, uprawiana w wielu krajach, nie dzikim oraz uprawiana (w Polsce w Zast. iecz.: pobudza działanie żołądka,
również w Polsce. Odmiany p.r^ d e l i ­ doniczkach). Liście zawierają aromaty­ serca i nerek, działa przećiwrobaczo,
k a t e s o w a - łagodna w smaku i aro­ czny olejek eteryczny, Zast. kul.: do wyk rztu śnie, przeć iwk urc zowo i ścią-
matyczna: s ł o d k a - o ciemniejszej potraw mięsnych, ryb, warzyw i sałatek. gająco, reguluje krwawienie miesięczne
barwie i smaku lekko ostrym; p ó ł - (aha) u kobiet, (w pr)
s ł o d k a - również ciemna, ale ostrzej­ Zast, lecz.: działa moczopędnie, żófcio-
sza oraz o s t r a - czerwon obrotna. pędnieitrawiennie, (wpr) Wanilia ptaskolistna
Zast. kul.: owoce świeże do surówek i nadrzewne pnącze, pochodzące z
jako jarzyna; owoce suszone i mielone Szafran uprawny - krokus uprawny Ameryki Południowej, obecnie uprawia­
jako przyprawa do wszelkich potraw, z bylina, pochodząca ze wschodniej ne głownie w Meksyku, na Seszelach,
wyjątkiem słodkich, (aha) części basenu śródziemnomorskiego, Reunionie i Madagaskarze
Zast. lecz,; sproszkowana odmiana gdzie uprawia się ją w dalszym ciągu, W strączkach wysuszonych i przefer-
ostra pobudza żołądek do wydzielania ponadto uprawiana na Węgrzech, w mentowanych wykrystalizowuje się wa­
soków trawiennych, działa z lekka mo­ Azji Mniejszej, Iranie, Indiach, Chinach, nilina. o charakterystycznym aromacie,
czopędnie. (w pr) dawniej w środkowej Europie Roślina Zast. kul.: do wszelkich potraw słod­
ma trójdzielne znamię słupka kwiato­ kich, kompotów, kremów, ciast cukier­
Pieprz czarny wego barwy pomarańczowej (zawiera­ niczych, lodów, wyrobów cukierniczych
pnącze długości do 12 m, uprawiane w jące żółty barwnik - krocynę), które i czekolady.
Indiach, na Półwyspie Malajsklm, w suszone i sproszkowane ma smak deli­
Afryce tropikalnej (Wybrzeże Pieprzo­ katnie gorzki, korzenny. Zast. kul.: Wawrzyn szlachetny - wawrzyn bobek
we), na Antylach i w Brazylii. Z suszo­ barwnik do ciast, przyprawa do jasnych krzew lub niewielkie drzewo pochodzą­
nych owoców zielonych otrzymuje się sosów, bulionów, potraw z drobiu i ryb, ce z Bałkanów lub Azji Mniejszei, upra­
przyprawę p i e p r z c z a r n y , a z owo­ zwłaszcza do francuskiej rybnej zupy wiany w obszarze śródziemnomorskim,
ców dojrzałych (lub z pieprzu czarne­ bouillabaisse (czyt. bujabes). Używane są liście świeże łub suszone.
go) po obłuszczeniu - p i e p r z b i a ł y. Zast. kul.: do zup. ryb. mięs, dziczyzny,
Zast. kul.: całe lub zmielone ziarna do Szałwia lekarska potraw o wyrazistym smaku, nieodzow­
wszelkich potraw niesłodkich. (aha) półkrzew o balsamicznym zapachu, ny składnik marynat-
Zast. lecz.: działa wzmacniająco (wpr) uprawiany w całej Europie, a także Azji
Mniejszej i Ameryce Północnej. Suszo­ Ziele angielskie - korzennik lekarski,
Pieprz kajeński - chili ne liście mają gorzki, korzenny smak. pieprz angielski
wysuszone owoce trwałego krzewu - Zast. kul.: do pieczeni baraniej, tłustych niedojrzałe, suszone owoce (wielkości
papryki gałęzistej. ktorego ojczyzną jest mięs. ryb, drobiu, potraw z roślin strącz­ jagód) drzewa pigmentowego (korzen-
Ameryka Południowa. Obecnie upra­ kowych, a nawet pieczywa, (aha) nika lekarskiego) o wysokości do
wiany w Ameryce Środkowej i Połud­ Zast. lecz.; liście mają działanie tra­ 13 m. Główny ośrodek uprawy na
niowej. Indiach, Tajlandii, Japonii, Turcji wienne, wzmacniające, przeciwcukrzy­ Jamajce i Barbadosie. Zast. kul.: do
oraz środkowo-wschodniej Afryce; w cowe, bakteriobójcze, przeciwzapalne zup, mięs, ryb i kiełbas, marynat oraz
Polsce w doniczkach i ogródkach i ściągające, (w pr) pierników, składnik mieszanek przypra­
działkowych. Mielony p.k. jest jedną z wowych. (aha)
najostrzejszych przypraw (20 -krotnie Szczypiorek ogrodowy
ostrzejszy od papryki rocznej). Zast. bylina, cebula o cienkich, rurkowatych
kul.; do mięs, kiełbas, ryb. sera, jaj, liściach, uprawiana w Polsce i innych
marynat oraz jako Składnik sosów: chili krajach europejskich. Azji t Ameryce
i tabasco. Północnej. Zast. kul.: liście, zawsze Pszczela rodzina
surowe i drobno posiekane - do twa­
Pistacja właściwa rogu, sałatek, sosów, (aha)
drzewo o wysokości 5... 10 m, wywo­ społeczeństwo pszczele, składające
dzące się z Mezopotamii (Syria). Trybuła ogrodowa
się z jednej unasiemonej matki, kilku­
Obecnie uprawiane w krajach śród­ roślina jednoroczna, (pochodząca przy­ dziesięciu tysięcy pszczół robotnic,
ziemnomorskich. Używane są nasiona puszczalnie ze stepów Wschodu, pewnej liczby trutni (w okresie letnim),
zwane orzeszkami pistacjowymi Zast. uprawiana w wielu krajach (m.in. w a także rozwijającego się w komórkach
kul.: dodatek do wyrobów ciastkar­ Polsce) i dziczejąca. Liście zawierają czerwiu, (Pod.)
P 2 Średnia liczba dni rozwoju osobników pszczelich
Stadium
Jajeczko
Larwa —do zasklepienia
Poczwarka - okres zasklepiania
Ogółem
U*n)
Czerw
pszczoły we wszystkich stadiach roz­
woju od jajeczka do poczwazki. Rozróż­
nia sie cz. nie zasklepiony - o t w a r t y ,
wczesne stadium oraz zasklepiony -
k r y t y , późniejsze stadium rozwoju
(tab, P.2) (jkni
Matka pszczela - królowa
jedna z dwóch postaci samiczych
pszczół. Rozwija się z jaja zapłodnio­
nego i jest przez całe życie karmiona
mleczkiem pszczelim, dzięki czemu
rozwija się u niej w pełni układ roz­
rodczy i w konsekwencji zdolność do
kopulacji i rozmnażania. M.p. kopuluje
tylko raz w życiu, w czasie lotu godo­
wego, z ok. 8...10 trutniami i cały za­
pas nasienia przechowuje w zbiornicz­
ku nasiennym. Może czerwić (składać
jaja) przez ok. 5 lat, M.p. wytwarza
tzw. substancję mateczną, która decy­
duje o prawidłowym funkcjonowaniu
roju. W rodzinie pszczelej jest tylko
jedna matka, lecz sporadycznie, na
krótko mogą być dwie lub więcej.
Pszczoła robotnica
jedna z dwóch postaci samiczych
pszczół. Nie posiada zdolności roz­
mnażania się, jedynie sporadycznie, w
szczególnych okolicznościach może
składać jaja niezaplodnione. P.r, dzięki
swojej budowie anatomicznej i morfo­
logicznej jest zdolna do wykonywania
wszystkich czynności w ulu: sprząta­
nia, karmienia czerwiu i matki, wypa-
cania wosku, budowania plastrów,
zbierania nektaru, pyłku i kitu, wenty­
lowania ula, obrony rodziny. P.r. żyją
ok. 3 0 -3 5 dni, zimujące ok. 150 dni.
Rodzina pszczela liczy od 10 tys. do
100 tys. p.r.
Rójka - rojenie
naturalny proces tworzenia się i od­
dzielania od macierzystej rodziny
pszczelei jednego lub kilku rojów, mo­
gących samodzielnie osiedlić się
i utworzyć nową rodzinę pszczelą
Rój naturalny
nowa rodzina pszczela oddzielająca
się od macierzystej w wyniku rójki.
R.n, liczy mniej więcej tyle pszczół, ile
pozostało w macierzystym gnieżdzie.
Po opuszczeniu gniazda r.n, osiada w
pobliżu, tworząc zwarte grono rojowe,
by po kilku godzinach odlecieć na dal­
Mat ka Robotnica Truteń
3 3 3 kiem w proszku. K. służy do podkar-
5 6 7 miania pobudzającego psżczoły wcze­
8 12 14
16 21 24
szą odległość i w obranym pomiesz­
czeniu przystąpić do budowy nowego
gniazda (plastrów). (Red)
Rój sztuczny - zsypaniec
rój utworzony z pszczół celowo zabra­
nych z jednej, dwóch lub kilku rodzin,
do których dodano unasienioną tub nie
unasienioną matkę albo czasem mate­
cznik z matką osiągającą dojrzałość
(na wygryzieniu). tf(m)
Truteń
samiec pszczeli. Rozwiia się z iaja nie-
zapłodnionego W wieku 2—3 tygodni
osiąga dojrzałość płciową i wylatuje
na lot godowy, gdzie w powietrzu, ok.
30 m nad ziemią kopuluje z matką
pszczelą, po czym ginie. W normalnej
rodzinie pszczelej jest ok. 2 tys. t.
Pojawiają się wiosną. W końcu lata te,
które nie zginęły w czasie lotów godo­
wych są usuwane z ula. Ibrnij
Pszczele surowce
i produkty
zbierane lub wytwarzane przez
pszczoły, a także niekiedy podawane
im przez hodowcę składniki,
wykorzystywane w pierwotnej lub
przetworzonej postaci do celów życio­
wych rodziny pszczelej.
Jad pszczeli
ciecz bezbarwna o słabym charakte­
rystycznym zapachu i kwaśnogorzkim
smaku, wytwarzana przez gruczoły
jadowe pszczoły, połączone z apara­
tem żądło wy m, narządem obrony lub
napaści. Wprowadzenie j.p. do organi­
zmu ludzkiego lub zwierzęcego wywo­
łuje objawy miejscowego lub niekiedy
ogólnego (zależnie od stopnia wrażli­
wości) zatrucia - ból, pieczenie,
opuchliznę, niekiedy spadek ciśnienia
krwi, mdłości, omdlenie. J.p, jest
wykorzystywany w przemyśle farma­
ceutycznym do produkcji wewnętrz­
nych I zewnętrznych leków przeciw­
reumatycznych. (Red.j
Kand
ciasto przyrządzone z cukru pudru i
ciekłego miodu (patoki), w proporcji
ok. 1 kg cukru na 25 dag miodu,
często wzbogacane namiastkami pył­
ku kwiatowego: suszonymi drożdżami,
mączką sojową, odtłuszczonym mle­
sną wiosną, jbrnlj
Kit pszczeli - propolis, lepka
aromatyczna substancja o barwie
szarozielonkawej lub brunatnej, zno­
szona przez pszczoły z pączków
drzew i innych roślin, liści i nacieków
żywicznych. K.p. wykorzystywany jest
przez pszczoły do powlekania ścian
ula. zasklepiania wąskich szczelin,
konserwacji pierzgi, polerowania ko­
m órek- stanowi barierę biologiczną,
przeciwdziałającą rozwijaniu się
mikroorganizmów. K.p. ma znaczenie
w lecznictwie (wyciągi alkoholowe,
maści), może być używany do wyrobu
różnego rodzaju delikatnych politur,
lakierów, maści sadowniczej. /Red )
Miód pszczeli
naturalny produkt wytwarzany przez
pszczoły robotnice z nektaru kwiato­
wego i spadzi, wzbogacony wydzieli­
nami gruczołów gardzielowych
pszczół; jest wonnym roztworem róż­
nych substancji organicznych i mine­
ralnych. Przewaga nektarów, z jakich
powstał m.p, decyduje o jego odmia-
nowości, np. l i p o w y , a k a c j o w y ,
r z e p a k o w y , g r y c z a n y M.p, jest
produktem spożywczym o wysokiej
wartości energetycznej (zawiera do
80% fruktozy). Oprócz walorów sma­
kowych i dietetycznych (łatwo przy­
swajalny) ma właściwości bakteriobój­
cze i bakteriostatyczne. Znajduje
również zastosowanie w przemyśle
farmaceutycznym i kosmetycznym,
ftrmłj
Mleczko pszczele
galaretowata, bialożółta wydzielina
gruczołów gardzielowych pszczół
robotnic. Charakteryzuje się bogatym
składem chemicznym, ma óuże war­
tości odżywcze. M.p. jest pokarmem
larw pszczelich i trutowych we wczes­
nym stadium rozwoju, a matek
pszczelich w ciągu całego ich życia.
M. p. używane jest niekiedy do celów
leczniczych i kosmetycznych. iRed.)
Nektar kwiatowy
surowiec naturalny, słodka ciecz,
wydzielana przez nektarniki kwiatów.
N. k. jest roztworem wodnym glukozy,
fruktozy i sacharozy, zawiera również
niewielkie ilości soli mineralnych,
barwników, olejków eterycznych,
Składniki n.k. decydują o składzie
chemicznym miodu. O atrakcyjności
n.k. dla pszczół decyduje zawartość w
nim cukru - najchętniej zbierają zawie­
rający ok. 50% cukru, nie zbierają
wcale n.k. o zawartości cukru
poniżej 5%.
 Pierzga
surowiec naturalny, pyłek kwiatowy
zakonserwowany miodem lub nekta­
rem oraz śliną pszczół i złożony do
komórek plastra pszczelego Odżywia­
ła sie nia głównie pszczoły robotnice
produkujące mleczko pszczele (tzw.
karmicielki), a także w minimalnym
stopniu pszczoły produkujące wosk
(tzw. woszczarkij.
Pyłek kwiatowy
surowiec naturalny, zbierany przez
pszczoły głównie z roślin owadopyl-
nych i przenoszony przez nie do ula w
postaci zbitych ziaren, uformowanych
w tzw, obnóże i umiejscowionych na
ostatniej parze odnóży w zagłębieniu
goleni (koszyczkach). PJc, jest surow­
cem do produkcji mleczka pszczelego.
Spożywany przez pszczoły w postaci
pierzgi, stanowi dla nich podstawowe
źródło pożywienia białkowego.
Spadż
surowiec naturalny, sok roślinny wy­
dalany przez mszyce i czerwce, wzbo­
gacony w wietocukry (m.in. melezyto-
zę), spadający na liście i gatezie
drzew, spotykany najczęściej na jodle,
świerku, lipie, klonie, jaworze, modrze­
wiu i śliwie. S. pobierana jest przez
pszczoły wyłącznie w ciepłe, parne dni
i przerabiana na miód (spadziowy),
który ma bogatszy skład chemiczny od
innych miodów. Ibmll
Syrop
wodny roztwór cukru buraczanego,
podawany pszczołom jako pokarm.
Gęstość s. Jest zależna od celu kar­
mienia pszczół. Do podkarmiama (po­
budzającego. awaryjnego) stosuje sie
s. r z a d k i - t kg cukru na 2 I wody.
Do uzupełnienia zapasów na zimę s.
g ę s t y - 2 kg cukru na 1 l wody.
Pobierany s. pszczoły robotnice prze­
rabiają podobnie jak nektar kwiatowy i
zagęszczają go do konsystencji
miodu. Ibmll
Syta
wodny roztwór miodu, służący do pod-
karmiania pobudzającego pszczół. S.
r z a d k a - 1 część miodu na t część
wody, g ę s t a - 2 :1 .
Wosk
wydzielina gruczołów woskowych
pszczół robotnic, służy pszczołom do
budowania plastrów i mateczników
oraz do zasklepiania plastrów z mio­
dem i zapasami pokarmowymi. Pod­
stawowym surowcem, z którego otrzy­
muje się w. do celów przemysłowych
(garbarstwo, farbiarstwo. mydlarstwo,
przemysł farmaceutyczny) są plastry
nie nadające się do dalszego użytko­
wania, woszczyna budowana przez
pszczoły poza ramkami i zasklep ści­
nany z plastrów z miodem. iRed.j
44
Rozmnażanie roślin
wytwarzanie organizmów potomnych
roślin. R.r. dzieli się na: gen e ra ty w -
ne (płciowe), przez wysiew nasion,
stosowane u roślin ozdobnych i roślin
warzywnych; rzadziej u roślin sadow­
niczych (np. poziomki), gdyż prowadzi
do uzyskania roślin o owocach nie
przypominających odmian wyjścio­
wych. Jest natomiast stosowane do
produkcji tzw podkładek sadowni­
czych (roczne lub dwuletnie siewki)
uszlachetnianych pełnowartościowymi
odmianami, oraz w e g e t a t y w n e
(bezpłciowe), polegające na reproduk­
cji roślin z różnych ich części (części
brakujące regenerują się), stosowane
u roślin ozdobnych, u roślin sadow­
niczych i u tych roślin warzywnych,
które nie wydają nasion (np. chrzan
czy czosnek). Rośliny potomne przej­
mują cechy rośliny matecznej, co
umożliwia zachowanie wartościowych
cech odmianowych.
W r.r. generatywnym wyróżnia się na­
stępujące rodzaje siewu (rys. R.1 ):
r z u t o w y - stosowany pod osłonami
lub przy wysiewie roślin na zielony
nawóz, a także przy zakładaniu trawni­
ka. Nierównomierne rozmieszczenie
nasion w tym siewie utrudnia później­
szą pielęgnację roślin; r z ę d o w y
- ułatwiający walkę z chwastami, a
jeśli rzędy mają kierunek północ-po­
łudnie, wyrosłe z nasion rośliny są
równomiernie oświetlone; t a ś m o w y -
którego zaletą jest niezacienianie się
roślin nawzajem, stosowany w wielko-
towarowej uprawie marchwi, pietrusz­
ki, cebuli, buraków (jeśli stosuje się
herbicydy); p a s o w y - w którym
przejścia ułatwiają pielęgnację i zbiór,
stosowany w uprawie grochu, cebuli,
marchwi, pietruszki: p u n k t o w y - sto­
sowany przy wysiewie dużych lub bar­
dzo wartościowych nasion, np. fasoli,
kukurydzy, bobu. grochu, szparaga.
R.1. R o d z a je siew u; a) n u lo w y ; b)
C) taśm ow y; d) pasow y; • ) p u n k to w y ,
f) g n ia z d o w y
R .2 . R o z m n a ż a n ie w e g e ta ty w n e roślin:
a) p rz e z o d k ła d y zw y k le , b) p rz e z s ad zo n k i
z d re w n ia łe
słonecznika, przy tym sposobie
oszczędza się nasiona i unika przery­
wania siewek; g n i a z d o w y
- stosowany przy wysiewie ogórków,
bobu, fasoli.
W r.r. wegetatywnym wyróżnia się na­
stępujące metody: p r z e ż p o d z i a ł -
tzn, przez odłączenie fragmentu lub
pocięcie całej rośliny na części, z któ­
rych każda ma własne korzenie i przy­
najmniej jeden pąk, stosowane w wy­
padku wielu bylin i krzewów ozdob­
nych; p r z e z o r g a n y p o d z i e m n e -
cebule, bulwy (pędowe - jak u kroku­
sa, mieczyka; podliścieniowę - jak u
begonii bulwiastej; korzeniowe - jak u
dalii), kłącza, korzenie burakowate
(marchwiaste). rozłogi (np. truskawki);
p r z e z s a d z o n k o w a n i e (rys R.2b)
- z sadzonki, tj. z odciętej od rośłiny
matecznej części pędu (np porzeczka
i winorośl), liścia (np. rozchodnik) lub
korzenia (np. mak, sasanki); p r z e z
o d r o s ł y k o r z e n i o w e - pędy wyra­
stające z podziemnej części rośliny
matecznej, oddzielane od niej w okre­
sie jej spoczynku (np bez lilak, mali­
ny); p r z e z o d k ł a d y (rys. R. 2a) -
pędy rośliny matecznej początkowo
nie oddzielane od niej, które wytwa­
rzają korzenie (np w częściach odgię­
tych od rośliny matecznej i zagłębio­
nych w glebie na długości 10...15 cm,
z pozostawieniem nie zasypanych
części wierzchołkowych - m.in. mag­
nolie. winorośl, porzeczki, w częściach
pędów ubiegłorocznych obłożonych
wilgotnym torfem i owiniętych folią
rzęd o w y ;
1 5 . 2 5 cm poniżej wierzchołka - m.in
bez lilak, różanecznik); p r z e z
s z c z e p i e n i e (rys. S. 4). tdmt, ktm)
Rozmnażanie roślin
 Rozpuszczalniki Trójchloroetylen CHCkCCIa - tri razem na prawo lub na lewo; t r z y
ciecz bezbarwna o charakterystycz­ o c z k a r a z e m - z nitki przeciągniętej
nym zapachu. Temp, wrzenia 70'C. drutem prawym przez trzy oczka;
Niepalny. Pary szkodliwe. Stosowany o c z k o n a r z u c o n e (narzut)-z nitki
substancje ciekłe stosowane do otrzy­ jak czterochlorek węgla. narzuconej na drut prawy przed prze­
mywania roztworów. robieniem oczka z drutu lewego;
Do najczęściej stosowanych r. należą: Woda deminerallzowana o c z k a s k r z y ż o w a n e - z nitki prze­
woda. z której usunięto rozpuszczone ciągniętej drutem prawym przez dru­
Alkohol etylowy C2H5OH - spirytus
w niej związki za pomocą wymienni­ gie, a następnie pierwsze oczko z dru­
ciecz bezbarwna. Temp. wrzenia ków jonitowych. Zastępuje wodę des­ tu lewego.
78,5‘C. Zawiera 96% alkoholu. Palny. tylowaną. Najpowszechniejszy roz­ Używając szydełka można otrzymać:
Rozpuszczalnik wosków, lakierów puszczalnik, Izkpl ł a ń c u s z e k - z nitki przeciągniętej
szelakowych. przez pętlę początkową, znajdującą
się na szydełku (przeciągając pętle
Benzen CeHe
przez kolejne oczka, otrzymuje się łań­
ciecz bezbarwna. Temp. wrzenia 8Q'C. cuszek odpowiedniej długości);
Palny. Pary szkodliwe - duża toksycz­ Sploty dziewiarskie o c z k o ś c i s ł e - z nitki przeciągniętej
ność. Rozpuszczalnik olejów, tłusz­ przez oczko łańcuszka i pętlę znajdu­
czów, żywic, parafiny, niektórych two­ jącą się na szydełku; p ó t s ł u p e k - z
rzyw sztucznych. sposoby przeplatania nitki podczas nitki przeciągnięte] przez pętlę wycią­
wyrobu dzianiny. Elementami s.d. są gniętą z kolejnego oczka rzędu i pętlę
Benzyna
oczka wykonywane ręcznie za pomo­ znajdującą się na szydełku; p ó ł s ł u -
produkt destylacji ropy naftowej. Ciecz cą drutów (rys. S.1) lub szydełkiem p e k n a w i j a n y - z nitki przeciągnię­
bezbarwna. Temperatura wrzenia za­ (rys. S.2) albo maszynowo. tej przez pętlę wyciągniętą z kolejnego
leży od gatunku. Najczęściej spotyka­ Używając drutów można otrzymać: oczka rzędu, pętlę z nitki narzuconej i
ne gatunki to b. e k s t r a k c y j n a o o c z k o p r a w e - z nitki przeciągniętej pętlę znajdującą się na szydełku; s ł u ­
temp. wrzenia 90...120"C t b. do lakie­ drutem prawym, wkłutym od przodu p e k - z nitki przeciągniętej przez
rów. zwana często b. I a k o w ą , o pętlę wyciągniętą z kolejnego oczka
przez oczko z drutu lewego: o c z k o
temp. wrzenia 160...200*C. Palna. p r a w e s k r ę c o n e - z n i t k i prze­
Rozpuszczalnik kauczuku, olejów, ciągniętej drutem prawym, wkłutym od S.1, Elementy splotów dziewiarskich wyko­
tłuszczów, żywic, parafin. tyłu między przednie a tylne ramiona nywanych na drutach - sposób wykonania I
6 . s a m o c h o d o w a - etylina - zawie­ oczka z drutu lewego; o c z k o l e w e znaki stenograficzne; a) oczko prawe;
ra silnie trujące związki ołowiu, nie
- z nitki przeciągniętej drutem prawym, b) oczko prawe skręcone; c) oczko lewe;
wolno jej stosować jako rozpuszczal­ wkłutym od tyłu w oczko z drutu lewe­ d) dwa oczka razem; e) trzy oczka razem,
nika! 0 oczko narzucone (narzut); g1 ) oczka skrzy­
go; d w a o c z k a r a z e m - z n i t k i
żowane na lewo - przeciąganie nitki przez
Czterochlorek węgla CCU - tetra przeciągniętej drutem prawym przez drugie oczko; g 2) oczka skrzyżowane na
dwa oczka; zależnie od tego, które z lewo - przeciąganie nitki przez pierwsze
ciecz bezbarwna. Temp. wrzenia
przerobionych oczek znajduje się na oczko (pierwszy znak stenograficzny - oczka
76,8‘C, Niepalny. Pary szkodliwe. Roz­ skrzyżowane w lewo, drugi - w prawo)
wierzchu - wykonuje się dwa oczka
puszczalnik tłuszczów, olejów, niektó­
rych tworzyw sztucznych.
Denaturat
w m + c) m i
alkohol etylowy skażony barwnikiem
i związkami niemiłe pachnącymi.
Palny. W wielu wypadkach może za­
stąpić czysty alkohol.
Ksylen Cel-U(CHa)z - ksytot
ciecz bezbarwna. Temp. wrzenia
138,5._144,5’C. Palny. Stosowany jak
benzen, gdy potrzebna jest wyższa
temperatura wrzenia.
Nitro
d) K L H .N /1 e) H A \ f) Sn
mieszanina różnych związków organi­
cznych tworząca roztwory z wyroba­
mi „nitro” . Palny. Pary szkodliwe.
Terpentyna
produkt destylacji żywicy z drzew
iglastych. Ciecz bezbarwna, tłusta w
dotyku, zapach charakterystyczny.
Temperatura wrzenia różna - zależnie
od gatunku. Palna. Rozpuszczalnik
farb. lakierów, pokostów, żywic. gD H . M . z . s g2)
Toluen CeHsCHa - totuol
ciecz bezbarwna. Temp. wrzenia
111 "C. Palny. Stosowany jak benzen,
gdy jest potrzebna wyższa temperatu-
i ra wrzenia.

[Sploty dziewiarskie 45
 S.2. E le m e n ty splo tow d z ie w ia rs k ic h w y k o ­
n y w a n y c h szyd e łk ie m - s p o s ó b w y k o n a n ia i
z n a k i sten o g ra fic z n e : a1 ) ła ń c u s z e k - p ę tla
p o c z ą tk o w ą : a 2 ) ła ń c u s z e k - p rz e c ią g a n ie
n itki przez, o e tle p o c z ą tk o w a ; a 3 ) ła ń c u s z e k -
k o le jn e o c z k a ła ń c u s zk a ; b) o c z k o ścisłe;
o) półstupek; d ) pótełupek nawijany; e 1 ) Słupek
- p rz e c ią g n ię c ie nitki p rz e z p ę tlę w y c ią g n ię tą
z k o le jn e g o o c z k a rzęd u i p ę tlę z n itki n a r z u ­
c onej: « 2 ) s łu p e k - p rz e c ią g a n ie nitki p rz e z
d w ie p ę tle (z a k o ń c z e n ie s łu p ka ); f i ) słu p ek
d w a ra z y n a w ija n y - p rz e c ią g a n ia nitki p rz e z
p ę tlę w y c ią g n ię tą z k o le jn e g o o c z k a rz ęd u i
p ę tlę z p ie rw s z e j nitki n a rz u c o n e j; f 2 ) s łu p ek
d w a r a z y n a w ija n y - p rz e c ią g a n ie nitki p rz e z
p ę tlę n a s zyd e łk u i p ę tle Z d ru g ie j n itki n a rz u ­
c onej; 1 3) s łu p e k d w a ra z y n a w ija n y - p rz e ­
c ią g a n ie n itki przez d w ie o s ta tn ie p ę tle z n a j­
d u ją c e s ię n a szyd ełku (z a k o ń c z e n ie s łu p ka )

rzędu,pętlę z nitki narzuconej (jedno

nawinięcie), znajdującej się na szydeł­
ku, a następnie przez dwie pętle znaj­
dujące się na szydełku (przy słupku z
dwoma nawinięciami dwukrotnie
wykonuje się pierwszą część pracy).
Oo podstawowych s.d. należą {rys.
S.3; Tablica. Sploty dziewiarskie):

Ażur
powstaje z różnych oczek przerabia­
nych lub pomijanych według kolejnoś­
ci określonej wzorem. Rzędy parzyste
wykonuje się oczkami lewymi. Wyko­
rzystywany na sukienki, bluzki, swetry.

Dżersej
przemienne przerabianie rzędów
k ■ ■ ■ 0 ■ ■ ■ ■ ■ O n ■ ■ Ji O ■ ■ ■ ■ m O A oczek prawych i lewych. Otrzymany
B B fe B B b | b B fBiB B B B B B B B B B B B B a wzór jest jednakowy po obu stronach.
k ■ ■ ■ ■ 0 ■ ■ ■To ■ n ■ ■ ■ ■ O ■ ■ ■
0 ■ A Wykorzystywany na całe wyroby oraz
B B B [b B B B B B a B B B B B [s B B
B B a na elementy wyrobów dziewiarskich.
rk ■ ■ ■ ■ u o ■ O ■ ■ n ■ ■ m ■ ■ 0 ■ ■
O ■ A Rowkowy - francuski
B B B B B B e a B B B B B a B B a B a B
B a a przerabianie wszystkich rzędów tylko
> O ■ ■ ■ ■ ■ o ■ ■ ■ rt 0 ■ m ■ ■ ■ 0 ■
■ ■ A oczkami prawymi lub tylko lewymi.
B a B a B B B s B B Wzór jednakowy po obu stronach
B B B a B B B a a B B B
dzianiny Wykorzystywany na całe wy­
k ■ O ■ ■ ■ O ■ ■ ■ ■ n ■ 0 ■ ■ S O ■ ■ ■ ■ A roby oraz na plisy, mankiety, kołnierze.
B B B B B B B B 0 B B B B B B B a B B B S a B
Ryż
■ ■ O ■ O ■ ■ ■ ■ ■ n ■ ■ 0 ■ 0 ■ ■ ■
przemienne przerabianie oczek pra­
wych i lewych, po odwróceniu nad
widocznym oczkiem prawym przerabia
się oczko lewe. a nad lewym - prawe.
b) tfa iB la lB ' ■■ ■ B B a Wykorzystywany na całe wyroby.
□ □ □ □ ■ ■ ■1 B B B1
Siatka prosta
2 B B lB IB
przemienne przerabianie w rzędzie o
□ □ □ □ parzystej liczbie oczek dwóch oczek
■ B ■1 B prawych i jednego narzuconego. Wy­
korzystywany na firanki, siatki, chusty.
■ B ■ B
Ściągacz
k 0 przemienne przerabianie oczek pra­
wych i lewych, po odwróceniu nad wi­
0 k 1
g) docznym oczkiem prawym przerabia
0Ę D S D O E III się oczko prawe, nad lewym - lewe.
Wzór jednakowy po obu stronach. Wy-
f) □□□□□□B E S.3. Sploty dziewiarskie wykonywane na
CD

□□EEEJBDD
m

■ ■ B ■ ■ ■ ■ B drutach - znaki stenograficzne (cyframi

s B ■ ■ B B B ■ B ■ oznaczono kolejne rzędy): a) ażur (gałązki):
212 b) dżersej. e) rowkowy, d) ryż; e) siatka,
t f f) ściągacz 2/2 i 1 / 1 ; g) warkocz

46 Sploty dziewiarski
 korzystywany na całe wyroby oraz na
plisy, mankiety, kołnierze.
Warkocz
skrzyżowanie kilku oczek prawych, co
kilka rzędów. W. mogą być różnej
szerokości i wielokrotnie krzyżowane.
Wykonuje się je na tle oczek lewych.
Wykorzystywane jako ozdoby, fegb)
Sploty tkackie
sposoby krzyżowania nitek osnowy
(stanowiących podstawę tkania) z nit­
kami wątku. Wyróżnia się trzy podsta­
wowe s .tj p ł ó c i e n n y , w którym
każda nitka wątku przeplata się z każ­
dą nitką osnowy, przechodząc raz nad
i raz pod osnową. Otrzymuje się tkaninę
o gładkiej powierzchni, jednakową po
obu stronach; s k o ś n y - nitka wątku
przeplata się nad dwiema i pod jedną
nitką osnowy, przesuwując się w każ­
dym następnym rzędzie o jedną nitkę
osnowy. Na powierzchni tkaniny
powstają skośne prążki - po prawej
stronie w prawo ku górze, po lewej - w
lewo ku górze; a t ł a s o w y - nitka
wątku przeplata się nad lub pod więk­
szą liczbą nitek osnowy, punkty prze­
platania są rozproszone w określonym
porządku i są niewidoczne, dzięki
czemu powierzchnia tkaniny jest gład­
ka. Z podstawowych s.t. można two­
rzyć liczne sploty pochodne, fzprj
S.4. Rodzaje szczepienia roślin
sadowniczych: a) przez stosowanie: b) przez
stosowanie z nacięciem; c) w kożuchówkę;
d) w sarnią nóżkę.
Sposoby zabezpieczania zrazów e) obwiązy­
wanie; f) smarowanie miejsca cięcia maścią
ogrodniczą; g) ochrona przed wyłamaniem
przez ptaki
S.5, Oczkowanie roślin sadowniczych: a) pęd
po ścięciu z drzewa; b) pęd po usunięciu
blaszek liściowych; c) tarczka, d) podkładka
I z nacięciem; e) podkładka z zaszczepioną
' tarczką
Szczepienie roślin
metoda wegetatywnego rozmnażania
drzew i krzewów owocowych, służąca
uszlachetnianiu roślin sadowniczych.
Polega na połączeniu Fragmentu
jednorocznego pędu, czyli zraza.rośli­
ny odmiany szlachetnej z tzw, pod­
kładką lub z gałęzią drzewa odmiany
mniej szlachetnej. Sz.r. wykonuje się
od marca do maja (z wyjątkiem okuli-
zacji), pędy na zrazy ścina się przed
nadejściem silnych mrozów (grudzień)
i przechowuje w chłodnej piwnicy w
wilgotnym piasku, szczepione gałęzie
nacina się przed samym zabiegiem.
Jednym z warunków powodzenia sz.r,
jest bardzo dokładne dopasowanie
zraza do szczepionej gałęzi oraz za­
bezpieczenie go przed wyłamaniem
(wiatr, ptaki) w taki jednak sposób,
aby nie hamować jego rozwoju. Po
sz.r. wierzchołek zraza i powierzchnia
szczepienia powinny być zasmarowa-
rie maścią sadowniczą.
Wyróżnia się następujące rodzaje sz.r.
(rys. S.4): p r z e z s t o s o w a n i e - wy­
konywane na początku marca na drze­
wach młodych w wypadku, gdy zraz
jest (ej samej grubości co gałąź; pole­
ga na jednakowym, ukośnym przycię­
ciu zraza i gałęzi oraz połączeniu ich
płaszczyznami cięcia; p r z e z s t o s o ­
w a n i e z n a c i ę c i e m - wykonywane
podobnie jak sz.r. przez stosowanie.
Nacięcie zwiększa powierzchnię styku
zraza z gałęzią i umacnia łączenie;
w k o ż u c h ó w k ę - wykonywane pod
koniec kwietnia na starszych drze­
wach w wypadku, gdy zraz jest znacz­
nie cieńszy od gałęzi; polega na
wsunięciu ukośnie przyciętego zraza
pod naciętą i rozchyloną korę gałęzi;
w s a r n i ą n ó ż k ę - wykonywane w
marcu na drzewach starszych; polega
na przycięciu zraza w formę klina i do­
pasowaniu go do odpowiedniego na­
cięcia na brzegu gałęzi. Grubsze gałę­
zie mogą być w ten sposób szczepio­
ne kilkoma zrazami; o c z k o w a n i e ,
okulizacja (rys S.5) - wykonywane w
lipcu i sierpniu. Pplega na wprowadze­
niu tarczki z pączkiem - tzw oczka
(skrawek kory z wiórkiem drewna,
pąkiem i nasadą ogonka liściowego) -
pobranej z pożądanej odmiany, pod
naciętą w kształcie litery T korę inne­
go pędu Tarczkę pobiera się w dniu
okulizacji. Powinna mieć jednakową
grubość na całej długości (ok. 3 cm)
i być odcięta jednym pociągnięciem
noża, aby powierzchnia cięcia była
gładka, a pączek nie uszkodzony.
Sz.r, niekiedy jest wykonywane dla
wzmocnienia roślin odmian szlachet­
nych. Do takich należy sz.r.
m o s t o w e (rys. S.6a) - wykonywane w
wypadku wystąpienia na drzewie roz­
ległych ran,uniemożliwiających krąże­
nie soków; polega na dwustronnym
przybiciu nad i pod raną jednorocz­
nych pędów, przyciętych z obydwu
stron, podobnie jak przy metodzie
sz.r. przez stosowanie. Przy wyko­
nywaniu sz.r. mostowego przed roz­
poczęciem wegetacji wycina się na
pniu nożem paski kory tak, aby pęd
 szydło, maszyna do szycia, spinacze,
kostka, płyta kamienna). Inne stoso­
wane są wyłącznie w pracach szew­
skich. Do nich należą:
Deska szewska
kawałek drewna lipowego o wymia­
rach 500 x 250 x 25 mm Na d.s. wy­
konuje się elementy składowe spodu
obuwia.
Gładzik kowadełkowy - antbus
narzędzie o kształcie przypominają­
cym młotek, służące do wypalania
S -6 S zc z e p ie n ie : a ) m o s to w e - w s z c z e p ie n ie boków obcasa oraz do wygładzania
d w u s tro n n e zrazó w ; b ) w s z c z e p ie n ie wierzchu cholewki w okolicy zakładki i
d z ic z k ó w pod noska. G.k. jest również stosowa­
ny do prasowania cholewek trzewików
przylegał ściśle powierzchnią cięcia
do drewna. Wykonując sz.r. mostowe i botków.
w maju, nacina się korę w kształcie Kopyto
litery T i wsuwa pod nią zraz. Ranę
zasmarowuje się maścią sadowniczą. forma obuwnicza drewniana lub z
W celu ratowania drzew, których tworzywa sztucznego, w kształcie sto­
korzenie zostały uszkodzone przez py człowieka, służąca do montażu
obuwia i nadania mu odpowiedniego
mróz, wykonuje się w s z c z e p i a n i e
d z i c z k ó w (rys. 5.6b), Polega ono na kształtu.
wsunięciu pod naciętą korę przycię­
tych wierzchołków 2.-3 siewek posa­ Miarka szewska
dzonych blisko pnia. Iktm) przyrząd pomiarowy wykonany z elas­
tycznej, miękkiej taśmy, z zaznaczony­
mi podziałkami - z jednej strony me­
tryczną (60 cm), z drugiej sztychową
Szewskie narzędzia (90 sztychów). Sztych jest podstawo­
wą jednostką francuską przy pomiarze
i przyrządy obuwia; 1 sztych = 2/3 cm, 1 cm = 3/2
sztycha.
przedmioty służące do konstruowania, Młotek szewski
modelowania, wykonywania i reperacji
narzędzie z lekko wypukłym obuchem,
obuwia (rys. S.7). Niektóre z nich są
służącym do młotkowania skór i wy­
podobne do stosowanych w kaletnic­
twarzanych części obuwia oraz zagię­
twie (ekierka, linijka, cyrkiel, nóż kra- tym. spłaszczonym rąbem, którym
jak, nóż do ścienienia, dziurkacz, młotkuje się fałdy materiału podczas
ćwiekowania cholewki i zginania
trzpieni gwoździ w pięcie obuwia.
Opuszczka
przyrząd z rogu lub tworzywa sztucz­
nego, gładko polerowany, o wąskiej
krawędzi, służący do ochrony cholew­
ki przed przecięciem lub zadrapaniem
podczas okrawania lub tarnikowania
krawędzi podeszwy albo boków
obcasa.
Pocięgiel
opaska wykonana przez zszycie pasa
ze skóry blankowej albo taśmy lnianej,
konopnej lub bawełnianej, wykorzysty­
wana do unieruchamiania kopyta lub
buta, m.in. podczas młotkowania
podeszew, mocowania obcasów. Dłu­
gość p. wynosi ok. 1,5 m (powinna być
dostosowana do wysokości podudzia i
stopy posługującego się p,), a szero­
kość ok. 25 mm.
Szczypce do ćwiekowania
S.7, Narzędzia i przyrządy szewskie; aj nóż
prosty krajak; b) gładzik kowadełkowy; cj ko­ narzędzie o wydłużonych poprzecznie
pyto; dj młotek; ej opuszczka, f) szczypce do szczękach, drobno naciętych na dłu­
ćwiekowania; g) trójnóg gości ok, 10 mm. Poza nacięciami, po
obu stronach, mają na długości ok.
13 mm poprzeczne karby, zazębiające
się ze sobą, umożliwiające silne chwy­
tanie cholewki przy ćwiekowaniu.
Zewnętrzna powierzchnia szczęk jest
z jednej strony drobno nacięta i służy
do wbijania ćwieków. Sz.d.ć. służą do
wyciągania, zaciągania i zaginania
brzegu cholewki obuwia na kopyto.
Tamlk - (I) raszpla
narzędzie (rodzaj pilnika).służące do
wyrównywania krawędzi podeszew i
boków obcasów oraz do ścierania
gładkich powierzchni, w celu zwięk­
szenia ich wzajemnej przyczepności
podczas klejenia. T, jest z jednej stro­
ny płaski, z drugiej - lekko wypukły. Na
obu powierzchniach ma ukośne nacię­
cia, które do i od połowy długości t,
mają wzajemnie przeciwny kierunek
nachylenia.
Trójnóg
przyrząd stalowy w kształcie trzech
wzajemnie prostopadłych ramion dłu­
gości ok. 170 mm, z których dwa są
zakończone połstopkami - jedną dłu­
gości ok. 140 mm, przeznaczoną do
obuwia męskiego, drugą długości ok.
1 to mm, przeznaczoną do obuwia
damskiego I dziecięcego średniego;
trzecie ramię jest zakończone piętką
dostosowaną do pięty wewnątrz obu­
wia. Zamiast t. może być używany
pojedynczy stojak, o wysokości
600 mm, z wymiennymi stopkami. T.
jest wykorzystywany przy nakładaniu
zelówki, obcasów, wierzchów,
czubków itp. oraz przy naprawie
obuwia.
Wzornik
kopia wykroju części składowej obu­
wia wykonana z tektury, fibry lub bla­
chy, przykładana do materiału
szewskiego podczas ręcznego jego
rozkroju. faakl
Szkodniki roślin
sadowniczych
□wady, roztocze, nicienie, ślimaki oraz
niektóre ssaki (np. myszy i zające) że­
rujące na powierzchni roślin (zjadające
lub wyjadające fragmenty liści, pąków
kwiatowych lub kwiatów, uszkadzające
zawiązki owocowe lub owoce), we­
wnątrz pąków, owoców, liści, pędów, w
korze, w drewnie lub na korzeniach. Ich
szkodliwość polega na zmniejszeniu
całkowitej powierzchni liści I korzeni,
stąd niedożywienie roślin, zaburzenia
we wzroście, w konsekwencji spadek
plonu zarówno pod względem ilościo­
wym, jak i jakościowym, a w skraj­
nych wypadkach całkowite jego znisz­
czenie.
Poza tym niektóre sz.r.s. (np. mszyce)
dodatkowo przenoszą choroby wiruso­
we, co może mieć groźniejsze skutki.
Środki ochrony w tab, S.2 ,
Do najczęściej spotykanych sz.r.s na­
leżą (rys, 8 .8 ):
Gąsienice zjadające liście
szkodniki żywiące się liśćmi różnych
drzew i krzewów owocowych. Niektóre
z nich (np piędzik przedzimek) uszka­
dzają często i owoce, np. czereśni, wiś­
ni. Gąsienice wyżerają dziury w liś­
ciach, a później zjadają cafe blaszki liś­
ciowe. Szkody są często katastrofalne.
Stosuje się zwalczanie mechaniczne, a
w razie silnego wystąpienia - chemicz­
ne.
Kwieciak malinowiec
ryjkowiec barwy czarnej, pokryty popie­
latymi włoskami; długość - 4 mm. Wy­
stępuje na malinach, poziomkach i jeży­
nach. Samica składa jaja w pąku kwia­
towym, po czym podgryza szypufkę
pod pąkiem, który więdnie i zasycha.
Larwy żerują wewnątrz pąków wyjada­
jąc słupki i pręciki. Opryskiwanie prze­
prowadza się na 10...14 dni przed kwit­
nieniem.
Mlaecznik śliwowiec
szkodnik przebywający przez całe życie
pod okrągławą tarczką długości do
5 mm (samica) lub 2 mm (samiec).
Zwalczanie przeprowadza się stosując
oprysk zimowy lub (innym preparatem)
po rozwinięciu się liści.
Mszyce
szkodniki koloru zielonożółtego, ciem-
nopopielatego lub nawet czarnego, dłu­
gości do ok. 3 mm. Występują na
wszystkich roślinach sadowniczych.
Żerują na młodych pędach, ogonkach
liściowych i zawiązkach owoców. Liście
są zwinięte, zawiązki zniekształcone, a
drzewa nie dają przyrostów. Zwalczanie
chemiczne rozpoczyna się już w fazie
zielonego pąka.
Owocnica żółtoroga
szkodnik barwy żółtej z rudymi nogami.
Długość owada dorosłego - 5 mm, roz­
piętość skrzydeł - 5 mm. Larwy, jasne z
ciemną główką, wgryzają się w zawiąz­
ki śliwek, gdzie wyżerają miękką jesz­
cze pestkę, a później miąższ, wypełnia­
jąc je odchodami. W razie licznego wy­
stąpienia szkodnika niemal wszystkie
zawiązki zostają zniszczone Opryski­
wanie przeprowadza się tuż po opad­
nięciu płatków kwiatowych.
Owocówka jabłkóweczka
gąsienica barwy żółtej (czasami ró­
żowieje), długości do 20 mm. Motyl ma
krzydła o rozpiętości 20 mm. Gąsienr-
■a wgryza się pod skórkę owocu i w
iąższu drąży chodnik w kierunku ko-
■nasiennych. Uszkodzone owoce.
tzw. robaczywe, przedwcześnie opada­ Wielkopąkowiec porzeczkowy
ją. Dokładne terminy zwalczania ustala występuje w pąkach porzeczki czarnej,
stużba prognozowo-sygnalizacyjna i
zaatakowane są dużo większe, wiosną
podaje do wiadomości za pośrednic­
zasychają i opadają. Porażone pąki na­
twem komunikatów, Miode zawiązki leży zbierać I niszczyć. Iktm)
można jednak umieszczaó w torebkach
foliowych lub pergaminowych, które
zdejmuje się na 3...4 tygodnie przed
zbiorem owoców; wówczas stosowanie
środków chemicznych jest zbędne.
Owocówka śliwkóweczka
gąsienice barwy różowei z czarną
główką, mają długość do 12 mm. Dłu­
gość motyla - 8 mm, rozpiętość skrzy­
d e ł- 14 mm, Szkodliwość i zwalczanie
podobnie jak przy owocówce jabłkó- S.8. S z k o d n ik i roślin sad o w n ic zy ch : a) k w ie ­
c ia k m alin o w ie c , b) m s z y c a jabło n io w a;
weczce.
c ) o w o c ó w k a ja b łk ó w e c z k a ; d | p rz ę d z io re k
o w o c o w iec ; e) sko ru p ik ja b ło n io w y
Przez tern i k p o rze czk ow ie c
gąsienice barwy białawej z brązową
gtówką, długości 30 mm. Długość mo­
tyla - łO mm, rozpiętość skrzydeł - Szkodniki roślin
18 mm. Szkodniki drążą podłużne chod­
niki w rdzeniu pędów. Pędy łatwo łamią warzywnych
się, a niekiedy zasychają. Pędy ze znaj­
dującym i się w nich gąsienicami wycina
się zimą lub wczesną wiosną i pali. ptaki, gryzonie, ślimaki, owady, rozto­
cze zjadające części roślin lub wysysa­
Przędz lorki jące soki roślinne, powodujące zabu­
małe pajączki, długości poniżej 1 mm. rzenia lub zahamowania wzrostu roślin,
ich więdnięcie I obumieranie lub gnicie.
Larwy zerują od wczesnej wiosny na
dolnej stronie liści, gdzie powstają Sz.r.w, najczęściej rozwijają się przy
drobne, białe plamki stopniowo brunat suchej i ciepłej pogodzie. Uszkodzone
niejące. Przy silnym opanowaniu liście
opadają przedwcześnie. Opryskiwanie
wykonuje się przed kwitnieniem.
S-9. S z k o d n ik i roślin w a rzy w n y c h : a) biełinek
Skorupik jabłoniowy Kapustmk; b) m ąc z lik s zklarn iow y: c ) m s z y c a
Irz m te lin o w o -b u ra k o w a ; d ) m s z y c a k a p u ś c ia ­
szkodnik okryty sza/obrazową tarczką
na: • ) D ac h ó w k a s lr ą k ó w e c z k a : f) pch ełki,
długości ok, 3 mm, kształtu przecinka, s)
pO łySm ea m a rc h w ia o k a ; h) p rz ę d z o r e k
żerujący przede wszystkim na pędach. Chmielowiec: 0 s trą k o w ie c fasolowy 8 S m łeł-
Zwalczanie szkodnika przeprowadza k a k a p u ś c ia n a : k) ta n tn iś krzyzowiaczek;
się w maju i czerwcu. I) wciornastek; m> wgryźka szczypiorka
rośliny, nie kwalifikujące się do zbioru,
należy niszczyć (palić) Sz.r.w. można
zwalczać mechanicznie - zbierać i ni­
szczyć oraz stosując środki ochrony
roślin (tab. Ś.2 ). Ważne jest też dokład­
ne usuwanie chwastów, które są żywi­
cielami szkodników, grzybów, wirusów i
bakterii chorobotwórczych, odpowied­
nia uprawa gleby, przestrzeganie termi­
nów siewu i sadzenia.
Do najczęśctej spotykanych sz.r.w. na­
leżą (rys. S.9):
Bielinek kapustnik
szkodnik kapusty, motyl o skrzydłach
białych z czarnymi plamami. Rozpiętość
skrzydęł - 40...60 mm. Gąsienice, dłu­
gości 40 mm, żółtozielone z czarnymi
plamkami, zjadają liście kapusty pozo­
stawiając jedynie grubsze nerwy liś­
ciowe.
Mączlik szklarniowy
szkodnik warzyw gruntowych i szklar­
niowych. m.in. ogórków i pomidorów,
Owady dorosłe, długości 1,5 mm. barwy
kredowobiałej. Larwy żółtozielone wy­
sysają soki roślinne (na skutek czego
wzrost roślin jest zahamowany) oraz
brudzą liście rosą miodową, na której
rozwijają się grzyby czemicowe.
Mszyca kapuściana
szkodnik kapusty, owad dorosły zielo­
nożółty, długości 2 mm.
Mszyca trzmiełinowo-burakowa
szkodnik buraków, bobu i maku. Osob­
niki dorosłe błyszczące, czarnozlelone,
długości 2,2 mm i jaśniejsze larwy wy­
sysają soki z liści, która skręcają się,
utrudniając zwalczanie mechaniczne
i dotarcie tam preparatu owadobój­
czego.
Pachówka strąkóweczka
najpoważniejszy szkodnik grochu.
Owad dorosły oliwkowobrązowy ma
skrzydła o rozpiętości 14...16 mm. Lar­
wy białawe, długości 7 ...8 mm, wygry­
zają nasiona grochu.
Pchełki
szkodniki siewek kapusty, kalafiora,
rzodkiewki. Owady dorosłe czarne lub
czarne z żółtymi paskami, długości
2„,3 mm, wygryzają w kiełkach, liście-
niach i liściach małe okrągłe ranki,
które następnie zasychają i brunatnieją.
Powoduje to czasem całkowite znisz­
czenie wschodów.
Połyśnica marchwianka Szwy odzieżowe
szkodnik marchwi, kopru, kminku, arcy-
dzięgla, Dorosła mucha jest czarna, ma
długość 4...5 mm. Larwa cienka, żółta, sposób i miejsce złączenia dwóch lub
wygryza w korzeniach marchwi koryta­ więcej krawędzi wykrojów elementów
rze. Marchew staje się gorzka, gniję I wyrobu odzieżowego za pomocą ście­
nie nadaje się do konsumpcji. gów ręcznych iub maszynowych. Nie­
które miejsca złączenia pokazano na
Przędziorek Chmielowiec
rys. S.10 Wśród najczęściej stosowa­
szkodnik wielożemy, atakuje ogórki, fa­ nych sposobów złączenia wyróżnia się
solę, pomidory. Owad zielonkawy lub s z . o ^ z wy k f y. r o z s t ę b n o w a n y ,
żółty, długości 0,4 mm, wysysa soki z francuski, b ie łiż n ia n y -
liści, co objawia się plamami, zagina­ rys S . t t . fzprj*I
niem się liści do dołu, ich brunatnieniem
i opadaniem. Na dolnej stronie liści wi­
dać pajęczynę i biały nalot.
Stonka ziemniaczana
szkodnik ziemniaków, pomidorów, ba­
kłażanów, papryki. Dorosłe chrząszcze,
długości 10 mm. są żółte z czarnymi
paskami, a larwy czerwone z czarnymi
plamkami. Larwy zjadają zielone części
rośliny, powodując jej osłabienie i spa­
dek plonu o 40.. .60%,
Strąkowiec fasolowy
szkodnik fasoli. Czarny chrząszcz dłu­
gości 2 mm; szkodliwe są larwy, które
wygryzają nasiona,
Śmietka kapuściana
szkodnik rozsad roślin kapustnych.
Owad dorosły przypomina muchę do­
mową; larwy białe, beznogie, długości
7 mm. Larwy zjadają korzenie młodych
roślin od zewnątrz i od wewnątrz, liście
zaatakowanych roślin zwisają, rośliny
dają się łatwo wyciągnąć z ziemi, po­
nieważ ich korzeń i szyjka korzeniowa
są zniszczone.
Tantniś krzyżowiaczek
szkodnik roślin kapustnych. Szarobrą-
zowy motyl ma skrzydła o rozpiętości
16 mm. gąsienice zielone, długości
10 mm, minują liście, a następnie ze-
skrobują miękisz z dolnej strony liścia,
tworząc charakterystyczne „okienka” ;
przy masowym pojawieniu się powodu­
ją gołożery.
Wciornastki
12
wiete gatunków atakujących różne roś­
liny warzywne. Owad dorosły brunatny,
długości 1,2...1,4 mm. Larwy, żółtawe,
żerują wysysając soki, co powoduje
powstawanie na liściach drobnych sre­
brzystych plamek, które z czasem bru­
natnieją. Silnie porażone liście i pąki
kwiatowe opadają.

Piętnówka kapustnica Wgryzka szczypiorka

szkodnik kapusty i kalafiora. Owad
dorosły ciemnobrunatny, mający
skrzydła o rozpiętości 45 mm, lata w
nocy. Szkodliwe są gąsienice zielono-
brunatne, które wygryzają liście i wgry­
zają się do wnętrza główek kapusty i
róż kalafiorów, tworząc kanały we
wszystkich kierunkach; uszkodzone
główki i róże gniją.
szkodnik cebuli, czosnku i porów. Doro­
sły motyl ciemnobrunatny ma skrzydła
o rozpiętości 13 mm. Jasnozielone gą­
sienice, długości 5 mm, żerują począt­
kowo na zewnątrz liści, a potem wgry­
zają się do wewnątrz szczypioru, minu­
ją go wzdłuż, a czasem schodzą do
cebul. Uszkodzona cebula gnije i nie
nadaje się do przechowywania. Idmt)
S.10. S z w y w o d zie ży; a) o k ry w a ją c e j gó rn ą
część c ia ła ; b) o k ry w a ją c e j d o ln ą c z ę ś c c ia ła t
I - śro d k o w y tyłu; 2 - bo czn y; 3 - b o cz k a ;
4 - b a rko w y , S - p a c h o w y , 6 - ko łn ierza;
7 - k o z e rk o w y ; 8 - z e w n ę trz n y a lb o boczny;
9 - w e w n ę trz n y ; 10 - ś ro d k o w y przodu;
I I - s ie d z e n io w y (do tyczy s p o d n i) alb o
ś ro d k o w y tyłu; 12 - paska

S.11. Szirfy o d z ie ż o w e : a) b ielizn lany; b) Frań*
cuski. c ) ro z s tę b n o w a n y ; d ) zw y k ły
Szycie odzieży
czynności łączenia wykrojów, wykań­
czania elementów t łączenia wykoń­
czonych elementów wyrobu odzieżo­
wego za pomocą ściegów ręcznych i
maszynowych.
Podstawowymi metodami sz.o. są:
Fastrygowanie
tymczasowe łączenie wykrojów ście­
gami ręcznymi - faatrygowymi, w celu
zapobieżenia ich rozsuwaniu się pod­
czas szycia na maszynie.
Lamowanie
wykańczanie szwów lub krawędzi róż­
nych elementów odzieżowych, w celu
ich zabezpieczenia przed strzępieniem
lub dla ozdoby; wykonuje się za pomo­
cą lamówki {taśmy jedwabnej, paska
skośne) tkaniny, skóry lub innego
tworzywa), którą przykłada się do pra­
wej strony krawędzi elementu łub
szwu, przyszywa w odległości szero­
kości lamówki, a następnie przewija
na drugą stronę i przestębnowuje albo
podszywa po lewej słronie.krytym
ściegiem ręcznym,do ściegu maszyno-
S.12. Rodzaje obrębów: a) prosty przestęb-
nowany, b) podszyty ściegiem krytym;
c) podszyty ściegiem krzyżykowym; d) pod­
szyty taśmą; ej podszyty lamówką; f) owalny
wego. L. jest stosowane do wyrobów
nie wykończonych podszewką, np.
pach, wykroju szyi, obrębów.
Marszczenie
równomierne ściąganie krawędzi wy­
kroju przed zszyciem go z krawędzią
innego wykroju, np. marszczenie pod
karczkiem. M. wykonuje się: m a s z y ­
n o w o - przeszywając krawędź mar­
szczonego wykroju powyżej i poniżej
linii szwu, w odległości 0,5 cm, rzad­
kim ściegiem (3 lub 4 ściegi na 1 cm),
przy rozluźnionym naprężeniu górnej
nitki, a następnie, po nawinięciu po­
czątków obu nitek na wpiętą szpilkę,
ściągając jednocześnie obie dolne nit­
ki ściegów do pożądanej długości
odcinka marszczonego i równomiernie
rozkładając zmarszczenie: r ę c z n i e -
przeszywając krawędź dwoma rzęda­
mi ściegów przed igłą, a dalej postę­
pując jak w m. maszynowym.
Montowanie
łączenie wykończonych elementów
wyrobu odzieżowego (np. tył, przód,
rękawy, kołnierz, nogawki) w gotowy
wyrób.
Obrębianie
wykańczanie krawędzi wykrojów w
różnych elementach wyrobu odzieżo­
wego, np. dekoltów, dołów, rozporków.
Obrębiona krawędź stanowi obręb,
który może być prosty lub owalny.
Rozróżnia s i ę o b r ę b y p r o s t e
- przestebnowane, podszyte ściegiem
krytym, ściegiem krzyżykowym, taśmą
lub lamówką i o b r ę b y o w a l n e z
marszczeniem ręcznym krawędzi, pod­
szyte ściegiem krzyżykowym krytym
(rys, S.12}.
Pętelkowa nie
s
wykonanie ściegu pętelkowego, a na­
stępnie rozsunięcie obu warstw do na­
ciągnięcia pętelek I przecięcie nitek
biegnących między warstwami. Pozo­
stające w obu rozdzielonych warst­
s
wach małe odcinki nitek wyznaczają
potrzebne linie.
Podszywanie
połączenie ściegiem krytym podwinię­
tego brzegu elementu wyrobu odzieżo­
wego z tym elementem.
Stębnowanle
wykonywanie ściegów maszynowych
widocznych na wierzchniej stronie ele­
mentów wyrobu odzieżowego, np. na-
stębnowanie kieszeni nakładanej,
przestębnowanie klapki, wyłogów
(klap), kołnierza, rozstębnowanie
szwu lub zaszewek przez ich rozłoże­
nie i przeszycie w określonej odległoś­
ci po obu stronach linii zszycia.
Sztukowanie
łączenie, za pomocą szwu, krawędzi
dwóch wykrojów, z których każdy j«st
częścią jednego pełnego wykroju
określonego elementu wyrobu odzie­
żowego, np sz. paska do spodni lub
spódnicy w celu uzyskania jego właś­
ciwej długości, sz., w miejscu niewi­
docznym od strony zewnętrznej, obło­
żenia jako elementu przodu. Sz. wy­
krojów jest stosowane w wypadku,
gdy niektóre wzorniki nie mieszczą się
na powierzchni układu kroju.
Wdawanie
łączenie, za pomocą szwu. krawędzi
dwóch wykrojów o różnych długoś­
ciach w celu otrzymania szwu o długo­
ści krawędzi krótszej, np. w. obwodu
główki i podkroju rękawa do obwodu
pachy, w. długości szwu barkowego
tyłu w stosunku do długości szwu bar­
kowego przodu. Izpr)
Ściegi ręczne
układy nitki wprowadzonej do materia­
łu odzieżowego za pomocą igły, róż­
niące sie długością i sposobem ukła­
dania odcinków nitki (rys. S.13). Ś.r.
są stosowane przede wszystkim w
czynnościach wykończeniowych,
znacznie rzadziej do łączenia wykro­
jów elementów wyrobu odzieżowego.
Wyróżnia sie naslępujące ś.r,: d z i e r ­
g a n y - do dziergania dziurek i obrzu­
cania szwów; k r y t y - niewidoczny na
wierzchniej stronie materiału (jest ona
przeszyta do połowy grubości materia-
s
w łu, a w materiałach cienkich - po jed­ oczkach brzegowych (nitkę przeciąga
nej nici przędzy), do podszywania się kolejno przez jedno oczko górnego
Obrębów, lamówek itp; k r z y ż y k o w y i jedno oczko dolnego rzędu) (egb)
oraz o b r z u c a n y - zapobiegający
strzępieniu się krawędzi wykrojów;
o k r ę t k o w y - mocno łączący kra­
T wędzie dwóch materiałów za 2—3 nitki
przędzy, do płaskiego łączenia krawę­
dzi wykrojów oraz do obszywania
Środki ochrony roślin
dziurek przed ich dzierganiem: p ę t e l ­ substancje chemiczne i biologiczne
k o w y - do przenoszenia linii kontu­ zapobiegające chorobom lub zwalcza­ nia im odpowiedniego smaku, zapachu,
rów form oraz linii i punktów montażo­ jące choroby roślin (fungicydy -
wych na dwie warstwy materiału jed­ tab Ś . l ) oraz niszczące szkodniki roś­ do wstępnego przygotowania suro­
nocześnie, w celu dokładnego wyzna­ lin (zoocydy - tab, Ś.2 ).
czenia miejsca zszycia: ł a s t ryg o wy Preparatów zwalczających szkodniki
(przed igłą) - do tymczasowego łącze­ nie wolno stosować w okresie kwitnie­ duktów wyjściowych (wskutek strat
nia wykrojów przed zszyciem na ma­ nia W każdym wypadku stosowania
szynie, do przeszywania wywróconych ś.o.r. należy bezwzględnie przestrze­
krawędzi różnych elementów wyrobu gać okresu karencji - czasu, jaki musi właściwości białek i zawartość witamin.
odzieżowego (np, wywróconego koł­ upłynąć od oprysku do zbioru plonu,
nierza), do oznaczania niektórych linii (dmł, ktml
na wykrojach: s t ę b n o w y (za ig łą )-
wyglądający na wierzchniej stronie
materiału jak ścieg maszynowy, do Ś .1 . F u n g ic y d y s to s o w a n e w a m a t o r s k ie j u p r a w ie o g r o d n ic z e j
zszywania szwów, których z różnych
względów nie można zszyć na maszy­ Zalecana
nie. fzprj Nazwa dawka lub
preparatu
W dziewiarstwie stosuje się ściegi: stężenie1'
t k a c k i - wykonywany igtą tkacką Cyn koto x 0.3%
(grubą, o stępionym końcu) po prawej i Cyn ko­
stronie dzianiny (igłę wbija się pod rni ędz ian
dwie nitki za oczkiem brzegowym jed­ 0,3...0,4%
nej zszywanej części dzianiny, następ­
nie drugiej części i zaciąga włóczkę) i
d z i e w i a r s k i - wykonywany igłą Di thanu 0,2-0,35%
dziewiarską, za pomocą którego łączy M-45
się dzianinę o nie zamkniętych Euparen 0 ,2%
Funaben 50 0,05...0,1%
Funaben 3 pasta
Funaben 4
Kaptan 0.2.„0,3%
zaw iesinowy
50
Miedzian 50 0,1 ...0,3%
0.4,. ,0.5%
Rowral 0,1 %
Sadoplon 75 0,3%
0,2. „0,4%
Siarko! O.5.. 0.7%2I mączniak i prawdziwe
extra 0,3...0,4%3)
Sytlit 0.05...0,15% parch jabłoni i gruszy (0,06% zapo­
Ś.l. Ściegi ręczne: al) dziergany do dzierga­
nia dziurek: «2) dziergany do obrzucania
szwów; b ) kryły; c ) krzyżykowy, d ) obrzucany;
e) okrętkowy: f) pętelkowy g) łastrygowy
h) stębnowy
Termiczna obróbka
żywności
procesy, w których wykorzystuje się
podwyższoną temperaturę do zwięk­
szenia strawnosci produktów spożyw­
czych, przyswajalnosci poszczególnych
Ich składników odżywczych oraz nada­
wyglądu (barwy) 1 konsystencji, a także
wców na przetwory. Podczas t,o.ż.
zmienia się m.in. masa i objętość pro­
wody i powietrza), ich struktura
(miękną lub stają się kruche), a także
Podwyższona temperatura niszczy
bakterie (formy wegetatywne), drożdże,
Okres
Zwalczana choroba karencji
w dniach
parch jabłoni 1 gruszy, brunatna zgni­ 14
lizna, dziurkowatość liści drzew pes­
tkowych, drobna plamistość liści
jabłoni
4 — pomi­
różne choroby nadziemnych części
roślin warzywnych i ozdobnych dory,
(zaraza ziemniaka na pomidorze) ogórki
jak wyżej 14
4 - ogórki
szara pleśń 14
zgorzel kory, parch jabłoni i gruszy, 2i 2)
gorzka zgnilizna jabłek, mączniak
jabłoni, parch na ogórkach (parch
dyniowatych), mączniak na ogórkach ią3)
zgorzel kory i rak drzew, rany po
cięciu4 '
parch jabłoni i gruszy (zapobiegawczo 7
oraz interwencyjnie do 36 godzin po
infekcji), brunatna zgnilizna owoców,
antraknoza fasoli
parch jabłoni i gruszy (przed kwitnie­ 7
niem), bakteryjna plamistość orzecha
włoskiego, rak bakteryjny drzew
pestkowych, brunatna zgnilizna drzew
pestkowych i ziarnkowych
różne choroby grzybowe i bakteryjne 7
ne naziemnych częściach roślin wa­
rzywnych i ozdobnych
zamieranie pędów malin, szara pieśń 3 - pomi­
dory, ogór
ki, papry­
ka
21 - sała­
ta
parch jabłoni i gruszy po kwitnieniu, 7
brunatna zgnilizna drzew ziarnko­
wych i pestkowych
szara pleśń, zgnilizna twardzikowa 2 ) —sałata
na sałacie
-
28
biegawczo, 0 ,1 % interwencyjnie 14 - wiś­
lub 0,15% wyniszczająco do 3 dni nie
po infekcji), torbiel śliw, kędzie­
rzawość liści brzoskwini, drobna pla­
mistość liści drzew pestkowych
pleśń i niektóre toksyny (jad kiełbasia­ wej, co powoduje ich kurczenie się i Gotowanie
ny} oraz pasożyty (np, trychiny w mię­ pozwala zmieścić większą ich ilość w nagrzewanie mięsa, drobiu, ryb, warzyw,
sie). przeznaczonych na przetwory naczy­ kasz, klusek itd w pełnym zanurzeniu w
W zależności od środowiska, w jakim niach. Przy suszeniu b. pozwala na
wodzie, czasami (niektórych warzyw lub
następuje t.o.ż., oraz temperatury i cza­ łatwiejsze parowanie wody Ponadto kasz) w parze wodnej w stałej temp,
su jej trwania rozróżnia się: zmiękcza owoce I warzywa, niszczy 100’C przy ciśnieniu normalnym. G., np,
mikroflorę bakteryjną, usuwa woskową
Blanszowanie - blanierowanie mięsa, może odbywać się też przy ciś­
warstewkę z powierzchni owoców i do­
nieniu zwiększonym w specjalnych na­
krótkotrwale nagrzewanie odpowiednio datkowo je obmywa. Po b . należy owo­ czyniach (autoklawach przemysłowych,
przygotowanych półproduktów - zala­ ce i warzywa niezwłocznie schłodzić
szybkowarach domowych).
nie mięsa wrząca wodą (tOO'C) lub przez zanurzenie w zimnej wodzie (naj­
umieszczenie go na kilka minut w parze lepiej na sitku pod bieżącą wodą). Pieczenie
wodnei przed pieczeniem lub smaże­
Duszenie nagrzewanie półproduktów gorącym i
niem, obgotowanie (gotowanie przez suchym powietrzem w temp,
kilka minut) grzybów przed soleniem nagrzewanie mięsa (najczęściej po­ 180...250'C. Dobór właściwej tempera­
lub kwaszeniem, owoców (np, śliwek, przedzone obrumienieniem w matej
tury i jej zmiany w czasie decydują o
moreli) przed suszeniem lub warzyw i Iłości tłuszczu w temp. ok. 170"C), ryb,
jakości produktu. P. może się odbywać
owoców przeznaczonych na przetwory warzyw w matej Ilości płynu (woda, wy­
w piekarniku lub prodiźu (Chleb, ciasto,
apertyzowane. Głównym celem b. su­ war, wino) w temp, ok, tOQ"C pod przy­
mięso, drób), na ruszcie (ryby, warzywa
rowców na przetwory jest usunięcie po­ kryciem z dodatkiem tłuszczu i przy­
przed dalszą obróbką, szaszłyki, drób),
wietrza z przestrzeni międzykomórko­ praw. na rożnie (mięso, szaszłyki, drób), w
żarze ogniska (ziemniaki). Do p. zalicza
się również prażenie na patelni w soli
Ś .2 . Z o o c y d y s to s o w a n e w a m a t o r s k ie j u p r a w ie o g r o d n ic z e j (np. orzechów lub migdałów); tzw za­
piekanie. czyli nagrzewanie w piekarni­
Nazwa Zalecana Okres
dawka lub Zwalczany szkodnik karencji ku uprzednio ugotowanych produktów
preparatu
stężenie1 ' w dniach (np. warzyw, ryżu, makaronu) najczęś­
Ambusz ciej posypanych tartym serem lub pola­
0.02., 0,05% szkodniki zjadające liście, kwieciaki, 2 —groch
25 EC mszyce, miodówkt 14 - ka­ nych sosem, w celu ich zrumiemema
pustne
Smażenie
Bactospeine 0.1 ..0,3%2) znamionówka tarniówka, namiotnik 0 (prepa­
PM 16000 0,6...0,75 jabłoniowy, ptędzlk przedzimek, rat bakte­ nagrzewanie półproduktów w matej (».
kg/ha^J kuprówka rudnica, zwójki, gąsienice ryjny) s t y k o w e ) lub dużej (s. z a n u r z e ­
bielinków ni o w e ) ilości tłuszczu. W małej ilości
Decis 0,03.0.05% analogicznie do Ambuszu, 7 tłuszczu, w temp. 170 2 2 0 C smaży
2,5 EC ntączlik, bielinki, stonka 3 - ogórk i się mięso, ryby. omlety, naleśniki itp.;
Dipol 0.1...0,3%2I analogicznie do Bactospeine, 0 (prepa­ w dużej, w temp. 160,..200‘C - pączki,
0.5...0.75 rolnice rat bakte­ frytki, faworki (chrust). Podczas s. na
kg/ha^ł ryjny) powierzchni produktu tworzy się bru­
Karboltna 3% zimujące stadia szkodników (stosuje - natna skórka, zmieniająca jego smaki
DMK się tylko przed pękaniem pąków!) zapach.
Owadofos 0,15% owocówka jabtkóweczka i śliwkówecz- 2121 Do s. zalicza się również nagrzewanie
płynny 50 ka, mszyce, miodówki, szkodniki mi­ porcjowanych kawałków mięsa, np.
nujące liście, kwieciaki, śluzownica 143) hamburgerów, w temp. 200,,,300'C,
ciemna, skorupik jabłoniowy, misecz-
nik śliwowice, piędzik przedzimek, bez dodawania tłuszczu, na patelniach
namiotnik jabłoniowy, gąsienice, teflonowych lub rusztach. Role prze­
pchełki, słrąkowce, połyśnica, pacior wodnika ciepła między patelnią a pro­
nica, wciornastki, zmieniki duktem spełnia tłuszcz wytapiający
Pirimor 0,05...0.1% mszyce 7 się z mięsa. Unii
50 DP 14 —wa­
rzywa liś­
ciowe
RoztoczoI 0 ,2% larwy i Jaja letnie przędziorka (nie 14 Tworzywa sztuczne
eittra zabija postaci dorosłej ł) 4 —ogórki
płynny 8
Sadofos O.3.. 0.4% gąsienice zjadające liście, mszyce, mio­ 7
płynny 30 dówki. skorupik jabłoniowy, misecz- Wielocząsteczkowe związki powstają­
nik śliwowiec, śluzownica ciemna, ce z produktów naturalnych na dro­
owocnice, przędziorki, mączlik, dze syntezy chemicznej. W zależności
pchełki, wciornastki, zmieniki
od przebiegu syntezy t.sz, dzielą się
Zolone 0 ,1. .0.2% owocówka jabłkóweczka i śllw- 15 na: p o l i m e r y - substancje, w których
kóweczka, gąsienice zjadające wielkie cząsteczki powstają z małych
(iście, mszyce, przędziorki
dzięki łączeniu się wiązań, uwalnia­
1 1 Roztwór o stężeniu Q,1% uzyskuje się rozpuszczając 10 dog preparatu sprosz nych przez rozerwanie cząsteczek o
kowanego lub 10 cm’ płynnego w 10 dm^ wody budowie pierścieniowej, bez wydziele­
21 dla roślin sadowniczych nia jakichkolwiek produktów
ubocznych; p o l i k o n d e n s a t y
31 dla roślin warzywnych i ozdobnych - substancje, w których wielkie cząste­
dl rany przy zgorzeli kory iub raku drzew owocowych należy wydąć nożem do czki powstają w wyniku reakcji niektó­
zdrowego drewna i zasmarować Funabenem 3, Funabenem 4 lub farbą emul­ rych grup aktywnych, występujących
syjną z dodatkiem 2% Topsinu, Senlate lub Funabenu 50 w reagujących małych cząsteczkach,
------- ------------- przy wydzielaniu się małych cząste-
czek produktów ubocznych, najczęś­
ciej wody. Zarówno w jednym, jak i
drugim wypadku buduicem t.sz. są
monomery - małoczą steczko we związ­
ki pełniące rolę podstawowych „cegie­
łek" w dużych cząsteczkach polimeru
łub polikondensatu.
Ze względu na własności t.sz. dzielą
się na: t e r m o p l a s t y c z n e - każdo­
razowo mięknące po ogrzaniu i tward­
niejące po oziębieniu; t e r m o u t w a r ­
d z a l n e -nieodwracalnie twardnieją­
ce po ogrzaniu; c h e m o u t w a rdza I-
ne - nieodwracalnie twardniejące po
dodaniu środków chemicznych, zwa­
nych utwardzaczami; e l a s t o m e r y -
charakteryzujące się sprężystością
postaci, po odkształceniu powracają
do postaci pierwotnej.
Do najczęściej spotykanych t.sz. nale­
żą:
Bakelit
termicznie nieodwracalnie utwardzona
żywica rezolowa z dodatkiem wypeł­
niaczy (trociny, gips. kreda i inne).
Nierozpuszczalny w żadnym rozpusz­
czalniku, odporny chemicznie, dobry
izolator elektryczności. Formowanie
przez tłoczenie na prasach z jedno­
czesnym ogrzewaniem. Z b. wykonuje
się kształtki i obudowy stosowane w
różnych dziedzinach elektrotechniki.
Arkusze papieru lub cienkiej tektury,
nasycone żywicą rezolową i spraso­
wane na gorąco, stosowane są jako
płyty montażowe urządzeń elektrycz­
nych. Tkanina nasycona żywicą rezo­
lową daje po utwardzeniu t e k s t o ł i t -
tworzywo, odznaczające się bardzo
dużą wytrzymałością mechaniczną,
nadające się do wyrobu niektórych
części maszyn, np. kół zębatych, pa­
newek Itp.
Rozpoznanie; pali się bardzo słabo, po
wyjęciu z płomienia gaśnie. Płomień
żółty, iskrzący, pozostałość zwęglona.
Zapach fenolu i formaliny. Mogą wy­
stąpić dodatkowe zapachy, których
źródłem są różne wypełniacze.
Celuloid
produkt otrzymywany z trójazotanu
celulozy (mylnie zwanego nitrocelulozą)
i kamfory. Termoplastyczny (temp,
mięknienla 80-100'C), przezroczysty,
rozpuszczalny w mieszaninie alkoholu
z eterem, acetonie, rozpuszczalniku
„nitro", bardzo łatwo palny. Dodatki
wypełniaczy cżynlą go nieprzezroczys­
tym. Produkowany w cienkich arku­
szach lub też w postaci gotowych wy­
robów, jak galanteria, zabawki itp.
Rozpoznanie; pali się bardzo gwałtow­
nie, również po wyjęciu z płomienia.
Płomień żółty, bardzo gorący. Charak­
terystyczny zapach kamfory.
Poliamidy
poi ikondensaty, termoplastyczne
(temp. mięknienla 160-300‘C), prak­
tycznie nierozpuszczalne w rozpusz­
czalnikach organicznych, nieodporne Polimetakrylan metylu - szkło organi­
na działanie roztworów kwaśnych i za­ czne, szkło plexi, szkło pancerne
sadowych. Niezbyt twarda, biała łub polimer, termoplastyczny (temp.
żółtawa masa, śliska w dotyku. Wy­ mięknienla 100-120’C), bezbarwna
twarzane również w postaci włókien masa o bardzo dużej przezroczystości.
(nylon, styton). Bardzo duża wytrzyma­ Rozpuszczalny w acetonie, chlorofor­
łość mechaniczna. Kształtki formowa­ mie, trójchloroetylenie i czterochlorku
ne przez wtrysk lub prasowanie. węgla. Sprężysty i wytrzymały mecha­
Rozpoznanie: palą się umiarkowanie, nicznie, niezbyt odporny chemicznie.
topiąc się i pieniąc, po wyjęciu z pło­ Wytwarzany głównie w postaci płyt o
mienia gasną. Płomień biały z żółtym różnej grubości oraz prętów i wałków.
wierzchołkiem. Charakterystyczny Doskonały materiał do obróbki skra­
zapach. waniem. Formowanie przez wtrysk lub
tłoczenie po ogrzaniu do temp. ok.
Polichlorek winylu - PCW. PCV. igelil
100 'C. Ogrzany do wyższych tempe­
polimer, termoplastyczny, rozpuszczal­ ratur ulega depolimeryzacji: uchodzą­
ny tylko w rozpuszczalnikach zawiera­ ce pary po skropleniu dają ciekły mo­
jących jako główny składnik cyklohek- nomer - metakrylan metyle.
sanon (nie mylić z cykloheksanolem), Rozpoznanie: pali się umiarkowanie,
bardzo odporny chemicznie, doskonały również po wyjęciu z płomienia, mięk­
izolator elektryczności. Odmiany han­ nąc i ciemniejąc. Płomień niebieski z
dlowe: p.w, e m u l s y j n y - do produ­ żółtym wierzchołkiem, iskrzący.
kcji miękkich, przezroczystych rurek; Zapach przyjemny, kwiatowy.
p.w. m i ę k k i (temp. mięknienla
100-120*C) - do produkcji folii lub ru­ Polistyren
rek izolacyjnych i izolacji kabli elek­ polimer, termoplastyczny (temp. mięk-
trycznych. zwykle barwiony na różne nienia 70-100'C), przezroczysty, bez­
kolory; p.w. t w a r d y - winidur (temp. barwny lub barwiony na różne kolory
mięknienla 80-100'C), w postaci płyt Rozpuszczalny w większości rozpusz­
tub prętów, barwy od pomarańczowej czalników organicznych, nierozpusz­
do brunatnoczerwonej, do budowy czalny w alkoholu. Ma małą wytrzyma­
zbiorników i wanien chemicznie odpor­ łość mechaniczną, łatwo pęka na sku­
nych itp. tek naprężeń wewnętrznych, powsta­
Rozpoznanie: pali się trudno, mięknie i jących podczas chłodzenia po formo­
czernieje, po wyjęciu z płomienia waniu. Doskonały izolator elektrycz­
gaśnie. Płomień żółty z zieloną obwód­ ności. Formowanie zwykłe metodą
ką, dym biały; wydziela się ostry za­ wtryskową. Odmiana spieniona -
pach chlorowodoru. s t y r o p i a n - biała, lekka, porowata
masa, doskonały izolator ciepła oraz
Poliestry
materiał na lekkie opakowania.
polikondensaty, chemoutwardzalne, Rozpoznanie: pali się łatwo, również
bezbarwne, przezroczyste, o dużej wy­ oo wyjęciu z płomienia, mięknie. Pło­
trzymałości mechanicznej, lecz niezbyt mień pomarańczowożółty; gęsty, czar­
dużej odporności chemicznej Materia­ ny dym. Charakterystyczny zapach
ły otrzymywane z tkaniny szklanej i styrenu.
poliestrów mają tak dużą wytrzyma­
łość mechaniczną, że stosuje się je Żywica rezolowa - rezol
nawet do budowy kadłubów dużych poiikondensat, czerwona lub brunatna
łodzi i jachtów. Kształtowanie przez masa, z wyglądu podobna do kalafonii,
wlanie ciekłego p, z dodatkiem odpo­ rozpuszczalna w alkoholu etylowym.
wiedniego utwardzacza do formy, w Roztwory stosuje się jako lakiery izo­
której następuje utwardzenie. Utwar­ lacyjne, kleje, uszczelniacze (Hermeti-
dzone p. są praktycznie nierozpusz­ kol). Zmieszana z wypełniaczami
czalne. t utwardzona przez ogrzewanie daje
Rozpoznanie: palą się słabo, po wyję­ bakelit, fzkpt
ciu z płomienia gasną. Płomień jasno-
żółty. gęsty, czarny dym. Zapach cha­
rakterystyczny, przypominający
styren.
Polietylen Ule
polimer, termoplastyczny (temp. [pięk­
nienia 100-130'C), masa o wyglądzie przenośne konstrukcje, w których moż­
parafiny, ślisko-tlusta w dotyku. Nie­ na stworzyć optymalne warunki byto­
rozpuszczalny, odporny chemicznie, wania rodziny pszczelej o każdej porze
palny. Wyroby w postaci naczyń, folii, raku oraz zapewnić możliwość stoso­
rurek oraz kształtek, formowanych wania różnych metod gospodarki
przez wtrysk lub wytłaczanie. pasiecznej. Każdy nowoczesny u. skła­
Rozpoznanie: pali się łatwo, również po da się z następujących podstawowych
wyjęciu z płomienia, równocześnie części: korpusu gniazdowego,
topiąc się. Płomień niebieski, u dołu nadstawki lub półnadstawki, dennicy
żółty; brak dymu. Zapach palonej świecy. (ruchomej lub zespolonej z korpusem),
 Uprawa współrzędna
cl
i międzypionowa

metody intensywnego wykorzystania

powierzchni uprawnej (tab. U.1), W
uprawie współrzędnej na jednym zago­
nie są jednocześnie uprawiane gatunki
warzyw, z których jedno, o krótkim
okresie wegetacji, wykorzystuje wolna
powierzchnię między roślinami innego
gatunku we wczesnej fazie ich rozwoju.
Uprawa międzypionowa polega na wy­
korzystaniu wolnego miejsca między
okresami uprawy innych roślin, przy
czym warzywo o największym znacze­
niu jest plonem głównym, poprzedzają­
cy go gatunek - przedplonem, a gatu­
nek następujący po plonie głównym -
Wylot Wylot Wylot pop łonem, fdmt)

U .1 , T y p y uJi: a) le ż a k : b) s to ja k ; c ) k o m b in o ­ U .1 . U p r a w a w s p ó łr z ę d n a ( 2 - 3 ) ł m ię d z y p io n o w a ( 1 - 2 - 4 )
w any

daszka stojaka (podstawy), mostka Uprawa współrzędna Uprawa

wylotowego. Ponadto wyposażony jest Uprawa młęc żyptonowa międzypionowa
w: komplet ramek gniazdowych i nad- U) (2I (3) ---------------rai--------------
stawkowych (potramki), dwa zatwory Przed plon Plon główny Poplon
(deski do ścieśniania gniazda), listewki kapusta głowiasta sałata, kalarepa sałata, marchew jdóź-
międzyramkowe oraz elementy ociepla­
wczesna letnia na, tasoia szparagowa
szpinak
jące - matę powalk ową (z niemłóconej
szpinak, sałata kapusta głowiasta
słomy żytniej, miękkiej płyty pilśniowej, późna
płyty styropianu) f dwie maty boczne, kalafior wczesny kalarepa letnia sałata, marchew jsóź-
poduszki wypełnione sieczka, suszo­ na, fasola szparago­
nym mchem, liśćmi paproci lub odpada­ wa, szpinak
mi bawełnianymi. marchew wczesna, jarmuż fasola szparagowa
Ze względu na rozwiązania konstruk­ groch na zielone
cyjne i funkcjonalne wyróżnia się trzy ziarno, szpinak
typy u. (rys. U.1): marchew wczesna, kajjusta brukselska tasola szparagowa,
groch na zielone sałata
Leżak ziarno, szpinak
ul jednokorpusowy. którego rozbudowa kalarepa wczesna seler marchew późna,
jarmuż, fasola szpa­
(powiększenie objętości przez dosta­ ragowa
wienie ramek) możliwa jest tylko w kie­ szpinak,groch na kalarepa jesienna
runku poziomym. W I. gniazdo (plastry, zielone ziarno,
w których czerwi matka i znajduje się marchew wczesna
czerw) i miodnia (plastry z miodem) marchew wczesna rzodkiewka kapusta brukselska,
usytuowane są obok siebie. Gniazdo kalarepa jesienna,
zlokalizowane jest naprzeciw wylotu, a jarmuż
miodnia z jednej lub z obydwu jego sałata marchew późna rzodkiewka
stron. Typowym I. jest ul zwykły 11. szpinak por pomidory
wielkopolski. cebula (dymka) buraki, szpinak
cebula (siew) szpinak
Stojak sałata ogórki, pomidory kapusta głowiasta
ut dwu- lub wielokorpusowy przystoso­ późna, buraki
wany do rozbudowywania pionowego. szpinak wczesny fasola szparagowa,
W s. gniazdo zlokalizowane jest w dol­ kalarepa jesienna
nym korpusie, miodnia zawsze w gór­ marchew wczesna, szpinak jesienny
nym. Tego typu ulami są: s. wielkopol­
groch na zielone
ziarno, kapusta
skie i różne ułe wielokorpusowe, głowiasta wczesna
Ul kombinowany szpinak ogórki kalarepa wczesna,
s e le r, p o r , r z e p a
ul dwu- lub wielokorpusowy, łączący w s z p in a k p o m to o r y p o r , s a ł a t a , k a la ­
sobie cechy leżaka i stojaka. Gniazdo i r e p a le tn ią
miodnię poszerza się poziomo, a w ra­ g ro c h na n e fo n e k a p u s ta g f o r . -asta
zie potrzeby dostawią się nad gniazdo z ia r n o pe-
p ó ź n a , k a p u s ta
nadstawkę, najczęściej spełniającą szpinak, ka­
k iń s k a ,
funkcję magazynu miodowego. Do u.k. larepa leswnna
należą: u! Dadanta oraz warszawski szpinak, marchew łasola szparagowa k a p u s ta bruksel­ kapusta pekihska.
poszerzony. (bmi) wczesna ska, jarmuż kalarepa jesienna

Utrwalanie żywności
zapobieganie zepsuciu Żywności (utra­
cie przydatności do spożycia), powodu­
jące wstrzymanie procesów biologicz­
nych (np. rozwoju i działalności drob­
noustrojów), biochemicznych (np roz­
padu tkanek) i chemicznych (np. utle­
niania witamin, rozkładu barwników na­
turalnych) oraz zabezpieczające przed
zakażeniem z zewnątrz. U.ż. przepro­
wadza sie metodami: f i z y c z n y m i -
przez zastosowanie niskie) lub wyso­
kiej temperatury (zamrażanie, chło­
dzenie, suszenie, apertyzowanie),
c h e m i c z n y m i - przez dodanie sub­
stancji konserwujących (np. peklowa­
nie) lub kwasów organicznych (np.
marynowanie), b i o l o g i c z n y m I -
przez wywołanie fermentacji mlekowej
(kwaszenie - kiszenie) lub alkoholo­
wej (wyrób win). Wyróżnia się również
metody: m i e s za ną (np. wędzenie)
o r a z o s m o a k t y w n ą (zagęszczanie,
solenie, słodzenie). Poza zamraża­
niem. wszystkie pozostałe metody
mogą być wykorzystane w warunkach
domowych i służyć nie tylko przygoto­
waniu żywności do przechowywania,
ale także nadaniu jej nowych, specy­
ficznych właściwości, zwłaszcza sma­
kowych i zapachowych.
Apertyzacja
utrwalanie owoców, warzyw, grzybów,
ryb i mięsa przez ich ogrzewanie w
hermetycznie zamkniętych naczyniach
(puszkach, słojach lub butelkach). W
zależności od stopnia wstrzymania
procesów biologicznych a. dzieli się
na: p a s t e r y z a c j ę - zapewniającą
zniszczenie wegetatywnych form
drobnoustrojów w produktach żywnoś­
ciowych przez ogrzewanie wypełnio­
nych naczyń (w warunkach domowych
najlepiej ustawionych w kąpieli
wodnej) w temp. 80...100'C przez
15.. .60 min, licząc od zagotowania
wody (w warunkach domowych czyn­
ność tę powtarza się niekiedy dwu-
lub trzykrotnie w odstępach) oraz
s t e r y l i z a c j ę (wyjaławianie)-
zapewniającą ponadto zniszczenie
przetrwalników bakterii, czego wyma­
gają przetwory z grzybów me zakwa­
szonych. mięsa, ryb i niektórych wa­
rzyw. A, przez sterylizację jest wyko­
nywana w przemyśle spożywczym w
autoklawach, w temp. 112...130'C w
czasie od kilku do 60 min. Czynnikiem
grzejnym jest para wodna, gorąca
woda albo ogrzane powietrze. W wa­
runkach domowych dobre wyniki moż­
na osiągnąć wykorzystując domowe
sterylizatory lub piekarnik (wygrzewa­
jąc wypełnione naczynia w temp
140.. .180-C).
Kwaszenie - kiszenie
utrwalanie warzyw i owoców (ewen­
tualnie z małym dodatkiem soli) przez
fermentację mlekową Podczas fer­
mentacji (którą przyspiesza dodanie
cukru, serwatki lub tabletek do zakwa­ dzą miczych składnikami dymu wę­
szania mleka) następuje rozkład cu­
krów przez bakterie na kwas mlekowy,
chroniący produkt przed rozwojem
bakterii gnilnych i masłowych. W pro­ czo), zmiękcza tkanki, osusza produkt,
cesie k. wytwarzane są również nie­
wielkie ilości alkoholu i kwasu
octowego.
Marynowanie
utrwalanie owoców, warzyw, grzybów, dzaju produktu i sposobu w., wynosi
a także ryb przez dodanie kwasu octo­ dla mięsa od kilkunastu godzin (gorą­
wego (octu), a niekiedy mlekowego,
cytrynowego lub jabłkowego, przy­
praw. a także (w przypadku owoców i
warzyw) cukru. Przy niewielkim stęże­ produkty znacznie trwalsze.
niu cukru i octu marynowane produkty
należy dodatkowo pasteryzować.
Peklowanie
utrwalanie mięsa przez długotrwałe
(do kilku tygodni) moczenie w
15„.20% wodnym roztworze soli ku­
chennej z dodatkiem cukru (ok. 1 %),
niekiedy również azotynu sodowego i
kwasu askorbinowego lub jego soli (p. jego temperatury początkowej do tem­
m o k r e ) lub przez działanie suchej peratury początku zamrażania, z, wła­
mieszaniny tych składników (p. s u ­
c h e ) Mięso wołowe lub ozory pek­
luje się na potrawę, natomiast mięso
wieprzowe pekluje się również na
przetwory (np, szynkę, którą następnie
się wędzi, wędzi i gotuje lub suszy).
Słodzenie
utrwalanie przetworów owocowych
przez dodanie cukru w celu zahamo­
wania rozwoju drobnoustrojów. Typo­
wym przykładem zastosowania cukru
jako czynnika prawie wyłącznie kon­
serwującego są syropy owocowe (do­
datek cukru wynosi do 50 dag na t I
soku). Najczęściej cukier stosuje się
jako dodatkowy czynnik konserwują­
cy, w połączeniu z umiarkowanym
zagęszczaniem, przy sporządzaniu
marmolad, powideł, dżemów, galare­
tek, konfitur itp.
Solenie
utrwalanie warzyw, grzybów, ryb, sło­
niny. masła, serów za pomocą soli ku­
chennej (chlorku sodowego), hamują­
cej rozwój drobnoustrojów. Stosuje się
wodny roztwór soli (solankę) lub sól
kuchenną krystaliczną, której udział
wynosi 8... 18% masy produktów.
Suszenie
utrwalanie warzyw, owoców, grzybów
przez zmniejszenie ilości zawartej w
nich wody do wartości od kilku do kil­
kunastu procent ilości początkowej, w
wyniku długotrwałego ich ogrzewania,
naturalnego lub sztucznego (w temp.
50...70-C).
Wędzenie
utrwalanie mięsa, wędlin, drobiu, ryb,
serów (surowych, peklowanych,
ewentualnie solonych) przez nasyca­
nie ich w specjalnych komorach wę­
dzarń (czego (pochodzącego ze spala­
nia drewna gatunków liściastych), któ­
ry działa antyseptyczme (bakteriobój­
wzbogaca go w przeciwutleniacze.
Wyróżnia się w. z i mn e w temp. do
22'C (mięso) i do 30 (ryby), w. g o r ą ­
c e w temp, do 90‘ (mięso) i ponad
100"C (ryby). Czas w., zależnie od ro­
ce) do kilkunastu dni (zimne), a dla ryb
kilka godzin (gorące) i od kilku dni do
kilku tygodni (zimne). W. zimne daje
Zamrażanie - mrożenie
utrwalanie owoców, warzyw, ryb, mię­
sa, masła przez obniżenie temperatury
produktu oraz zamianę większości za­
wartej w nich wody w łód przy jedno­
czesnym stężeniu substancji rozpusz­
czalnych. W procesie z. wyróżnia się
trzy etapy: schłodzenie produktu od
ściwe, szybkie, w temp. -20,,,-45'C,
schładzanie końcowe do określonej
temperatury przechowywania produk­
tu, najczęściej - 1 0„.-20'C lin ii
Warzywa mniej znane
umowne określenie grupy warzyw
(owoców, nasion, pędów, kwiatosta­
nów, korzeni bądź też innych jadalnych
części roślin jednorocznych, dwu- lub
wieloletnich) rzadziej wykorzysty­
wanych we współczesnej polskiej
kuchni, zawierających wiele wartościo­
wych składników pożywienia, niekiedy
przewyższających pod tym względem
warzywa stosowane powszechnie
(Tablica. Warzywa mniej znane).
Zarówno warzywa powszechnie wyko­
rzystywane, jak i w .m z. są ważnym
źródłem witamin C, PP, Bi. Bz. prowita­
miny A oraz niemal wszystkich składni­
ków mineralnych (makro- i mikroele­
mentów), Są również źródłem biatka
roślinnego (głównie nasiona roślin
strączkowych - soi, fasoli, grochu, so­
czewicy).
Średni skład chemiczny podstawowych
składników jest następujący: woda
75.. 95% świeżej masy, związki bez-
azotowe 2 .„ 22 %, dalej z udziałami od
7,5 do 0,5% - cukry, związki azotowe,
błonnik. Tłuszcze mają udział mniejszy
niż 1 %.
Do w,m.z,, które warto polecić zarówno
do uprawy ogrodniczej, jak i do wyko­
rzystania kulinarnego-na potrawy i
przetwory (tab. W.1) należą przede
wszystkim:
W.1. Przydał ność wybranych warzyw mniej znanych na potrawy I przetwory

P o tra w y Przet w o r y
p ie c z o n e a p e rty - m a ry n o ­
N azw a w a rzy w a g o to ­ duszo­ sm ażo­ suszone k is z o n e
s u ro w e ( z a p ie ­ zupy zow a- w ane
w ane ne ne
kana) ne

B a k ła ż a n 4-4- __ + + + •M - + -M -+ — — - - -
B ro k u ł 4-4-4- + + + 4-4- — + 4-4- — — — —
C u k in ia 4-4-4- + + 4*4*4* 4-4-4- 4- + 4-4- — — 4- 4-4-4-
C y k o r ia liś c io w a + + + + + + + 4- — 4-4-4- 4-4- — — —
Jarmuż 4-4-4- + + + 4- 4- 4- — ++ — — — —
K abaczek — + + +++ 4-4-4- +++ — — — — —
K a p u s ta p e k iń s k a 4-4-4- + + 4-4-4- — 4- — — — — —
4-4-4- + + + 4- + _ 4-4-4- — 4-4-4- 4-4-4- — 4-4-
K u k u ry d za
Patison — 4-4- 4-4-4- 4- + 4- + + + — — — — “
S e le r n a c io w y 4-4-4* 4-4* — 4-4- — 4-4- — — —
S k o rzo n e ra — + + + - 4- + 4-4-4- 4-4- — “ —

+ -M - b a rd z o p r z y d a tn e , + + p r z y d a t n e , + d o s t a t e c z n ie p r z y d a t n e , - n ie p r z y d a t n e

Bakłażan - gruszka miłosna, psianka po- Endywia zimowa - szczeróak wielki Kukurydza cukrowa
dłużna, oberżyna, jajko krzewiaste roślina jednoroczna lub dwuletnia, trawa jednoroczna, pochodząca z
roślina jednoroczna, uprawiana w kra­ spokrewniona botanicznie z cykorią; Ameryki Północnej, rozpowszechniona
jach gorących (Afryka tropikalna, Egipt, wyglądem przypominająca sałatę, także w Europie, gdzie dojrzewa w
Półwysep Arabski, IndieM ciepłych, Uprawiana na sałatę (liście), głównie sierpniu i wrześniu. Do celów spożyw­
również w Polsce. Owoc w postaci ja­ w krajach śródziemnomorskich. czych kolby ścina się przed stwardnie­
gody barwy przeważnie fioletowej, bar­ niem nasion.
dzo soczysty, na jarzynę. Jarmuż - kapusta liściasta
roślina dwuletnia, uprawiana w wielu Miechunka peruwiańska - miechunka
Boćwina zwyczajna - mangoW, burak krajach europejskich, także w Polsce; meksykańska, fizalis peruwiański
liściowy jest wartościowym surowcem na bylina należąca do rodziny psiankowa­
roślina jednoroczna lub dwuletnia, jarzynę; niesłusznie używana u nas tych, uprawiana poza Europą i w
uprawiana w bardzo wielu krajach. wyłącznie do celów dekoracyjnych. Związku Radzieckim. Aromatyczne
Spotyka się ją także w stanie dzikim, owoce o stodkokwaśnym smaku są
m.in. w krajach śródziemnomorskich Kabaczek - dynia szparagowa, dynia pokryte lepką, gorzką masą, którą na­
oraz na wybrzeżu atlantyckim Europy. zwyczajna leży zmyć gorącą wodą natychmiast
Liście są wykorzystywane na jarzynę roślina jednoroczna należąca do dy­ po zbiorze Można je jeść na surowo i
(jadane jak sałata lub szpinak) oraz na niowatych, rozpowszechniona w po przetworzeniu. Uprawiana jest rów­
zupę. Odmiana boćwiny, tzw. s z e r o - Związku Radzieckim i na Bałkanach, nież miechunka jednoroczna, tzw. ro­
k o o g o n k o w a (kardonowa) ma bar­ uprawiana w Polsce. Duże, wydłużone, dzynka brazylijska, której owoce
dzo szerokie nerwy i ogonki liściowe, żółte owoce są wykorzystywane na można kandyzować.
jadane podobnie jak szparagi. jarzynę.
Mniszek lekarski - dmuchawiec, mlecz
Brokuł włoski - kapusta szparagowa Kapusta pekińska - kapusta chińska bylina dziko rosnąca, zawierająca sok
roślina jednoroczna, podobna do kala­ roślina jednoroczna, pochodzi z Chin, mleczny, bardzo pospolita w całej Pol­
fiora, różni się od niego luźniejszym gdzie jest powszechnie uprawiana; sce i innych krajach europejskich, w
kwiatostanem, barwy zielonej. Upra­ uprawia się ją również w Ameryce i umiarkowanych strefach Azji, w Ame­
wiana do niedawna we Włoszech i Europie, m.in. w Polsce. Liście są wy­ ryce Potnocnej, a w niektórych krajach
krajach zachodniej Europy, od kilku lat korzystywane na sałatę i jarzynę. (Francja) uprawiana. Z młodych liści
także w Polsce. Spożywana podobnie przyrządza się sałatkę, jarzynę i zupę.
jak kalafior. Karczoch ostowy - karczoch hiszpań­
młode koszyczki Kwiatowe służą jako
ski, kard namiastka kaparów, rozwinięte kwiaty
Cukinia bylina pochodzenia śródziemnomor­ wykorzystywane są często do wyrobu
roślina jednoroczna, ma duże owoce o skiego. zbliżona botanicznie do kar­ wina.
kształcie zbliżonym do ogórka, zbiera­ czocha zwyczajnego, jest uprawiana w
ne w fazie zawiązków (do 20 cm dłu­ południowej Europie, północnej Afryce Pasternak zwyczajny
gości i 5 cm średnicy), gdy nasiona i Ameryce Południowej. Na jarzynę roślina dwuletnia, pospolita, w Polsce
nie są jeszcze wykształcone. W Pol­ przeznacza się mięsiste ogonki liścio­ rośnie na miedzach, łąkach i drogach,
sce uprawiana od niedawna. Wykorzy­ we i główne nerwy. także uprawiana. Korzenie słodkie, ja­
stywana na surówki, jarzynę, może dalne, o zapachu marchwi i przyjem­
być marynowana. Karczoch zwyczajny - karczoch, arty-
nym aromacie. Pasternak należy do
szok warzyw raczej zapomnianych.
Cykoria liściowa - cykoria brukselska, wieloletnia lub jednoroczna roślina
cykoria sałatowa warzywna z rodziny złożonych, upra­ Patison
roślina dwuletnia, o jadalnych roze­ wiana głównie w Hiszpanii, Francji, roślina jednoroczna, pochodząca z
tach liści. tzw. główkach. C.l, uzyskuje Włoszech i południowych rejonach Ameryki, przypominająca kształtem
się w wyniku pędzenia zimą korzeni Stanów Zjednoczonych, w Polsce dwa złozone. wnętrzem do siebie, tale­
zebranych z pola na jesieni Wybielone rzadko. Jadalne są dolne części mięsi­ rze, zwana żartobliwie „latającym ta­
liście, spożywane są jak sałata. Upra­ stych łusek okrywy, a przede wszyst­ lerzem". Owoce, o białej barwie z zie­
wiana w wielu krajach Europy, również kim dno kwiatostanu, uchodzące za lonkawym odcieniem, zrywa się nie­
w Polsce. luksusową jarzynę. dojrzale. gdy ich średnica wynosi ok.

arzywa mniej znane 57

10 cm (po pięciu tygodniach od wysia­
nia), Nadają się na surówkę i na ja­
rzynę.
Por
roślina dwuletnia, pochodząca przy­
puszczalnie z krajów śródziemnomors­
kich uprawiana w całej Europie i Ame­
ryce Północnej. W Polsce znana głów­
nie jako warzywo tzw, smakowe,
składnik włoszczyzny. Rzadziej uży­
wane na jarzynę i surówki.
Portulaka warzywna
roślina jednoroczna, pochodząca z Azji
Środkowej, w niektórych krajach upra­
wiana, w Polsce spotykana też w sta­
nie dzikim. Części jadalne - liście i ło­
dyżki liściowe - nadają się na sałatki
oraz na jarzynę, podobnie jak szparagi
lub szpinak.
Roszponka warzywna
roślina jednoroczna, pochodząca z
krajów śródziemnomorskich, uprawia­
na głównie w zachodniej Europie i
Ameryce Północnej; w Polsce, podob­
nie jak wszystkie warzywa mało zna­
ne, jest uprawiana amatorsko tub w
bardzo małych ilościach w warzywni­
czych okręgach dużych miast. Młode
liście z roślin jeszcze nie kwitnących
służą do sporządzania sałatek ze
śmietaną, majonezem a także innymi
sosami.
Salsefia - kozibród porolistny
roślina roczna lub dwuletnia pocho­
dząca z Włoch, o wrzecionowatym
korzeniu, jest uprawiana w całej nie­
ma! Europie. Smak s. zbliżony jest do
smaku pietruszki, ale delikatniejszy.
Korzenie są jadane jako jarzyna.
Sałata siewna
roślina jednoroczna, uprawiana prawie
we wszystkich krajach strefy umiarko­
wanej. Pospolicie uprawia Się odmianę
g ł o w i a s t ą (z surowych liści przyrzą­
dza się sałatę), na matą zaś skalę (w
Polsce w okolicach Krakowa) odmianę
s z p a r a g o w ą , znaną jako tzw. głąbiki
krakowskie. Jada się młode, zgrubiałe
pędy łodygi na surowo lub gotowane,
najczęściej kiszone, podobnie jak
ogórki.
Seler liściowy - seler naciowy
roślina dwuletnia popularna we Fran­
cji; warzywo późnej jesieni i początku
zimy, o pikantnym smaku i zapachu.
Nadaje się do podawania w różnej po­
staci (surówka, zupa, z wody, w omie­
cie) S.l. można blanszować w cetu
usunięcia lekko gorzkiego smęku.
Skorzonera - wężymord, czarny korzeń
roślina dwuletnia, uprawiana w połud­
niowej Europie, na Kaukazie i Syberii.
W Polsce rzadko spotykana, niekiedy
uprawiana. Jadalny korzeń nadaje się
na jarzynę.
Słonecznik bulwiasty - topinambur, wej wątrobie karoten w pełni zastępuje
bulwa w. A. Ilościowa równowartość wynosi
bylina z podziemnymi bulwami, podob­ 2:1 (0,6 pg p-karotenu = 0,3 pg retinolu
nymi do ziemniaków, ale bardziej od = 1 j.m. w. A - jednostka międzynarodo­
wa w. A). U ludzi z czynnościową lub
nich słodka i soczysta. Pochodzi z
wtórną wadą wątroby, karoteny nie za-
Ameryki Północnej, Używana do wy­
żegnują niebezpieczeństwa hipowitami­
pieku pieczywa i innych produktów
nozy czy awitaminozy. W takich wypad­
spożywczych dta diabetyków, (aha)
kach do organizmu musi być dostar­
czany nie karoten, a w, A w postaci
naturalnej.
Zapotrzebowanie dzienne na w. A wy­
nosi u d 2ieci 2000...6000 j.m. (najwięk­
Witaminy w żywności sze zapotrzebowanie występuje między
13 a 15 rokiem życia), u dorosłych
związki chemiczne niezbędne do prawi­ 5000 j.m. (ciężarne i karmiące -
dłowego przebiegu procesów 6000 j.m ). Zapewnienie takiej dostawy
życiowych. Pełnią rotę regulatorów i ka­ zależy od stosunku karotenu do w. A
talizatorów. Ponieważ organizm nie po­ w pożywieniu. Na podstawie badan
trafi sam ich wytworzyć, muszą być ustalono, że tylko 1/3 spożywanego
dostarczane w postaci gotowej - prze­ p-karotenu jest wchłaniana przez orga­
de wszystkim w pożywieniu, a w razie nizm, z tej Ilości tylko połowa może być
potrzeby - w lekach. Niedobór danej przekształcona w w. A.
witaminy nosi nazwę - hipowitaminozy, Prowitaminę A zawierają w dużych iloś­
całkowity brak - awitaminozy, nadmiar ciach m.in. następujące zioła i surowce
(przedawkowanie o działaniu toksycz­ zielarskie: liście dębu - 60 mg/ 100 g,
nym) - hiperwitaminozy. W każdym z mięta - do 40, liście czarnego bzu - do
wymienionych wypadków - choć z róż­ 30, liść pokrzywy - do 19,5, liść brzozy
nym nasileniem - organizm traci część - d o 16, dziurawiec - do 13,5. rdest
zdolności obronnych przed wieloma ptasi - do 10 .
schorzeniami. Najczęściej występują W. A można również wchłaniać przez
hipowitaminozy. skórę, naskórek i śluzówkę, stąd celo­
Do najważniejszych w. należą: wość odpowiednich kąpieli, smarować I
okładów, np, maścią tranową, czy za­
Witamina A - retinol biegów zalecanych w kosmetyce natu­
grupa witamin rozpuszczalnych w tłusz­ ralnej.
czach i alkoholu, odpornych na działa­
nie wysokiej temperatury, wrażliwych Witamina B i - tiamma
na światło i tlen z powietrza. W organi­ pierwsza z odkrytych witamin grupy B.
zmie ludzkim utrzymuje się ok. 6 mie­ do której należą związki zawierające
sięcy. kwasy: pantotenowy, foliowy, fol ino wy i
Głęboki niedobór w. A w organizmie para-aminobenzoesowy - rozpuszczal­
może spowodować hemeraiopię. czyli ne w wodzie. Odporna na działanie wy­
upośledzone widzenie zmierzchowe sokiej temperatury. Jak inne witaminy z
(tzw. kurzą ślepotę), u dzieci keratoma- tej grupy - w. Br utrzymuje się w orga­
lację, czyli rozmiękanle nabłonka nizmie ludzkim przez kilka tygodni.
rogówki, co prowadzi do całkowitej śle­ Chroni przed wieloma bardzo dotkliwy­
poty, kseroftalmię. objawiającą się mi, często bolesnymi dolegliwościami,
uczuciem stałego „piasku w oczach" jak np. zapalenie wielonerwowe, czyli
i łzawieniem, a wreszcie zaburzeniem tzw. zapalenie korzonków, porażenie
wzroku. Objawami braku w. A są rów­ nerwów ogólne lub częściowe, zwyro­
nież: nadmiernie sucha skóra, upośle­ dnienie nerwów obwodowych, zatrucia
dzenie węchu, suchość gardła, chryp­ alkoholem, nerwice, migreny, zaburze­
ka, wysychanie nabłonka w oskrzeli- nia czucia, pląsawica, ischias, niedo­
Kach i pęcherzykach płucnych, nieżyt wład mięśni przewodu pokarmowego,
jelit, biegunka lub częściej zaparcie. czyraczyca. nadczynność tarczycy, tę-
W, A w postaci naturalnej zawiera nie­ zyczka. Ponadto przy braku w. Bi w
wiele artykułów spożywczych, głównie organizmie każdy ból, nawet wywołany
tran, wątroba, żółtko jaja. masło śmie­ zwykłym uderzeniem, odczuwa się zna­
tankowe, śmietana, sery żółte twarde, cznie mocniej, bez względu na to czy
śliwki węgierki. W. A łatwo ulega przy będzie to ból zęba, choroba Buergera
tym rozkładowi podczas jełczenia tłusz­ czy angina.
czów, a spożywanie tłuszczów nieświe­ Zapotrzebowanie dzienne na w. Bi wy­
żych może nawet spowodować znisz­ nosi u dzieci (w zależności od wieku)
czenie jej zapasów w organizmie. 0 .6 .,.2,0 mg, u dorosłych (w zależności
W odróżnieniu od w, A w postaci natu­ od płci i charakteru pracy) 1,2 ,.3,0 mg;
ralnej dość powszechnie dostępny jest największe u bardzo ciężko pracują­
inny związek o podobnej do mej budo­ cych mężczyzn.
wie. Jest nim zołtoczerwony barwnik Dużo w. Bi zawierają m.in.: drożdże,
rośłinny karoten, prowitamina A - tzn. łuskany groch, ziarna fasoli, mięso
związek, który organizm człowieka wieprzowe, kasza gryczana, płatki
może przekształcić w w. A. Przy zdro­ owsiane, mleko w proszku.

bardzo często występuje jednocześnie
z witaminą B i. rozpuszczalna w wodzie,
odporna na działanie wysokiej tempe­
ratury, wrażliwa na światło. Ostre nie­
dobory w. 6 z wywołują na ogół te same
objawy chorobowe, jak wymienione
przy niedoborze B i, a ponadto: suche
zapalenie skóry, zajady, zmniejszenie
ostrości wzroku, zmniejszenie odporno­
ści w chorobach zakaźnych, niedokrwi­
stość, zwolnioną regenerację krwi, dy­
chawicę oskrzelową, nerwice, zaćmę
soczewkową (kataraktę}, pęcherzycę,
łuszczycę, zapalenie spojówek.
Zapotrzebowanie dzienne na w. Bs wy­
nosi u dzieci 0 ,8 ...2,0 mg, u dorosłych
t ,5...3,0 mg; największe u karmiących
kobiet.
Podobnie jak Bt - w. B 2 występuje na
ogol w produktach mających opinię
ciężkostrawnych. Najwięcej w, Bz za­
wierają suszone borowiki, dalej w kolej­
ności. wątroba, drożdże, mleko w
proszku, sery twarogowe, sery żółte,
migdały, świeże grzyby, łuskany groch.
Stosunkowo dużo w. 8 z mają również;
kiełki pszeniczne i żytnie, rokitnik, nać
pietruszki, nać kopru.
Witamina B« - pirodyksyna
rozpuszczalna w wodzie i alkoholu,
odporna na działanie wysokiej tempe­
ratury, wrażliwa na światło, Niedobory
w. Be powodują stany zapalne skóry,
rąk, stóp, uszu, wokół oczu l ust, zanik
mięśni, parkinsonizm (nieopanowane
trzęsienie kończyn lub głowy), schorze­
nia układu nerwowego, tojotok, mdłości,
nrepówstrzymywane wymioty ciężar­
nych, niedokrwistość złośliwą i zwykłą
oraz ziarnicę.
Dzienne zapotrzebowanie na w. Be wy­
nosi u dzieci 0.6 ...2,0 mg, u dorosłych
2,0 mg (ciężarne i karmiące - 2,5 mg).
Najwięcej w. Be zawierają: jęczmień,
kukurydza, wątroba, halibut, drożdże,
płatki owsiane, maliny, rzepa, ziarna
fasoli, kapusta brukselska, korzeń pie­
truszki. seler, cebula, nać pietruszki,
kiełki pszenicy.
Witamina B 12 - kobalamma
czynnik antyanemiezny biorący udziat
w procesach wytwarzania krwi w orga­
nizmie: badania nie zakończone. Niedo­
bór w. Bta prowadzi do zahamowania
powstawania krwinek czerwonych i
białych, do uszkodzenia układu nerwo­
wego, zaburzeń wzrostu, niedomagać
wątroby, miażdżycy wieńcowej, cukrzy­
cy, Dość często hipowitaminoza jest
wynikiem zaburzeń we wchłanianiu w.
B 12 przez organizm; znacznie rzadziej
powoduje ją niedostatek tej witaminy w
pożywieniu.
Dzienne zapotrzebowanie człowieka
dorosłego określa się na 5 pg.
Do głównych źródeł w, B u należą: wą­
troba, nerki, śledź, pikling, mleko w pro­
szku, żółtko jaja.
witamina wszechobecna; rozpuszczal­
na w wodzie i alkoholu, rozkłada się w
temp. 1G0"C. Ostre niedobory zdarzają
się niezwykle rzadko; gdy występują,
ich skutkiem są bóle kończyn, kurcze
mięśni, wrzody skórne, czyraki, odleży­
ny, bóle jamy brzusznej, zaburzenia
snu. bóle głowy, skłonność do przezię­
bień i nieżytu nosa, łysienie, siwizna.
Dzienne zapotrzebowanie wynosi
10...20 mg.
Rzeczywistą nieobecność w. Bw można
łatwo zlikwidować jadając więcej po­
traw niegotowanych. Najwięcej w. Bw
zawierają m.in,: wątroba, żółtko jaja,
drożdże, łuskany groch, pieczarki, ziar­
na fasoli, płatki owsiane, ryż, kalafior,
chleb pszenny, poziomki, dynia, mar­
chew.
Witamina C - kwas askorbinowy
rozpuszczalna w wodzie i alkoholu, ule­
ga rozpadowi podczas długotrwałego
gotowania, częściowo również podczas
suszenia roślin, wrażliwa na tlen z po­
wietrza i światło. W organizmie czło­
wieka utrzymuje się nie dłużej niż dwie
doby. Niezbędna m.in. do utrzymania
prawidłowego stanu włosowatych na­
czyń krwionośnych, zachowania odpor­
ności organizmu, przyswajania żelaza.
Ostry niedobór w. C powoduje przede
wszystkim ciężkie schorzenie zespoło­
we zwane gmlcem (szkorbut), na co
składają się objawy, które występują w
różnych zestawach i w różnej kolejnoś­
ci. rzadko wszystkie jednocześnie: ska­
za krwotoczna, ubytek wagi, kruchość
naczyń krwionośnych i skłonność do
wybroczyn, zmiany w kościach, a więc
zapalenie dziąseł, wypadanie zębów,
zaburzenia w rozwoju zębiny, zmiany w
ozębnej, zaburzenia wzrostu u dzieci,
alergie, zaćmę soczewkową (katarak­
tę), wrzody żołądka i dwunastnicy,
wrzody jelitowe. Niektóre z tych zjawisk
są nieodwracalne. Poza tym w. C jest
niezbędna w stanach wyczerpania,
rekonwalescencji po zapaleniu płuc, przy
skłonnościach do przeziębień, gruźlicy
oraz w leczeniu ran. Zapotrzebowanie
dzienne - bardzo duże w porównaniu z
innymi witaminami - nie przekracza
150 mg dla kobiet ciężarnych lub kar­
miących oraz 100 mg dla zdrowych lu­
dzi dorosłych t młodzieży.
Najobficiej w. C występuje w owocach i
warzywach. Szczególnie dużo w, C za­
wierają: dzika róża, rokitnik, porzeczka
czarna, borówka brusznica, nać pietru­
szki, nać kopru, szpinak, kapusta bru­
kselska, czerwona oraz głowiasta, trus­
kawka, porzeczka czerwona, pomarań­
cza, cytryna, malina.
Witamina D - kalcyferol
grupa witamin rozpuszczalnych w tłusz­
czach, wrażliwych na światło i tlen z
powietrza, odpornych na działanie pod­
wyższonej temperatury (do 130"C).
Działanie w. D w organizmie jest bardzo
często powiązane z działaniem witami­
ny A. Zidentyfikowano również prowita­
minę D - ergosterol. która pod wpły­
wem promieni nadfioletowych (słońca
lub lampy kwarcowej) przekształca się
w w. 0. Podobnie jak w wypadku wita­
miny A - ustalono jednostkę międzyna­
rodową (j.m.) w. D równą 0,025pg kal-
cyferolu, Z uwagi na szkodliwość nad­
miaru w. D w organizmie, dzienne zapo­
trzebowanie ustala się tylko dla dzieci,
młodzieży, kobiet ciężarnych i karmią­
cych (100...400 j.m.). Dorosłym wystar­
cza na ogół kontakt z promieniowaniem
słonecznym.
Na skutek niedoborów w. D powstają
zaburzenia przemiany wapniowo-fosfo­
rowej w organizmie, miękną kości, u
niemowląt - krzywią się, nie twardnieją.
Podobne zaburzenia występują przy
tworzeniu się zębów - największe
zmiany są widoczne w obrębie szkliwa.
Poza tym zęby odkształcają się i łatwo
ulegaią próchnicy. U ludzi dorosłych
poza rozmiękaniem kości na skutek
złego przyswajania wapnia przez orga­
nizm z powodu htpowitaminozy D (a w
krytycznych wypadkach awitaminozy)
może się zjawić z rzeszot nlenie kości,
choroba stawów, toczeń pospolity i
inne.
Ponieważ w, D przechodzi do organiz­
mu również przez skórę spełniając przy
tym wiełe funkcji regeneracyjnych w
zniszczonej tkance skórnej 1 podskór­
nej, stosuje się ją (w tranie, oleju lnia­
nym, maści tranowej) przy oparzeniach,
odmrożeniach i stłuczeniach. Najbogat­
szym źródłem w. D jest tran, dalej w ko­
lejności: węgorz, sardynka, śledź, mas­
ło, jaja, Do margaryny dodaje się
5,0,.,7,5 pg w. D na 100 g oraz
600. 900 pg witaminy A na 100 g. Duże
ilości prowitaminy D znajdują się w
drożdżach i grzybach.
Witamina E - tokoferol
grupa witamin rozpuszczalnych w ole­
jach, alkoholu, eterze, rozpadających
się w temp, powyżej 120‘C. W organiz­
mie ludzkim utrzymują się od trzech do
czterech miesięcy. Zapotrzebowanie
dzienne organizmu na w. E wynosi ok.
30 mg u dorosłych i 10 ,30 mg u dzieci
(zależnie od wieku).
Ostry niedobór w. E w organizmie przy­
czynia się do bezpłodności, poronień
nawykowych, impotencji, zatruć ciążo­
wych, nadciśnienia, miażdżycy tętnic,
choroby Buergera, zapalenia żył, zgo­
rzeli kończyn. Warto też dodać, że sto­
sując dostawę naturalnej w. E osiąg­
nięto poważne sukcesy w leczeniu
chorób naczyniowo-wieńcowych, zapa­
leniu mięśnia sercowego, a także gruź­
licy. Awitaminozy w. E występują naj­
częściej u ludzi, którzy przez długie lala
odchudzali się, eliminując z pożywienia
tłuszcze.
Do głównych żródet w. E należą; olej
słonecznikowy, olej arachidowy, kiełki

Urządzenie
mieszkania
Elżbieta Stępień 1 .1 ,1.2,1.3
Tadeusz Żera I.2
Joanna Szendel I.3.8
Jolanta Mamrot-Ciechońska I.3.9
Alina Zawistowska-Treutler I.4
Hasło
Architektura wnętrz mieszkalnych, s. 12
Tablice
Przedpokój, s.l
Glazura w łazience, s.ll
Drewno w łazience, s.lll
Łazienkowe improwizacje, s.lV
Kuchnia odrębna, s.V
Kuchnia otwarta, s.VI, VII
Kącik jadalny w kuchni, s.Vlłl
Domowe forum, s,IX
Pokój wielu funkcji, s.X
Zdobiące starocia, s.XI
Sypialnia, s.XII
Miejsce do pracy, s.Xllł
Pokój z antresolą, s.XIV
Dla dwojga dzieci, s.XV
Pomysły z różnych szuflad, s.XVI
1.1
Ankieta poprzedzająca
projekt
Urządzenie domu Jest wizytówką mieszkańców, odbi­
ciem ich gustów, upodobań, wiedzy i pracy. Uzyska­
nie indywidualnego klimatu i nastroju wnętrza wyma­
ga starań i czasu, gdyż na efekt końcowy składa się
wiele elementów (kolor, oświetlenie, dobór i układ
mebli, rodzaj wykończenia ścian, tkaniny, rośliny
ozdobne, różne przedmioty dekoracyjne) uzupełniają­
cych się wzajemnie. Trudno dać gotową receptę na
ładne i wygodne urządzenie mieszkania, można jed­
nak podać ogólne wskazówki, szczególnie dotyczące
układów funkcjonalnych oraz zaprezentować wybrane
- godne polecenia - przykłady (Tablice. Rozwiązania
wnętrz). W każdym wypadku konieczna test jednak
adaptacja podpatrzonych wzorów do własnych
potrzeb, upodobań i warunków architektonicznych,
inwencja, zamiłowanie do majsterkowania oraz kon­
sekwencja w realizowaniu pomysłów i planów.
Zacząć należy od zrobienia „projektu” mieszkania.
Bardzo pomocne przy tym jest przeprowadzenie
„ankiety” wśród wszystkich domowników - dorosłych
i dzieci - dotyczącej ich upodobań i zwyczajów, a
także opinii na temat rodzaju, wielkości i liczby
potrzebnych sprzętów zarówno już posiadanych, jak i
tych, które zostaną dokupione oraz tych, które będą
wykonane samodzielnie. Zebrane wten sposób infor­
macje pomogą uzyskać ogólne wyobrażenie o fun­
kcjonalnym uktadzie całego mieszkania, jego atmo­
sferze i stylu. Po przeanalizowaniu wszystkich postu­
latów domowników - te, które mają być realizowane,
trzeba przełożyć na język architektoniczny, to znaczy
sporządzić szkic układu mebli na planie poszczegól­
nych izb mieszkania. Gotowy plan w skali 1 :50 otrzy­
muje się zwykle z biura spółdzielni lub wykonuje się
samemu po dokładnym wymierzeniu całego lokalu.
Dla ułatwienia „projektowania” można zastosować
metodę, która polega na wycięciu z papieru odpo­
wiednich prostokątów - rzutów mebli w tej samej
skali co plan mieszkania - i swobodnym przesuwaniu
ich na planie. W ten sposób łatwo sprawdzić propor­
cje wielkości sprzętów w stosunku do wielkości i
kształtu mieszkania oraz rozpatrzyć różne warianty
„ustawienia” mebli na papierze (bez uciążliwego
przesuwania ich w rzeczywistości) w sposób funkcjo­
nalny, to znaczy taki, który zapewnia maksymalną
wygodę w korzystaniu z każdego pomieszczenia zgo­
dnie z jego przeznaczeniem. Oczywiście zdarza się,
że najlepiej zaprojektowane ustawienie mebli na pia­
nie nie sprawdza się „w naturze”. Wynika to z nie­
możliwości uzyskania na płaskim papierze trzecie­
go wymiaru, a wysokość sprzętów odgrywa ogromną
rolę w zamkniętej przestrzeni, jaką jest każdy pokój.
Również na planie mieszkania należy rozwiązać pro­
blem przechowywania rzeczy, który z uwagi na małą
na ogół powierzchnię mieszkań, brak obszernych piw- ,
nic czy strychów, wymaga dużej dyscypliny i pomys­
łowości. Należy przy tym pamiętać o zasadzie
umieszczania szaf, szafek i innych rriebli-magazynów
w każdym wolnym miejscu w przedpokoju, o zabudo­ aranżacji w dostosowaniu do potrzeb domowników i
wywaniu wszystkich wnęk i zakamarków w kuchni, konkretnych warunków architektonicznych.
łazience, a nawet w sypialni czy gabinecie i jedno­ Przedpokój powinno się projektować na dwóch pla­
cześnie o konsekwentnym usuwaniu tych dużych, nach - pierwszy to rzut podłogi, gdzie dokładnie
kłopotliwych sprzętów z pokoju dziennego i pokoju trzeba zabudować wszystkie wnęki i zakamarki, drugi
dzieci, walcząc o przestrzeń i ład w pomieszczeniach to rzut na poziomie pawlaczy i półek zawieszonych
gdzie spędza się większość wolnego czasu. jako nadproża nad drzwiami - tzn. ok. 205 cm od
podłogi. W małych przedpokojach należy zwrócić
uwagę na kształt narożników, regałów i szafek wolno
stojących, nie ukrytych we wnękach. Aby nie utrud­
1.2 niać poruszania się w tym małym wnętrzu zaleca
się stosowanie narożników ściętych i zaokrąglonych
Aranżacja poszczególnych oraz konstruowanie regałów-słupków z półkami w
kształtcie trójkąta łub ćwiartki koła, ustawionych po
pomieszczeń bokach wystającej zabudowy lub w rogach pomiesz­
czenia.
Jeżeli przedpokój składa się z kilku pomieszczeń,
1.2.1 należy zastanowić sie, czy jednego z nich nie można
Przedpokój przekształcić w dużą zamkniętą garderobę. Zmniejsza
to wprawdzie do absolutnego minimum przestrzeń na
Przedpokój jest podstawowym węzłem komunikacyj­ komunikację, jednak rezultatem takiej decyzji jest
nym mieszkania, spełnia ponadto funkcję szatni, gar­ szafa o pojemności znacznie większej od standardo­
deroby, magazynu do składowania rzeczy rzadko uży­ wego mebla o głębokości 60 cm. Wykonując plan
wanych, a nade wszystko reprezentacyjnego hallu przedpokoju na poziomie rzutu podłogi, dokonuje się
wejściowego, Skupienie tak wielu funkcji w jednym też rozmieszczenia luster, które - podobnie jak w
pomieszczeniu o powierzchni od kilku do kilkunastu łazience - pozwolą uzyskać wrażenie powiększenia
metrów kwadratowych sprawia, że jest to jedno z przestrzeni.
najtrudniejszych do urządzenia wnętrz w mieszkaniu. Przy opracowywaniu projektu zabudowy ponad pozio­
Zróżnicowane w kształtach i wielkościach przedpoko­ mem wysokości drzwi wymagane jest dokładne prze­
je wymagają w każdym przypadku indywidualnej myślenie sposobu otwierania i głębokości pawlaczy,

Rozplanowanie mieszkania. Duża liczba funkcji, często wza­
jemnie nakładających się, jaką spełnia mieszkanie: sen,
wypoczynek, praca, kontakty towarzyskie - stwarza ko­
nieczność wydzielenia odpowiednich pomieszczeń (lub ich
zespołów), które w ogólnym planie mieszkania powinny
tworzyć powiązane ze sobą strefy - ogólną i intymną.
Strefa ogólna obejmuje pokój dzienny (obecnie najczęściej
wielofunkcyjny), jego aneks (zwykle jadalny, ale również
aneks pełniący funkcję miejsca do pracy, biblioteki lub miej­
sca eksponowania zbiorów kolekcjonerskich), przedpokój i
hall, WC oraz kuchnię.
Strefę intymną stanowią sypialnie (rodziców, dzieci, dziad­
ków), łazienka i garderoba.
Wzajemne powiązanie lub przenikanie się obu tych sfer zale­
ży od sposobu życia, przyzwyczajeń, struktury i potrzeb
rodziny, które mogą się zmieniać wraz z upływem czasu, co
należy uwzględnić w planie zagospodarowania mieszkania.
Poszukując najlepszego układu funkcjonalnego mieszkania
trzeba najpierw szczegółowo przeanalizować zespół jego
obciążeń zewnętrznych i wewnętrznych (hałas, nadmierne
nasłonecznienie lub zacienienie itp.(.Występowanie i stopień
nasilenia danego obciążenia mają często decydujący
wpływ na sposób użytkowania poszczególnych po­
mieszczeń.
Obciążenia zewnętrzne to głównie hałas dochodzący z są­
siednich mieszkań, klatek schodowych, zsypów, wind, ulic i
podwórek oraz nadmierne nasłonecznienie (np. sypialni usy­
tuowanych od strony zachodniej) lub zbytnie zacienienie
(np. pokoju dzieci od strony północnej lub potnocno-
- wschodniej).
Obciążeniem wewnętrznym jest hałas towarzyszący wyko­
nywaniu różnych czynności domowych. Na ogół najbardziej
hałaśliwymi pomieszczeniami w mieszkaniu są: łazienka i
WC (hałas towarzyszący korzystaniu z urządzeń wodno-ka­
nalizacyjnych, podczas prania itp,), kuchnia (przygotowywa­
nie potraw, zmywanie, ustawianie naczyń, praca robotow

ochy
teren
wewnątrz­
osiedlowy

Jica.
parking
klatko shodowo,
| | 11 żTPgrsfe
aby zapewnić wygodny dostąp do każdej z szafek
oraz pełne wykorzystanie tych górnych, pojemnych
magazynów.
(. 2.2
Łazienka i W C
W większości budynków wielorodzinnych łazienki są
na ogół bardzo małe i w dodatku w znacznym stopniu
znormalizowane. Zaledwie kilka ich typów wyczerpuje
cały katalog. Powierzchnię łazienek - wynoszącą od
2,5 do 4 m2- wyznaczają minimalne wymiary podsta­
wowych urządzeń sanitarnych, takich jak wanna,
umywalka, muszla klozetowa. W mieszkaniach M1,
M2 i M3 łazienki są wspólne z WC, w mieszkaniach
większych - WC jest w oddzielnym pomieszczeniu.
Projektowanie funkcjonalnego układu sprzętów w ła­
zience w bloku jest więc bardzo ograniczone Jedy­
nie w starym budownictwie, w domkach jednorodzin­
nych lub mieszkaniach o bardzo wysokim standardzie
spotyka się łazienki duże, często z oknem, które
bardziej przypominają pokoj kąpielowy, a ich po­
wierzchnia pozwala na zainstalowanie dodatkowych
urządzeń sanitarnych, takich jak bidet czy kabina do
natrysku, a nawet wstawienie leżanki.
Mając do dyspozycji standardową, małą łazienkę z
określonym z góry wyposażeniem, nie należy jednak
rezygnować z zaprojektowania indywidualnego jej
kuchennych itp.). pokój dzienny (oglądanie telewizji, słucha­
nie muzyki itp.), pomieszczenie przeznaczone na pracą - gdy
jej wykonywanie wiąże $ię z hałasem.
Negatywny wpływ występujących powszechnie obciążeń
zewnętrznych można zmniejszyć tym skuteczniej, im dokład­
niej zlokalizuje się je i trafniej dobierze do nich przeznacze­
nie danego pomieszczenia. Natomiast rodzaj i nasilenie
obciążeń wewnętrznych zależą w znacznej mierze od samych
domowników i mogą byt przez nich kształtowane w dość
dużym zakresie.
Pominięcie, przy opracowywaniu planu zagospodarowania
mieszkania, zespołu jego obciążeń i kierowanie się wyłącz­
nie kryterium wielkości pomieszczeń, bez rozdzielenia strefy
intymnej i ogólnej (rys. 1.1 ), może prowadzić do rozwiązań
niefunkcjonalnych - w podanym przykładzie nadmierne na­
grzanie pokoju dzieci przed porą snu, łatwy dostęp hałasu
z klatki schodowej, ulicy, WC, z pełniącego funkcję jadalni
urządzenia. Wiele można uzyskać przez wybór rodza­
ju materiałów wykończeniowych ścian i podłogi, spo­
sób obudowy wanny, osłony natrysku, pomysłowe
zaprojektowanie suszarki do bielizny czy drobnych
mebli w postaci płytkich szafek i półek, a także
zabudowanie wnęk i zakamarków.
Decydując się na wykończenie ścian łazienki tapetą
wodoodporną, wyłożenie deskami czy płytkami imitu­
jącymi glazurę, tzn. materiałami, które nie wymagają
obmurowania wanny, przestrzeń pod wanną należy
wykorzystać na dodatkową szafkę. Miejsce na kolej­
ną szafkę można wygospodarować przez zainstalo­
wanie tzw. dolnopłuka - zbiornika na wodę spłukują­
cą, usytuowanego bezpośrednio przy muszli klozeto­
wej. Wolna przestrzeń, którą dawniej zajmował wiszą­
cy wysoko rezerwuar, daje każdemu majsterkowiczo­
wi duże pole do popisu.
Przy projektowaniu mebli łazienkowych z drewna lub
płyt wiórowych nie wolno zapomnieć o ich wodo­
odpornym wykończeniu (lakier poliuretanowy, pokost
lniany + lakier bezbarwny, farby olejne lub emulsyjne).
Zabiegów tych nie wymagają elementy plastykowe,
metalowe chromowane lub inaczej wykończone anty­
korozyjnie oraz wykonane ze szkła,
Ważnym elementem wyposażenia łazienki są lustra.
Jedno lustro jest konieczne z uwagi na jego użytecz­
ność przy wykonywaniu podstawowych czynności
związanych z utrzymaniem higieny (pielęgnacja twa­
rzy, golenie, czesanie Itp.), natomiast zastosowanie
kilku dużych tafli lustrzanych (np, nad całą wanną)
hallu i kuchni. Poprawę warunków mieszkania można uzyskać
wprowadzając klarowne strefy funkcjonalne - podzielenie
pokoju dziennego na aneksy (tzw. kąciki): jadalny, wypo­
czynkowy. gabinet (rys. 1.2 ), zgodnie z potrzebami rodziny,
co zmniejsza również uciążliwość wynikającą z obciążeń
zewnętrznych i wewnętrznych.
Przechowywanie rzeczy. Prawidłowe magazynowanie
przedmiotów codziennego użytku jest jednym z podstawo­
wych warugków wygody mieszkania. Kierowanie się przy
tym głównie względami estetycznymi często prowadzi do
nadmiernego nagromadzenia sprzętów i poczucia tzw. cias­
noty w mieszkaniu. Obowiązujące normy przewidują w
mieszkaniu (poza obudową kuchni i innymi meblami) 0,70 m2
szaf (w rzucie poziomym) na każdą osobę. Taką powierzch­
nię ma np. szafa o wymiarach 120 cm (długość czołowa) i
60 cm (głębokość). Łączna kubatura wszystkich schowków
może wpłynąć na optyczne powiększenie łazienki. mniejsze kuchnie - tzw. wnękowe - można spotkać w
Poza tym lustra, dobrze współgrają z innymi elemen­ kawalerkach, w M2 buduje się małe kuchnie-labo-
tami wykończenia ścian - zarówno z drewnem, tape­ ratoria, w M3 nieco większe laboratoria, również bez
tą, jak i glazurą czy terakotą. Należy jednak liczyć możliwości urządzenia kącika jadalnego, wreszcie w
się z tym, że „lustrzane ściany" zmniejszają poczucie mieszkaniach M4 i większych kuchnie mają powierz­
intymności. chnię ponad 7 m2 i mogą spełnić dodatkowo funkcję
Wnętrze łazienki, obok ładu i czystości, powinno się małej jadalni.
charakteryzować harmonią kolorystyczną i dobrym We wszystkich omówionych wyżej wypadkach pod­
oświetleniem. stawą właściwego funkcjonowania kuchni jest bardzo
staranne zaplanowanie układu mebli i pozostałego
wyposażenia. Wymiary mebli kuchennych oraz takich
1.2.3 urządzeń, jak kuchenka, zlewozmywak, lodówka itp,
są od dawna znormalizowane, stosowane w wielu
Kuchnia krajach na świecie i uwzględniane przez architektów
przy projektowaniu mieszkań. Do dzisiaj jest stoso­
Obserwowany ostatnio nawrót do budowania kuchni wany podział na szafki zabudowy dolnej i górnej z
większych, najczęściej w postaci oddzielnych po­ wolną przestrzenią do pracy pomiędzy nimi, sporzą­
mieszczeń z oknem, wiąże się z dawną pozycją dzony przed pięćdziesięciu laty. Na szafkach zabudo­
kuchni jako ważnego ośrodka życia rodzinnego w wy dolnej, na wysokości 85 cm - tzn. na poziomie, na
mieszkaniu. Lansowana dość długo przez architektów którym wykonywane są wszystkie podstawowe czyn­
forma kuchni-laboratorium z racjonalną, znormalizo­ ności przygotowywania posiłków oraz zmywania na­
waną zabudową nie sprawdziła się w praktyce. Oso­ czyń - jest oparty blat do pracy szerokości 60 cm.
ba przygotowująca posiłki (przeważnie kobieta- Również urządzenia kuchenne, które wchodzą w skład
-matka) przebywa w kuchni wiele godzin dziennie i zabudowy dolnej, mają tę samą wysokość. Ponad
nie powinna być w tym czasie izolowana od domowni­ poziomem pracy pozostaje wolna przestrzeń wysokoś­
ków. Aby zapewnić jej większy kontakt z nimi i z resz­ ci ok. 60 cm, nad nią wiesza się szafki zabudowy gór­
tą mieszkania należy albo połączyć kuchnię z poko­ nej (głębokie na 30 cm), półki, okap kuchenny, suszar­
jem dziennym, albo uczynić z niej wnętrze bardziej ki do naczyń itp.
„mieszkalne". Charakterystyczne, podstawowe układy szafek zabu­
We współczesnym budownictwie wielorodzinnym naj­ dowy dolnej wraz z kuchenką i zlewozmywakiem
 najczęściej stosowane we współczesnych kuchniach,
to: układ jednorzędowy, dwurzędowy, w kształcie
litery L, litery U oraz litery G. Rodzaj uktadu-schematu,
jaki można wykorzystać w danej kuchni, zdetermino­
wany jest przez lokalizację instalacji gazowej i wod­
no-kanalizacyjnej, do których podłączone są podsta­
wowe urządzenia kuchenne.
Aranżując na planie elementy zabudowy dolnej należy
pamiętać o kolejności następujących po sobie czyn­
ności kuchennych, a tym samym o kolejności usta­
wienia różnych stanowisk pracy. Wygląda to następu­
jąco: składowanie i przechowywanie produktów -
lodówka, zamrażarka, spiżarnia; wstępna obróbka
produktów - szafka z blatem, zlewozmywak; przygo­
towywanie produktów do obróbki cieplnej oraz posił­
ków zimnych - szafka z blatem; obróbka cieplna (go­
towanie, smażenie, pieczenie) - kuchenka, piekarnik,
rożen; wydawanie posiłków - szafka z blatem; spoży­
wanie posiłków - stół; zmywanie naczyń - zlewozmy­
wak, maszyna zmywająca.
Oczywiście nie zawsze udaje się ustawić sprzęty w
kuchni we wskazanym porządku. Aranżując nawet
najmniejszą kuchnię warto zadbać o oddzielenie po­
szczególnych urządzeń kuchennych szafkami. Takie
ustawienie sprzętów umożliwia zorganizowanie płyn­
nej pracy na blacie, który w całości tworzy jednolitą
„taśmę produkcyjną".
We wszystkich kuchniach o powierzchni ponad 7 m3
konieczne jest wygospodarowanie miejsca na kącik
jadalny. W wąskich kuchniach będzie to barowy stół
w mieszkaniu na zestaw przedmiotów niezbędnych dla czte­
roosobowej rodziny wynosi około 15 m3, tj, około 10 % kuba­
tury typowego M4 (rys. 1,3,1,4,1.5,1.6).
Szaty ubraniowe i bieliżnlarki w poszczególnych mieszka­
niach powinny mieć następujące długości czołowe: w sypiał-
1.9
stały lub ruchomy w postaci klapy odkładanej na
ścianę albo fragment blatu zabudowy dolnej bez sza­
fek pod spodem, wykorzystywany jako miejsce do
jedzenia itp. W kuchniach większych można zorgani­
zować małą jadalnię ze stołem i wygodnymi miejsca­
mi do siedzenia (ławy, stołki lub krzesła) i wreszcie w
kuchniach o powierzchni ponad 10 m3 dużą jadalnię-
-salon, w której obok domowników będą mogli zasia­
dać przy stole również zaproszeni goście.
Projektując urządzenie kuchni na planie, wykorzystuje
się standardowe wielkości mebli - elementy zabudo­
wy dolnej i górnej o szerokości 30,40, 60, 80 lub
100 cm, Z nich, jak z klocków, układa się na planie
rzut zabudowy dolnej wraz z urządzeniami, pozosta­
wiając jedynie wolną przestrzeń komunikacyjną.
Podstawę meblowego wyposażenia kuchni mogą sta­
nowić meble gotowe, tzw. segmenty kuchenne, zaku­
pione w sklepie. Oczywiście stosownie do ogólnego,
indywidualnego klimatu wnętrza, można zmienić ich
wygląd zewnętrzny przez pomalowanie całości na wy­
brany kolor, oklejenie tapetą lub całkowitą wymianę
drzwiczek (np. na fornirowane, listewkowe itp.) oraz
wygląd wewnętrzny, wprowadzając dodatkowe półki,
druciane pojemniki itp. Typowe segmenty kuchenne
mają prawidłowe rozwiązania konstrukcyjne i właści­
we wymiary, opracowane według opisanego wyżej
systemu modułowego, co sprawia, że można je wy­
korzystać w każdej kuchni. W odróżnieniu od reszty
zabudowy - bardziej sztywnej, laboratoryjnej - kącik
jadalny powinien mieć charakter zdecydowanie
ni rodziców 240.,.3Q0 cm, w pokoju dwuosobowym
120...180 cm, w pokoju jednoosobowym 120 cm (przy głębo­
kości szaf 60 cm).
Rozmieszczenie schowków musi uwzględniać przestrzeń ru­
chową. konieczną do normalnego korzystania z poszcze­
gólnych pomieszczeń i sprzętów (rys. I.7). Właściwe zago­
spodarowanie przestrzeni potrzebnej do zmagazynowania
całego „stanu posiadania” rodziny zależy nie tylko od liczby
szaf i schowków, ale również od ich rodzaju (rys. I.Si i pra­
widłowe) struktury wewnętrznej (rys. I.9). Jest to szczegółnie
ważne w małych mieszkaniach.
Podział na sektory funkcjonalne. W przedpokoju krzyżują
się główne trakty komunikacyjne mieszkania. Jest on rów­
nież pomieszczeniem, w którym znajduje się większość szaf
wbudowanych w ściany. Przede wszystkim jest on jednak
śluzą między częścią zewnętrzną a resztą mieszkania. Pra­
wiekowe zagospodarowanie przedpokoju powinno uwzględ­
niać konieczne przestrzenie funkcjonalne i ruchowe, związa­
ne z wykonywanymi w nim czynnościami (rys. I.IOj.
W przedpokoju jednoprzestrzennym, zwykle o niewielkiej
powierzchni i dużej liczbie drzwi do sąsiednich pomieszczeń,
wydzielenie sektora brudu (zdejmowanie okryć i butów oraz
związane z tym miejsce na wieszak) i sektora magazynowe­
go (z miejscem na szafy) zachodzi na ogół w pionie: całość
powierzchni przedpokoju jest śluzą, a rotę magazynu pełnią
rożne pawlacze (rys. 1.1 1 ).
W przedpokój u-ha IIu, zwykłe o dużej powierzchni, pełniącym
rołę wielofunkcyjnego pomieszczenia otwartego w stronę
pokoju dziennego i kuchni, wymienione sektory współistnieją
na jednym poziomie.
Układ dwóch przedpokojów - wejściowego i przedpokoju
strefy intymnej mieszkania, który jest traktem komunikacyj­
nym między łazienką i sypialniami oraz pełni funkcję maga­
zynową - jest najkorzystniejszy (rys. 1.12). Dwa przedpokoje
występują jednak tylko w niektórych mieszkaniach cztero- i
więcej pokojowych.
mieszkalny, o czym należy pamiętać już przy jego poszczególne strefy według programu użytkowego
aranżacji, projektując np. zawieszone nad stołem pół­pokoju, wynikającego z ankiety. Podstawowy, popu­
ki do ekspozycji talerzy, ozdobnych naczyń, ziół, larny zestaw tzw. kącików w pokoju dziennym to:
umieszczając w pobliżu stojący lub wiszący kredens kącik jadalny, kącik wypoczynkowy oraz - w razie
itp. potrzeby - kącik do pracy tub kącik sypialny, Do
Brakujące meble „niewymiarowe", zapełniające wolne każdego kącika funkcjonalnego wybiera się meble
przestrzenie po ustawieniu gotowych szafek, częścio­ (spośród już posiadanych, planowanych do kupienia
wa zabudowa wolnej przestrzeni między blatem do lub samodzielnego wykonania), a następnie szuka
pracy a szafkami górnymi, uzupełnienie i urozmaice­ dogodnego miejsca na ich ustawienie, nie zapomina­
nie pasa zabudowy górnej oraz wyposażenie kącika jąc przy tym o pozostawieniu wolnej przestrzeni na
jadalnego - zaprojektowanie i zrobienie nietypowego swobodne poruszanie się po pokoju
Ustawiając „papierowe” meble na rzucie pokoju dzieli
stołu i siedzisk (np. ławy) - to zadania dla majsterko­
wiczów. się je na grupy zgodnie z przynależnością do tego lub
innego kącika funkcjonalnego. Każdą z tych grup
1.2.4 aranżuje się w wybranej strefie pokoju. W ten sposób
dokonuje się podziału przestrzeni pokoju dziennego.
Pokój dzienny Podział ten może pozostać umowny i niedostrzegalny.
Przypomina to trochę budowanie małych pokoików
Pokój dzienny stanowi centrum mieszkania. To w nim bez odgradzających ich ścian.
cała rodzina spotyka się, wspólnie wypoczywa, tu Główny podział przestrzeni uzyskuje się przez odpo­
przyjmuje się gości. Większa z reguły powierzchnia wiednie ustawienie mebli, których układ powinien
pomieszczenia pozwala na swobodę w rozwiązywaniu wyraźnie wyodrębniać planowane strefy funkcjonalne.
wnętrza, daje możliwość różnych układów mebli w Aby osiągnąć ten cel, można spróbować ustawić nie­
istniejących warunkach architektonicznych. Przesu­ które meble na środku pokoju (np. niską szafkę, kre­
wając papierowe modele na planie można projekto­ dens, kanapę, fotele itp.) „zamykając” nimi umownie
wać najbardziej nawet wyszukane ustawienia sprzę­ wydzielone kąciki - wypoczynkowy, jadalny itp. Inne
tów i sprawdzać na rzucie różne niekonwencjonalne elementy, dzięki którym uzyskuje się wrażenie
pomysły. podziału przestrzeni to: ażurowe ścianki (m.in. regały,
Aby ułatwić sobie pracę przy aranżacji pokoju dzien­ różnego typu ekrany, parawany), kolor (rozdz. 1.3.1),
nego, należy podzielić umownie jego powierzchnię na oświetlenie (rozdz. I.3.2) oraz rodzaj materiałów uży-

1.12

Niestandardowe układy funkcjonalne. Pomieszczenie zwią­

zane przede wszystkim z higieną i fizjologią może być rów­
nież miejscem regeneracji fizycznej i psychicznej. Obowiązu­
jące normy przewidują typowe układy funkcjonalne łazienek
o niewielkiej na ogół powierzchni. Zawsze jednak jest możli­
we urządzenie łazienki dostosowanej do indywidu lanych po­
trzeb. Podejmując taką próbę należy pamiętać o powierzchni
funkcjonalnej, jakiej wymaga wygodne korzystanie z po­
szczególnych urządzeń - wanny, natrysku, umywalki. WC,
oraz ustawionej najczęściej w łazience pralki, (rys. 1.13 ).

1.13
 tych do wykończenia ścian - m.in. tapety, boazerie
(rozdz. 1.3.3) i wykończenia podłóg - m.in. dywany
(rozdz. 1.3.4), a także rośliny ozdobne (rozdz, t.3.8).
Cała ta układanka pozornie wydaje się być łatwa.
Podstawowym problemem, celem, jaki należy sobie
postawić przy urządzaniu pokoju dziennego jest. o
czym wspomniano na wstępie, uzyskanie jak najwię­
cej wolnej przestrzeni, inaczej mówiąc „powie­
trza” i ładu. Stąd pierwsza zasada - nie zagracać
pokoju. Przede wszystkim należy unikać sprzętów o
dużych wymiarach (z uwzględnieniem wysokości
mebla), takich jak szafy, solidne komplety regałowe,
ciężkie kanapy, obszerne fotele, wysokie stoły i krze­
sła, a przynajmniej zestawienia wszystkich wymienio­
nych mebli w jednym pomieszczeniu, utrzymać właś­
ciwe szerokości przejść między meblami, zapewnić
dostęp do półek i regałów oraz pozostawić odpowie­
dnią ilość miejsca przed meblami otwieranymi.
Oczywiście sprawa wyeksponowania któregoś z ką­
cików czy wyeliminowania jednego z nich w celu
powiększenia przestrzeni drugiego-jest zależna od
upodobań i zwyczajów dominujących w danym domu.
Na przykład, jeżeli często zaprasza się gości na przy­
jęcia w tormie wystawnych obiadów przy wspólnym
stole, reprezentacyjna jadalnia z wysokim dużym sto­
łem, podręcznym kredensem i wygodnymi krzesłami
będzie nie tylko ozdobą „salonu", ale i koniecznością,
pomimo posiadania dużej kuchni z urządzonym tam
kącikiem jadalnym dla domowników.
Podstawową funkcją, jaką ma spełniać pokój dzienny,
Najkorzystniejszy wariant wzajemnego ustawienia elemen­
tów wyposażenia łazienki (rys. 1.14 ) uzyskuje się w wyniku
przemyślanego wyboru nałożenia się ich przestrzeni funk­
cjonalnych (rys. 1.15 ). Wysokość zamocowania wanny, lu­
stra . gniazdek elektrycznych i innych elementów wyposaże­
nia musi odpowiadać wymogom technicznym (rys. 1.16).
Zmiana standardowego układu funkcjonalnego łazienki
jest zapewnienie pełnego komfortu wypoczynku w
ciągu dnia, wypoczynku dzielonego z innymi członka­
mi rodziny (w odróżnieniu od intymnego charakteru
sypialni). Tradycyjnie w celu zaaranżowania kącika
wypoczynkowego ustawiano kanapę-wersalkę, dwa
łub trzy duże „klubowe" fotele, a na ścianie na­
przeciwko potężny, solidnie wykończony komplet re­
gałowy. A są to właśnie te nie zalecane meble o
dużych wymiarach, które zabierają wiele miejsca.
Tymczasem można wykorzystać sprzęty lekkie, czę­
sto wykonane w całości (lub z wykorzystaniem istnie­
jących elementów) samodzielnie. Po pierwsze, kom­
plet regałowy - jeśli już taki jest - należy rozbić,
rozłożyć na części, wysokie szafy i ciężkie komody
wstawić do sypialni, z pozostałych mebli stworzyć
kompozycję lekką i przestrzenną.
Zamknięta, wysoka od podłogi do sufitu zabudowa
jednej ze ścian pokoju zmniejsza, skraca cafe po­
mieszczenie. Natomiast zestaw szafek tej samej głę­
bokości, ale o wysokości do 1 m nie zabiera tyle
„powietrza", a dodatkowo stwarza wrażenie optycz­
nego powiększenia pomieszczenia. Jeżeli jednak ko­
niecznie pragnie się ustawić regały do sufitu, powinny
one być ażurowe i nie zasłaniać całej ściany.
Pozostawione wolne przestrzenie warto wykorzystać
na ekspozycję obrazów, bibelotów, luster, kwiatów itp.
elementów dekoracyjnych.
Podobnie należy rozbić zestaw kanapa-wersalka oraz
klubowe fotele. Wersalka często spełnia w pokoju
dziennym dodatkową funkcję, jaką jest awaryjne lub
(rys. 1.17), zależnie od potrzeb rodziny, może iść w kierunku:
podziału łazienki na strefę pracy z pralką, suszarką, miej­
scem na mydła i proszki oraz strefę higieny z umywalką i
wanną (rys. 1.18): rezygnacji z wanny na korzyść kabiny na­
tryskowej (rys. 1.19): dobudowy, kosztem sąsiednich pomie­
szczeń, wnęki służącej jako mała pralnia i suszarnia
(rys. I.20).
jedyne (w wypadku kawalerek) miejsce do spania.
Można ja zastąpić lekką leżanką, materacem na ste­
lażu czy też zaprojektowanym i wykonanym przez
siebie systemem podestów na różnych poziomach
(wysokości od 15 do 40 cm nad poziomem podłogi,
wykonanych z drewna lub z płyt, wykończonych wy­
kładziną dywanową). Na podestach kładzie się różne)
wielkości poduchy-siedziska (formatki z gąbki).
Całość tworzy miękki, wygodny, niebanalny kącik wy­
poczynkowy, wykorzystywany w nocy jako obszer­
ny tapczan.
Kącik sypialny w pokoju dziennym (jednak tylko w
zdecydowanie dużym pomieszczeniu) może również
przyjąć formę nowoczesnej, przestrzennej alkowy z
szerokim tożem i obniżonym sufitem opartym na lek­
kich, drewnianych słupkach, wyznaczających jej po­
wierzchnię, w dzień otwartej, „wciągniętej” w zespół
mebli wypoczynkowych, w nocy wydzielonej z całości
pokoju zasłonami, nadającymi kameralny i intymny
charakter „miejscu do spania".
Jeżeli w pokoju ma być zestaw foteli, to zgodnie z
przyjętą zasadą, powinny być one lekkie, o niewiel­
kich wymiarach i konstrukcji szkieletowej, przestrzen­
nej, natomiast ciężki, duży klubowy fotel może być
jedynie pojedynczym akcentem wśród niskich
siedzisk i innych sprzętów.
Rozmiary mebli i odstępy między nimi decydują o tym,
jak będą oddaleni od siebie siedzący na nich ludzie.
Niewskazane jest zarówno nadmierne stłoczenie
mebli, jak i nadmierne ich rozstawienie. W pierwszym
wypadku, dostęp do mebli jest utrudniony, w drugim
uniemożliwione jest nawiązywanie kontaktu.
W zestawie wypoczynkowym częstym sprzętem jest
telewizor. Należy pamiętać, że z uwagi na higienę
wzroku, wygodę oglądania i ochronę ekranu telewizor
musi być prawidłowo ustawiony. Odległość środka
ekranu od podłogi nie powinna wynosić więcej niż
t m. Odległość patrzenia zależna jest od wielkości
ekranu, Ekran telewizora powinien znajdować się w
cieniu, tj. nie naprzeciw okna.
ł.2.5
Sypialnia
Wygodne miejsce do spania kojarzy się ze spokojem,
ciszą, separacją od reszty domowników, stąd następ­
nym rozwiązaniem jest sypialnia - osobny pokój prze­
znaczony do indywidualnego wypoczynku,
W kawalerkach czy jednopokojowych M2, a także w
mieszkaniach użytkowanych przez rodzinę większą
niż przewidziano w projekcie architektonicznym, udaje
się jedynie zorganizować kącik sypialny usytuowany
w pokoju dziennym, a tym samym włączony do zesta­
wu mebli służących do wypoczynku w ciągu dnia.
Jest to prawidłowe rozwiązanie w wypadku tzw. spa­
nia awaryjnego, dla gości, natomiast dla domowników
ustawienie łóżek powinno zapewnić pełną izolację od
ośrodków zabawy i spotkań towarzyskich.
 Sypialnia, zgodnie ze starymi, wypróbowanymi zasa­
dami, powinna być usytuowana we wschodniej lub
północnej, mniej nasłonecznionej części mieszkania,
łóżka, jeśli to możliwe, na linii północ-południe, z
wezgłowiem na północy. Projektowanie sypialni roz­
poczyna się od ustawienia łóżka, pamiętając, że pod­
stawowe gabaryty „legowiska” dla jednej osoby to
190 x 90 cm. Miejsce jego lokalizacji określa wielkość
pokoju, usytuowanie okna i drzwi oraz dogodny do
nich dostęp, czyli komunikacja w całym pomieszcze­
niu. Przy aranżacji sypialni „małżeńskiej" należy
podwójny tapczan zestawić z dwóch pojedynczych, z
możliwością ich rozsunięcia w wypadku choroby jed­
nego z małżonków. Inne meble, poza łóżkami, to sza­
fki nocne, szafy-garderoby, komody-bieliźniarki (jeśli
nie można wszystkich szaf ustawić w przedpokoju),
lustro, toaletka, krzesła. W sypialni o średnim metrażu
można wygospodarować również kącik do pracy
ustawiając w pobliżu okna małe biurko wraz z rega­
łem-biblioteczką.
Podobny program funkcjonalny oraz wyposażenie po­
winny mieć sypialnie pojedyncze, przeznaczone dla
pozostałych dorosfych domowników. Są one w więk­
szym stopniu niż sypialnia „małżeńska" pokojami
indywidualnego wypoczynku i odosobnienia. Aranżu­
jąc je na planie, należy kierować się przede wszyst­
kim upodobaniami i zwyczajami przyszłych użytkow­
ników.
Gfówny sprzęt sypialni - łóżko - dawniej wysoki,
drewniany lub żelazny mebel o rzeźbionych nogach i
Kształtowanie miejsca pracy. Elementy wyposażenia właś­
ciwie zorganizowanej kuchni tworzą ciąg technologiczny
zróżnicowanych stref funkcjonalnych. Ich wielkość wraz z
towarzyszącą powierzchnią magazynową (żywność, sprzęt
kuchenny) zależy od potrzeb i struktury rodziny (rys. 1.21).
Na przykład pojemność chłodziarki powinna wynosić: dla
osoby samotnej 80 dm3, dla dwóch osób - 100 dm3, dla
trzech - 140 dm3, dla czterech - 180 dm3, dla pięciu -
220 dm3, dla sześciu domowników - 260 dm3. W domach
, _■ zlewozmywak-.
bW
, 60 t4Q,6q 80...1A0 ,60120 , 60 AOJBC,
GHtOW*K4 MYCIE ! OBRÓBKA i
i -l j ZMfflftNIE CEEĘLNAj
OBRÓBKA OBRÓBKA WYKAN
WSTĘPNA iCZYSTA i -CZANIE
(główno płaszczyzno) I i
; procyj . i i sy ;
1.21
wezgłowiu, ze sprężynami i materacem z włosia, przy­
jął dziś formę lekkiego, higienicznego tapczanu-leżan-
ki. Obecnie najczęściej stosuje się sprężysty, dość
twardy materac (np. typu Yogi), położony na pro­
stym, funkcjonalnym podeście-stelaż u.
Forma stelażu jest uzależniona od charakteru i stylu
wnętrza. W sypialni urządzonej tradycyjnie, trochę
„staroświecko” , można wykorz/stać do konstrukcji
stelaża elementy ze starych, wyciągniętych ze stry­
chu, mieszczańskich łóżek (np. rzeźbione wezgłowie,
główną ramę itp.), w sypialni „młodzieżowej” materac
może leżeć bezpośrednio na podłodze - wykładzinie
dywanowej lub na bardzo niskim podeście-stelażu o
wymiarach większych niż legowisko, tak aby wokół
powstała półka-siedzisko.
I.2.6
Pokój dzieci
Przestrzeń wokół dziecka powinna być pełna słońca,
koloru, ciekawych form i kształtów, cafe wnętrze
szczególnie starannie zaprojektowane tak pod wzglę­
dem aranżacji, jak i wzornictwa. Jest to szczególnie
ważne w miastach, gdzie dzieci, w odróżnieniu od
swoich rówieśników ze wsi i małych miasteczek, spę­
dzają tak wiele czasu w zamkniętym pomieszczeniu.
W wieku przedszkolnym i początkach lat szkolnych
dzieci potrzebują przede wszystkim dużo miejsca do
w których spożywa się dużą ilość warzyw i owoców strefa
ich obróbki powinna stanowić proporcjonalnie większą część
ogólnej powierzchni pracy.
Każdą czynność w kuchni należy wykonywać z zachowa­
niem naturalnej pozycji ciała. Instalując półki zabudowy
kuchni trzeba wziąć pod uwagę wielkość wygodnego, tzw
zasięgu górnego i dolnego (rys. 1,22) oraz zasięgu maksy­
malnego (rys. 1.23) dla osób średniego wzrostu. Dotyczy to
również wysokości instalowania gniazd elektrycznych lub
dodatkowych płytkich półek (rys. 1.24). Wysokość, na której
umieszcza się blaty zależy od rodzaju wykonywanej na nich
pracy (rys, 1.25,1.26). Typowa wysokość wynosi 85 cm.
Szafki górne należy zawieszać tak, żeby odległość między
zabudową górną i dolną wynosiła 40,..50 cm.
Głębokość półki znajdującej się najwyżej nie może prze­
kraczać 15 cm. Gdy będzie głębsza, korzystanie z niej bę­
dzie znacznie utrudnione. W zabudowie dolnej warto zasto­
sować wysuwany regat zamiast półek (rys. 1.27). Eliminuje to
konieczność głębokiego schylania się lub klękania.
Projektując urządzenie kuchni należy pamiętać również o
wymaganej przestrzeni ruchowej (rys. 1.28) i koniecznej
przestrzeni funkcjonalnej sprzętu kuchennego (rys. 1.29).
Należy też zapewnić prawidłowe oświetlenie kuchni
(rys. 1.30). Dodatkowe, stałe lub ruchome, oświetlenie moż­
na zainstalować w wolnej przestrzeni między blatem do pra­
cy a zabudową górną. Miejsce to można również wykorzys­
tać do przechowywania najczęściej używanych przypraw
lub narzędzi pracy.
Uktad zabudowy kuchni zależy od wielkości i kształtu po­
mieszczenia kuchennego. Układ jednorzędowy (rys. 1.31)
występuje najczęściej w wąskich pomieszczeniach, a jego
odmianą są kuchnie wnękowe w tzw. kawalerkach. Układ
dwurzędowy (rys. 1.32) występuje w kuchniach średniej wiel­
kości. Pozwala on na bardziej korzystne usytuowanie ele­
mentów wyposażenia. Mniejsza Jest w tym układzie długość
drogi pokonywanej w czasie pracy. Układ w kształ-
 zabawy. Z tego względu, przeglądając plan mieszka­
nia, na pokój dziecinny należy wybrać drugie co do
wielkości pomieszczenie. W większości wypadków
pokój ten służy wszystkim matym domownikom. W
trosce o przestrzeń do zabawy należy pozostałe stre­
fy funkcjonalne (przeznaczone na sen, naukę, prze­
chowywanie rzeczy) zaprojektować w sposób racjo­
nalny, ograniczając zabraną przez nie powierzchnię
do minimum. Godne polecenia przy aranżowaniu po­
koju dla większej liczby dzieci są tzw. Ibzka piętrowe
w układzie równoległym (jedno nad drugim lub jedno
przesunięte względem drugiego o pół długości) czy
też w układzie prostopadłym, w którym łóżka krzyżują
się na powierzchni kwadratu o boku równym szero­
kości łóżka. Pozostałą przestrzeń pod górnym łóżkiem
można wykorzystać na przykład na zbudowanie bar­
dzo pojemnej szafy-magazynu. Takie zblokowanie
mebli pozwoli na uzyskanie do 2 m2 dodatkowej
powierzchni podłogi na teren gier i zabaw. Spiętrzenie
miejsc do spania jest koniecznością w wypadku
aranżacji pokoju wielkości 6...S m2. Rozwiązanie to
jest szeroko stosowane na całym świecie również w
pokojach większych, w których jest dość miejsca na
ustawienie dwóch łóżek obok siebie. Piętrowe łóżka
wbrew pozorom nie nadają wnętrzu wyglądu koszaro­
wego, dzieciom kojarzą się one raczej z kajutą, co
pobudza ich wyobraźnię i zachęca do zabaw w pod­
różników. Przy stosowaniu łóżek piętrowych trzeba
jednak przestrzegać pewnych zasad ze względu na
bezpieczeństwo dzieci. Górne łóżko musi mieć zabez­
• ;te litery L (rys. 1.34) jest najbardziej racjonalny pod wzglę-
t Jem organizacji pracy w kuchni o kształcie zbliżonym do
I twadralu Natomiast układ w kształcie litery U (rys. 1.33) jest
nożliwy do realizacji tylko w dużych pomieszczeniach ku-
ihennych. Odmianą tego układu jest układ w kształcie litery
3 (rys. 1.35), który występuje w kuchniach otwartych (połą-
izonych bezpośrednio z innymi pomieszczeniami). Elemen-
em łączącym kuchnię otwartą z pokojem jest zazwyczaj wy-
pieczenie w postaci poręczy tak umocowanej, by
dziecko nie mogło wsunąć głowy pomiędzy nią a
brzeg łóżka (górne łóżko powinno być przeznaczone
dla starszego dziecka). Zamiast poręczy można dać
płytę zabezpieczającą sięgającą do połowy długoś­
ci łóżka. Zarówno poręcz, jak i płyta powinny mieć
wysokość 30 cm. Górne łóżko musi być stabilne,
dobrze przymocowane do ściany lub sufitu i nie może
być zbyt nisko ustawione w stosunku do dolnego.
Najmniejsza odległość między nimi i pomiędzy łóż­
kiem górnym a sufitem powinna wynosić 65 cm.
Inny rodzaj mebli do spania to łóżka wsuwane jedno
pod drugie, które wyciąga się tylko na noc. W dzień
pościel powinna być chowana do specjalnych szafek
lub szuflad w tapczanie.
Praktycznym rozwiązaniem są łóżka chowane w sza­
fie lub zamykane na ścianie tapczany-połki, których
dolne powierzchnie mogą stanowić równocześnie ta­
blice do pisania.
Ustawienie łóżka w pokoju dziecinnym narzuca
(podobnie jak w sypialni) układ pozostałych sprzętów
na planie. Ponieważ - jak wspomniano - celem jest
uzyskanie jak największej przestrzeni do zabawy,
powinno się maksymalnie ograniczyć ich liczbę. Nale­
ży wyrzucić wszystkie wolno stojące ciężkie szafy
czy komody (np. do przedpokoju), zostawiając w po­
koju jedynie lekkie regały lub pojemniki na zabawki
(oczywiście szafa - element składowy łóżka piętro­
wego pozostaje w pomieszczeniu).
Powierzchnią, w całym tego słowa znaczeniu, użytko-
 wą jest w pokoju dziecinnym podłoga, na której dzieci
bawią się najchętniej. Powinna ona być w miarę ciep­
ła i miękka. Najlepiej wyłożyć ją praktyczną wykładzi­
ną o miękkim podłożu z grubej tkaniny lub gąbki Nie
poleca się dywanów, które dzieci szybko mogą znisz­
czyć, ani małych dywaników, na których łatwo się
poślizgnąć i przewrócić. Obszyta tkaniną gąbka w
formie poduszki, może służyć jako siedzisko lub być
przedmiotem do zabawy.
Dla dziecka w wieku szkolnym trzeba zorganizować
wygodny kącik do nauki z małym biurkiem lub blatem
0 wymiarach 100 x 50 cm przymocowanym do ściany
lub szatek na wysokości odpowiedniej do wzrostu
dziecka. Miejsce do nauki powinno być zlokalizowane
w pobliżu okna. Uzupełnieniem biurka jest krzesełko-
-siedzisko oraz podręczne półki.
Dobrymi doradcami i współprojektantami pokoju po­
winny być same dzieci (rozdz, 1,1). Punktem wyjścia
do zaprojektowania oryginalnych w kształcie, kolorze
1wykończeniu mebli może być piętrqwe łóżko, które­
go forma zewnętrzna (dzięki dodaniu elementów de­
koracyjnych do podstawowej konstrukcji nośnej) bę­
dzie przypominać mały domek, wigwam, stary samo­
chód, namiot, chatę na palach itp. Styl pozostałych
sprzętów wyniknie konsekwentnie z obranej raz kon­
cepcji estetycznej, koncepcji, która powinna jednak
przede wszystkim być podporządkowana nadrzędnej
idei harmonii i ładu we wnętrzu, czyli unikać form i
kolorów zbyt agresywnych. Należy również umożliwić
dziecku uczestniczenie w urządzaniu własnego poko­
I.32
I.33
ju w sposób bezpośredni przez umieszczenie na ścia­
nach dużych wolnych płaszczyzn-tabłic, na których
można rysować lub przypinać rysunki czy ekspono­
wać inne „wytwory artystyczne" maluchów. Ściana z
dziecięcymi malowankami, poza swoimi walorami
dydaktycznymi, może również stanowić znakomity
element dekoracyjny pomieszczenia. Efekt plastyczny
takiego eksperymentu może okazać się bardzo inte­
resujący. W pokoju dziecinnym nie powinno również
zabraknąć miejsca na zainstalowanie najprostszych
sprzętów sportowych (drabinka, drążek rtp.), umożli­
wiających wykonywanie różnorodnych ćwiczeń ru­
chowych. W pokojach dzieci starszych należy wy­
gospodarować przestrzeń dla roślin i żywych stwo­
rzeń (takich jak rybki w akwarium, chomik lub inne),
którymi dzieci muszą opiekować się same. Stwarza to
możliwość kontaktu z przyrodą i uczy odpowiedzial­
ności.
Pokój dla dzieci - nastolatków przypomina wnętrze
dla dorosłych. Styl „młodzieżowy” jest wykorzystywa­
ny często przy urządzaniu innych pomieszczeń (np.
pokoju dziennego dla młodego małżeństwa). Program
funkcjonalny poKOju dla nastolatków, najczęściej
taki sam, jak dla pojedynczej sypialni, zawiera: miej­
sce do spania (wykorzystywane również do dzienne­
go wypoczynku), kącik do nauki-pracy, miejsce do
składowania rzeczy osobistych, książek i przedmio­
tów związanych z indywidualnymi zainteresowaniami,
W celu zapewnienia właściwych warunków do nauki
wskazane jest wygospodarowanie dla dzieci star-
 szych oddzielnych pokoi. Wielkość i rozkład mieszka­ zawodową, potrzebują miejsca do zajęć hobbystycz­
nia nie zawsze jednak na to pozwalają - wtedy należy nych, miejsca do majsterkowania. W większości
wykonać kolejną zmianę aranżacji w dawnym pokoju wypadków do tego celu wystarczy wygospodarowa
dzieci. Łóżka piętrowe zastąpione zostaną nie tzw. kącika do pracy w pokoju dziennym lub w
leżankami (typu stelaż i materac), pojemniki na za­ sypialni. Podstawowe elementy wyposażenia takiego
bawki - regatami lub komódkami, biurka zmieniają kącika to biurko, stót lub podnoszony blat (oparty na
wysokość, podobnie jak krzesła i siedziska. Ustawia­ szafkach lub przymocowany do ściany) oraz zestaw
jąc meble na planie należy skoncentrować się na podręcznych półek lub blisko usytuowany regał.
prawidłowej organizacji miejsc do pracy-nauki indy­ Meblem łączącym w sobie oba wymienione rodzaje
widualnych dla każdego dziecka. Aranżacja pokoju sprzętów jest sekretarzyk. Biurko (stół, blat, sekreta-
dla dwojga nastolatków różnej ptci wymaga takiego rzyk) powinno być ustawione w pobliżu okna, aby
układu łóżek i sprzętów, który zapewniłby możliwość zapewnić pracującemu prawidłowe oświetlenie w cią­
izolacji. Umowny podział pomieszczenia na dwie stre­ gu dnia.
fy najłatwiej uzyskać, wprowadzając na granicy wy­ Kącik do pracy może być również częścią pomysłowo
dzielonych obszarów dodatkowy element przestrzen­ zaprojektowanej zabudowy ściany z oknem. Obecnie
ny (meblościankę. regał, ażurowy ekran itp,). Wykoń­ często rezygnuje się z tradycyjnej oprawy okna -
czenie wnętrza, jego klimat i nastrój zależne będą odz firanek i długich zasłon - na rzecz obudowania
upodobań i zainteresowań młodych użytkowników, ściany zestawem półek i szafek wraz z ażurową
którym należy zostawić swobodę w aranżacji i wypo­ osłoną grzejnika c.o, W takim wypadku wystarczy
sażaniu ich własnego pokoju, jedynie poszerzyć do ok, 50 .60 cm odpowiedniej
długości fragment półki-parapetu na wysokości ok
75 cm, aby uzyskać gotowy blat do pracy, którego
1.2.7 uzupełnieniem będą półki i postawione obok wygodne
krzesło lub mały fotel.
Pokój do pracy Sytuacja zmienia się, jeżeli jeden z członków rodziny
pracuje zawodowo w domu Są to najczęściej ludzie
State, wygodne miejsce do pracy i nauki w domu jest ze środowisk twórczych, naukowych lub artystycz­
potrzebne nie tylko dzieciom Dorośli domownicy nych, posiadających prawo do dodatkowej
często dokształcają się wieczorami, uczą się języków powierzchni mieszkaniowej. Wtedy należy jeden z
obcych, piszą opracowania związane z ich pracą pokoi urządzić jako pomieszczenie do pracy, czyli

soki bufet lub zwykły stót do spożywania posiłków.

0 warunkach pracy i sprawnym wykonywaniu czynności
kuchennych decydują: prawidłowe wzajemne usytuowanie i
wielkości poszczególnych stanowisk roboczych (rys. I,36>,
Zaleca się na przykład, aby suma boków tzw. trójkąta pracy,
którego wierzchołkami są: lodówka, trzon kuchenny i zlewo­
zmywak me przekraczała: w kuchniach małych i średnich -
7 m, w kuchniach dużych - S m

Planowanie jadalni. Miejscem spożywania posrikow może
być mały stolik ustawiony w kuchni (rys. 1,37). aneks jadalny
(rys. 1,38) albo bufet między kuchnią a pokojem dziennym
ub hallem (rys. I.39i Najlepiej jeśli można wygospoda-
ować oddzielne pomieszczenie na jadalnię (rys 1,40), w
^ .tórym domownicy mogą Się spotykać przy wspólnych posit-
* .ach.
•rojektując miejsce spożywania posiłków trzeba uwzględnić
wielkość miejsca przy stole dla jednej osoby (rys. 1,41) i
przewidzieć miejsce na ustawienie półmisków, waz itp. Za­
leżnie od liczby osób i rodzaju pomieszczenia, należy wybrać
stół o odpowiednich wymiarach i kształcie (rys. I.42) Trzeba
przy tym pamiętać o zapewnieniu swobodnego dojścia do
stołu i możliwości odstawiania krzesła (rys. I.43 i. Ważna jest
też prawidłowa konstrukcja krzeseł. Powinny one być nie
tyłko ładne, ale przede wszystkim wygodne (rys. I.44).
gabinet zapewniający użytkownikowi pełną izolację
od reszty domowników. W skład wyposażenia gabine­
tu oprócz biurka czy stołu do pracy i półek wchodzą:
regały biblioteczne, wygodny fotel oraz, jeśli po­
wierzchnia pokoju na to pozwala, leżanka-tapczan
jednoosobowy. Dodatkowe miejsce do spania prze­
znaczone jest dla domownika, który, co się często
zdarza w środowisku naukowym i twórczym, lubi pra­
cować w nocy i nie przestrzega przyjętych przez
resztę domowników stałych godzin snu.
Projektując na planie gabinet, po ustawieniu mebli
wchodzących w skład jego podstawowego wyposa­
żenia, należy wszystkie „wolne” ściany i zakamarki
zapełnić regałami, tworząc z nich magazyn na książki,
czasopisma i inne papiery dla wszystkich domowni­
ków. Projekt i wykonanie zabudowy regałowej, jako
zestawu półek i szafek, to kolejne zadanie dla
majsterkowiczów.
1.2.8
Pokój dziadków
Wiele mieszkań jest użytkowanych przez trzy poko­
lenia. Dziadkowie, ludzie starsi, zdecydowanie
lepiej czują się w pomieszczeniach urządzonych
zgodnie z ich upodobaniami i przyzwyczajeniami.
Urządzenie sypialni dziadków wymaga najczęściej
odrębnego projektu. Pomieszczenie umownie nazwa­
ne „pokojem dziadków" to, zgodnie z jego podstawo­
wą funkcją, jeszcze jeden pokój do spania. Jednakże
w odróżnieniu od sypialni rodziców czy pokoju gościn­
nego, gdzie mieszkańcy przebywają głównie w nocy,
pokój dla ludzi starszych jest miejscem ich pobytu
w różnych porach dnia. Aranżując go na planie należy
w pełni szanować upodobania użytkowników. Wśród
sprzętów, obok łóżka, szafy i komódki nie powinno
zabraknąć wygodnego fotela lub małej kanapki wraz
ze stolikiem do herbaty - miejsca indywidualnego
wypoczynku i spotkań towarzyskich seniorów. Tym
samym przy projektowaniu funkcjonalnego układu
pokoju należy zwrócić większą uwagę na uzyskanie
pełnego komfortu wypoczynku nocnego i dziennego,
rezygnując z organizacji np. kącika do pracy, chyba
że życzenie mieszkających tam domowników jest
inne.
Charakterystyczną cechą „pokoju dziadków” jest
jego umeblowanie, złożone najczęściej z tradycyjnych
sprzętów. Stare w formie łóżko, rzeźbiona szafa, duży
tapicerowany fotel „z uszami", jeśli tylko zachowały
się do naszych czasów, powinny znaleźć swoje
miejsce w tym pokoju. Należy jedynie umiejętnie połą­
czyć stare meble z nowymi. Dla majsterkowiczów
pozostają do zrobienia, jak i w innych pomieszcze­
niach, pomysłowe półki, zabudowa zakamarków i
wnęk oraz wszystkie prace wykończeniowe (boaze­
ria, kamisze, półeczki na kwiaty itp.). Niezależność w
użytkowaniu własnego pokoju jest dopełniana obec­
nością dziadków w całym mieszkaniu, w życiu domu.
 1.2.9 konstrukcji z listewek lub sznurków podtrzymujących
ich pędy) stworzą przestrzenną ściankę, wykorzysty­
Balkon, loggia waną jako osłona przed wiatrem i wzrokiem sąsia­
dów, W lecie, w zależności od wielkości balkonu,
Przy projektowaniu wnętrz należy zastanowić się urządza się na nim mniej lub bardziej wygodne
również nad urządzeniem balkonu (i to nawet tego miejsce wypoczynku i spotkań towarzystkich na
najmniejszego) oraz loggi. Przede wszystkim nie świeżym powietrzu. Balkon spełnia tu funkcję tarasu
można robić z balkonu jeszcze jednego miejsca do bądź werandy. Toteż jego wyposażenie i meble
składowania rzeczy, które w praktyce wygląda jak powinny być lekkie, składane, utrzymane w stylu
rupieciarnia, me porządkowana piwnica tuż za oknem, ogrodowym, wykonane z drewna, wikliny, rurek meta­
w zasięgu wzroku. Balkon czy loggia to integralna lowych oraz kolorowego płótna. Dla osłony przed zbyt
część mieszkania, najczęściej pokoju dziennego; silnymi promieniami słonecznymi można zainstalować
powinno się je aranżować jako kącik rekreacyjny. ruchome zadaszenie z płótna (tzw. markizę), można
Bliskie sąsiedztwo i bezpośrednie powiązanie balko­ też zrobić płócienne ekrany pionowe dla ochrony
nu z pokojem widać wyraźniej w wypadku loggi, której przed wiatrem. Balustradę balkonu wykorzystuje się
boczne ściany są przedłużeniem ścian przylegające­ jako wieszak na przenośne stoliki i półeczki, ściany
go do niej pomieszczenia. Projektując urządzenie boczne loggii do umocowania składanych ław-sie-
loggi należy pamiętać, aby faktura i kolor ścian dzisk. Na planie balkonu (loggii) o większej po­
bocznych były takie same jak wewnątrz pokoju, a wierzchni można zaprojektować zestaw stolików-
kompozycja zieleni, przewidziana na ścianach loggi, -podestow wielopoziomowych z kwietnikami i ławami.
powinna mieć swój początek również w pomieszcze­ Oprócz namiastki ogrodu i tarasu.balkon spełnia też
niu zamkniętym, tak aby jedno wnętrze było konty­ funkcje użytkowe. Jest on suszarnią świeżo upranej
nuacją drugiego. Balkon (loggia) oddzielony jest od bielizny, miejscem wietrzenia pościeli, terenem letnich
wnętrza mieszkanfa jedynie ścianą z oknami, a więc zabaw maluchów. Szczególną uwagę należy zwrócić
przegrodą szklaną, przezroczystą, tak ze w ciągu na zapewnienie pełnego bezpieczeństwa dzieciom w
dnia, kiedy okna nie są zasłonięte, ma się kontakt czasie pobytu na balkonie - przez utrudnienie dostę­
wzrokowy z tym, co się za nimi znajduje. pu do barierek lub przez ich podwyższenie. Suszarnię
Wskazane jest sadzenie różnych roślin ozdobnych wykonuje się z elementów lekkich i łatwo rozbieral­
pnących, które będą służyły do aranżacji ścian loggii, nych, tak aby wiszące sznurki nie przesłaniały widoku
a na balkonie (przez wprowadzenie ażurowych kwiatów i zielonych okolic okna. Projektując urządze-

1.45

wypoczynku, w którym ogląda s*ę telewizję, zależy od wiel­

“50 kości ekranu odbiornika telewizyjnego i liczby widzów
1.44 (rys, 1.46). Ważną rzeczą jest przy tym prawidłowa kon­
strukcja fotela wypoczynkowego zajmowanego podczas
oglądania telewizji (rys. 1.47 ),
Domowe forum. W wielu mieszkaniach, kosztem mniejszych
tub większych przeróbek, łączy się dwa lub więcej pomiesz­
czeń we wnętrze jednoprzestrzenne - domowe forum staje
się wówczas zbiorem różnych aneksów (rys. 1.45). Sposób
kształtowania przestrzeni dziennej w mieszkaniu zależy od
potrzeb i zwyczajów członków rodziny oraz od wielkości po­
mieszczeń. Najprostszy komplet wypoczynkowy (wraz z to­
warzyszącą mu powierzchnią funkcjonalną) zajmuje 8... 10 m*;
miejsce zabaw dziecięcych lub gimnastyki - 4. ..6 rrsh
I biurko i regały w wydzielonym miejscu pracy - 3...4 m2.
Łączna powierzchnia funkcjonalna mebli ustawionych w da-
- nym pomieszczeniu nie mus* być sumą powierzchni funkcjo­
nalnych poszczególnych mebli. Przy projektowaniu razmie-
s jz c zema mebli należy dążyć do jak najkorzystniejszego na­
ft la dania się poszczególnych powierzchni funkcjonalnych;
f I owczas meble zajmują najmniej miejsca. Wielkość miejsca
nie balkonu lub loggii należy skoncentrować sie je jako suma współgrających barwnych elementów,
przede wszystkim na oryginalnej kompozycji ogrodo­ którymi są zarówno ściany, sufit, podłoga, jak i meble,
wo-tarasowej, czyli ukiadzie różnych skrzynek i tkaniny, obrazy itp. Wybór barwy każdego ze składni­
kwietników, określając dokładnie rodzaje roślin, jakieków oraz ich harmonijne zestawienie jest zadaniem
będą w nich uprawiane (rodź II. 2.3), a jeśli wielkośćtrudnym, gdyż liczba rozwiązań jest ogromna. Często
powierzchni na to pozwoli, na wygodnym zagospoda­ podświadomie wybiera się zestawienie kolorów two­
rowaniu letniego kącika rekreacyjnego, czyli ustawie­ rzących nastrój potrzebny do psychicznego odpo­
niu mebli ogrodowych, zaprojektowanych i wykona­ czynku po dniu intensywnej pracy, a w starszym
nych przez majsterkowiczów. wieku szuka się w mieszkaniu spokoju i ciszy wśród
barw chłodnych, pastelowych, stonowanych. Odwrot­
nie postępuje się, jeśli praca w ciągu dnia jest mono­
tonna i przygnębiająca. Używa się wtedy barw ciep­
1.3 łych, bardziej intensywnych oraz kontrastowych ze­
stawień, pobudzających do aktywności.
Elementy dopełniające Domowy projektant powinien, obok upodobań i pre­
dyspozycji psychicznych użytkowników mieszkania,
uwzględnić również kilka ogólnych zasad, stosowa­
1.3.1 nych w kolorystyce wnętrz. Po pierwsze należy wy­
Kolor w mieszkaniu bierać zestaw złożony z niewielkiej liczby kolorów,
unikać rozwiązań wielobarwnych. Nie wolno popeł­
Kolor we wnętrzu podlega tym samym regułom, co niać błędu początkujących malarzy, którzy wypróbo-
kolor w kompozycji malarskiej. Utrudnieniem projekto­ wują swe umiejętności malując każde pomieszczenie
wania układu barw w mieszkaniu w stosunku do tra­ na inny kolor. Wnętrze całego mieszkania powinno
dycyjnego obrazu jest trzeci wymiar, czyli działanie stanowić jednolitą całość kolorystyczną, to znaczy
zestawień barwnych w przestrzeni, którego efektów być utrzymane w jednej gamie kilku (dwóch, trzech)
nigdy nie można dokładnie przewidzieć, opracowując kolorów, zmieniających w poszczególnych pomiesz­
płaski projekt na papierze. Prawdziwym sprawdzia­ czeniach swoją intensywność i wzajemne zestawie­
nem danej koncepcji może być tylko realizacja w kon­ nia. W ten sposób można uzyskać wrażenie prze­
kretnym, trójwymiarowym pomieszczeniu. strzenności mieszkania oraz jego kontynuacji przy
Ogólny wyraz, klimat barwny całości wnętrza powsta­ przechodzeniu z jednego pokoju do drugiego. Unika-

Łóżko musi mieć odpowiednie wymiary; długość 190 .210 cm,

szerokość łóżka pojedynczego 90.. 100 cm (ustalona według
miejsca, jakie zajmuje człowiek leżący na boku z podkurczo­
nymi kolanami). Dla niektórych osób. ze względu na przyjmo­
waną przez nich pozycję ciała w czasie snu. musi ona wynosić
88.. . 120 cm. Zalecana szerokość łóżka podwójnego wynosi
140.. .180 cm (szerokość 180 cm może jednak utrudniać sła­
nie łóżka). Przeciętna wysokość łóżka (umożliwiająca wygod­
ne słanie oraz wchodzenie i schodzenie) wynosi 60 ..70 cm
(rys 1.49 ). Przy ustawianiu łóżek należy uwzględnić niezbęd­
ną strefę ruchową zarowno na dojście do łóżka, jak i na jego
słanie oraz sprzątanie (rys. 1.50 ), a także odpowiednie prze-

Projektowanie sypialni. Czynnikiem decydującym o ja­

kości snu i wypoczynku jest prawidłowa konstrukcja łóżka,
zapewniająca właściwą pozycję ciała w czasie snu. Materac
nie może zagłębiać się nieckowato. ale poddając się kształ­
tom ciała osoby leżącej, powinien utrzymywać jej kręgosłup
w linii prostej (rys. I.48) Najlepsze są matoface sprężynowe
z podkładkami z włosia lub trawy morskiej. Zbliżone do nich
właściwości mają materace typu Yogi
 nie różnorodności Kolorystycznej, gwałtownych kon­
trastów i zmian jest szczególnie ważne w mieszka­
niach o małym 1średnim metrażu.
Druga zasada to stosowanie jasnych kolorów paste­
lowych zamiast ciemnych nasyconych. Używanie ko­
lorów jasnych jest wskazane z uwagi na wielkość
pomieszczeń. Sprawdzono, że barwy jasne i chłodne
powiększają optycznie pomieszczenie, czynią je bar­
dziej przesttzennym. Powierzchnie utrzymane w jasnej
tonacji wymagają też mniej światła zarówno dziennego,
jak i sztucznego, w przeciwieństwie do pokoi matowa­
nych ciemnymi kolorami, które wydają się mniejsze i
nawet w słoneczny dzień nie są wesołe, rozświetlone,
a wieczorem potrzebują większej iluminacji.
Taka jest ogólna zasada, ale jednocześnie kolory
ciepłe, nasycone czynią wnętrze bardziej „przytul­
nym’', izolowanym od reszty świata. Obecnie we
wnętrzarstwie, po latach „panowania" mieszkań pra­
wie całkowicie białych, preferuje się kolory ciemniej­
sze. Ideałem byłby duży dom, podzielony na strefy
- jasną i ciemną, z pokojami o różnych nastrojach
kolorystycznych. Nie jest to możliwe do zrealizowania
w standardowych mieszkaniach w budownictwie wie­
lorodzinnym. Pozostaje jeszcze zasada złotego środ­
ka, czyli stosowanie jasnych kolorów na dużych pła­
szczyznach i ciemnych jako drobnych akcentów
barwnych. Przede wszystkim odnosi się ona do relacji
ściany, sufit - meble, detale, ale można też używać
połączeń ciemnych i jasnych barw w sposób mniej
konwencjonalny.
‘- C D H s
r
D
l>7D|mB0|>7q [ 190.-2)0 90
JJO 1*^ 9 ° [>7C| [ TAO j>85) 90 |
tQ____________
fL M iilL L
. /
,-•* r -rm szerokość
S) drzwi szafy
|.5 2 <S
Doore efekty we wnętrzu uzyskuje się podkreślając
kolorystykę jednej z czterech ścian pomieszczenia
„pełnym" kolorem (np, ciemny brąz, zieleń, granat),
który stanowi doskonałe tło ekspozycji dzieł sztuki i
innych domowych kolekcji Podobnie można przy uży­
ciu barw żywych, nasyconych wydzielić z kuchni
kącik jadalny, w pokoju dziennym - wypoczynkowy
itp. Zasada kontrastowania kolorów jasnych i ciem­
nych jest wykorzystywana też w pomieszczeniach
utrzymanych w tonacji nasyconej. Należy tam stoso­
wać jasne akcenty barwne - zasłony, meble itp.
Przy wyborze zestawu kolorów obowiązuje tez zasa­
da używania barw chłodniejszych, z gamy błękitów,
zieleni, szarości w pokojach o dużym nasłonecznie­
niu, otwartych na południe oraz barw ciepłych, z
rodziny żółci, czerwieni, brązów w pomieszczeniach
północnych. I wreszcie najciemniejszy kolor stosuje
się na podłodze w celu „osadzenia" pokoju w prze­
strzeni, najjaśniejszy na suficie, a wszelkie tony
pośrednie zachowuje się dla ścian oraz detali, mebli I
tkanin.
Oczywiście nie są to sztywne reguły; wszystkie inne
pomysły mogą być równie dobre. Nie należy jednak
na teren wnętrza mieszkalnego przenosić kontrasto­
wych, żywych, szokujących rozwiązań kolorystycz­
nych podpatrzonych w teatrze, kawiarniach, nocnych
klubach itp. Nie wolno bowiem zapominać o tym, że w
domowym klimacie barw przebywa się przez więk­
szość dni w roku - stąd sugestia wybierania kolorów
stonowanych, gdyż te są bardziej przyjemne dla oka.
strzenie funkcjonalne niezbędne do wykonywania rożnych
czynności, (rys. 1.51 ).
Przy małej powierzchni sypialni, w której trzeba zmieścić
również inne meble, ważne jest odpowiednie wzajemne
ustawienie łóżek (rys. I.52),
Zabezpieczenie dzieci przed wypadkiem. Równie ważne,
jak urządzenie wygodnego pokoju dziecinnego, jest zadba­
nie o bezpieczeństwo dziecka w mieszkaniu, co często
uchodzi uwadze rodziców.
Oprócz właściwego zamknięcia apteczki domowej, należy
zainstalować w mieszkaniu proste zabezpieczenia uniemoż­
liwiające dzieciom dostęp do płyty kuchenki gazowej, kur­
ków gazowych, gniazd elektrycznych i wychylanie* się przez
Otwarte okno (rys. I.53) Itżr)
1.53
Projektując kolorystykę mieszkania określa się pod­
stawowy szereg barw, ich proporcje oraz sposób
zestawienia. Punktem wyjścia, często przypadko­
wym, może być kolor jednego z elementów wnętrza,
na przykład posiadany dywan, obraz, wzorzysta tka­
nina zasłonowa. Nastrój kolorystyczny całości powi­
nien też harmonizować z narzuconą przez budowni­
czych barwą podłogi (drewno, PCW), stolarki
drzwiowej i okiennej, płytek glazury i terakoty itd.
Najłatwiejszym, dającym dobre efekty, sposobem
projektowania koloru we wnętrzu jest stosowanie
tzw. gamy monochromatycznej. Do wybrania pozo­
staje wówczas jeden kolor, a następnie przez zróżni­
cowanie jego odcieni i stopnia nasycenia, zestawie­
nia z bielą i czernią - zbudowanie barwnej oprawy
dla catego mieszkania (np. gama brązów - od beżu
do palisandra; gama złota - od jasnych żółci po
ciemne oranże; gama niebieska - od błękitów po
granaty itd.) Dobre rezultaty daje również stosowa­
nie kolorow: biel + czerń + jeden kolor żywy. Takie
zestawienie, znane od czasów rzymskich, jest trochę
monumentalne. Najtrudniejszy, wymagający najwięk­
szego wyrobienia estetycznego, wyczucia i wyrafi­
nowania jest zestaw kolorów kontrastowych, żywych,
nasyconych (np. czerwień + zieleń czy żółć + błękit).
Kolor we wnętrzu, odpowiednio użyty, może również
poprawić optycznie naturalne warunki architekto­
niczne. Istnieją stare i wypróbowane sposoby iluzyj-
nego obniżania i podwyższania wnętrza (przez malo­
wanie ścian do różnych wysokości, malowanie sufitu
na kolor ciemny - obniżenie lub jasny - podwyższe­
nie itp.) oraz wydobywania i wtapiania w tło pojedyn­
czych elementów (ciemne drzwi na jasnej ścianie
„wychodzą” do przodu, biały kaloryfer na białej ścia­
nie zanika itp.).
1.3.2
Oświetlenie
Światło, podobnie jak barwa, wzbogaca wnętrze, wy­
dobywa jego zakamarki, podkreśla architekturę. Pro­
jektowanie oświetlenia dotyczy przecie wszystkim
światła sztucznego, można jednak również „sterować"
oświetleniem naturalnym, stosując okiennice, żaluzje,
ścianki ażurowe oraz zielone rośliny jako filtry promieni
słonecznych.
Projektując rozmieszczenie, rodzaj oraz natężenie
źródeł światła należy najpierw racjonalnie zorganizo­
wać dobre oświetlenie wszystkich ośrodków mieszka­
nia, zgodnie z ich funkcją. Każde pomieszczenie,
oprócz oświetlenia ogólnego, powinno mieć dodatko­
we, specjalne źródła światła, wykorzystywane przy
wykonywaniu różnych czynności - takich jak czytanie,
pisanie, szycie, słuchanie muzyki, przygotowywanie
posiłków, czynności higieniczno-pielęgnacyjne itp.
W kuchni, obok oświetlenia ogólnego, konieczne jest
zainstalowanie opraw pod szeregiem szafek górnych.
Zapewniają one właściwe oświetlenie powierzchni
roboczej i jednocześnie nie oślepiają osoby przygoto­
wującej posiłki. W łazience stosuje się boczne źródła
światła obok lustra nad umywalką, podobnie w przed­
pokoju przy lustrze w celu oświetlenia osoby przeglą­
dającej się. W sypialni lampki nocne umieszczone u
wezgłowia łóżek służą do oświetlania czytanej książki
lub gazety.
Kącik jadalny wymaga źródła światła instalowanego
bezpośrednio nad stołem, kącik wypoczynkowy - ka­
meralnego, delikatnego oświetlenia, zlokalizowanego
wokół strefy relaksu. Dotyczy to również balkonu lub
loggii - dyskretnie podświetlone, znajdująca się tam
zieleń tworzy iluzję ogrodu tuż za oknem. Szczególnie
ważne jest dobre, prawidłowe oświetlenie kącika do
pracy (w gabinecie, pokoju dziecinnym itp.). Dla osób
piszących prawą ręką źródło światła ustawia się za­
wsze w lewej części biurka (stołu, sekretarzyka).
Lampa oświetlająca miejsce pracy powinna dawać
dość dużo światła skierowanego bezpośrednio na
blat. W pobliżu miejsca, gdzie ogląda się telewizje,
słucha radia lub czyta wygodna jest lampa stojąca z
abażurem kierującym światło w dół. Lampa taka musi
być zawsze zapalona podczas oglądania telewizji,
zmniejsza to bowiem niezdrowy dla oczu kontrast
między jasnością ekranu a ciemnością pokoju.
Używając w każdym pomieszczeniu różnych źródeł
światła do oświetlenia poszczególnych stref pokoju,
mieszając je i ukierunkowując, a zatem umiejętnie
operując światłem, tworzy się rozmaite nastroje we
wnętrzu. Służą temu również różne inne sposoby
oświetlenia stosowane we współczesnej architektu­
rze wnętrz. Można je podzielić na dwie grupy - pierw­
sza to tzw, oświetlenie bezpośrednie, druga - pośred­
nie wraz z tzw, oświetleniem architektonicznym.
Tradycyjne oświetlenie mieszkania za pomocą lamp
wiszących, żyrandoli i kinkietów można zaliczyć do
grupy pierwszej. Oświetlenie pośrednie, dające możli­
wość ciekawych, niebanalnych rozwiązań jest kolej­
nym polem do popisu dla majsterkowiczów. Na przy­
kład zamiast wieszać na środku sufitu przypadkowy
w formie żyrandol, można oświetlić pokój światłem
rozproszonym, budując na obrzeżu sufitu rampę
(sztuczny gzyms), za którą ukrywa się oprawy.
W przedpokoju, sypialni czy saionie można wykonać
„świecący sufit" w formie podwieszonego stropu (z
matowej szyby, lekkiej tkaniny lub lekkiej ażurowej
konstrukcji drewnianej) oświetlonego z góry. Podob­
nie zza desek-ramp oświetla się ścianę z ekspozycją
obrazów lub roślin oraz ścianę z oknami, ukrywając
źródło światła za karniszem, tak że w efekcie otrzy­
muje się „świecące zasłony” .
Dobre efekty uzyskuje się też podświetlając półki,
wnęki regałów, tafle lustra Itp. Oświetlenie pośrednie
to także reflektorki nisko umieszczone wśród zieleni,
ukryte między statuetkami rzeźb lub instalowane na
podłodze za kanapą, fotelem lub innym meblem.
Wybór sposobu oświetlenie mieszkania należy do
domowego projektanta, podobnie jak wybór rodzaju
źródeł światła, opraw, kształtów lamp, W konkurencji
światło żarowe kontra jarzeniowe zwyciężają w mie­
szkaniach zwykle żarówki. Oświetlenie fluorescencyj­
ne, chociaż ekonomiczne i niekłopotliwe, ma chłodną
barwę. Tymczasem światło we wnętrzu mieszkalnym
powinno stwarzać nastrój ciepła, przytulności, bezpie­
czeństwa, Stąd zimne oświetlenie jarzeniowe należy
stosować jedynie w pomieszczeniach użytkowych, w
których jest wymagane dobre oświetlenie podczas
wykonywanych zajęć (np. nad blatem roboczym w ku-i
chni, nad umywalką w łazience). W pozostałych po- I
mieszczeniach korzystniejsze wrażenie sprawia świa­
tło tradycyjnych żarówek. Szczególny, niepowtarzalny
nastrój stwarzają w mieszkaniu świece - zalecana
oprawa uroczystych przyjęć i spotkań towarzyskich.
Podobnie jak komplety meblowe, tak i komplety
oświetleniowe typu żyrandol i kinkiety rzadko kiedy
pasują do dzisiejszych mieszkań. Nowoczesna, prze­
strzenna architektura wnętrz wymaga różnych spo­
sobów oświetlenia i zróżnicowanych opraw. Centralny
punkt na suficie przestał być jedynym miejscem za­
wieszenia lampy, brak też w salonie kominka z „obo­
wiązkowymi" kinkietami po bokach, Żyrandol w swej
tradycyjnej, pelnei zdobień formie znaiduie zastoso­
wanie w dużych, na ogół zabytkowych lub stylizowa­
nych, wnętrzach. W małych pomieszczeniach standar­
dowych mieszkań należy stosować oprawy sufitowe
płaskie, przylegające do stropu. Lampy wiszące (o re­
gulowanej długości) powinny byc mocowane
bezpośrednio nad ośrodkiem, który oświetlają (np.
stół w jadalni), w punkcie wyznaczonym przez usy­
tuowanie danego kącika, rzadko pokrywającym się ze
środkiem geometrycznym pokoju. Zestaw lamp wi­
szących, stojących i tzw. gabinetowych cechuje cał­
kowita dowolność stylu, kształtów plastycznych i ko­
loru, Dokonując wyboru lamp należy brać pod uwagę
wielkość pomieszczenia, jego wysokość, kolorystykę
ścian i zasłon oraz styl mebli. Ważne jest zachowanie
właściwej skali wielkości lampy w stosunku do wiel­
kości pokoju. Wybierając bardzo dużą lampę, należy
się ograniczyć tylko do tej jednej w danym pomiesz­
czeniu.
Domowi majsterkowicze, poza rozmieszczeniem i
zainstalowaniem źródła światła (przeprowadzenie
potrzebnych kabli, osadzenie gniazd i puszek),
mogą również samodzielnie wykonać zaprojektowane
przez siebie lampy i abażury. Oryginalne, efektowne
oprawy oświetleniowe zrobione własnoręcznie z forni­
ru, płótna, kartonu czy jedwabiu będą stanowić praw­
dziwą ozdobę mieszkania.
1.3.3
Wykończenie ścian
Faktura, kolor i wzornictwo materiałów wykończenio­
wych ścian są jednym z najważniejszych czynników
tworzących nastrój i klimat wnętrza To one decydują
o stylu całości, do nich dopasowuje się potem meble,
dywany, zasłony. Malowany tynk, tapety, tkaniny, wy­
kładziny plastykowe, płytki ceramiczne, boazerie
drewniane, lustra - oto materiały, wśród których nale­
ży dokonać wyboru.
Najłatwiejszym, najczęściej stosowanym sposobem
wykończenia ścian mieszkania jest ich malowanie.
Należy przy tym pamiętać o starannym wykonaniu
zabiegów poprzedzających malowanie (mycie ścian,
naprawa tynków itp.). Do malowania można stosować
tradycyjne farby klejowe, farby emulsyjne, mieszanki
obu wymienionych rodzajów oraz odporne na wilgoć
farby olejne (w łazience i kuchni). Równie częstym jak
malowanie sposobem wykończenia ścian jest ich ta­
petowanie. Z uwagi na niewielkie wymiary pokoi na­
leży, przy wyborze wzorów tapet, unikać druków o
Elementy dopełniające
dużej skali. Nie powinno się też stosować w przyleg­
łych do siebie pomieszczeniach tapet o zdecydowa­
nie różnych deseniach i kolorystyce. Obowiązuje bo­
wiem opisana już zasada wspólnej tonacji dla całego
mieszkania, a dla tapet - koordynacji wzorów. Dobre
efekty daje zestawienie ścian wzorzystych i gładkich
(w jednym z kolorów wzoru) oraz tapet o podobnym
deseniu, różniących się jedynie skalą i gęstością
użytych motywów.
Tapety imitujące wykładziny szlachetne (drewno, gla­
zura, cegła itp.), o zmywalnym, wodoodpornym wykoń­
czeniu, są bardzo dobrą dekoracją ścian w łazience,
kuchni i przedpokoju. Fototapety ze zdjęciami pejzaży
lub architektury służą uzyskaniu wrażenia głębi, pers­
pektywy we wnętrzu - należy jednak stosować je bar­
dzo ostrożnie, na przykład do ozdobienia jednej ze
ścian w pokoju dziennym czy przedpokoju. Tapety do­
brze kryją wady tynków, mogą też poprawić architek­
turę - na przykład na ścianie z oknami pozwalają
wraz ze skoordynowanymi zasłonami „zgubić" za
małe okna; inną ich funkcją jest wydzielenie rożnych
kącików w dużych pokojach.
W podobny sposob stosuje się do wykończenia ścian
tkaniny. Drukowane i jednobarwne, wykonane z włó­
kien naturalnych (bawełna, len, wełna, jedwab) i
sztucznych, o różnej fakturze, szlachetne w dotyku i
wyglądzie, stosowane są od wieków do dekoracji ścian.
Chociaż koszt położenia tkaniny jest większy niż
tapety, obok wartości estetycznych ma ona tę zale­
tę, że można jej używać wielokrotnie (na przykład
przy zmianie mieszkania zabrać do nowego domu).
Wykładziny plastykowe to zwykle imitacje matenałów
naturalnych (tak jak tapety zmywalne), przede
wszystkim płytek ceramicznych, tynków o grubej fak­
turze, cegieł, itp Znajdują one zastosowanie w pomiesz­
czeniach, których ściany ulegają łatwemu zabrudze­
niu. a jednocześnie wymagają utrzymania w czystości
(łazienka, kuchnia, przedpokój). Najlepsze efekty
uzyskuje sie jednak, używając do wykończenia ścian
w pomieszczeniach sanitarnych i kuchni (w pasie
ponad tzw. zabudową dolną) naturalnych płytek cera­
micznych typu glazura, terakota, klinkier lub mozaika
szklana .,Vitro". Płytki klinkierowe lub matowa terako­
ta mogą służyć również jako wykładzina ścian na bal­
konie, loggii czy nawet fragmentów ściany w pokoju
dziennym. Wszystkie wykładziny ceramiczne i ze
szkła są bardzo trwałe i pomimo wysokich kosztow.
jakie należy ponieść przy ich ułożeniu (łącznie z
zaangażowaniem fachowców), jest to na ogół inwes­
tycja opłacalna.
Równie trwałym, a zarazem szlachetnym, wykończe­
niem ścian są boazerie wykonane z drewna, sklejki
lub płyt wiórowych fornirowanych. Można je stosować
we wszystkich pomieszczeniach, łącznie z łazienką i
kuchnią (tam jednak przed montażem należy dokład­
nie zabezpieczyć elementy boazerii przed wilgocią).
{jesion, brzoza, sosna), ma intensywne „ciepłe" za­
barwienie, co pomogą stworzyć nastrój przytulności
we wnętrzu, lecz jednocześnie przyczynia się do op­
tycznego zmniejszenia pomieszczenia - stąd powinno
być używane z umiarem (np. na jednej ze ścian poko­
ju), głównie w pomieszczeniach większych.
Do wykładzin ściennych można zaliczyć również
lustra, jeśli zakrywają całą powierzchnię ściany lub
79
dużą jej część (w odróżnieniu od luster oprawionych
w dekoracyjne ramy i traktowanych jak obrazy). Ścia­
ny wykońęzone dużą taflą lustrzaną (najczęściej zło­
żoną z kilku dokładnie dopasowanych elementów)
stanowią najbardziej efektowną formę iluzorycznego
powiększenia przestrzeni. Ściana lustrzana stwarza
optyczne wrażenie podwojenia pokoju, przedpokoju
czy łazienki.
1.3.4
Wykończenie podłóg
Większość pomieszczeń mieszkania ma dwa wykoń­
czenia podłogi jednocześnie - twarde (posadzki) i
miękkie (dywany, chodniki itp.). Wykończenie twarde
jest elementem stałym, miękkie można łatwo wymie­
niać. W nowo otrzymywanych mieszkaniach podłogi
są wyłożone różnego rodzaju posadzkami. Ich wybór
jest na ogół dokonywany bez udziału użytkow­
ników. Natomiast wszystkie wykończenia „dywa­
nowe” projektuje się równolegle z aranżacją pokoi,
podobnie jak wykończenie ścian. Z biegiem lat, w celu
poprawienia standardu mieszkania, można zdecydo­
wać się również na zmianę posadzek. Należy się przy
tym kierować przede wszystkim względami funkcjo­
nalnymi, dostosowując rodzaj posadzki do programu
użytkowego danego pomieszczenia. Do wyboru są po­
sadzki tzw. sztywne, wykonane z drewna (twardego -
dąb, buk lub miękkiego - sosna) w postaci desek, par­
kietów lub mozaiki, podfogi kamienne (marmur, gra­
nit), podłogi ceramiczne (terakota, klinkier), podfogi z
lastrika oraz posadzki tzw. sprężyste, wykonane z
płytek PCW, linoleum, lenteksu, winigamu.
Sposoby stosowania wymienionych wyżej materiałów
nie zmieniają się od lat. Nadal najlepsze do wnętrz
mieszkalnych jest drewno, a do wnętrz sanitarnych,
kuchni, przedpokoju oraz na balkonie czy loggi -
ceramika i kamień. Posadzki z tworzyw sztucznych
mają ogromne zalety użytkowe (są trwałe, odporne na
zabrudzenia, wilgoć itp.), są tanie, mogą doskonale
imitować materiały naturalne (np. wykładziny winylo­
we o wzorze terakoty), jednak w konkurencji parkiety
- PCW nadal zwycięża drewno. Można również w
jednym pomieszczeniu używać dwóch rodzajów posa­
dzek, wyodrębniając w ten sposób różne ośrodki
funkcjonalne w pokoju (np. stosując terakotę w kąci­
ku jadalnym w pokoju dziennym, w którym reszta
podłogi jest wykończona parkietem).
Prawdziwie przytulny, domowy charakter nadaje pod­
łodze dopiero tak zwane miękkie wykończenie, czyli
dywan. Spełnia on we wnętrzu trzy podstawowe
funkcje - zmniejsza wstrząsy przy chodzeniu, wycisza
hałas i izoluje od chłodu posadzki, nadto stanowi
istotny element dekoracyjny. Dokonując wyboru
dywanu należy uwzględnić jego kolor, wzór, fakturę,
wielkość i kształt, sposób tkania, rodzaj przędzy i
wykończenie. Dywany mogą być wykonane z włókien
naturalnych (wełna, bawełna) i sztucznych (nylon,
akryl), mogą być tkane ręcznie (kilim) oraz maszyno­
wo (dywany igłowe, klejone itp,), mogą stanowić
zamkniętą formę kompozycyjną (np. prostokąt wykoń­
czony ozdobną bordiurą) oraz mogą być sprzedawane
,,na metry " (wykładzina dywanowa). Do tej grupy
wykończenia podłóg można zaliczyć też maty słomia­
ne i wiklinowe, szydełkowane chodniki, skóry zwie­
rząt i futrzaki.
Dywany we wnętrzu wykorzystuje się w różny sposób
w zależności od ich rozmiarów. Duże dywany wypeł­
niają prawie całą podłogę pokoju (z pozostawieniem
niewielkich marginesów), średniej wielkości - wyzna­
czają powierzchnię wydzielonych stref funkcjonalnych
(np. kącik wypoczynkowy w salonie), mato dywaniki
stanowią akcenty kolorystyczne we wnętrzu Nowoś­
cią ostatnich lat są wykładziny dywanowe, którymi
można pokryć dokładnie całą powierzchnię podłogi
pokoju, wykończyć wielopoziomowe podesty w kąciku
wypoczynkowym i sypialni, a nawet wykleić przyległe
do nich ściany. Przy wyborze dywanu należy pamię­
tać o jego koordynacji z innymi elementami wnętrza,
unikać wzorów agresywnych, wielokolorowych.
1.3.5
Wykończenie okien i drzwi
Kolejnym ważnym elementem estetyki wnętrza jest
zaaranżowanie ściany z oknem. Jest starą prawdą, że
bez firanek i zasłon wnętrze wydaje się zimne i nie­
przyjemne. Dopiero pokój z „ubranym" oknem staje
się przytulny i zamieszkały. Za pomocą firanek i
zasłon można powiększyć, zmniejszyć, wydłużyć lub
poszerzyć optycznie okno, umiejętnie ukrywając jego
kształt za fałdami zasłon. Można też „podwyższyć"
cały pokój, stosując długie zasłony od sufitu do podfo­
gi lub „obniżyć", projektując szeroki ekran-kamisz w
kolorze sufitu, zakrywający od góry pas zasłon.
Jeżeli na jednej ścianie pokoju znajdują się dwa
otwory okienne różnej wielkości, dla większej har­
monii we wnętrzu, należy je przesłonić jednolitą, obej­
mującą całą powierzchnię ściany zasłoną - uzyskując
efekt, jak przy montażu firanek na dużej, w całości
przeszklonej ścianie pokoju. Z kolei zaprojektowane
przez architekta okno-ścianę można rozbić na części,
stosując zasłony podzielone na pionowe elementy.
Jeżeli za oknem jest widok, który można eksponować
we wnętrzu, aranżację okna ogranicza się do przezro­
czystych firanek lub lekkich zasłon, jeżeli natomiast
tylko ściana sąsiedniego bloku - dekoracja okna
stanie się elementem ważniejszym od tła za szybą, a
jej bogata forma odwróci uwagę od nieciekawego
widoku. Należy również brać pod uwagę funkcje, jakie
spełnia dane pomieszczenie. W kuchni zdobi się okno
krótkimi firankami - zazdrostkami i lekkimi, małymi,
kolorowymi zasłonami, w sypialni - obok firanek nale­
ży powiesić gęste zasłony, dobrze zaciemniające
pokój itd. Same firanki i zasłony spełniają we wnętrzu
określone zadania użytkowe. Lekkie, przezroczyste
firanki służą do rozproszenia, zmiękczenia silnych
promieni słonecznych, przez co przyczyniają się do
bardziej równomiernego oświetlenia wnętrza; wyko­
nane z grubych materiałów zasłony stanowią izolację
akustyczną i termiczną, chronią mieszkanie przed
hałasem i zimnem przenikającym przez otwory okien­
ne do wnętrza.
Warto pamiętać, że firanki to nie tylko styłonowa
Przedpokoi petm najczęściej funkcję
szatni czy składu ubrań i obuwia: jego
wyglqd decyduje o pierwszym wraże­
niu osób wchodzących do mieszkania
Powinien być zatem urządzony równie
pomysłowo jak pokoje Może być
miejscem ciekawych działań plastycz­
nych fot. 1 (proj arch Ewy i Romana
Grudzieckich z Wrocławia), a także
eksperymentów kolorystycznych i żar­
tu - fot 2, 3 Atrakcyjnym elementem
przedpokoju powinno być również
wejście do mieszkalnej części domu -
zaaranżowane na przykład w taki spo­
sób. aby niwelowało podział na część
„lepszą i „gorsza mieszkania - fot 4

Przedpokój
 T

Glazura i terakota to klasyczne, efektowne, trwale,

ale i kosztowne wykończenie łazienki Pozwala jed­
nak najłatwiej utrzymać czystość - fot. 1 ,2 Zago­
spodarowując niewielka na ogół powierzchnie ła­
zienki. dobrze jest zastosować zwarty układ sedesu
iO2
i dolnopłuka - fot 2 Często stosuje się wyłożenie
glazurą jedynie części powierzchni ścian w bliskim
sąsiedztwie wanny i umywalki. Wyżej można umieś-

I
cić szafki i półki z lakierowanej płyty wiórowej
fot. 3. Is b d )
Glazura w łazience
Wykorzystanie drewna w łazience to
bardzo efektowny sposób jej urządze­

Drewno w łazience
nia Wprowadza nastrój sauny i ciepło
naturalnego materiału. Drewno dobrze
łączy sie z glazurą - fot. t. Obniżony
sufit z ułożonych ażurowo listew utrzy­
mano w barwie ciemniejszej. Pod sufi­
tem znalazło sie miejsce na wiązki
pachnących ziół Wyłożenie całej ła­
zienki drewnem pozwala też pomysło­
wo wkomponować oświetlenie sufito­
we fot 2. Drewniany wystrój uzupeł­
niają praktyczne sprzęty. Ławka przy
wannie (fot. 3) przykrywająca scho­
wek jest przydatna dla wszystkich,
a dla osób starszych wręcz konieczna.
Innym przykładem jest łazienka z de­
skową obudową wanny i podobnym
wyłożeniem ściany za wanną - fot. 4
Pod sufitem, również w drewnianej
obudowie, sznurki do suszenia
bielizny, fsb d l
 Operowanie kolorem, nieulegame standardom
t dowcip pozwalają uczynić łazienkę praktyczna
i miłą dla oka (lot, t) Pożądane efekty aranżacyjne
mogą dać także fantazyjnie wycięte ekrany ze sklej­
ki. pomysłowe oświetlenie, plakat fot 2 Łazienka
wybudowana w pokoju dziennym jako stojąca pod
ścianą skrzynia, oklejona fototapeta przypomina
oranżerie lub garderobę - fot. 3 (projekt indywidual­
ny, Wrocław} Is b d )
Łazienkowe improwizacje
W wielu mieszkaniach stosowane jest
klasyczne rozwiązanie kuchni jako po­
mieszczenia wydzielonego Nie brak
wśród nich wnętrz dobrze urządzo­
nych Na przykład kuchnia z otwartym
na pokó] oknem barowym, wybudowa­
na na poddaszu fot t (pro) Grzego­
rza Bednarza) Zwraca uwagę kolekcja
kolorowych szybek Lodowkę umiesz­
czono w podstawie barowego okna:
przestania ona fragment ażurowego
stojaka starej maszyny do szycia W
kuchni tak iak wszędzie, ważna >ole
odgrywaia pomysłowe dodatki n.eeie-
kawy bok szafki umieszczonej na
wprost wejścia został ożywiony rysun­
kiem pora fol 2 (estetyke tego wnę­
trza dopełnia gra kolorów szkła i gla­
zury) wianki czosnku, światki, wiklina,
stare naczynia i lototapeta przedsta­
wiająca spiżarnie nadaja wnętrzu wiej­
ski. przytulny charakter lot 4 Innym
ciekawym przykładem jest funkcjonal­
ny układ (wygodny stół roboczy, łatwy
dostęp do przypraw i sztućców)
kuchni z wysoko umieszczonym
oknem fot. 3, ts b d l

Kuchnia odrębna
 Kuchnia otwarta (1)

AA

fli 'ii', , B
r il.:

— ■'•II ■»- ----

Przebicie ściany (np. zrobienie dużego

okna - fot. 1) pozwala połączyć kuch­
nię i pokój dzienny. Przygotowując po­
siłki można rozmawiać z osobami
znajdującymi się w pokoju, pilnować
bawiące się w nim dzieci, oglądać te­
lewizję - fot. 2, Widoczne w przejściu
płócienne kieszenie-schowki zasłania­
ją mało efektowny bok szafy. Przej­
ście między pomieszczeniami o
odmiennym charakterze może być za­
znaczone deskami - fot. 3 (proj. arch.
Jerzego Raka z Chorzowa), fs b d l

VI Rozwiązania wnętrz
Wystrój kuchni otwartej wpływa na charakter przyległych
pomieszczeń i powinien być dostosowany do ich estetyki.
Łącznikiem między kuchnią a pokojem dziennym może być
kącik jadalny - fot. 1. Swoisty klimat wielu kuchni tworzy
natłok przydatnych drobiazgów lot 2, 3 (proj Małgorzaty
Jamroz z Wrocławia) Lodówka podniesiona na wygodną
wysokość jest ustawiona na atrapie piecyka pokrytej
tapetą jsbdl
Kącik jadalny w kuchni

Wygodne miejsce do spożywania po­

siłków można wyodrębnić w kuchni
przegrodą optyczną Umieszczona pod
sulitem. jaskrawo kontrastująca z jego
ciemnym kolorem, wycięta w łuk sklej­
ka wyraźnie oddziela część robocza
od jadalni w kuchni. Zegar i kolekcja
stolnic nawiązują do tradycyjnych ele­
mentów regtonalego wnętrza na Ślą­
sku - fot. 1 (proj. arch. Jana Skrzypka
z Katowicj. Staranna aranżacja szcze­
gółów może uczynić z kuchni miejsce
wieczornych rozmow rodziny, spotkań
z przyjaciółmi - fot. 2. Przykładem sto­
sowania wzorów ludowych w budow­
nictwie wielkopłytowym są stylowe
ławy i stół w kuchni lot 3 (Pawłowi­
ce k. Leszna Wlkp.j. (sód)
Pokój dzienny - miejsce spotkań i wy­
poczynku. Ciekawym rozwiązaniem
jest sztuczne podniesienie podłogi
przez zbudowanie wysokiego podestu
z wycięciem na stół - fot. 1 (proj.
Alfreda Suski). W ten sposób siadając
wokół stołu, siada sie na krawędzi po­
destu. niejako ,.na podłodze'. Po
przestawieniu stołu i wyłożeniu wycię­
cia w podeście poduszkami powstaje
rezerwowe miejsce do spania dla nie­
przewidzianych gości (fot. 2),
Przestrzeń pod podestem nadaje się
doskonale na schowki - tak można
szafy ukryć ,,pod podłogą". Pokój jest
zamknięty jedynie optyczną przegrodą
- „westernowe' drzwi mają wymowę
zapraszającą (fot. 3) Na ścianie do­
brze dobrana fototapeta. (sbdl

Domowe forum

W największym pomieszczeniu w
mieszkaniu, dzięki pomysłowej aranża­
cji. można wydzielić aneksy o wyraź­
nym przeznaczeniu: najczęściej jest
wśród nich kącik sypialny (fot. 1, 2).
Podstawy foteli-tóżek wykorzystuje
się wówczas jako schowki na pościel
Pomysłowym zagospodarowaniem
miejsca jest też umieszczenie radia,
wzmacniacza itp w oparciu siedziska-
-schowka przykrywanego poduszkami
- fot. 3. W całym wnętrzu przez zasto­
sowanie konstrukcji wzbogacającej ty­
Pokój wielu funkcji
ekran do wyświetlania przezroczy.
Wydzielenie różnych stref funkcjo­
nalnych w dużym pomieszczeniu po­
winno uwzględniać również optyczne
przegrody, pozwalające zachować jed
noprzestrzenność całości (sbd)
powy zestaw mebli uzyskuje się rozbi­
cie monotonnej przestrzeni (fot. 4).
Szafki typu kuchennego harmonizuję Z
resztę wyposażenia dzięki konsekwen­
tnemu utrzymaniu kolorystyki. Orygi­
nalny. używany przy większych przyję­
ciach. stół daje się łatwo złożyć (przez
schowanie nog pod płytę); odstawiony
pod ścianę w przedpokoju zabiera nie­
wiele miejsca Ruchomą oprawę
oświetleniową umocowano na wygię­
tej w okrąg szynie do firanek Dolna
ścianka barku (po lewej) służy jako
Rozwiqzanja wneti
 « 1
[ - r --|

1 '.j U H I

Wyjęte z zakamarków piwnic i strychów stare przedmioty

odnowione i umiejętnie użyte.mogę stać się niezwykle
efektownym wyposażeniem mieszkania, zwłaszcza pokoju
dziennego. Przykładem może być wygodny stół i podręcz­
na konsolka ze sztućcami w kąciku jadalnym fot 1. Maty
kilimy, frędzle i rnne rzeczy z dawnych lat zestawione
wprawną ręką tworzą interesującą całość - fot 2 Równie
atrakcyjne mogą być proste deski na ścianie kontrastowe,
agresywne kolory, stare instrumenty i świadome wykorzy­
stanie krczu (fot. 3) (sbd)

Zdobiące starocia
Sypialnia
Najbardziej pożądanym rozwiązaniem
jest sypialnia oddzielona od reszty
mieszkania, często jednak funkcję sy­
pialni pełni część pokoju dziennego
Tak w jednym, jak w drugim wypadku
warto zwracać szczególną uwagę na
sprzyjający wypoczynkowi wystrój. 0
uroku sypialni pokazanej na lot. 1 de­
cydują stare, pomalowane na nowo
metalowe łóżko, plecione ze sznurka
chodniki, kilka reprodukcji i drobiaz­
gów Siedziska w sypialni można wy­
korzystać jako schowki i dodatkowe
tóżko - tot. 2 (proj. Alfreda Suski).
Zwraca uwagę zastosowanie koloru
i przewiewne, zbudowane w kształcie
żaluzji, drzwi. Naturalne ciepło daje
drewno, którym wykończono sypialnię
na zabudowanym strychu - fot. 3 (proj.
Grzegorza Bednarza), (sbd)
ą
Miejsce do pracy
z antresolą
Pokój

W budynku pokajanym na fot 1 wiele

pomieszczeń ma niskie okna pod sa­
mym sufitem, wychodzące na taras do­
stępny dla wszystkich mieszkańców
bloku Dostosowana do wzrostu dziec­
ka antresola umożliwia małemu miesz­
kańcowi kontakt ze światłem dzien­
nym fot. 2 (proj Edwarda Pełecha).
Pod antresolą terrarium, szafka na
ubrania, wezgłowie łóżka - fot. 3.
Schodki na antresolę wykorzystano na
zbudowanie schowków - fot. 4,
Oprócz kącika na antresoli na ..nor­
malnym poziomie miejsce do pracy
e s

przy świetle sztucznym (fot. 5), Obok

niego łóżko z szufladą na pościel, ka­
setonowe polki na książki, zieleń W
miejscach narażonych na czeste doty­
kanie wokół wyłączników, na naroż­
niku zastosowano kolorowe ,.brud-
niki (sbd)
 fl

i
i—
T
5— > ( * )ł

Dla dwojga dzieci

Makieta pokoju dla dwojga dzieci
(fot. 1). pokazuje rozwiązanie przyjmu­
jące moduł wyznaczony przez szero­ fk *
kość łozka i wymiary garderoby (proj.
arch Marka Stawianego). Wielkości te
zdecydowały o stworzeniu dwóch jed­
nakowych przestrzeni Osia konstruk­
cji jest umieszczona w centrum drew­
niana garderoba, W pierwszej przes­
trzeni przewidziano sypialnię dla małe­

■ *= *■ * i i
go dziecka z łóżeczkiem i szafkami, w
drugiej - sypialnię dla dziecka starsze­
go z dużym, wąskim łóżkiem. Opu­
szczana roleta dzieli w razie potrzeby
obie przestrzenie, służy też jako ekran
do wyświetlania przezroczy fot, 2.
Oparte o regał łóżko daje się łatwo
przesuwać Po wyjęciu deski biurka
ścianę garderoby można wykorzystać
do ćwiczeń gimnastycznych fot 3
System pozwala na łalwa zmianę r
funkcji pokoju Garderobę i regał łączy
się deską która tworzy miejsce do
pracy fot 4 {sód)
 Pomysły \ z różnych szuflad

L
!
1
 przezroczysta siatka udrapowarta w drobne fałdki,
ozdobiona falbanami lub frędzlami. We współczes­
nych wnętrzach często stosuje się firanki w postaci
gładkich ekranów-rolet wykonanych z cienkiego,
półprzezroczystego płótna, zdobionego haftami, apli­
kacjami, koronkami. Rolę firanek spełniają również
popularne zazdrostki (krótkie zasłonki do połowy
okna), żaluzje mocowane między szybami podwójne­
go okna, rolety z rzadkiej maty słomianej, cienkich
listewek, ekrany sznurkowe wykonane techniką
makramy itp.
Podobnie zasłony to nie tylko wetwetowe lub lniane,
grube tkaniny, długie do podłogi, z trudem przesuwa­
jące się wzdłuż szyn-prowadnie. Obecnie stosuje się
zasłony lżejsze, wykonane z cienkich, półprzezroczy­
stych tkanin (światło pochłaniają żaluzje i rolety), o
różnej długości (do podłogi, do parapetu itp.), dzielone
na elementy pionowe lub poziome, mogą też mieć
formę gładkich ekranów suwanych na prowadnicach
(lub sznurkach) umieszczonych pionowo lub różnego
typu okiennic montowanych wewnątrz pokoju.
Żaluzje i okiennice stosowane od wieków w krajach
południowych, jako ochrona mieszkania przed nad­
miarem słońca, w naszym klimacie można wykorzys­
tać jako element dekoracyjny. Forma okiennic i ich
wzornictwo ulegają stałej zmianie; wybór najbardziej
korzystnego rozwiązania, projekt i jego realizację naj­
lepiej zrobić samemu. Jako zasłonę można też po­
traktować niebanalny, rzadki „żywopłot" utworzony
z roślin pnących. Żywa, zielona zasłona powstaje z
pędów oplatających sznurki rozpięte między dwoma
prętami, a cała konstrukcja mocowana jest przed
szybami.
Wykańczając okna w sposób tradycyjny należy
bardzo starannie dobierać tkaniny, których kolorysty­
ka (niezbyt agresywna) i skala wzoru (raczej mała)
powinny być skoordynowane z pozostałymi elementa­
mi wnętrza. Przy aranżacji ściany z oknem -
prowadnice-szyny można ukryć za karniszetn (prosta
lub ozdobna deska umocowana do sufitu), można
wyeksponować miejsce zawieszenia, zmieniając pro­
wadnice na drewniany lub metalowy pręt, po którym
przesuwają się duże kółka przyszyte do tkaniny,
wreszcie można „zgubić” prowadnice i zaczepy w
odpowiednio wymodelowanej tkaninowej falbanie itp.
Obok okien, we wnętrzach mieszkalnych występują
jeszcze inne otwory w ścianach - są nimi drzwi.
Można je pomalować i za pomocą koloru „wtopić" w
ścianę lub z niej „wydobyć” ; można ich powierzchnie
okleić tapetą, fornirem drewnianym, tkaniną lub ukryć
za dużą taflą lustra. Wybór sposobu wykończenia
należy do użytkowników - warto jednak nawet typo­
we drzwi z matową szybą uszlachetnić, dodając
radną, drewnianą listwę w miejsce piasiykowej,
wymieniając standardowe aluminiowe okucia i klamki
na mosiężne itp.
1.3.6
Meble, tkaniny meblowe
Trudno jest jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie,
jaki ma być konkretny mebel w danym pomieszcze­
niu. Jego kształt i kolor to znów wypadkowa wielu
czynników, a przede wszystkim sprawa decyzji
użytkowników mieszkania. Jak już wspomniano,
warto poszukiwać zestawień mebli pojedynczych,
„wyrwanych” ze sztywnych kompletów (mogą to być
elementy starych zestawów wymieszane z innymi,
„luźnymi” sprzętami). Wynika z tego, że nie obowią­
zuje już w takim stopniu, jak przed laty, czystość stylu
mebli ustawionych w jednym pokoju. Dla miłośni­
ków i kolekcjonerów mebli-antyków zasada zachowa­
nia jednolitego w każdym detalu charakteru wnętrza
jest nadal aktualna, jednocześnie równie poprawne
jest zestawienie jednego mebla starego ze sprzętami
nowoczesnymi lub odwrotnie - wprowadzenie mebla
współczesnego między sprzęty „staroświeckie” .
Nie obowiązuje również zasada stosowania we
wnętrzu jednego gatunku drewna dla całości wyposa­
żenia (np. „garnitur” orzechowy, jesionowy itp.).
Obecnie można mieszać meble wykonane z jasnej
sosny z meblami mahoniowymi lub z malowanymi na
kolor biały czy granatowy. Obok szlachetnych
kolorów naturalnego drewna (wykończonego lakierem
pótmatowym lub matowym) występują w meblarstwie
wszystkie możliwe kolory od bieli do czerni włącznie.
W dodatku szafy czy krzesła mogą być terenem
eksperymentów malarskich, czyli mogą być dekoro­
wane ręcznie wykonanymi malowidłami o motywach
geometrycznych, roślinnych lub abstrakcyjnych w
zależności od inwencji domowych twórców.
Forma mebla oraz jego rozwiązania konstrukcyjne
ulegają stałym zmianom. Dowodzą tego odznaczające
się prostotą i fantazją eksponaty na wystawach archi­
tektury wnętrz, prezentowane przez zawodowych
projektantów. W pokoju dziennym zyskały sobie pra­
wo obywatelstwa meble budowane ze skrzynek, po­
jemników i innych opakowań, meble z papieru lub
tworzyw sztucznych, meble „ogrodowe" typu leżanki,
meble wykonane z tkanin, rurek metalowych, siatki
metalowej, szkfa, gąbki lateksowej itp. Wybór spośród
pomysłów zapożyczonych i własnych jest praktycznie
nieograniczony, a przez to bardzo trudny. Zwraca
uwagę też różnorodność materiałów stosowanych do
konstrukcji mebli, materiałów niekonwencjonalnych,
burzących odwieczną hegemonię drewna. Możliwość
zastosowania różnych surowców powinna ułatwić
pracę majsterkowiczom. Najważniejszą sprawą jest
umiejętne zerwanie ze stereotypami i wiara we włas­
ne siły. Przy projektowaniu mebli służących do sie­
dzenia lub leżenia należy zawsze pamiętać o podsta­
wowych parametrach ergonometrycznych człowieka,
wyznaczających wymiary siedziska i legowiska (ich
długość, szerokość, wysokość).
Udział mebli iapicerskich wśród sprzętów, składają­
cych się na wyposażenie pokoi, jest na tyle duży, że
ich wykończenie, czyli materiały obiciowe (bawełna,
jedwab, len, włókna syntetyczne czy skóra naturalna,
skaj, derma) stanowią ważny element współtworzący
ogólny nastrój kolorystyczny wnętrza. Wybór rodzaju
tkaniny meblowej, jej koloru, wzornictwa i faktury
przypomina wybór tkanin zasłonowych. Należy uni­
kać tkanin drukowanych o dużej skali wzoru,
używając częściej materiałów jednobarwnych, o wy­
raźnej fakturze i splotach tkackich (grube płótno
bawełniane i lniane, sztruks, welwet itp.).
Tkanina może być dzisiaj traktowana również jako
materiał konstrukcyjny „całego” mebla, a nie tylko
 jako dodatek - tapicerskie obicie. Z płótna można nych w jednej grupie. Rama nie powinna być elemen­
uszyć kieszenie-półki i różnego rodzaju pojemniki. tem agresywnym, ważniejszym od samego dzieła.
Tkaninowe pokrowce wypełnione gąbką to gotowe Sposoby mocowania obrazów na ścianie to również
fotele i siedziska; usztywnione fiszbinami harmonijko­ sprawa indywidualnych rozwiązań (od widocznych
we drzwi i parawany - to kolejne tkaninowe sprzęty. gwoździ, poprzez ukryte haki i bolce, do „wystawien­
niczych” listew pod sufitem, na których wiesza się
obrazy za pomocą różnej długości nylonowych sznur­
1.3,7 ków). Na ekspozycję ruchomą, zmienianą co pewien
czas (np. fotogramów lub rysunków wykonanych
Obrazy, kolekcje przez domownika) instaluje się stały, duży ekran
wykonany z płyty pilśniowej wykończonej listewkami,
Obraz to termin umowny, ponieważ nie każdy jest malowany na kolor ściany.
posiadaczem oryginalnego dzieła malarskiego starych Elementami ekspozycji w salonie lub w innych po­
lub nowych mistrzów. Mianem tym określa się rów­ mieszczeniach są również przedmioty wchodzące w
nież reprodukcję, grafikę, rysunek, fotografię. Podob­ skład domowych kolekcji. Pracowicie gromadzone
nie jak obrazy eksponuje się tkaninę artystyczną (go­ przez tata zbiory wymagają właściwej prezentacji,
beliny, kilimy, makaty z aplikacjami ftp.), lustra w która sprawi wiele radości zarówno kolekcjonerowi,
ozdobnych ramach oraz rzeźby. jak i osobom z zewnątrz. Wśród eksponatów znajdą
Na najcenniejsze lub najbardziej ulubione dzieła się piękne okazy starej porcelany i broni, fajansowe
przeznacza się w pokoju dziennym ścianę (łub ścia­ kufle i talerze z Włocławka, stare ryciny i nowoczesne
ny ,.ekspozycyjną” - jest to przeważnie część ściany plakaty. Jedną z najbardziej rozpowszechnionych
nad regałem, siedziskiem lub innym sprzętem. Obrazy form kolekcjonerstwa jest zbieranie książek, bez
wtesza się tak, aby ich środki znalazły się na wyso­ których trudno dziś wyobrazić sobie mieszkanie
kości oczu człowieka stojącego, ok. 150...170 cm współczesnego człowieka; zapełnione nimi regały i
od poziomu podłogi. Wysokość ta zależna jest półki to także element dekoracyjny we wnętrzu.
jeszcze od wymiarów obrazu i wielkości pokoju, w Niektóre zainteresowania członków rodziny, jak na
którym będzie eksponowany; duży obraz wymaga przykład słuchanie muzyki czy oglądanie telewizji,
dużej płaszczyzny ściany i wiele przestrzeni wokół, mają również wpływ na ogólny wygląd pokoju dzien­
aby można było właściwie go kontemplować. Każde nego. Nowoczesny sprzęt audiowizualny, którego
dzieło sztuki należy wieszać na ścianie z zachowa­ ustawienie ma na celu przede wszystkim zapewnienie
niem właściwych relacji do stojących obok mebli - warunków jak najlepszego odbioru emitowanych
wyklucza to mechaniczne umieszczenie obrazu na dźwięków czy obrazów, jest również elementem
środku płaszczyzny. Ściana z zawieszonymi obrazami współtworzącym charakter i klimat wnętrza. Dla
powinna stanowić jednolitą kompozycję z innymi wielu młodych ludzi posiadany sprzęt i towarzyszące
i elementami wnętrza. mu kolekcje płyt. kaset, taśm i plakatów to główne
Grupując obrazy można komponować układy symet­ „meble'' ich pokoju, nadające całości styl zbliżony do
ryczne i asymetryczne oraz, jeśli wiesza się jeden dyskoteki. Mniej entuzjastyczni miłośnicy muzyki mogą
obraz duży i wokół niego małe, układ typu „matka i ukryć radio, gramofon, magnetofon i kolumny w zamy­
dzieci” . Grupa symetryczna to zestaw większej liczby kanych szafkach regału, trudniej natomiast scriowac
obrazów o podobnych rozmiarach, ramach i charak­ dużą bryłę odbiornika telewizyjnego, o czym nie należy
terze, zawieszonych w układzie prostym, statycznym, zapominać, projektując kącik wypoczynkowy w pokoju
posiadającym osie symetrii. Dużo ciekawsze efekty dziennym i przewidując dokładnie miejsce jego
osiąga się stosując zgrupowanie asymetryczne, które ustawienia, (est)
skupia na jednej ścianie zestaw obrazów o różnych
wymiarach, kształtach i ramach, reprezentujących
różne techniki artystyczne. Kompozycja dowolna jest I.3.8
rzeczą trudną, wymagającą wyczucia plastycznego
oraz wielu prób i przymiarek. Układ asymetryczny Zieleń w mieszkaniu
potrzebuje też niekiedy, dla zachowania równowagi
catosci. dodatkowych elementów dekoracyjnych (np. Uzupełnieniem roślin doniczkowych (rozdz. II.2.3) są
roślin ozdobnych, rzeźby, lampy itp,). Aby ujednolicić kompozycje z ozdobnych roślin ciętych. Umieszcza
różne w fermie i wielkości rysunki, grafiki, akwarele i się je w wazonach i w naczyniach płaskich, na podło­
fotografie, można wprowadzić jednakowe w kolorze dze w pobliżu ścian, kotar, zasłon oraz w bliskim
papierowe passe-partout (czyt, pas part u) - dodatko­ zasięgu wzroku na stole czy innych meblach. Kwiaty
we obramowanie nałożone na rycinę przed osłonię­ cięte dobiera się kolorystycznie do wnętrza - barwy
ciem całości szybą i oprawą w ramę. Passe-partout mebli, zasłon, ścian - harmonijnie lub kontrastowo. W
powiększa obraz, daje mu głębię, podkreśla koioryt. kompozycjach należy unikać przeładowania ilościo­
Odrębnym zagadnieniem są też ramy do obrazów, wego i gatunkowego. We wnętrzach tapetowanych
które zmieniały swój kształt przez wieki, od bardzo kolorystyka kompozycji kwiatowych powinna nawią­
bogatych, rzeźbionych, złoconych elementów zywać do jednej, wybranej barwy tapety z niewielkim
drewnianych lub gipsowych, po proste, cienkie listew­ udziałem barw pozostałych. Kompozycie roślinne
ki. Wybór rodzaju ram jest zależny od charakteru ustawione na tle ścian powinny być jednostronnie
dzieła, które mają „oprawiać" oraz od upodobań płaskie, wypukłe w części zwróconej w stronę pokoju.
domowego projektanta. Należy jednak unikać cięż­ Wybrane kwiaty, odpowiednio zestawione w kompo­
kich, przesadnie szerokich i ozdobnych ram zestawio­ zycjach, mogą optycznie zmienić przestrzeń mieszka-
 nia. W pomieszczeniach niskich powinno się ustawiać Rośliny na suche bukiety można również suszyć za
kwiaty na podłodze, bukiety formować w układzie pio­ pomocą preparatów chłonących wilgoć, takich jak:
nowych linii; w pomieszczeniach wysokich-umiesz­ boraks, silikażei, ałun i suchy piasek. Do tekturowego
czać je wysoko na etażerkach, półkach, zawieszone pudełka (może być po obuwiu) sypie się warstwę
na ścianach. Istotne znaczenie ma również zręczne proszku i układa na niej pojedyncze kwiaty. Następnie
rozłożenie barw kwiatów. Czerwone bukiety ustawia pokrywa się je proszkiem, uważając, aby płatki nie
się w głębi pomieszczenia, a nie w środku - czerwień pogniotły się i nie dotykały do siebie. Pudełko stawia
skraca przestrzeń, Odwrotnie - błękit daje wrażenie się w ciepłym i suchym miejscu na dwa do ośmiu dni.
poszerzania. W długim pokoju ustawia się duży roz­ Boraks, ałun i silikażei nadają się po wysuszeniu do
budowany bukiet na jego końcu, w pomieszczeniach ponownego użycia.
wąskich umieszcza się go przy ścianie, na wprost Przedstawiona metoda pozwala zachować żywe kolo­
drzwi. Do ciemnych wnętrz należy wybierać barwy ry i kształty kwiatów. Można w ten sposób zasuszać
pastelowe i metalowe wazony. Pojemniki metalowe, fiołki, róże, dalie, lilie, żonkile, gerbery, anemony (za­
wypełnione białymi i żółtymi kwiatami, przyciągają wilce) i inne delikatne rośliny. Nie należy układać ra­
wzrok i rozjaśniają najsłabiej oświetlone miejsca zem różnych gatunków kwiatów, bo każdy z nich może
wnętrza. Do dużych pomieszczeń powinno się stoso­ wymagać innego czasu suszenia.
wać nieliczne, ale duże dekoracje roślinne, W małych Zamiast wymienionych preparatów można użyć mąki
wnętrzach korzystniejsze są dwie, trzy kompozycje ziemniaczanej. Ma ona jednak tendencję do przykleja­
małe, nawet zminiaturyzowane. nia się do płatków w czasie suszenia. Należy ją po­
Doskonały efekt daje ustawienie w mieszkaniu kom­ tem usuwać delikatnie pędzelkiem. Dysponując małą
pozycji bliźniaczych. Do takich dekoracji nadają się ilością polecanych preparatów, można zasypać sam
płaskie, niezbyt wąskie powierzchnie - góra komin­ kwiat w małym pudełku z wyciętym na łodygę otwo­
ka, komoda, duży stół. rem lub w lejku.
We wszystkich pomieszczeniach mieszkalnych moż­ Jeśli do suszenia używa się piasku, musi on być
na zwiększyć efekt eksponowanych roślin przez bardzo drobny, suchy I czysty. Suszenie piasku nale­
umieszczenie ich w pobliżu luster. Lustra powinny ży przeprowadzić w temp. 130‘C (np. w piekarniku
znajdować się obok roślin lub naprzeciwko, zawsze przez 2,.,4 godziny, poruszając od czasu do czasu
tak, by część rośliny odbijała się w tafli. Niecelowe naczyniem z piaskiem). Oczywiście, piasek przed
jest stawianie roślin na tle lustra. Korzystne jest też użyciem do suszenia roślin należy ostudzić.
ustawianie roślin pod lustrem tak, by częściowo do Starym i dobrze znanym (szczególnie scenografom
niego „zaglądały", (jsd) teatralnym) sposobem utrwalania kwiatów jest nasy­
canie ich roztworem gliceryny. Wybierać należy rośli­
ny o zdrewniałych łodygach (róża, berberys zwyczaj­
1.3.9 ny, magnolia, kasztanowiec i inne), ponieważ glicery­
na łatwiej się w nich rozprzestrzenia, wypierając
Suche bukiety wodę. Nie powinny być one ani zbyt suche (zrywane
późną jesienią), ani zbyt mokre (zrywane w czasie
Ozdobą mieszkania, zwłaszcza w chłodnych porach deszczu).
roku, są kompozycje z odpowiednio zakonserwowa­ Należy najpierw przygotować roztwór składający się z
nych suchych roślin. Przeznaczone do suszenia rośli­ 1 części gliceryny i 2 części wrzącej wody, dobrze go
ny (rozdz. 11.2.4) zbiera się w dzień suchy i po obe­ rozmieszać I zostawić do ostygnięcia. Następnie wlać
schnięciu porannej rosy (rośliny wilgotne ulegają roztwór do długiego i wąskiego naczynia, tak aby
szybko gniciu i czernieniu). Również gałązki z owoca­ łodyga była zanurzona na głębokość ok. 10 cm i zo­
mi mięsistymi, np, berberysów czy głogów, zrywa się stawić w nim roślinę na okres od 2 dni do 3 tygodni,
w dni słoneczne i suche, aby nie gniły i nie pleśniały aż gliceryna dojdzie do koniuszków liści i płatków, co
przy suszeniu. Zerwane rośliny suszy się w pomiesz­ można zaobserwować, oglądając liście od spodu.
czeniu zacienionym; pod wpływem słońca większość Można też delikatnie sprawdzić palcami - liść powi­
z nich traci barwę. Jedynie korę drzew, korzenie nien być giętki, ale nie tłusty. Jeśli po wyjęciu z roz­
i owoce można suszyć bezpośrednio na słońcu. tworu liście obwisną, należy roślinę odwrócić łodygą
Najprostszy sposób suszenia polega na powiązaniu do góry i powiesić na kilka dni. Potem trzeba ją
roślin w pęczki (po usunięciu zbędnych liści) i zawie­ jeszcze oczyścić i osuszyć czystą ściereczką.
szeniu ich, łodygami do góry, w suchym, przewiew­ Liście wierzby, drzew iglastych, niektórych kwiatów
nym i ciemnym pomieszczeniu, Okres suszenia jest (np, kosaćców), a także owoce, (np. berberysu) długo
bardzo różny i wynosi od kilku tygodni do trzech zachowują ładny wygląd, gdy pokryje się je bezbarw­
miesięcy. Nie należy go skracać przez wieszanie nym lakierem. Lakierować można za pomocą pędzel­
roślin przy piecu lub kaloryferze, bo będą mniej trwałe. ka lub aerozolem. Przedtem oczywiście należy rośliny
Oprócz roślin opisanych w rozdz. 11.2.4 do suszenia oczyścić z kurzu i podsuszyć.
na powietrzu nadaje się również wiele kwiatów cię­ Pałki trzciny konserwuje się przez zanurzenie na
tych. Róże. żonkile (narcyzy), cynie należa do kwia­ 10 min w roztworze 25 g szelaku w 600 ml alkoholu
tów, które po wysuszeniu tracą nieco barwę, a ich metylowego (przed użyciem mieszanina ta musi stać
płatki kurczą się i marszczą, stają się przy tym „per­ 3 doby). Po wyjęciu należy trzcinę umieścić w dzban­
gaminowe", delikatne, zyskując zupełnie nowy walor ku i zostawić do wyschnięcia.
dekoracyjny. Cynie, w przeciwieństwie do większości Niektóre gatunki kwiatów, np. ostrożki, podczas dłuż­
kwiatów, najlepiej suszyć, gdy są w pełni rozwinięte; szego suszenia tracą wszystkie płatki. Można
kwiaty nierozwinięte zwijają się w czasie suszenia. je utrwalić, umieszczając pod lampa promiennikową.

Elem enty dopełniające

 Jednym 2 najstarszych sposobów utrwalania roślin,
tzw. zielnikowym, jest suszenie Ich pod prasą lub
przez przyciśnięcie grubą książką. Płatki kwiatów,
wielobarwne jesienne liście i wszelkie rośliny, których
ozdobą są liście, będą po takim wysuszeniu wygląda­ Komunikacja Łazienka z WC
ły bardzo atrakcyjnie.
Układanie bukietów z zasuszonych roślin to prawdzi­
wa przyjemność. Już sam pęk ziół i traw powieszony Mb
u sufitu będzie ozdobą kuchni. Ładnie wygląda wiązka 'ij t? d 1
suchych polnych kwiatów w drewnianym naczyniu
Pokój więzi rodzinnej WC
(np. w czerpaku na wodę), siwaku czy kolorowym,
glinianym garnku. Z suchych roślin można układać
stylowe ikebany, ale nawet jeden gatunek suchych
roślin, np. kocanka ogrodowa (nieśmiertelnik), dmu- 3
szek czy zatrwian, w prostym naczyniu wygląda bar­
dzo ładnie Wysmukłe, wschodnie wazony są świetną Sypialnia jednofóżkowa Spiżarnia
oprawą dla kłosów zbóż, a wielka szklana butelka -
dla suchych gałęzi. Każdy suchy bukiet ożywi doda­
tek choćby kilku kolorowych kocanek, zachowujących
piękne, żywe barwy przez całą zimę, Z kory, korzeni i
suchych kwiatów można też tworzyć piękne i orygi­ Sypialnia dwułóżkowa Kuchnia
nalne kompozycje przestrzenne, będące ozdobą sto­
łu, np. podczas świątecznej wieczerzy.
Rośliny zasuszone „zielnikowo'1można wykorzystać O)
do ozdobienia abażura. Nakleja się je na odpowiednio
przycięty kawałek brystolu, następnie nakłada się na
nie - w celu osłony - warstwę tiulu lub cienkiego
stylonu i całość obszywa na brzegach pasmanterią.
W podobny sposób można robić zakładki do książek.
Tego samego materiału, a więc suchych, sprasowa­ Poddasze
nych roślin można użyć do „matowania" obrazów,
zastępując farbę różnobarwnymi płatkami kwiatów. Ta
technika plastyczna, polegająca na naklejaniu płatków
na gruby, kartonowy podkład, zyskała już własną
nazwę - fleurage (czyt. fleraż). Praca wymaga zdolnoś­
ci i cierpliwości, daje jednak wspaniałe efekty, {jmr)

1.4
Wiejski dom mieszkalny Porter

Większość przedstawionych już informacji i porad

dotyczących urządzania wnętrz może być wykorzys­
tana zarówno w standardowym mieszkaniu w bloku,
jak też niestandardowym, w starej kamienicy, w po­
mieszczeniach podmiejskiego domku jednorodzinne­
go oraz w wiejskim domu mieszkalnym. Aby jednak
pokazać również i specyfikę wiejskiego domu, wiążą­
cego w sobie funkcje mieszkalne z funkcjami produk­
cyjnymi - podany zakres wiadomości należy posze­
rzyć. Pamiętać przy tym warto, że bezkrytyczne prze­
noszenie wzorów miejskich na wieś, tak dziś częste,
jest równie bezzasadne, jak lokalizowanie wieżowców
w wiejskim krajobrazie.
Piwnico
W rodzinnym gospodarstwie rolnym wszyscy miesz­
kańcy domu są zarazem brygadą produkcyjną. Wpły­
wa to na wzajemne stosunki, znajdując odzwiercied­
lenie w układzie funkcjonalnym mieszkania. Charak­
terystyczne przy tym przywiązanie rolników do ziemi
jako warsztatu pracy, a zarazem źródła utrzymania,
wytworzyło na wsi specyficzne formy domów miesz­
kalnych wielopokoleniowych (rys, 1.54).
 1.54. Układy funkcjonalne współczesnych wiejskich domów
mieszkalnych: a) budynek parterowy z mieszkalnym pod*

a daszem dla 6-osobowej rodziny dwupokoleniowej. Powierz­

chnia użytkowa - 100...110 ms. Łazienka, WC, śluza brudu -
przy wejściu gospodarczym, kuchnia gospodarcza i pralnia -
Śluza brudu Piwnica w piwnicy; b) budynek jednopiętrowy całkowicie podpiwni­
czony, ogrzewany centralnie, dla 7-osobowej rodziny dwupo­
koleniowej. Powierzchnia użytkowa -120...130 mJ, Łazienka

13 \ na piętrzę, WC na parterze, w piwnicy warsztat; C) budynek

jednopiętrowy całkowicie podpiwniczony, ogrzewany cen­
tralnie, dla 8-osobowej rodziny trzy pokoleniowej. Powierzch­
Kuchnia gospodarcza Warsztat nia użytkowa - 1 20... 140 mJ, Cześć, w której mieszkają
dziadkowie (składa sie z pokoju i kuchni - zaznaczona kolo-
remj wyraźnie wydzielona, zachowuje dogodne połączenie z
■ pokojem więzi rodzinnej, łazienką i WC na parterze. Druga
łazienka na piętrze
Pralnia Schody

a
Strych
b)
Wejście
łlHtiMln
Piętro

Pięt ro

a
^ i{ lH
----------------------- TfsSili
!* * IB M l

Porter
Porter

i I.SS.Dom wiejski z charakterystyczną dla wschodnich regio-
! nów Polski przysłupową konstrukcją ganku
Przemiany, które objęły wieś. dotyczą w dużej mierze
sfery budowlanej. Zmienił się standard przestrzenny
• budynków wiejskich, zmienił się również standard ich
wyposażenia technicznego. Mieszkanie nowoczesne,
j a więc wyposażone w energię elektryczną, wodociąg,
kanalizację, centralne ogrzewanie - nie jest dziś na
■ wsi czymś wyjątkowym. Wpłynęło to niewątpliwie na
higienę życia codziennego w wiejskich zagrodach,
jednak konieczność częstego poruszania się miesz-
j kańców między częścią gospodarczą i mieszkalną,
, stwarza potrzebę wydzielenia w mieszkaniu strefy
| brudnej i czystej. Podział ten jest właściwie przenie­
sieniem do współczesnych warunków życia tradycji
■ „czarnej i białej izby", występujących w dawnych
' wiejskich chałupach.
Strefa brudna, w sensie funkcjonalnym strefa gospo­
darcza, obejmuje wejście gospodarcze oraz, w znacz-
j nym stopniu, kuchnię; w strefie czystej znajdują się;
wejście główne, przedpokój, pokój dzienny, zwany
również pokojem więzi rodzinnej, sypialnie oraz poko­
je dzieci i dziadków.
! I.56. Śluza brudu w budynku bez instalacji wod.-kan.
1.4.1
Wejście gospodarcze, łazienka
2 uwagi na swą specyfikę dom rolnika powinien mieć
dwa wejścia: gospodarcze, prowadzące do części
produkcyjnej zagrody i główne, użytkowane zarówno
przez domowników, jak i gości {rys. I.55), Głównym
elementem wejścia gospodarczego jest tzw, śluza
brudu, tj. zespół sanitarny, przeznaczony do wykony­
wania zabiegów higienicznych, takich jak mycie
po pracy, czyszczenie obuwia gumowego, czyszcze­
nie odzieży roboczej. Powierzchnia „śluzy brudu" po­
winna wynosić ok. 4 mJ. Niezbędne wyposażenie tego
pomieszczenia to wieszak na odzież, półki na buty,
miednica do mycia i dwa wiadra - na wodę czystą i
brudną (rys. I.56). Wyposażenie pożądane to kabina
natryskowa, WC, umywalka, wnęka do przechowywa­
nia odzieży.
Jeśli w budynku nie ma osobnego wejścia gospodar­
czego, wówczas dobrze jest usytuować „śluzę brudu"
w przedsionku, przy wejściu głównym. Powinna ona
mieć wówczas powierzchnię 2...3 ma.
Rolnicy, którzy są zmuszeni wygospodarować po­
mieszczenia sanitarne w budynkach już zamieszka­
łych powinni znać obowiązujące w tym względzie
przepisy prawa budowlanego, które wymagają, aby z
pomieszczenia łazienki bez okna, natrysku i WC był
wyprowadzony ponad dach przewód wentylacyjny, o
przekroju co najmniej 1 4x1 4 cm, aby kubatura
łazienki lub natrysku wynosiła co najmniej 8,3 m*, jeśli
urządzenie do ogrzewania wody znajduje sie wtym
pomieszczeniu, a co najmniej 6,3 m3.jeśli palenisko
jest gdzie indziej, aby drzwi kabiny natryskowej i WC
otwierały się na zewnątrz, a prócz tego miały w dolnej
części otwory o łącznym przekroju 200 cm2, umożli­
wiające dopływ świeżego powietrza.
Ostatnie badania nad kształtowaniem powierzchni
użytkowej mieszkań wiejskich podważają potrzebę
istnienia oddzielnej „śluzy brudu" z pełnym wyposa­
żeniem w postaci kabiny natryskowej i WC. Uważa
się, że dostateczne dla powierzchownego oczyszcze­
nia i zmiany obuwia z roboczego na domowe jest
wydzielenie niewielkiej ilości miejsca przy wejściu
I.57. Pralnia z wyposażeniem tradycyjnym
gospodarczym. Gruntowne zaś mycie, kończące
dzień pracy, może odbywać się w dogodnie usytuo­
wanej łazience, zlokalizowanej pr2y wejściu gospo­
darczym, obok kuchni. Umieszczenie WC przy tak
usytuowanej łazience eliminuje konieczność instalo­
wania dodatkowego WC przy „śluzie brudu”.
Najważniejszą jednak cechą każdej łazienki powinna
być jej czystość i funkcjonalność. Miejsce, z którego
wychodzi się czystym i odświeżonym, samo musi
lśnić czystością. W starych budynkach, gdzie nie ma
instalacji wodno-kanalizacyjnej i nie ma także przewi­
dzianych do celów higieny osobistej pomieszczeń,
konieczne jest wydzielenie kąta, który pozwoli w spo­
sób niekrępujący umyć się, a nawet wykąpać. Naj­
lepiej wygospodarować go w ogrzewanej kuchni,
ustawiając odpowiednio kredens iub szafę albo też
wykonując lekką przegrodę z płyty spilśnionej lub
sklejki, która oddzieli miejsce do mycia od pozostałej
części pomieszczenia. Przestronna, zlokalizowana
przy wejściu gospodarczym obok kuchni, łazienka
powinna być natomiast na tyle obszerna, by zmieścić
także i pralkę (rys. 1,58). W takiej łazience, która może
wówczas pełnić również funkcję pralni, wanna zastąpi
kadź do moczenia bielizny. Naturalne oświetlenie i
możliwość wietrzenia przez okno znacznie podniosą
wartość użytkową łazienki.
Gdy w domu jest więcej miejsca, pralnię i suszarnię
lepiej jest urządzić oddzielnie, ale na jednej kondyg­
nacji, co dla właściwej organizacji pracy gospody­
ni ma ogromne znaczenie. Nie dźwiga ona wówczas
ciężkich koszy z bielizną po schodach, nie musi tych
schodów wielokrotnie w ciągu dnia przemierzać.
W pralni obowiązuje zasada ciągu technologicznego.
Wszystkie urządzenia powinny być ustawione według
następstwa wykonywanych kolejno czynności
(rys. 1.57), do których zalicza się: składowanie brudnej
bielizny (kosz), sortowanie (stół), moczenie (kadź),
gotowanie (kocioł), pranie (pralka), płukanie (koryto
pralnicze lub pralka), suszenie wstępne (wirówka), su­
szenie całkowite (suszarnia), magazynowanie, praso­
wanie. Na tradycyjną suszarnię wystarczy 8...10 m1.
Dzięki ogrzewanej szafie-suszarni czas suszenia
można skrócić do 2 godzin. Wykonuje się ją w sposób
następujący: do szafy szerokości 100 i głębokości
I.58. Fragment dużej łazienki z zainstalowaną pralką
t.59. Wejście główne z widocznym okapem w budynku za­
projektowanym w stylu chałupy chochołowskiej
300 cm wsuwa się konstrukcję ramową z rurek meta­
lowych o wymiarach 80 x 280 x 200 cm, z gęsto prze­
platanymi sznurami (bielizna może być umieszczona
blisko siebie, gdyż nie trzeba zachowywać odległości
wymaganej przy normalnym suszeniu). Rama zaopa­
trzona jest w kółka, dzięki czemu można ją wsuwać
do szafy. Na całym obwodzie wewnętrznym ścian, w
gomej części szafy, instaluje się rurki ogrzewcze cen­
tralnego ogrzewania lub odpowiednio izolowane spi­
rale elektryczne. Najlepsze są suszarnie wyposażone
w oba te systemy.
Walorów tradycyjnego suszenia na słońcu nie trzeba
podkreślać, wie o nich dobrze każda wiejska gospo­
dyni.
1.4.2
Wejście główne
Na elewacji od strony ulicy (chodnika czy drogi pub­
licznej) lub prostopadłej do ulicy usytuowane jest
najczęściej wejście główne. Należy cofnąć je nieco w
stosunku do lica elewacji i utworzyć coś w rodzaju
podcienia czy okapu, chroniącego przed wiatrem,
deszczem i śniegiem. Taki podcień nie tylko osłania
wchodzących, ale pozwala również wstępnie oczyścić
się ze śniegu czy otrząsnąć z wody, bez narażania się
przy tym na dalsze moknięcie. Latem podcień chroni
przed słońcem, W skwarne popołudnie można się pod
nim skryć i odpocząć, zwłaszcza jeśli - jak każe
wiejski obyczaj - ustawi się przy ścianie domu wy­
godną ławę.
Drzwi zewnętrzne muszą być mocne i szczelne
(rys, 1.59,1.60). Bezpośrednio za nimi znajduje się
przedsionek. Drzwi powinny otwierać się do wewnątrz
wtaki sposób, aby można było bez przeszkód przejść
przez następne drzwi, prowadzące z przedsionka do
sieni (jest to szczególnie ważne, jeżeli przedsionek
jest mały). Zadaniem przedsionka jest ochrona przed
wtargnięciem wiatru i chtodu do wnętrza budynku; tu
też następuje pierwszy kontakt przybysza z domem.
Dlatego też należy urządzić go nie tylko praktycznie,
lecz i estetycznie.

1.60. Zdobione drzwi wejściowe
Wielkość przedsionka powinna umożliwiać swobodne
poruszanie się, a ponadto dobrze jest, jeśli uda się w
nim wygospodarować wnękę, w której zostaną
umieszczone półki na kalosze czy kozaki. Wygodnie
jest również ustawić w przedsionku stojak na paraso­
le i umieścić miotłę, potrzebną do wymiatania śniegu
sprzed budynku. Przedsionek powinien być dosta­
tecznie oświetlony, najlepiej przez okno lub świetlik
drzwi wejściowych. Gdy z przedsionka prowadzą
schody do piwnicy, trzeba pamiętać, aby zejście to
było dobrze zabezpieczone.
Ponieważ przedsionek jest miejscem, przez które naj­
częściej się przechodzi, a zatem najbardziej nara­
żonym na zabrudzenie, należy go tak wykończyć, aby
łatwo było utrzymać w nim czystość. Podłogę można
pokryć płytkami PCW, linoleum czy gumoleum. Są to
(.61. Podstawowe wyposażenie sten i-przedpokoju
materiały łatwo zmywalne, miękkie, wyciszające kroki.
Można też zastosować glazurę, płytki terakotowe lub
klinkierowe. Estetyczny wygląd ścian zapewni poma­
lowanie ich farbą olejną, wytapetowanie, ewentualnie
wyłożenie kamieniem, drewnem, glazurą lub cegłą.
W wiejskim budownictwie drewnianym rolę przedsion­
ka pełnił ganek, nierzadko pięknie zdobiony - byłoby
wskazane, by współczesny przedsionek przejął cechy
reorezentacyjne ganku.
Z przedsionka wchodzi się do sieni, która stanowi
przestrzeń graniczną między pomieszczeniami pro­
dukcyjnymi a mieszkaniem. Wraz z wyniesieniem
lunkcji gospodarczych na zewnątrz budynku, rola sie­
ni uległa zmianie; sień straciła jakby na znaczeniu,
stała się odpowiednikiem miejskiego przedpokoju, co
uwidacznia się przede wszystkim w zmniejszeniu jej
wymiarów. Podstawową funkcją współczesnej sieni-
-przedpokoju jest podział ruchu w mieszkaniu, pełni
ona ponadto rolę szatni (rys. 1.61,1.62). Nie może
więc być zbyt mała. Sień musi zapewniać swobodne
wejście do innych pomieszczeń: kuchni, łazienki, WG,
pokoju. Sprzęty w sieni ustawia się na ogół pod
ścianami.
Dobrze, gdy sień jest oświetlona światłem natural­
nym, gdy jednak nie ma w niej okna, konieczne jest
doświetlenie pomieszczenia przez przeszklone drzwi
pomieszczeń sąsiednich.
Jeśli wielkość sieni na to pozwala, można w niej
umieścić odpowiednie szafy ścienne lub ustawić we
wnękach szafy standardowe. Szafy ścienne mają tyl­
ko przednią część typu meblowego (drzwi, konstruk­
cja ramowa), tył i boki szafy stanowić może ściana
pokryta tapetą. Wyposażenie niezbyt obszernej sieni-
-przedpokoju należy ograniczyć do przedmiotów naj­
niezbędniejszych. do których zalicza się:
- wieszaki: jeden długości 210 cm na okrycia doros­
łych, umieszczony na wysokości 160 cm i drugi,
długości 60 cm, na okrycia dzieci, umieszczony na
wysokości 110 cm (orientacyjnie przyjmuje się dta
rodziny siedmioosobowej łączną długość wieszaków
równą ok. 2 m). Część wieszaka może być wydzielo­
na i zamykana drzwiami, gdy przechowuje się tam
odzież rzadziej używaną, Do zakrycia podręcznej
odzieży, której nie chce się trzymać na widoku, wy­
godniejszą i wystarczającą osłoną będzie tkanina;
- półki nad wieszakami przeznaczone na nakrycia
głowy;
- lustro o wymiarach co najmniej 130 x 45 cm, zawie­
szone na takiej wysokości, aby się można w nim było
przejrzeć w całości. Nad lustrem lampa-kinkiet;
- półki na obuwie domowników;
- szafka na przybory do czyszczenia butów (pasty,
ściereczki, szczotki), wierzch szafki jest wygodnym
miejscem do odkładania teczek lub pakunków na
czas zdejmowania odzieży;
- haczyki do zawieszenia szczotek do czyszczenia
ubrań, kluczy, siatek na zakupy itp.;
- lampa oświetlająca sień, umieszczona na środku
sufitu.
Grzejnik w sieni nie jest konieczny, jeśli jednak ktoś
chciałby go zainstalować, powinien umieścić go w po­
bliżu drzwi do przedsionka, gdyż tam jest najchłodniej.
Podstawowym wymogiem, jaki stawia się wszystkim
elementom wyposażenia sieni, jest łatwość utrzyma­
nia ich w czystości. Tylko przedmioty proste, o nie­
skomplikowanym kształcie i gładkiej powierzchni, nie
staną się siedliskiem kurzu. Jeśli chodzi o materiały
wykończeniowe, obowiązują te same zalecenia co w I.63. Kuchnia z piecem, wyposażona również w kuchenkę
przypadku przedsionka. gazową i znormalizowane meble segmentowe

1.4.3
Kuchnia i spiżarnia

Kuchnia wiejska pełni do dziś rozliczne funkcje, choć

znacznie zredukowane w stosunku do czasów nie tak
przecież odległych. Tu przygotowywano pokarm dla
ludzi i karmę dla zwierząt, tu toczyło się życie domo­
we i towarzyskie, stanowiła też kuchnia swoistą
„śluzę brudu” , łazienkę i sypialnię, zwłaszcza zimą,
ponieważ było to niejednokrotnie jedyne systema­
tycznie ogrzewane pomieszczenie w domu. By spros­
tać tak różnorodnym zadaniom, kuchnia musiała być
przestronna, a sprzęty w niej solidne i wygodne, słu­
żące rodzinie z pokolenia na pokolenie. Te sprzęty:
masywny stół, ławy, zydle, kuchenne kredensy i półki,
wykonywali najczęściej cieśle, którzy stawiali dom,
czasem także były one dziełem rąk samych gospo­
darzy.
Stopniowo rola kuchni wiejskiej uległa zmianie. Wiele
czynności w gospodarstwie rolnym zmechanizowano i
przeniesiono ich wykonywanie z kuchni do budynków
inwentarskich. Sama kuchnia pozostała głównie
miejscem codziennego przygotowywania i spożywa­
nia posiłków, (rys. (.64), Mimo zredukowania progra­
mu, kuchnia nie przestała być w domu wiejskim po­
mieszczeniem najważniejszym, a typ kuchni tzw. far­
merskiej przejęło również miasto (rys. 1.63). 1.64. Fragment kuchni z miejscem do spożywania posiłków i
Kuchnia wiejska nie może być mała. Jej powierzchnia miejscem do pracy (rrrasżyna do szycia)
powinna wynosić minimum 12 m2. Poza wymienionym
już przygotowywaniem i spożywaniem posiłków, prze­
twarza sie w niej płody rolne wyprodukowane w go­
spodarstwie. Oprócz kuchni węglowej, elektrycznej
czy gazowej oraz mebli kuchennych, trzeba liczyć się
z koniecznością ustawienia w tym pomieszczeniu
lodówki, maszyny do szycia, ewentualnie pralki auto­
matycznej i innych urządzeń. Skupienie tych wszyst­
kich sprzętów na jednej powierzchni może znacznie
usprawnić prace domowe. Tylko wtedy można jedno­
cześnie gotować, prać, piec, prasować, a nawet, jeżeli
istnieje taka potrzeba, gotując nadzorować odrabianie
lekcji przez dziecko.
Kuchnia powinna być usytuowana w półnoeno-
- wschodniej lub połnocno-zachodniej części budynku,
by nadmierne nasłonecznienie nie przeszkaazato w
pracy gospodyni i nie powodowało szybkiego psucia
się produktów spożywczych. Okna w niej muszą
umożliwiać wgląd na teren zagrody, by podczas zajęć
domowych można było nadzorować gospodarstwo.
Kuchnia powinna być oświetlona światłem dziennym
w taki sposób, by cień nie padat na miejsce pracy.
Sztuczne oświetlenie jednym, centralnie umieszczo­
nym źródłem światła jest niewystarczające - takie
światło można traktować jedynie jako pomocnicze.
Głównym światłem roboczym powinien być rząd
świetlówek umieszczonych pod wiszącymi szafkami,
z boku i nad stołem. Rozmieszczenie wyposażenia
kuchni przedstawiono w rozdz. I.2.3.
Na część jadalną należy przeznaczyć miejsce wzglę­
dnie spokojne, najlepiej w narożu wnętrza, dobrze
oświetlone. Stół musi być tak ustawiony, by droga do
niego nie prowadziła przez strefę pracy. W przeciw­
nym wypadku wchodzący i wychodzący domownicy
będą przeszkadzali osobie przygotowującej posiłek.
Jako siedziska służyć mogą krzesła, zydle, ewentual­
nie ława ze schowkiem - tradycyjny wytwór rzemiosła
1.65. Kuchnia z wydzielonym kącikiem jadalnym
1.66. Spiżarnia podręczna
ludowego. Ławę można przykryć materacykiem z
gąbki. Aby nie dopuścić do wycierania plecami ścia­
ny, przy której ustawiona jest ława, ścianę można
pokryć tkaniną lub matą słomianą. Można też zasto­
sować boazerię pasmową z pięknie słojowanego
drewna. Taka boazeria znakomicie chroni plecy i
ścianę; jest przy tym bardzo efektowna. Nad stołem
powinna być lampa opuszczana tak, aby oświetlała
potrawy i ręce, a nie oczy osób siedzących.
Jeżeli gospodyni odczuwa potrzebę większego wyizo­
lowania kącika jadalnego od części roboczej kuchni,
można uczynić to za pomocą przegrody (rys. 1.65), np.
kraty z listew drewnianych czy też desek biegnących
pionowo od sufitu do podłogi, rozstawionych w kilku­
centymetrowych odstępach. Ażurowa konstrukcja po­
dzieli kuchnię na dwie części, pozostawiając przy
tym wrażenie przestrzenności. Taką przegrodę można
również wykorzystać jako stelaż dla zielonej rośliny
pnącej (cissus, rojcissus, bluszcz, hoja).
W najnowszych projektach budynków mieszkalnych
dla wsi znaleźć można propozycje połączenia kuchni
z pokojem dziennym. Symboliczny podział między
tymi pomieszczeniami uzyskuje się za pomocą blatu,
ażurowej przegrody lub rozsuwanych drzwi. Rozwią­
zanie to pozwala gospodyni uczestniczyć w życiu
rodziny również wtedy, gdy jest ona jeszcze zajęta
domową krzątaniną, a pozostali domownicy skończyli
już pracę i wypoczywają.
Wyposażenie współczesnej kuchni stanowią na ogół
meble standardowe, ale na wsi nierzadko spotkać
można dawne meble, doskonale nadające się do wy­
korzystania. Do takich mebli należy stary, głęboki
kredens, często bardzo piękny. Można w nim pomieś­
cić wiele przedmiotów, ma on jednak tę wadę, że
znaczna część przestrzeni użytkowej jest w nim trud­
no dostępna i kiedy trzeba z niego wyjąć jakiś sprzęt
okazuje się, że jest on ukryty w głębi, za innymi
przedmiotami. Tymczasem, jak dowodzi praktyka, naj­
lepiej trzymać rzeczy na półkach, ustawione na jedną
głębokość. Taką możliwość stwarzają np, półki zamo­
cowane od wewnątrz na drzwiach kredensu, kołkowe
 ściany zewnętrznej, można ją wietrzyć za pomocą
pionowego kanału wentylacyjnego o przekroju
14x14 cm, wychodzącego ponad dach. Ściany spi­
żami powinno się bielić wapnem, które ma właści­
wości dezynfekujące. Podłogę najlepiej jest utożyć z
cegły, ewentualnie z płytek terakotowych lub PCW.
Niewielka przestrzeń spiżarni zostanie wykorzystana
najpełniej, jeżeli półki będą w niej umieszczone aż do
samego sufitu. W spiżarniach długich i wąskich półki
powinny mieć dwa rodzaje głębokości - 15...20 cm na
dłuższej ścianie i 60...80 cm na ścianie krótszej.
Drzwi do spiżarni powinny być pełne, szerokości
70 cm; mogą stę otwierać na zewnątrz lub do we­
wnątrz.
Duża spiżarnia, urządzona w piwnicy lub na poziomie
płytkiego parteru, w wypadku gdy budynek jest wypo­
sażony w instalację c.o., musi znajdować się w części
nie ogrzewanej. Racjonalne wykorzystanie takiej spi­
żarni umożliwią ustawione w niej regaty i zasieki.
Wentylacja może odbywać się przez okienka. Wykoń­
czenie budowlane nie musi być kosztowne, wystarczy
1.67. Duża spiżarnia zlokalizowana na kondygnacji piwnic wybielić ściany, a jeśli są z cegły należy tylko wygła­
dzić spoiny.
wieszaki na rondle i patelnie, wieszaki na przypory itp.
Nie mniej efektowna i praktyczna jest tzw. serwantka-
-szafka do przechowywania naczyń i drobnych przed­ I.4.4
miotów dekoracyjnych.
Przestronna wiejska kuchnia, dobrze oświetlona i Pokój więzi rodzinnej
wietrzona, może, nakładem stosunkowo niewielkich
środków, stać się najsympatyczniejszym pomieszcze­ Pomieszczeniem, w którym coraz częściej skupia się
niem całego domu bez potrzeby zakupu kosztownych życie domu jest pokój dzienny, inaczej zwany poko­
mebli, dywanów, kryształów, obrazów czy efektow­ jem więzi rodzinnej. Na wsi wywodzi się on z tradycji
nych drobiazgów. Tutaj każdy z używanych przedmio­ „białej i2 by” - reprezentacyjnego pomieszczenia cha­
tów, umiejętnie wyeksponowany, może stać się ele­ łupy chłopskiej. W „białej izbie” wisiały wizerunki
mentem dekoracyjnym, Zestaw stoików z przyprawa­ świętych, kołysały się u sufitu barwne pająki, piętrzyły
mi, deska do krajania Chleba, kolorowe fajansowe się, aż po belki, haftowane poduchy, lśniły czystością
kubki i talerze, wianki suszonych grzybów, czosnku,
cebuli czy pęk suchego majeranku, lniane ściereczki
do wycierania naczyń, drewniane łyżniki, łyżki cedza-
kowe, chochle, widelce, ręcznie wyszywana makatka,
batystowe lub lniane proste zasłonki do okien, koloro­
wa serweta, tasak, pięknie wyczyszczone rondle i
misy do smażenia powidet, moździerz, drewniane wat­
ki i tłuczki, wiklinowe koszyki, lampa naftowa, w pełni
przydatna jako rezerwowe źródło światła, wreszcie
cały zmechanizowany sprzęt gospodarstwa domowe­
go - każdy z tych przedmiotów może zdobić, nie
tracąc przy tym nic ze swych walorów użytkowych.
W pobliżu kuchni powinna być usytuowana spiżarnia
- dawniej komora. W domach wiejskich spotyka się
na ogól dwie spiżarnie; podręczną (rys. L66) przyle­
gającą do kuchni, przeznaczoną do przechowywania
produktów nie psujących się łatwo, a potrzebnych go­
spodyni na co dzień oraz spiżarnię dużą - zlokalizo­
waną na kondygnacji piwnic, w której są przechowy­
wane całoroczne zapasy (rys. 1.67).
Mała spiżarnia zwalnia gospodynię od konieczności
częstego korzystania ze sklepu, co w warunkach
wiejskich byłoby dość kłopotliwe. Wielkość jej nie
przekracza na ogół 2,..3 m2. Spiżarnia taka nie musi
być oświetlana i wietrzona przez okno, wystarczy
oświetlenie sufitowe i przewody wentylacyjne, umie­
szczone przy podłodze i przy suficie, z dającą się
regulować kratką. Jeżeli spiżarnia nie przylega do
sosnowe deski podłogi. Korzystało sie z tej izby rzad­
ko, z tego chociażby względu, że mieściła się w nie
ogrzewanej części domu. Współczesny pokój więzi
rodzinnej w domu wiejskim pełni również wszelkie
funkcje reprezentacyjne, choć coraz częściej próbuje
się przełamać kanon reprezentacyjności (do czego w
dużej mierze przyczynia się obecność telewizora) i
uczynić zeń pomieszczenie pełne ruchu i życia.
Dom wiejski jest miejscem, gdzie przebywają osoby w
różnym wieku, o różnych osobowościach i zaintereso­
waniach, toteż ważne jest, aby pokój więzi rodzinnej
godził sprzeczne nieraz poglądy członków rodzinnej
społeczności na urządzenie mieszkania, aby był
miejscem, w którym dobrze czują się staroświeccy
dziadkowie, zachowawczy rodzice i awangardowe
dzieci.
Najważniejsze funkcje pełnione przez pokój więzi ro­
dzinnej to: wypoczynek, praca, spożywanie posiłków
(rys. 1,68) Z pierwszą funkcją wiąże się oglądanie
telewizji, słuchanie radia, czytanie, kontakty towa­
rzyskie, zabawa z dziećmi. Służy temu zestaw mebli
wypoczynkowych, takich jak: kanapy, fotele, stoły-
-ławy, stołki i pufy. Praca to przede wszystkim prowa­
dzenie domowych rachunków, dokształcanie się,
nauka dzieci pod nadzorem dorosłych, roboty ręczne.
Potrzebne jest do tego biurko, stół z odpowiednim
zestawem półek i szuflad, ewentualnie wysuwany
blat. Posiłki spożywa się w tym pokoju przy bardziej
uroczystych okazjach, takich jak święta, imieniny czy
ślub któregoś z członków rodziny. Na co dzień służy
do tego kuchnia. Meble związane z tą funkcją to stół,
krzesła, kredens stołowy lub regały. Pokój więzi ro­
dzinnej pełni też czasem funkcje sypialni i pokoju 1.70. Elementy dekoracyjne - zieleń, wiszący zegar, stara
gościnnego. serwantka
Mnogość pełnionych funkcji rzutuje na wymiary
wnętrza, toteż na ogół jest to największe pomieszcze­ nie w całym domu - o powierzchni 16...40 m3. Dobrze
jest, jeśli pokój ten zlokalizowany jest w południowo-
-zachodniej części budynku, najdłużej pełnej światła,
gdyż rodzina spędza w nim na ogół popołudnia i wie­
czory. W związku z tym okna w pokoju więzi rodzinnej
powinny być duże, umieszczone na dwóch ścianach.
Przedłużeniem tego pokoju może być np. weranda z
widokiem na ogród lub sad (rys. 1.69).
Zmiana stylu życia mieszkańców wsi widoczna jest
również w upodobaniach wnętrzarskich. Erę ciężkich,
masywnych mebli z litego drewna mamy już za sobą,
chociażby z tego względu, że brakuje na nie surowca.
Współczesny mebel, stanowiący wyposażenie pokoju
więzi rodzinnej, powinien być prosty, lekki, łatwy do
utrzymania w czystości, funkcjonalny, a w miarę
możliwości nawet wielofunkcyjny.
Oczywiście lekki nie oznacza nietrwały. Dobrze wyko­
nany mebel, nie tracąc nic z lekkości, może być
solidny, a wiadomo, że praca na roli kształtuje sposób
bycia i poruszania się wymagający sprzętów wytrzy­
małych. Meble skandynawskie niezwykle proste i
funkcjonalne mogą tu stanowić najlepszy wzorzec, z
tego chociażby względu, że wywodzą się w prostej
linii od mebli ludowych.
Uwagi te dotyczą wnętrz aranżowanych od początku.
Co natomiast należy zrobić, jeśli w domu znajdują się
meble sprzed kilku lub kilkudziesięciu lat, a pragnie­
niem właściciela jest urządzić mieszkanie na wskroś
nowocześnie?
1.69. Weranda - miejsce wypoczynku domowników i gości W żadnym wypadku nie należy się takich mebli po-
 zbywać i to zarówno ze względów ekonomicznych, 1.4.5
jak i estetycznych. Trzeba próbować zaaranżować
wnętrze wygodne i funkcjonalne, w którym w sposób Sypialnia rodziców
harmonijny będą współistnieć ze sobą stara komoda
po babci i zestaw „Kon-Tiki". Wiele sypialni w domach wiejskich jest wciąż jeszcze
Przystępując do urządzania pokoju więzi rodzinnej, przykładem zaprzeczenia zasad ergonomii, higieny i
warto poszperać na strychu lub w piwnicy. Stara najzwyklejszej wygody. Masywna bryła małżeńskiego
lampa, zegar ścienny, obraz olejny w zdobionej ramie łoża, blokująca środek pokoju, wypełniona pierzynami
na pewno dodadzą wnętrzu swoistej pikanterii i uroku i poduchami, wolno stojąca trzydrzwiowa szafa i gi­
(rys. 1.70). Trzeba jednak pamiętać, że zastosowanie gantyczna toaletka - to najczęściej spotykane tam
w praktyce wszystkich nawet wskazówek i porad nie wyposażenie. Układ taki jest wysoce nieracjonalny,
przyniesie oczekiwanych efektów, jeśli wnętrze poko­ wnętrze wypełnione ciężkimi meblami traci prze­
ju będzie - jak to się nierzadko na wsi spotyka - wi­ strzenność, a korzystanie z kopiastych posłań może
tryną przedmiotów nie zawsze w dobrym guście, ra­ CO najwyżej doprowadzić do trwałych deformacji
czej drogich niż pięknych. kręgosłupa.
Nadmiar przedmiotów, deseni, kolorów zawsze psuje, Sypialnia powinna być usytuowana w spokojniejszej
a nie poprawia wygląd wnętrza. Toteż miejsce wszy­ części domu, jeśli to możliwe, nie od ulicy. Ważne jest
stkich misiów, słoników, wazoników, latek w strojach także, by nie prowadziły przez ten pokój drogi do
hiszpańskich, plastykowych kwiatów, kapiących od innych pomieszczeń. Nie należy lokalizować sypialni
złoceń serwisów i pustych butelek po alkoholach, słu­ od strony zachodniej, by nie świeciło tam popołudnio­
żących jako ozdoba, powinny zająć przedmioty praw­ we, ostre słońce.
dziwie ładne i użyteczne oraz naturalna zieleń. Zasadą, której warto przestrzegać, powinno być od­
Trzeba znakomitego wyczucia plastycznego, by z ka­ dzielne posłanie dla każdego z domowników, jeśli
kofonii barw i wzorów stworzyć wnętrze harmonijne jednak stosuje się tapczan dwuosobowy, nie może
i piękne. Jeśli więc nie jest się pewnym swoich być on węższy niż 140 cm, gdyż dopiero taka sze­
uzdolnień plastycznych, należy wybierać rozwiązania rokość zapewnia warunki wypoczynku dla dwóch
kolorystycznie spokojne, nie kontrastowe. Podobnie osób. Ze znajdujących się w sprzedaży sprzętów do
należy traktować wzory. Nie zawsze najładniejszy jest spania godne polecenia są proste metalowe lub
ten największy, najbardziej rzucający się w oczy. drewniane łóżka o niskich szczytach oraz materace
Na ścianach malowanych w ostry deseń, każdy kolej­ kładzione na stelażu (stelaż można wykonać samo­
ny, jak chociażby deseń makatki, stanie się po prostu dzielnie). Te ostatnie posłania uważane są za najbar­
konkurencyjny. Na takiej ścianie najpiękniejsza nawet dziej higieniczne i wskazane ze względów zdrowot­
tkanina czy obraz zniknie. Zupełnie inaczej prezentuje nych. Pościel przechowuje się w szufladzie pod stela­
się taka makatka na ścianie gtadkiej, białej lub poma­ żem tub w oddzielnym pojemniku, który może służyć
lowanej pastelowym, jasnym koiorem. dodatkowo jako ława lub stolik (rys. 1.71).
Podobnie rzecz ma się z dywanami. Wzorzyste, tkane Zwolennikom stylu „retro” śmiało można polecić me-
w motywy roślinne dywany są dekoracją samą w
sobie. Najpiękniej przy takim dywanie prezentują się
gładkie zasłony lub firanki, meble z gładką tapicerką,
jednobarwne serwety lub po prostu gładka politura
niczym nie przykrytego stołu z ustawionym na nim
bukietem świeżych kwiatów.
Urządzając pokój więzi rodzinnej nie należy też wy­
chodzić z założenia, że trzeba wystawić w nim wszy­
stko, by zademonstrować w ten sposób zasobność
gospodarstwa. Co jakiś czas można wyeksponować
coś innego z posiadanych rzeczy, tworząc w ten spo­
sób nowe wnętrze. Podstawowymi zasadami powinny
być umiar i prostota. Właściwie pojęta prostota jest
tym elementem, który czyni wnętrze wyszukanym.
Z tradycji „białej izby" niech pozostanie w tym pokoju
schludność na co dzień i zwyczaj dekorowania przed­
miotami rękodzieła ludowego. Miejscowy kilim czy
kolorowe chodniczki tkane z resztek materiałów są
niejednokrotnie ładniejsze od fabrycznych dywanów,
Nie ma powodów, by wstydzić się w domu wyrobów
regionalnych, choć oczywiście nie w tym rzecz, by
zrobić z wnętrza salon wystawowy Cepelii. W pomie­
szczeniu o wyglądzie stylizowanej oberży można
przez dwie godziny posiedzieć, ale trudno w nim mie­
szkać, Urządzając wnętrze i dobierając do niego
przedmioty należy kierować się zasadą harmonizo­
wania ich z otoczeniem i zasadą użyteczności, zgod­
nie z logiką wynikającą z przeznaczenia tych przed­
miotów. 1.71. Sypialnia rodziców
 talowe łóżko o giętych poręczach, z ramą sprężyno­
wą, na której układa się higieniczny materac. Takie
łóżka z końca XIX^w. (wiele ich jeszcze na wiejskich
strychach), przykryte własnoręcznie wykonanym
„patchworkiem" (ezyt. peczuorkiem) lub wydzierganą
szydełkiem narzutą, uczynią wnętrze sypialni ciepłym
i przytulnym.
Równie oryginalnym, choć, niestety, kosztownym
przykryciem może być białostocki kilim dwuosnowo-
wy lub łowicki czy opoczyński pasiak. W południowej
Polsce stosuje się często wełniane chusty w motywy
roślinne tkane na krosnach.
Funkcje komody lub szafy-bieliżniarki może pełnić wy­
platany z wikliny kosz lub stara skrzynia posagowa.
Są to meble nieszablonowe i pełne wdzięku. Warto
jednak wiedzieć, że wnętrza „retro” stwarzają wiele
niebezpieczeństw. Należy je tworzyć z pewnym dys­
tansem i odrobiną przekory, gdyż inaczej łatwo można
być posądzonym o brak gustu.
Niezwykle ważny jest też schemat kolorystyczny sy­
pialni. Właściwe zestawienie kolorów stałego wypo­
sażenia z kolorem pościeli, zasłon, mebli i uzupełnia-
1.72. Miejsce do spania i kącik do majsterkowania w pokoju
dziecka w wieku szkolnym
1.73. Kącik do nauki
94
jących drobiazgów oraz odpowiednie oświetlenie
wystarczają nieraz za pomysł na sypialnię,
Czasami szafy do przechowywania ubrań i bielizny
nie są częścią wyposażenia sypialni, a znajdują się w
przylegającym do niej oddzielnym pomieszczeniu, peł­
niącym funkcję garderoby. Nie musi ona mieć specjal­
nego oświetlenia, a wietrzenie jej odbywa się przez
przewód wentylacyjny w ścianie zewnętrznej. Jeśli
służy wszystkim członkom rodziny, musi być do niej
dostęp z przedpokoju, jeśli tylko rodzicom, powinna,
zastępując szafę, przylegać do ich pokoju. Ściany
garderoby najlepiej jest pomalować farbą olejną lub
wytapetować, na podłodze można ułożyć PCW lub
lenteks.
Przedstawiona propozycja dotyczy pomieszczeń
specjalnie przeznaczonych na sypialnie, często jed­
nak spi się w miejscu specjalnie wydzielonym, np.
w pokoju dziennym. Taka pseudosypialnia ogranicza
się na ogół do wersalki, tapczanu-półki, tapczanu
zwykłego ze skrzynią na pościel lub kanapy, która w
dzień pełni rolę siedziska. Dobrze jest, gdy w pobliżu
tapczanu znajduje się niski stolik, półka i miękki
dywanik lub skóra. W dzień surowość prostokątnego
tapczanu złagodzić mogą kolorowe, własnoręcznie
wykonane poduszki w pokrowcach z barwnego aksa­
mitu czy welwetu. rozrzucone z zamierzoną niedba-
łością na jednobarwnej narzucie.
1.4.6
Pokój dzieci
Pomieszczenia dla dzieci i młodzieży to najbardziej
zaniedbany temat wiejskiego mieszkalnictwa. Rzad­
ko można spotkać na wsi. nawet w najnowszym bu­
downictwie, właściwie urządzony pokój dzieci.
Taki stan rzeczy musi ulec zmianie, ale wymaga to
głębokich przeobrażeń w świadomości rodziców. To
oni przede wszystkim powinni pojąć, jaką pomocą w
procesie wychowania dziecka może stać się racjonal­
nie i estetycznie urządzone wnętrze pokoju dzieci,
które nie tylko stwarza lepsze warunki dó nauki i
aktywnego wypoczynku, a tym samym rozwijania
zainteresowań, ale dzięki któremu łatwiej jest kształ­
tować u dziecka poczucie porządku, odpowiedzial­
ności i wrażliwość estetyczną (rys. 1.72,1.73),
Ciągle zmiany zachodzące w rozwoju dziecka spra­
wiają, że inwestowanie dużych środków w urządzenie
pokoju dzieci jest nieopłacalne. Wyposażenie
tego pokoju nie powinno być kosztowne i ekstra­
waganckie, ale proste, funkcjonalne i trwałe.
Dziecko traktuje obojętnie kwestię ceny sprzętów
zgromadzonych w jego pokoju, czuje się natomiast
skrzywdzone, gdy karci się je lub bije, kiedy zniszczy
kosztowną zabawkę. Drogie wykładziny, tapety i me­
ble również szybciej ulegną zniszczeniu w pokoju
dzieci, niż w pozostałych pomieszczeniach, o czym
trzeba pamiętać przygotowując pokój dla młodych
użytkowników. Najważniejsze jest, by dziecko czuło
się gospodarzem własnego pokoju, trzeba też wie­
dzieć, że własny pokój jest nie tylko miejscem azylu
dzieci, ale pozwala również od czasu do czasu, odpo­
cząć rodzicom od uciążliwej obecności ich pociech.
W iejski dom m ieszkalnyj
1
Toteż, mimo że na ogół dziecko wiejskie mniej prze­ jest takie, w którym najstarsze pokolenie uczestniczy
bywa w pomieszczaniach zamkniętych niż dziecko w w miarę sił i chęci w codziennym życiu domu. Natural­
mieście, ono również musi w domu mieć wtasne miej­ ną potrzebę izolacji, właściwą każdemu wiekowi,
sce, gdzie zaspokoi swoją potrzebę odrębności. można zagwarantować dziadkom przeznaczając dla
nich na parterze budynku dość obszerny pokój z
wnęką kuchenną (na wypadek konieczności prowa­
1.4.7 dzenia odrębnej kuchni - dieta, sytuacje konfliktowe),
dogodnie powiązany z sienią główną.
Mieszkanie dziadków Urządzenie wnętrza pokoju dziadków zależy całkowi­
cie od ich gustów i upodobań. Powinny w nim znajdo­
Wielopokoleniowość mieszkańców domu wiejskiego wać się rzeczy, do których są przywiązani, z którymi
stwarza potrzebę urządzenia przestrzeni mieszkalnej przeżyli życie. Można im wprawdzie podpowiedzieć
dta pokolenia najstarszego. Potrzebę tę potwierdzają jakieś racjonalne rozwiązanie, ale nie należy naruszać
wszystkie badania socjologiczne. Usunięcie najstar­ przy tym ich własnych schematów aranżacji tego po­
szego pokolenia poza obręb wspólnego mieszkania, mieszczenia, Ważne natomiast jest, by pomieszcze­
do innego domu lub do domu starców, nie powinno nie to było dobrze ogrzewane I umożliwiało łatwe wie­
mieć miejsca, chociażby z czysto humanitarnych trzenie, np. przez nisko umieszczone wywietrzniki w
względów. Istnieje bowiem u ludzi starych, zamiesz­ oknach.
kałych na wsi, organiczna potrzeba utrzymywania Niezbędnymi elementami wyposażenia pokoju dziad­
kontaktów z rodziną i gospodarstwem. Wspólne za­ ków są: fotel lub kanapa oraz szafki lub stoliki przy
mieszkiwanie rozwiązuje ponadto problem opieki ze łóżkach, na których można postawić lekarstwo,
strony pokolenia czynnego zawodowo nad często szklankę z herbatą czy położyć okulary (rys. 1.74),
niedołężnymi już rodzicami czy dziadkami. Istotną Podłogę dobrze jest przykryć miękkim dywanem lub
trudność w realizacji tego zadania stanowi zmienność wykładziną dywanową, nie należy natomiast układać
struktury rodzinnej w czasie - potrzeba wydzielenia na niej małych dywaników, na których można się
części mieszkania w jednym okresie może być zbęd­ pośliznąć. Trzeba także pamiętać, że dziadkowie lubią
na w innym, uczestniczyć we wszelkich wydarzeniach rodzinnych i
W nowych projektach budynków mieszkalnych zosta­ miejscowych. Okna w ich pokoju powinny być zatem
ło to już uwzględnione, przewidziana jest w nich bo­ umieszczone w dobrym punkcie obserwacyjnym, z wi­
wiem możliwość budowy etapowej albo też zawierają dokiem na drogę lub podwórze gospodarcze. Ma to i
one programy użytkowe zezwalające bez większych te dobre strony, że przy okazji rzucą okiem na gospo­
trudności na zmianę funkcji pomieszczenia na inną, darstwo
W starszych projektach często występowała wydzie­
lona dla najstarszego pokolenia powierzchnia miesz­
kalna składająca się z osobnego pokoju i kuchni, o 1.4.8
łącznej powierzchni 23„,29 m1, z odrębnym wejściem.
Najnowsze badania nie potwierdzają jednak potrzeby Pokój dla gości
urządzania całkowicie odrębnej części domu dla po­
kolenia ustępującego. Rozwiązaniem najwłaściwszym Przystosowanie jednego z pokoi lub wygospodarowa­
nie i urządzenie części strychu zgodnie z wymogami
stawianymi użytkowej przestrzeni mieszkalnej może
służyć gościom, którzy chcą spędzić urlop w natural­
nych wiejskich warunkach.
Żadne chyba wnętrze domu nie daje przy tym tak
wielkich możliwości kształtowania przestrzeni, jak
właśnie strych. Górne oświetlenie, dzięki któremu
otrzymuje się obraz miękki i ciepły, można uzyskać
wykonując w stromiźnie dachowej okna-świetliki,
które jeśli są wykonane dobrze, wbrew powszechne­
mu mniemaniu, nie zatrzymują śniegu i brudu oraz
nie stwarzają kłopotów eksploatacyjnych.
Odpowiednio wyeksponowane i pomalowane odkryte
belki i słupy dobrze dzielą przestrzeń na części, wnęki
(z których każdą można inaczej wykorzystać) stano­
wią ponadto element dekoracyjny. Skosy, asymetria i
podziały wewnętrzne strychu stwarzają możliwość
wyposażenia go w meble niestandardowe. Jest tu
ogromne pole do działania dla majsterkowiczów. Nie
muszą to być meble skomplikowane, na wysoki po­
łysk, wystarczy kilka kasetonów, skrzynek, stelaży,
półek i trochę wyobraźni.
Dla dobrego samopoczucia gości podczas urlopu nie
wystarczy, jak się powszechnie zwykło mniemać,
samo tylko słońce, woda i las, równie ważne - szcze­
1.74. Kącik wypoczynkowy w pokoju dziadków gólnie w naszym klimacie, gdzie deszczowe lata nie
 należą do rzadkości - są warunki mieszkaniowe, w tami, popielniczka, kolorowe zasłonki, dobra repro­
których przebywają. dukcja na ścianie, wytwór rękodzieła ludowego, ale
Jednym z czynników decydujących o jakości wypo­ przede wszystkim życzliwość i kultura gospodarzy.
czynku jest właściwy dobór mebli. Wysiedziana kana­
pa i kulawy stolik jako główny element urządzenia po­
koju gościnnego z pewnością nie wprawią gości w 1.4,9
dobry nastrój.
Wyposażenie pokoju gościnnego powinny stanowić Otoczenie budynku
wygodne łóżka, stół, przy którym ewentualnie można
jadać posiłki, szafka do przechowywania żywności, Urządzając własny dom nie można zapominać, że za­
krzesła, kuchenka elektryczna lub gazowa, szafa lub niedbane otoczenie może całkowicie zniweczyć efekt
osłonięta zasłoną wnęka z wieszakami na ubrania. nawet najpiękniejszego i najnowocześniej wyposażo­
Nieodzowna jest także miednica oraz kubły na brudną nego budynku. Jeśli wokół domu przewracają się
i czystą wodę, jeśli w pobliżu nie ma łazienki lub na­ resztki zbrylonego cementu, zbutwiałe odpadki wełny
trysku. Miejsce do mycia można oddzielić od pozosta­ mineralnej, zgnite deski, potłuczona cegła, straszą la­
łej części parawanem. Ten praktyczny, ładny, zabaw­ tami nie sprzątane „sławojki" i nie wywożone szam­
ny mebel tak dobrze znany naszym babkom, niesłusz­ bo, a w deszczowe dni grzęźnie się w błocie, dyskwa­
nie chyba został dziś zapomniany. lifikuje to właścicieli w oczach sąsiadów i przechod­
Aby pokój gościnny mógł spełnić wszystkie przewi­ niów. Mimo,że na wsi nikt nie skarży się na nadmiar
dziane dla niego funkcje, nie może być klitką, w której czasu, trzeba go jednak znaleźć na racjonalne i este­
zaledwie można się poruszać. Jego powierzchnia po­ tyczne zagospodarowanie otoczenia budynku.
winna wynosić 15...20 m1. Elementy jego wyposaże­ Dobrze utrzymany ogród przydomowy, składający się
nia również powinny mieć odpowiednią wielkość. Tak z części ozdobnej, warzywnej i sadowniczej bardzo
np. ogólnie zalecana i stosowana długość łóżka wy­ podniesie rangę gospodarstwa Drzewa i kwiaty
nosi 190...210 cm, szerokość dla łóżek pojedynczych rosnące wokół domu będą nie tylko stanowić osłonę
90...100 cm, a podwójnych 140...180cm. Przeciętna przed wiatrem, śniegiem i pyłem, a z czasem staną się
wysokość łóżka mieści się w granicach 60.„7Q cm. także elementem rodzinnych tradycji. Niegdyś sadzo­
Jeśli pokój dla gości znajduje się na poddaszu, wów­ no drzewo, gdy rodziło się dziecko i takie właśnie
czas miejsce do spania można zaprogramować na drzewa tworzyły później historię domu i jego
tzw, martwej powierzchni, tj. w miejscu, gdzie pła­ mieszkańców.
szczyzna sufitu schodzi do podłogi. Funkcja snu nie Wskazówki na temat urządzenia ogrodu w rozdz. II.
wymaga bowiem pełnej wysokości pomieszczenia. lazt)
Usytuowanie posłania w miejscu skosu poddasza
pozwoli ekonomicznie wykorzystać pozostałą prze­
strzeń. Posłania mogą stanowić dwa, ułożone jeden
na drugim, materace typu Yogi, a wiklinowy kosz, usta­
wiony obok, doskonale spełni rolę schowka na pościel.
Trzeba przy tym pamiętać, że odpowiedni materac to
taki, który wchłania łatwo parę i pot oraz dobrze
utrzymuje ciepło. Wokół miejsca do spania należy
sensownie zaaranżować miejsce na położenie książ­
ki, postawienie szklanki, talerzyka, radia, kosmety­
ków, pigułek i wielu innych rzeczy, które mogą być
potrzebne osobie leżącej w łóżku. Mała nocna szafka
do tego celu nie wystarczy, dobrze jest umieścić w
zasięgu ręki jakąś dogodną półeczkę.
W idealnie wyposażonym pokoju dla gości powinien
znaleźć się również wygodny fotel; w wersji skrom­
niejszej rolę tę może pełnić po prostu leżak, pokryty
ładną tkaniną. Dopełnienie wyposażenia stanowi
właściwe oświetlenie. Pokój gościnny powinien mieć
kilka punktów światła - oświetlenie centralne, umożli­
wiające sprzątanie, korzystanie z szaf, zmianę ubra­
nia oraz oświetlenie służące takim czynnościom, jak;
czytanie, praca, wypoczynek.
Pokój gościnny nie zawsze mieści się na strychu; jeśli Bibliografia
znajduje się na innej kondygnacji, powinien być usy­
tuowany jak najdalej od strefy hałasów domowych i Maass J.. Referowska M.: Mieszkanie Warszawa 1963
mieć w miarę możliwości niekrępujące wejście z sieni Nasz dom. Praca zbiorowa. Bratysława, Warszawa
(koedycja) 1982
lub przedpokoju. Słownik terminologiczny sztuk pięknych. Warszawa 1969
Przy kompletowaniu wyposażenia należy kierować Szymański J.: Książka o mieszkaniu Warszawa 1972
się względami praktycznymi. Sprzęty powinny być Szymański J.: Małe mieszkanko. Warszawa 1966
solidne, proste i estetyczne, łatwe do utrzymania w Uniechowska F : Moje hobby to mieszkanie. Warszawa
czystości. Klimat wnętrza utworzą odpowiednio zhar­ 1978
monizowane z otoczeniem drobiazgi: dzbanek z kwia­ Wochna A.: Wnętrze- Budownictwo Rolnicze 1972 nr 1-12

Ogród
Dorota Metera 11.1, II.2, II.3,11.6.1
Joanna Szendel II.2.3
Jolanta Mamrot-Ciechońska II.2.4
Piotr Metera II.3.6
Elżbieta Tom aszewska 11.4.1
Maria Olechnowicz II.4.2
Kazimierz Tomala II.5, II.6.2
Józef Kalinowski II.7
Hasła
Choroby roślin sadowniczych, s.16
Choroby roślin warzywnych, s.17
Nawozy, s.30
Ogrodnicze narzędzia, s.34
Pasieczny sprzęt, s.37
Przyprawy, s.39
Pszczela rodzina, s.42
Pszczele surowce i produkty, s.43
Rozmnażanie roślin, s.44
Szczepienie roślin, s.47
Szkodniki roślin sadowniczych, s,48
Szkodniki roślin warzywnych, s.49
Środki ochrony roślin, s.52
Ule, s.54
Uprawa współrzędna i międzyplonowa, s.55
Warzywa mniej znane, s.56
Ziemie ogrodnicze, s.60
Tablice
Działka, s.XVII
Jabłka, s.XVII1
Gruszki i śliwki, s.XIX
Wiśnie, brzoskwinie, maliny, agrest, s.XX
Porzeczki i truskawki, s.XXl
Zioła uprawiane, s.XXVI, XXVII
Grzyby jadalne, s.XXVIIi
Warzywa mniej znane, s.XXX
Rok w ogrodzie, s.XXXI
Dodatek
Zioła i ich zastosowanie, s.289
11.1
Plan ogrodu
W prawidłowo urządzonym ogrodzie powinny być wy­
dzielone części do uprawy warzyw i owoców, część
gospodarcza i część wypoczynkowa. Nie powinno
zabraknąć w nim roślin ozdobnych. Otacza się nimi
dom i miejsce wypoczynku, które powinno znajdować
się jak najbliżej domu, od strony zachodniej, południo­
wo-zachodniej lub wschodniej. Od drogi osłania się
ogród krzewami; lokalizuje się tu miejsce zabaw dla
dzieci lub zbiornik wodny i sadzi atrakcyjne rośliny
ozdobne. Mogą tu rosnąć również drzewa owocowe,
które są także dekoracyjne. Natomiast krzewy owo­
cowe sadzi się raczej wzdłuż ogrodzenia, zwłaszcza
maliny, które prowadzi się w formie szpaleru
(rys. 11.46). Truskawki sadzi się w części warzywnej,
ponieważ są one włączone do płodozmianu. Warzy­
wa wieloletnie planuje się wzdłuż ogrodzenia lub na
osobnych zagonach, gdyż są one z płodozmianu
wyłączone.
Warzywnik powinien mieć kształt prostokąta, gdyż
ułatwia to prowadzenie orki. Najczęściej zajmuje on
miejsce za domem lub inne. mniej eksponowane,
np. z boku domu, pod warunkiem, że jest ono dobrze
nasłonecznione. W części gospodarczej, sąsiadującej
z warzywnikiem, umieszcza się pryzmę kompostową,
buduje inspekt lub niski tunel foliowy (rys. 11.1).
Powyższe zasady planowania odnoszą się zarówno
do dużych ogrodów przydomowych, jak i niewielkich
działek pracowniczych. W tym drugim wypadku mała
powierzchnia zmusza użytkownika do dokonania
trudnego nieraz wyboru między funkcją wypoczynko-
wo-ozdobną i użytkową działki, co najczęściej spro­
wadza się do ograniczenia jednej z nich do minimum
(rys. II,2), Rozstrzygnięcia dotyczącego tego, co
uprawiać i na jakiej powierzchni krystalizują się z cza­
sem. Warto tutaj podkreślić, że w każdym ogrodzie
jest możliwa uprawa gatunków i odmian warzyw mniej
znanych i trudno dostępnych na rynku, np. bakłaża­
nów i karczochów, oraz roślin sadowniczych poleca­
nych do nasadzeń amatorskich (rozdz. 11.5.1), np.
borówki wysokiej.
Ogrody przydomowe mają szczególne zalety, gdyż
wszystkie prace pielęgnacyjne można przeprowadzać
w najkorzystniejszych terminach. Nie sprawia bowiem
wówczas żadnych kłopotów stałe doglądanie inspek­
tu; warzywa i owoce można zbierać w każdej chwili,
gdy tylko są potrzebne w kuchni. Natomiast na dział­
kach pracowniczych usytuowanych z dala od miejsca
zamieszkania, często na peryferiach miasta bądź
poza miastem, do których dojeżdża się tylko raz w ty­
godniu, nie zaleca się zakładania inspektu i tunelu fo­
liowego. W takich warunkach trudno też sprostać nie­
którym wymaganiom związanym ze zbiorem, np, ogór­
ki i truskawki powinny być w sezonie zbierane co
1...2 dni. Znacznie mniejsze są również możliwości
przechowywania warzyw świeżych przez okres zimy,
gdyż niewielka piwnica pod altaną nie może pomieś­
cić zapasów na potrzeby całej rodziny.
Uprawa ogrodnicza może jednak zagrażać człowie­
kowi, gdy jest narażona na wpływ zanieczyszczeń
środowiska. Dotyczy to ogródków przydo-
 mowych i działkowych, usytuowanych w pobliżu du­
' * Niskie’ żych zakładów przemysłowych, składowisk odpadów,
Garaż
oczyszczalni ścieków, dużych ferm hodowlanych i
♦ ....’A o w . ‘. szlaków komunikacyjnych. Poza prawnie ustalonymi
strefami ochronnymi, wynoszącymi od 50 do 1000 m,
stężenie substancji emitowanych przez te obiekty
jest mniejsze, ale i tam mogą być one szkodliwe.
Niektóre aglomeracje miejskie wykazują tak duże
zanieczyszczenie powietrza, gleby i roślin, że w ca­
łości kwalifikują się jako strefy ochronne.
Najbardziej rozpowszechnionym źródłem zanieczy­
szczeń są szlaki komunikacyjne. Znajdujące się w
spalinach związki ołowiu bardzo silnie skażają kilku­
nastometrowej szerokości pasy wzcfłuż jezdni; rosną­
ce tam płody rolne nie nadają się do spożycia ani dla
Taras &
■fsł
ludzi, ani dla zwierząt. Przydrożne drzewa i krzewy
O hamują rozprzestrzenianie się zanieczyszczeń; mimo
fr
Kwiaty
i jednoroczne
tego zaleca się strefę ochronną szerokości 200 m.
Obserwowana w ostatnich latach chęć wykorzystania
Trawa każdego wolnego kawałka ziemi pod amatorską upra­
wę ogrodniczą może stać się niebezpieczna dla zdro­
wia ludzi, jeżeli w dalszym ciągu będą powstawały
tzw. dzikie działki na terenach zanieczyszczonych.
Obszary w zasięgu skażeń mogą być porośnięte wy­
soką roślinnością o funkcjach sanitarnych i izolacyj­
Warzywa nych. W żadnym wypadku nie można uprawiać tam
jednoroczne warzyw i owoców, a ponadto dłuższe przebywanie lu­
dzi w strefach ochronnych jest niewskazane. Znajo­
mość tych zagadnień jest ważna przy użytkowaniu
ogrodów istniejących,zagrożonych,i zakładaniu
nowych.
Truskawki Do uprawy w ogrodzie przydomowym należy wybierać
przede wszystkim te warzywa i owoce, które spożywa
II. 1, Plan ogroau przydomowego (pow. ok. 800 m1) o cha­ się świeże, a zatem warzywa liściowe, groch na zielo­
rakterze użytkowo-ozdobnym ne ziarno, pomidory, ogórki, owoce jagodowe, wiśnie,
brzoskwinie, morele i zioła przyprawowe. Śmiało moż­
a} na zrezygnować z kapusty oraz jabłek, które nie są
drogie i są dostępne na rynku przez cały rok. Godne
Pn
polecenia są również gatunki przydatne na przetwory:
pomidory, ogórki, groch na zielone ziarno i fasola
♦ szparagowa oraz owoce jagodowe, wiśnie i śliwki.
Inaczej wygląda struktura upraw w wiejskim ogrodzie
przydomowym, w którym nie powinno niczego zabrak­
nąć ze względu na to, że gospodyni wiejska nie ma
czasu ani możliwości kupowania w pobliżu domu po­
trzebnych codziennie warzyw i owoców. W wiejskiej
zagrodzie istnieją natomiast doskonale warunki prze­
chowywania warzyw świeżych i ich przetworów, toteż
powinny być tam uprawiane odpowiednie gatunki i
b) odmiany.
W gospodarstwie wiejskim istnieje na ogół możliwość
Pn uprawy warzyw i owoców na dowolnej powierzchni,
ale zakładając, że na jednego członka rodziny powin­
♦ no przypadać 100...150 m2 ogrodu, łączna jego po­
wierzchnia nie przekracza najczęściej 500 m2. Właś­
ciwe utrzymanie większego ogrodu zabierałoby zbyt
dużo czasu domownikom, obarczonym innymi praca­
mi w gospodarstwie.
Rezultatem pracy ogrodniczej jest produkcja warzyw i
owoców pozwalająca, w dużym stopniu, zaopatrywać
własne gospodarstwo domowe. Bieżące wydatki na
zakupy tych produktów zmniejszają się dość znacz­
II.2. Plan ogródka działkowego (pow. 300 m}) o charakterze nie.
użytkowo-wypoczynkowym: a) z przewagą upraw warzyw­ Oprócz wymiernych korzyści płynących z pracy w
nych: b) z przewagą upraw sadowniczych ogrodzie jest jeszcze iedna, często niedoceniana, a
mianowicie czynny wypoczynek przy uprawie gleby,
siewie i zbiorach, przy pracach zupełnie innych od co­
dziennie wykonywanych czynności zawodowych,
Ruch na świeżym powietrzu i wśród zieleni, obserwo­
wanie rozwoju roślin i poznawanie procesów zacho­
dzących w przyrodzie jest bezcenną przeciwwagą
pośpiechu i stresów.
11.2
Ogród ozdobny
11.2.1
Zakładanie ogrodu, pielęgnacja roślin
Rośliny zdobiące ogródek sadzi się na kwietnikach,
rabatach lub na trawnikach, w grupach, a nawet poje­
dynczo. zawsze jednak wedtug pewnych zasad.
Kwietniki to regularnie zarysowane powierzchnie,
obsadzone sezonowymi roślinami kwitnącymi. Umie­
szcza się je w miejscu otwartym na trawniku.
W ogródkach przydomowych zakłada się je najczęś­
ciej na przestrzeni między domem a ulicą, obsadzając
roślinami niskimi (10...20 cm) oraz średniowysokimi
(20...25 cm), o wyrównanym wzroście i możliwie dłu­
gim okresie kwitnienia. Płaszczyzny obsadzone jed­
nym gatunkiem roślin można oddzielić od trawnika lub
innych płaszczyzn obwódką z roślin innego gatunku.
Należy jednak unikać zbytniej różnorodności kształ­
tów i barw. Wiosną sadzi się na kwietnikach głównie
bratki (fiołki ogrodowe) i stokrotki; po przekwitnięciu
zastępuje się je roślinami kwitnącymi w lecie i jesio­
nią, np.: begoniami, niskimi daliami i złocieniami (chry­
zantemami) oraz pelargoniami. Godne polecenia są
także rośliny jednoroczne: aster duński (aster letni),
goździk chiński, lwia paszcza (wyżlin większy), wer­
bena, aksamitka, petunia, szałwia, żeniszek, cynia,
dimorfoteka, floks letni, nagietek, portulaka.
II.3. Zróżnicowanie wysokości roślin na rabacie bylinowej
Rabaty umieszcza się wzdłuż dróg i ścieżek, ogro­
dzeń, na brzegach trawników. Obsadza się je bylinami
o ozdobnych liściach i kwiatach. Aby zachować har­
monię, przyjmuje się, że szerokość rabaty powinna
wynosić co najmniej półtorej wysokości najwyższej
rośliny, natomiast długość - 5/3 szerokości rabaty.
Przy planowaniu rabaty trzeba uwzględnić również re­
gułę, że rośliny najniższe umieszcza się z przodu, a
wyższe kolejno za nimi. Ważny jest również dobór ko­
lorów sąsiadujących ze sobą bylin, jeśli kwitną w tym
samym czasie. Dobrze pasują do siebie barwy: poma­
rańczowa i niebieska, żółta i fioletowa. Kolor biały jest
doskonały do przedzielania plam barw „gryzących
się” ze sobą. np. czerwonej i fioletowej. Aby rabata
nie była zbyt jednostajna, wśród niskich bylin po­
duszkowych można posadzić kilka nieco wyższych
roślin o wąskim pokroju. Innym rozwiązaniem jest sa­
dzenie przemiennie grup roślin niskich i wysokich, np.
różnych odmian kosaćców z niskimi rogownicami,
dzwonkami i gęsiówkami (rys. 11,3).
Do obsadzenia rabat można bez trudu wybrać gatun­
ki, które będą zakwitały kolejno, dzięki czemu rabata
będzie kolorowa od wiosny do jesieni (rys. 11.4). Naj­
częściej rośliny sadzi się w małych grupach po kilka
sztuk, żeby w czasie kwitnienia tworzyły barwną pla­
mę. Nie wolno sadzić obok siebie gatunków roślin o
zupełnie innych wymaganiach. Na rabatach w miej­
scach suchych i słonecznych dobrze rosną: gęsiów-
ka, smagliczka, chaber, a nie będą tam pasowały:
tawułka, ciemiernik, funkia, które lubią półcień.
Niektóre rośliny, których bujny wzrost i duże kwiaty
nie pasują do stosunkowo niewielkich rabat i niskich
kwietników, rozmieszcza się swobodnie na trawniku
po kilka sztuk, tworząc z nich grupy: mogą też rosnąć
pojedynczo i zaznaczać jakiś punkt w ogrodzie, np.
schody lub miejsce do siedzenia. Do tego rodzaju roś­
lin należą: z jednorocznych - tytoń ozdobny (tytoń
skrzydlaty) i słonecznik, z dwuletnich - dzwonek
ogrodowy i malwa oraz wiele bylin - tawułka, dalia,
funkia, lilia, liliowiec, łubin trwały, mak wschodni,
ostróżka trwała, peonia, serduszka, pluskwica. omieg
kaukaski, pustynnik. dziewanna, niektóre wysokie
trawy.
Trawnik jest bardzo wartościowym i dekoracyjnym
elementem ogrodu; jest doskonałym tłem dla róż,
kwitnących bylin i krzewów, działa uspokajająco na
wzrok i sprawia, że ogród wydaje się większy, Jako
naturalne uzupełnienie miejsca wypoczynku trawnik
powinien być przystosowany do zabawy, uprawiania
sportu i kąpieli słonecznych. Zakłada się go wiosną,
ale glebę trzeba przekopać jeszcze jesienią poprze­
dniego roku. Na przełomie marca i kwietnia spul­
chnia się ją jeszcze raz płytko i dokładnie wyrównuje
powierzchnię przez staranne grabienie i lekkie udep­
tywanie. Nasiona traw wysiewa się w kwietniu i maju.
Dobrym terminem zakładania trawnika jest również
wczesna jesień. Wiosną dobrze jest wysiać rośliny na
zielony nawóz i przekopać je w czerwcu. Siew traw
przypada wtedy na koniec sierpnia łub wrzesień.
Trawy są równie wymagające jak rośliny ozdobne ł
najlepiej rosną na żyznej, odpowiednio nawożonej
glebie. Jeśli gleba jest zwięzła można dodać piasku.
Po zmieszaniu tych materiałów z glebą i wyrównaniu
terenu warto poczekać około trzech tygodni, aż wy­
rosną wszystkie chwasty wieloletnie i wykiełkują na­
siona chwastów jednorocznych, które będzie można
dokładnie wypielić.
Nasiona traw kupuje się w sklepach nasiennych w
postaci gotowych mieszanek, w skład których wcho­
dzi najczęściej kostrzewa, wiechlina, mietlica i życica.
Na 10 m1 trawnika potrzeba 30...40 dag nasion. Na­
siona wysiewa się rzutowo: połowę idąc w dowolnym
kierunku, a drugą połowę - idąc w kierunku prostopa­
dłym do poprzedniego. Do butów przywiązuje się
deski, żeby nie robić głębokich śladów. Nasiona przy­
krywa się przez płytkie zagrabienie gleby. Jeśli w tym
czasie nie ma opadów, podlewa się trawnik silnie roz­
proszonym strumieniem wody, żeby nie spłukać lek-
o podobnych wymaganiach: macierzanka, zawciąg,
goździk kropkowany, dziewanna, rozchodnik i rojnik
oraz niska kostrzewa t wysoKi miSKanr (trawy).
Odpowiednie do tego typu ogrodu krzewy to: cis, jało­
wiec, róża pomarszczona i dzika, pięciornik, lawenda,
a także borówka czernica i borówka brusznica.
Wszystkie te rośliny lubią gleby przepuszczalne, na
glebach ciężkich konieczny jest zatem drenaż ze żwi­
ru i piasku. Jeśli nie dysponuje się ziemią wrzosową
albo ściółką leśną, do wzbogacenia gleby używa się
czystego torfu. Nie stosuje się tu ani nawozów, ani
wapna. Nawadnianie, szczególnie wodą wodociągową
bogatą w wapń, może spowodować szkody. Zwarty i
poduszkowy charakter wzrostu roślin osiąga się przy­
cinając je w połowie marca lub po przekwitnięciu (ko­
niec września). Pędy skraca się sekatorem lub duży­
mi nożycami o 1/3....1/2 ich długości.
Ogródek wodny to zbiornik obsadzony roślinami
wodnymi i bagiennymi. Może on znaleźć się w każ­
dym ogrodzie i być jednocześnie zbiornikiem wody
do podlewania. Podstawowym warunkiem jest umie­
szczenie go w miejscu słonecznym, co zapewni ko­
nieczną dla roślin temperaturę wody 15..,25‘C. Z tego
też względu jego głębokość nie powinna przekraczać
1 m (takiej maksymalnej głębokości wymagają jedy­
nie grzybienie białe). W pobliżu zbiornika lepiej nie
sadzić krzewów am drzew, które mogą zaśmiecać go
opadającymi liśćmi, chyba że będą one regularnie
wyławiane. Woda w czasie wegetacji roślin powinna
być kilkakrotnie wymieniana, gdyż w przeciwnym wy­
padku rozwijające się w mej glony tworzą zielony
nalot. Zapobiega temu obecność ryb w zbiorniku, np.
karpi, ale potrzebują one dużej przestrzeni.
Najprostszym zbiornikiem wodnym jest zagłębiony w
ziemi krąg betonowy lub beczka (rys. 11.6} Duże
zbiorniki wykonuje się z betonu na konstrukcji z drutu
lub siatki zbrojeniowej. Dość prosto można wykonać
zbiornik, stosując jako izolację folię grubości co naj­
mniej 0,5 mm. Przed założeniem zbiornika teren trze­
ba zagrabić i wypoziomować, wyznaczyć odpowiedni
kształt zbiornika i wykopać zagłębienie Kąt nachyle­
nia ścian bocznych nie powinien przekraczać 45",
żeby ziemia nie obsuwała się. Dno zagrabia się, oczy­
szcza z kamieni, korzeni i ubija, a potem przykrywa
10 cm warstwą piasku, aby zapobiec uszkodzeniu fo-
M.5. Zbiornik wodny izolowany folią
f - ziemia; 2 - piasek; 3 - folia
lii pod naciskiem wody. Następnie wykłada się basen
folią, pozostawiając na brzegach zakłady ok. 30 cm,
które przysypuje się ziemią i umacnia kamieniami,
żeby folia nie obsuwała się (rys. 11.5). W podobny
sposób wykonuje się płytszy zbiornik dla roślin ba­
giennych.
Dobrym podłożem dla roślin wodnych jest ziemia
ogrodowa, torf, ziemia gliniasta, ziemia liściowa, dar­
niowa lub kompostowa z dodatkiem szlamu z natural­
nego zbiornika wodnego. Wystarczająca jest warstwa
ziemi 15...20 cm, którą wzbogaca się jedynie dodat­
kiem torfu, nie dodając już żadnych nawozów.
Rośliny sadzi się bezpośrednio w podłożu albo w ażu­
rowych koszach wiklinowych lub plastykowych, które
obciąża się kamieniami. Powierzchnia wody powinna
być pokryta roślinami w 1/3 części. Wodę wpuszcza
się po posadzeniu roślin, bardzo słabym strumieniem,
a potem na brzegach układa kamienie i sadzi rośliny
przybrzeżne, które będą łączyły zbiornik z całością
ogrodu,
Do uprawy w ogródku wodnym nadają się rośliny:
wodne - grążel żółty, grzybień biaty, żabieniec babka
wodna, moczarka kanadyjska; bagienne - czermień
błotna, kaczeniec (knieć błotna), kosaciec żółty, pałka
11.6. Zbiornik z roślinami wodnymi
wąskolistna, sitowie jeziorne, tatarak; przybrzeżne na
glebę wilgotną - tawułka, parzydło leśne, języczka,
pierwiosnek, rodgersja, petnik, trawy: turzyca i trzęśli-
ca, paprocie: długosz i wietlica; przybrzeżne na glebę
normalną - dąbrówka, bergenia, pluskwica,
liliowiec, funkia, kosaciec, parzydło leśne, paprocie:
zanokcica, wietlica, narecznica, długosz, rośliny
cebulowe: zawilec, szachownica kostkowała,
śnieżyca, lilia, cebulica, drzewa i krzewy: klon pal­
mowy. brzoza karłowa, wawrzynek, hortensja, mag­
nolia, wierzba.
Byliny cieniolubne są niezastąpione we wszystkich
miejscach ogrodu o wystawie północnej lub północ­
no-wschodniej, zasłoniętych przez wysokie drzewa,
żywopłot lub ścianę domu, gdzie nie ma odpowiednich
warunków dla wielu roślin ozdobnych. Przed ich po­
sadzeniem należy tylko wzbogacić glebę w próchnicę,
przez dodanie ziemi liściowej, torfu I lekkiej gliny. Gle­
bę ciężką rozluźnia się dodając gruboziarnisty piasek
 lub przekompostowane wióry drzewne. Jesienią me
zgrabia się liści, ale przeciwnie - sypie się jeszcze
dodatkowo na rośliny warstwę liści, torfu czy ziemi
ogrodowej, w celu ochrony przed mrozem. Do wiosny
materiały te ulegną rozkładowi; nierozłożone
trzeba płytko przekopać. W czasie wegetacji glebę
ściółkuje się torfem lub liśćmi, co ogranicza wzrost
chwastów. Konieczne jest obfite nawadnianie w okre­
sie suszy i odchwaszczanie ręczne, gdyż rośliny te
korzenią się bardzo płytko i mogłyby być uszkodzone
motyką lub grabiami. W dobrych warunkach rośliny
rozrastają się bardzo szybko, na przykład makleaja w
pierwszym i drugim roku opanowuje powierzchnię kil­
ku metrów kwadratowych i dopiero potem jest mniej
ekspansywna.
Byliny wysokorosnące, jak wspomnianą makleaję czy
rodgersję, parzydło lub naparstnicę sadzi się z tyłu, a
przed nimi coraz to niższe gatunki. Niepozorne rośli­
ny: zawilec, bergenię, żurawkę sadzi się po kilka
sztuk, a rośliny o okazałych kwiatach, np.: lilię, parzy­
dło, tojad - pojedynczo. Uzupełnieniem ich są trawy:
kosmatka i miskant oraz, niezastąpione w cienistych
miejscach, paprocie, np.; naręcznica samcza, wietlica
samicza. Dobrze zakrywają ziemię liście kopytnika i
runianki. Godne polecenia są krzewy; bluszcz, ró­
żanecznik, sosna karłowa (sosna górska kosodrze­
wina).
Pnącza są doskonałymi roślinami do małych ogród­
ków, ponieważ zajmują niewiele powierzchni, a tworzą
duże pionowe płaszczyzny zieleni, zasłaniające ścia­
ny pokryte zniszczonym tynkiem, szopy, garaże,
śmietniki. Do tego celu najlepsze są wtnobluszcz i
bluszcz, które przyczepiają się za pomocą korzeni i
wąsów nawet do bardzo gładkich ścian. Przy ogro­
dzeniach, balustradach, pergolach i bramkach sadzi
się pnącza, które mają zdolność owijania się. Rosną
one wolniej, ale mają najczęściej piękne kwiaty, np.:
powojnik Jackmana (rys. 11.7), wiciokrzew, glicynia.
Przy ogrodzeniach sadzi się pnącza o zwartym i
bujnym charakterze wzrostu i mało wybredne, np.: wi­
norośl, winobluszcz, rdest, dławisz i kokornak.
Pnącza przycina się tylko wtedy, gdy trzeba je odmło­
dzić. Wycina się wówczas przy samej ziemi stare
pędy; na ich miejsce roślina wyda w następnym roku
pędy młode. Jeśli zasłaniają okna, lepiej jest odsunąć
pędy na bok i przywiązać je do sąsiednich, a
11.7. Sadzenie powojników
1 - drenaż; 2 - żyzna ziemia próchniczna; 3 - rośliny
okrywowe
11.8. Sposoby cięcia żywopłotu formowanego a) cięcie pra­
widłowe żywopłotu wysokiego; b) cięcie nieprawidłowe:
c) cięcie prawidłowe żywopłotu niskiego
jeśli już jest to konieczne - wyciąć pojedynczo u na­
sady. Nie należy bowiem zmieniać naturalnego pokro­
ju tych roślin przez cięcie w prostej linii z wyjątkiem
pnączy okrywających parkany. Większość pnączy
tnie się wiosną, jedynie winorośl jesienią, gdyż wios­
ną z przyciętych pędów wypływa duża ilość soku, co
osłabia roślinę.
Wśród roślin jednorocznych jest kilka pnączy od daw­
na łubianych, np.: fasola wielokwiatowa, groszek pa­
chnący, powój i wilec. Ich pokrój jest delikatniejszy,
wymagają miejsc osłoniętych od wiatru, a ponadto CO
roku, gdy przekwitną, trzeba zrywać z podpór ich
suche łodygi.
Żywopłot, podobnie jak trawnik, wymaga starannej
pielęgnacji, jest jednak - niewątpliwie - najpiękniej­
szym i najtańszym ogrodzeniem każdego ogrodu.
Krzewy o zwartym pokroju, jak: berberys, głóg, li-
guster, cis, które dają się formować, doskonale
chronią przed kurzem, wiatrem, dostępem ludzi i
zwierząt. Żywopłoty swobodne, niełormowane, raczej
dekoracyjne niż użytkowe, robi się z krzewów kwitną­
cych: jaśminowców, forsycji lub krzewów o barwnych
liściach: czerwonolistnych berberysów, białych świer­
ków. Godne polecenia są zimozielone żywopłoty z tuj
(żywotnik zachodni), cisów, cyprysików, jałowców. Ni­
skie żywopłoty odzielające ogródki działkowe lub
części ogrodu przydomowego tworzy się z: bukszpa­
nu, ligustra, lawendy, irgi błyszczącej, a także roślin
jednorocznych: mietelnika (kochii) i niskich słoneczni­
ków. Jeśli zadaniem żywopłotu ma być ochrona ogro­
du przed wiatrem, robi się go z grabu, wiązu, lipy, tui i
świerka.
Krzewy żywopłotowe sadzi się wczesną wiosną (ga­
tunki liściaste i iglaste) lub jesienią (tylko gatunki
liściaste). Zaraz po posadzeniu krzewy liściaste przy­
cina się na wysokości 10...15 cm, co gwarantuje do­
bre rozkrzewienie. W następnych latach przeprowa­
dza się cięcie wiosenne, w czasie którego skraca się
pędy o 5...10 cm. W ciągu lata wycina się tylko poje­
dyncze pędy, wyrastające poza linię nadaną żywopło­
towi (rys. II.8).
Dekoracyjne duże drzewo rzadko znajduje miejsce w
ogrodzie działkowym; częściej warunki do jego posa­
dzenia istnieją w ogrodach przydomowych. Na działce
można się zdecydować na drzewa nie rosnące zbyt
silnie. Z drzew iglastych godne polecenia są świerki, z
liściastych - magnolie. Wartościowe i ozdobne są
również kwitnące krzewy, np. bez lilak czy forsycja.
 1 1 .2 .2
» rem nawozu.
Materiał roślinny
11.2 .2.1
Rośliny jednoroczne
Rośliny jednoroczne przechodzą cały cykl swojego
rozwoju w ciągu jednego okresu wegetacji. Wysiane
wiosną, latem wydają pędy i liście, zakwitają i
wytwarzają nasiona, a jesienią giną. Nasiona niektó­
rych gatunków można wysiewać wprost do gruntu, w
dobrze uprawioną i nawiezioną glebę (tab. 11.1). Dal­
sza pielęgnacja polega tylko na odchwaszczaniu,
podlewaniu w okresie suszy, spulchnianiu gleby, na­
wożeniu i usuwaniu przekwitłych kwiatów,
Gatunki bardzo wrażliwe na chłód, które wysiane do
gruntu kiełkowałyby bardzo długo lub nawet nie zdą­
żyłyby zakwitnąć ani wydać nasion przed nadejściem
jesiennych przymrozków, wysiewa się do skrzynek w
szklarni, inspekcie lub mieszkaniu (tab. II.2). Gdy
siewki mają 3.,.4 liście, pikuje się je do skrzynek w
większym rozstawie. Można od razu wysiewać po 1...2
nasiona do małych doniczek albo opakowań z folii po
kefirze i wtedy pikowanie jest niepotrzebne, a rozsadę
bez kłopotu wysadza się na stałe miejsce. Przed wysa­
dzeniem rośliny hartuje się, tzn. przyzwyczaja do wa­
runków panujących w odkrytym gruncie: niskiej
temperatury i niedostatku wody. W tym celu przez kil­
ka dni rozsadę wynosi się w ciągu dnia na zewnątrz i
podlewa bardzo niewiele, a na noc wnosi z powrotem
do pomieszczeń. Do ogrodu wysadza się rośliny po
ostatnich przymrozkach, najczęściej w drugiej poło­
wie maja. Po przyjęciu się roślin, po 10... 14 dniach,
można już po raz pierwszy zasilać je słabym roztwo­
Rośliny jednoroczne wymagają dużo światła. Jedynie
niecierpek, tytoń i nasturcja dobrze rosną w miej­
scach pótcienistych. Wymagania glebowe i wodne są
również duże, a na ubogich i suchych glebach udają
się tylko nieliczne gatunki, jak: klarkia, kosmos, aksa­
mitka. Wyjątkowo żyznej gleby i słonecznego stano­
wiska wymagają: chaber, godecja, groszek, rezeda,
lwia paszcza, werbena.
II.2.2.2
Rośliny dwuletnie
Rośliny dwuletnie, wysiewane latem, zimują jako
siewki albo mtode rośliny, a dopiero w następnym
roku zakwitają i wydają nasiona (tab. II.3). Zasady
uprawy niemal wszystkich tych roślin są bardzo zbli­
żone: wysiewa się je w czerwcu i lipcu na rozsadniku
lub do inspektu. Wyjątkiem są goździki ogrodowe -
„remontanty" i „szabo” - które wysiewa się w lutym
lub w marcu do skrzynek w ciepłych pomieszczeniach
i wysadza w maju na miejsce stałe, gdzie już od
czerwca kwitną. Pozostałe rośliny dwuletnie pikuje
się, gdy wytworzą 3...4 liście, a jesienią przesadza na
zagony, gdzie zimują pod lekkim okryciem z liści lub
jedliny. Wiosną przesadza się je na miejsca stałe. W
ten sposób zaoszczędza się bardziej eksponowane
miejsca w ogródku na rośliny kwitnące w danym roku.
Można też ograniczyć się do jednego przesadzenia
roślin: z rozsadnika od razu na miejsce stałe, we
wrześniu albo wczesną wiosną.
Wszystkie te rośliny najlepiej rosną na glebach

11.1. Rośliny jednoroczne wysiewane wprost do gruntu >1.2. Rośliny jednoroczne uprawiane z rozsady

Termin Okres Wysokość Termin Okres Wysokość

Gatunek Gatunek siewu kwitnienia w cm
siewu kwttn ienia w cm
Czarnuszka Aksamitka
damasceńska k tli_IV k VI —V I11 40...50 rozpierzchła s III—p IV V ll- X 20 40
Dimorfoteka Aksamitka
zatokowa k 1V...p V V II—IX 30—40 wąskolistna s Ul. P IV k V ll- X 15 .2 5
Faso tawielokwiatowa k IV k V I-!X do 300 Aksamitka
Groszek pachnący k Hl.-.p IV k V I—V II1 do 250 wzniesiona s Kl..,p IV V II—X 30-100
Kosmos podwójnie Aster chiński III Vtl—IX 20-100
pierzasty (V V II—X
00

<s
o

Begonia stale
Lewkonia dwurożna kwitnąca u d u V l-X 15 -5 0
(maciejka) p IV V I—VIII 30.40 Cynia wytworna S 111... 1V V II—X 40..90
Łubin mieszańcowy k IV...p V VII 50... 150 Kocanki ogrodowe
Łyszczec wiechowaty (suszki) k lll.,.p IV V ll-X 40-100
(gi psówka) IV k VI—VIII 40... 120 Lewkonia letnia I...III v-vm 25 -7 0
Mak lekarski Ul...IV VI—Vlt 80-100 Lobelia przylądkowa II_p III k V 1 -X 10 -2 5
Mietelnik (kochia) IV V II—IX 100-150 Nemezja powabna s (H -p IV ' k V l-X 20 -30
Nagietek lekarski k III...IV V l- X 30...50 Niecierpek balsamina k III p IV V l-X 20-60
Nasturcja większa sV k V l-X do 300 Petunia ogrodowa k 1. il vu -x 20. 50
Ostróżke ogrodowa IV lub X V l-X 100-240 Suchlin różowy P IV V H -X 30
Powój trójbarwny s IV...p V k V t -IX 60... 80 Szałwia błyszcząca I I . S III V ( -IX 20 .60
Rezeda wonna s IV V l!-X 50-60 Tytoń skrzydlaty Ul V ll- ix 80 150
Słonecznik Werbena ogrodowa p iii V ll- X 10-40
zwyczajny k IV-..V V ll-X do 300 Wyżlin większy
Smagliczka (lwia paszcza) k ir_s rtt k V ( -X 20. 80
nadmorska p IV V l-X 8—15 Złocień trójbarwny iii V H -X 40-60
Ubiorek okółkowy IV 5 Vl~p VIII 30... 40 Złocień wieńcowy IV V II—IX 30.40
Wilec purpurowy k IV VII —IX do 300 Żeniszek meksykański k 1_II V !-X 10.15
Oznaczenia; p —początek miesiąca, s —środek, połowa, Oznaczenia: p - początek miesiąca, s —środek, połowa.
k —koniec miesiąca k —koniec miesiąca
11.3. Rośliny dwuletnie Najprostszym sposobem rozmnażania roślin wielolet­
nich jest podział starych egzemplarzy. Duże kępy
Ter min Okres Wysokość dzieli się ręką lub za pomocą łopatki, unikając ranie­
Gatunek
siewu kwitnienia w cm nia roślin. Każda część powinna mieć przynajmniej
Dzwonek ogrodowy VI V I-V II
jeden dobrze wykształcony pąk, który da początek
50 .90
Fiołek ogrodowy nowej roślinie. Rośliny dywanowe: rozchodnik, a także
(bratek) V I.„V II )V—VII 10 . 25 krwawnik, przełącznik i pięciornik można siekać łopa­
Goździk brodaty tą na kostki. Rośliny płożące się po ziemi ukorzeniają
(kamienny) V..,VI V t—VII 20,.,50 się szybko, jeśli podsypie się i częściowo przykryje
Lak pospolity IV. ,v IV -V 20... 80 przyziemne fragmenty pędów mieszaniną torfu i pia­
Miesięczn ica
dwuletnia V .„V ! V -V !
sku. Ukorzenione części odcina się i sadzi na stałym
30...100
Naparstnica miejscu. W ten sposób można rozmnażać żagwin, gę-
purpurowa VI... VII VI. ..VIII 80.,150 sićwkę, rogownicę, floks szydlasty, macierzankę.
Niezapominajka leśna V) V -V I 16...30 Przez rozłogi, czyli płożące się pędy, na końcach któ­
Prawoślaz różowy rych powstają młode rośliny, rozmnażają się: monar-
(malwa) VI V II—IX 60...220
Stokrotka pospolita
da, rdest, dąbrówka, miechunka, Z kolei rośliny cebu­
VI IV -V I 10...25
lowe wykształcają cebulki przybyszowe (rys. 11.9), któ­
re oddziela się latem i przechowuje w suchym miejscu
żyznych, próchnic2 nych, wilgotnych, na stanowisku do jesieni i dopiero wtedy wysadza.
słonecznym. Półcień dobrze znoszą: niezapominajka, Rozmnażanie przez sadzonki jest nieco trudniejsze,
stokrotka i goździk brodaty (zwany też goździkiem może być jednak z powodzeniem stosowane dla wielu
kamiennym albo kartuzem). gatunków bylin. Sadzonki zielne to części niezdrew-
niałych pędów z 3...4 dobrze wykształconymi pąkami.
Ścina się je wiosną przed kwitnieniem, a u gatunków,
11.2.2.3 których kwitnienie przypada na okres wiosny, np,:
Byliny floksa szydlastego, lawendy, rogownicy, dopiero po
przekwitnięciu albo we wrześniu. Jeśli łodyga rośliny
Rośliny zielne wieloletnie, zimujące w gruncie w po­ jest wewnątrz pusta, nie ścina się jej, lecz odrywa tak,
staci rozet liści, korzeni, kłączy, bulw lub cebul noszą
nazwę bylin. Niektóre ich gatunki, wywodzące się z
rejonów o łagodnych zimach, są bardzo wrażliwe
na mróz: przez zimę przechowuje się je w pomie­
szczeniach (tab. 11.4). Do tego celu dobrze nadają się
piwnice, w których temperatura wynosi 2...10"C. Bul­
wy dalii, mieczyków i begonii przesypuje się suchym
torfem, a pantofelników, pelargonii i koleusów prze­
chowuje w stanie zasuszonym w doniczkach, w jas­
nym miejscu. Pielęgnacja bylin polega na odchwa-
szczaniu, spulchnianiu gleby, nawożeniu kompostem,
obornikiem, a rzadziej słabym roztworem nawozów
mineralnych, okrywaniu na zimę niektórych gatunków.
Przesadza się je co 3...4 lata, jeśli zachodzi taka ko­
nieczność, bo byliny są długowieczne. Świadczą o Cebulki
przybyszowe
tym 70-letnie narcyzy, szachownice i śnieżyce, które
rosną i obficie kwitną na tym samym miejscu. Ważne
jest tylko zapewnienie im odpowiedniego stanowiska.
Gatunki bylin zestawione według pory kwitnienia po­
dano w tab 11.5. 11.9. Wyjmowanie i dzielenie mieczyków jesienią

11.4. Byliny nie zimujące w gruncie

Wysokość Okres Wymagania Sposób i termin

Gatunek Uwagi
w cm kwitnienia świetlne rozmnażania
Begonia bulwiasta 15...25 V )-X • O
podział bulw, VII uprawiana w skrzyń-
kach balkonowych
Dalia zmienna 20..150 V ll- X 0
podział karp, V kwiaty cięte
Kalceolana mieszańcowa
łpantofelnik) 20 .40 III—VI O
siew, VI
koleus Blumego 30..60 o sadzonki, HI,..VI ozdobne liście
(pokrzywka brazylijska) siew. II...III
Mieczyk gandawski 8 0 .1 0 0 v n -x o cebulki przybyszowe, IX kwiat cięty
Pelargonia bluszczolistna 70
> >
X X

o sadzonki, V III, III

i t

Pelargonia rabatowa 50 sadzonki, V III, III

Oznaczenia: O —słońce, O —półcień, • —cień
H.5. Zestawianie gatunków bylin według pory kwitnienia

Wysokość Wymagania
Gatunek Sposób rozmnażania Uwagi
w cm świetlne
1 2 3 4 5
1. Przedwiośnie (luty—marzec)
Cebulica syberyjska 10... 15 ©• siew, podział roślina cebulowa
Ciemiernik biały 20 • C siew, podział kwitnienie od XII
Krokus wiosenny 10...15 oc podział roślina cebulowa
Pierwiosnek gruziński 5 0© podział żyzna gleba
Przylaszczka pospolita 10... 15 © siew, podział pcóchniczna. wilgotna gleba
Sasanka zwyczajna 20...30 0 podział, siew sucha, ciepła, żyzna gleba
Śnieżyca wiosenna 20 ©• podział roślina cebulowa

2, Wiosna [kwiecień—15 maja)

Barwinek pospolity 20 © • podział zimozielony, runo pod drzewami
Bergen ia sercol istna 30,. .40 0© siew, podział, sadzon- ozdobne liście, zimozielona

Dąbrówka rozłogowa 15..,30 o© podział, sadzonki rozłogi, zimozielona

Floks szydlasty 10. ..15 o sadzonki, podział roślina skalna
Gęsiówka kaukaska 10...20 o podział, sadzonki, roślina skalna
siew
Hiacyni wschodni 15...30 0 podział, siew roślina cebulowa
Kaczeniec (knieć błotna) 30 o podział roślina bagienna
Konwalia majowa 20... 25 © • podział żyzna, próchniczna gleba
Kopytoik pospolity 10._6 © • podział runo pod drzewami
Kosaciec niski 15.,.25 0 podział roślina skalna
Narcyz trąbkowy 30. „ 50 o© podział roślina cebulowa, rośnie pod drzewami
Omieg kaukaski 30... 50 oc podział żyzna gieba
Pierwiosnek bezłodygowy 10...15 © siew, podział żyzna gleba
Pierwiosnek drobnoząbkowany 25. .40 c siew, podział żyzna gleba
Pierwiosnek łyszczak 30 c siew, podział żyzna gleba
Pierwiosnek wyniosły 15...30 c siew. podział żyzna gleba
Smagliczka skalna 10...20 o sadzonki roślina skalna
Szachownica cesarska 80 .100 0 podział roślina cebulowa
Tulipan ogrodowy 20.,.60 0 podział roślina cebulowa
Ubiorek wiecznie zielony 10.„20 0© sadzonki, siew roślina skalna
Żagwi n ogrodowy 10...15 o© podział, siew, roślina skalna
sadzonki
3. Wczesne lato (15 maja—czerwiec)
Aster alpejski 15... 25 0© podział, sadzonki roślina skalna
Dzwonek karpacki 20.,.40 o© podział, siew roślina skalna
Dzwonek szerokol istny 100...120 €• siew, podział rabaty.grupy ogrodowe
Chaber górski 3 0 ,5 0 o© podział, siew dobrze rośnie pod drzewami
Goździk pierzasty 20 ...30 0 podział roślina skalna
Grzybień biały - o podz iał roślina wodna
Kosaciec bródkowy 50...150 o podział kwiaty cięte
Kosaciec holenderski 40 ..50 0 podział kw iaty cięte
Kosaciec żółty 60..100 c podział roślina bagienna
Łubin trw ały 60..120 oc podział, siew kwiaty cięte
Mak wschodni 40.„100 o siew. sadzonki liście zasychają po kwitniemy, a jesie-
korzeniowe nią — nowe
Orlik ogrodowy 40.. 80 © podział, siew wilgotna gleba
Ostróżka ogrodowa 100. 240 o podział, siew. bardzo wartościowa i długowieczna
sadzonki
Piwonia lekarska 50...70 o podział bardzo wartościowa i długowieczna
Rogownica kutnerowata 10 o podział, sadzonki roślina skalna, rozgłogl
Serduszka okazała 20...30 © podział, sadzonki wkrótce po kwitnieniu zasycha
Zawciąg nadmorski 10.2 0 0 podział, sadzonki zimozielona, roślina skalna
Żurawka drżączkowa 30. „40 ©• siew stanowisko wilgotne, rabaty
4 Pełnia lata (lipiec—15sierpnia)
Dziel żan ogrodowy 80...1 BO o podział, sadzonki długowieczna
Floks wiechowaty 40 ..160 0 podział, sadzonki długowieczna i wartościowa
Funkia wieikolistna 50 © • podział ozdobne Uście, długowieczna
Grążel żółty — o podział roślina wodna
Lilia biała 120 o© podział, sadzonki kw iat cięty
Lilia królewska 80...120 0© podział, sadzonki, kw iat cięty
stew
Lilia tygrysia 80... ISO o© podział, sadzonki gleby wapienne
Liliowiec ogrodowy 50.„120 0© podział gleba wilgotna
Łyszczec wiechowaty (gipsówka) 40...120 0 siew. sadzonki sucha, ciepła gleba
Macierzanka piaskowa do 15 0 podział gleby ubogie, roślina kobiercowa
i ogródki skalne
 1 2 3 4 5
Makleaja sercowata 200...300 0 podział, sadzonki łatwo przemarza
korzeniowe
Nachyłek lancetowaty 40 0 podział, siew. obficie kwitnie
sadzonki
Parzydło leśne 200 0• podział, siew wilgotna gleba
Plusk wica graniasta 200 © • podział grupy bylinowe
Pysznogłówka dwoista 50... 100 o© podział, sadzonki wilgotna gleba
Rojnik pajęczy nowaty 3.„5 0 podział, sadzonki ozdobne liście, roślina skalna
Rozchodnik ostry 5... 10 o podział, sadzonki ozdobne Hicie, roślina skalna
Rudbek ia naga 70. ..200 o podział, sadzonki długowieczna
Słonecznik szorstki 100... 160 o podział, sadzonki długowieczny
Tawułka Arend su 50... 150 0o podział wilgotna gleba
Tojad mocny 50. ..160 © O podział, siew wilgotna gleba
Złocień wielki ijastruń) 50...100 O podział, sadzonki przesadzać co 3...S lat
Źabieniec babka wodna 50 tnad po- o podział roślina wodna
wierzchnią
wody)
5. Jesień (15sterpnia—październik)
Aster gawędka 40...80 o© podział, sadzonki rośnie na każdą glebie
Aster karłowy 15...50 0 t podział, sadzonki sadzić grupami
Aster nowoangialski 120... 180 0 « podział, sadzonki obficie kwitnie, długowieczny
Aster nowobeigijski 80... 180 0 © podział, sadzonki żyzna gleba, długowieczny
Języczka pomarańczowa 100 © o podział, siew do sadzenia nad wodą, wilgotna gleba
Miechunka rozdęta 30..60 0 0 podział, siew suche bukiety, owoce czerwone,
rozłogi
Nawłoć ogrodowa 60..200 0 © podział ży2 na gleba
Rozchodnik okazały 40...60 o© podział roślina skalna
Rudbekia lśniąca 200 0 podział, sadzonki długowieczna
Rudbekia okazała 50. ..60 0 podział, sadzonki rośnie na każdej glebie
Zimowi! jesienny 20 o © podział roślina cebulowa

Oznaczenia: O - słońce, C - półcień, • —cień

żeby u podstawy został kawałek starej łodygi. Dotyczy 2...3 liści pikuje się. W tym okresie korzystna jest
to łubinu, ostróżki, szałwii, serduszki i przymiotna. temp. ok. 15'C. Rozsadę wysadza się do gruntu
Długość sadzonki nie powinna przekraczać 10 cm. wczesną wiosną lub we wrześniu, gdy gleba jest
Gdy jest dłuższa, jej zdolność ukorzeniania się znacz­ dostatecznie wilgotna, żeby rośliny dobrze przyjęły
nie maleje. Najlepszym podłożem do ukorzeniania jest
mieszanina równych części torfu i piasku, można też cm
mieszać lekką ziemię ogrodową z torfem. Niektóre
gatunki, np. rozchodnik, ukorzeniają się tak łatwo, że
można umieszczać sadzonki bezpośrednio w gruncie.
W czasie ukorzeniania korzystne jest zraszanie i cie­
niowanie sadzonek.
Sadzonki korzeniowe powstają przez pocięcie korzeni
na odcinki 2...5 cm, z których każdy ma wykształcony
co najmniej jeden pąk. Roślinę mateczną wykopuje
się z ziemi jesień ią i przechowuje przez zimę zabez­
pieczoną przed mrozem. Wiosną sadzonki ukorzenia
się tak samo jak sadzonki zielne, w inspekcie lub w
mieszkaniu, w temp. 10...15’C, W ten sposób rozmna­
ża się floks, aster alpejski, dzwonek karpacki, serdu­
szka, łubin, mak wschodni, zawilec japoński (zawilec
ogrodowy), chaber górski, sasanka, przymiofno, dzie­
więćsił.
Wszystkie gatunki bylin wytwarzają nasiona, które
można wysiewać, najlepiej tuż po zbiorze, ale jest to
dość kłopotliwy i długotrwały sposób rozmnażania.
Ponadto niektóre byliny, a zwłaszcza ich odmiany
ogrodowe, choć wytwarzają nasiona, nie powtarzają
cech roślin matecznych. Duże nasiona wysiewa się
wprost do gruntu, a drobne - do skrzyneczek wypeł­
nionych mieszaniną ziemi ogrodowej, torfu i piasku,
przykrywa je szybą i ustawia w ciepłym miejscu. Po
wykiełkowaniu nasion, oprócz zwiększonych dawek
wody niezbędny jest dostęp światła. Siewki w fazie 11.10. Głębokość sadzenia roślin cebulowych
 albo w sierpniu, pod warunkiem, że są one sadzone
z dużą bryłą korzeniową (rys. 11.12). Glebę przygoto­
wuje się wcześniej, wnosząc nawozy: dużą dawkę
obornika (30...50 kg na 10 m2) albo nawozu z pie­
czarkami (rozdz. II.4.2), kompostu, nawozów mineral­
nych, np. Fructusa-1, Azofoski (4.„5 dag/m1), Nawóz
miesza się z glebą, przekopując go na głębokość
łopaty.
Drzewa i krzewy sadzi się w takich odległościach, aby
umożliwić im swobodny wzrost, tzn. co 120 ..150 cm
gatunki o średniej sile wzrostu, 200...300 cm gatunki
wysokorosnące, jak magnolie, świerki. W małych
ogródkach sadzi się najczęściej tylko jeden egzem­
plarz.
II.11. Sposób sadzenia i przycinania kosaćców bródko wy ch System korzeniowy roślin powinien swobodnie zmieś­
cić się w dołku przygotowanym przed sadzeniem.
się. Niektóre gatunki, np, większość traw, paprocie, Korzenie nie mogą być zawinięte do góry, lecz rozto-
rudbekia, skabioza (drakiew purpurowa), są tak wraż­
liwe na chłód, że żle przyjmują się jesientą i lepiej sa­
dzić je wiosną.
Przed sadzeniem wyznacza się miejsca dia poszcze­
gólnych roślin i wykopuje dołki takiej głębokości, aby
szyjka korzeniowa była przykryta ziemią (rys. 11.10),
Zeschłe liście, kwiaty, kwiatostany i połamane korze­
nie powinny być usunięte. Brytę korzeniową wkłada
się do dołka uważając, żeby korzenie nie były podwi­
nięte do góry. Dołek zasypuje się ziemią, dobrze ją
ugniata i podlewa. Kłącza kosaćców sadzi się tak,
żeby były przysypane tylko cienką warstwą gleby, a
pąki wystawały ponad powierzchnię (rys. 11.11), Ce­
bule i bulwy sadzi się z reguły na głębokość odpowia­
dającą ich potrójnej wysokości, nie wciskając, lecz
wrzucając do uprzednio wykopanych dołków, aby nie
uszkodzić korzeni. Rośliny najlepiej jest sadzić
wcześnie rano lub wieczorem, a po posadzeniu cie­
niować je i zraszać. 11.12. Sadzenie róż
1 - miejsce szczepienia, 2 - kopczyk

II.2.2.4
Drzewa i krzewy

Drzewa i krzewy dają cień, zasłaniają brzydkie miej­

sca i sprawiają, że ogród staje się zaciszny i przytul­
ny. Niestety, na małej na ogół powierzchni ogródków
często po prostu brak miejsca na duże drzewa, które
z biegiem lat coraz bardziej zacieniałyby cały teren.
Warto jednak zdecydować się na mniejsze drzewa
oraz na krzewy o ozdobnych kwiatach, liściach lub
owocach. Ozdobne kwitnące krzewy sadzi się poje­
dynczo lub w małych grupach, po 2...3 sztuki, w głębi
ogrodu lub na trawniku. Do krzewów o pięknych kwia­
tach należą: bez lilak, forsycja, różanecznik, migdatek
(migdałowiec trójklapowy), kalina, złotokap, róża.
Krzewy wysokie, o zwartym pokroju, umieszcza się
przy ogrodzeniu, gdzie tworzą doskonałą ochronę
przed wiatrem i kurzem. Do tego celu może służyć
berberys, tawutka, jaśminowiec. Krzewy niskie, płożą­
ce się, jak irga płożąca, pięciornik, jałowiec płożący i
żarnowiec, dobrze wyglądają w sąsiedztwie schodów,
tarasów i na skarpach. Krzewy iglaste, zielone także
zimą, sadzi się przeważnie tak, aby były widoczne z
okien. Ładnie wyglądają jałowce, cisy i cyprysiki.
Najlepszą porą sadzenia drzew i krzewów liściastych
jest jesień. Natomiast drzewa i krzewy liściaste zimo­ 11,13. Ochrona róż przed mrozem: a) róże plenne; b) róże
zielone i iglaste sadzi się na przełomie kwietnia i maja pnące; c) róże krzewiaste
 żonę na niewielkim kopczyku, usypanym na dnie doł­ należy ustawić z dala od bezpośredniego działania
ka. Szyjka korzeniowa powinna znajdować się na po­ promieni słonecznych, przeciągów, grzejników i dale­
ziomie powierzchni gleby. Dołek zasypuje się ziemią, ko od tac z owocami. Wodę w wazonie zmienia się
lekko udeptuje (pozostawiając wokół krzewu rowek) i raz dziennie - w dni upalne dwukrotnie. Końce łodyg
obficie podlewa. Przy sadzeniu żywopłotu nie wyko­ należy obmywać i podcinać pod wodą. Należy też
puje się dołka dla każdego krzewu oddzielnie, lecz systematycznie usuwać przekwitające kwiaty i obu­
rów o równej głębokości i szerokości. Najłatwiej sadzi mierające liście. Rośliny cięte zachowują dłużej świe­
się gatunki iglaste i zimozielone, które kupuje się z żość w pomieszczeniach o niższej temperaturze.
bryłą korzeniową. Wystarczy tylko wykopać odpo­
wiednio duży dołek, umieścić w nim bryłę, a wolne
przestrzenie wypełnić ziemią. Posadzone rośliny pod­ 11.2.3.1
lewa się obficie i w słoneczne dni cieniuje. Pielęgnacja roślin doniczkowych
Krzewy sadzone wiosną przycina się na wysokości
3...5 oczek nad ziemią. Przywraca to równowagę mię­ Większość roślin doniczkowych wymaga stale wilgot­
dzy uszkodzonym systemem korzeniowym a częścią nego podłoża. Częstość podlewania zależy: od gatun­
nadziemną. Jeśli sadzi się jesieńią - przycina się je ku rośliny - te o grubych, mięsistych liściach, jak ka­
dopiero w marcu. Nie jest to konieczne w przypadku ktusy, rośliny gruboszowate, sansewieria gwinejska
roślin sadzonych z bryłą korzeniową, bo ich system podlewa się rzadziej niż rośliny o cienkich, delikat­
korzeniowy byi nienaruszony. Nie dotyczy to również nych liściach, jak paproć, begonia, pantofelnik; od
wawrzynka, magnolii, różanecznika. U większości ga­ pory roku - zimą wzrost roślin jest ograniczony, nale­
tunków przycięcie sprawia, że roślina rozgałęzia się, ży zatem podlewać je rzadziej niż na wiosnę i latem;
a jej pędy boczne są równomiernie rozmieszczone. od warunków bytowania - wzrost temperatury i inten­
Zimą większość z nich należy chronić przed mrozem sywności światła zwiększa zapotrzebowanie na
(rys. 11.13), idmt) wodę. Rośliny w małych doniczkach i takie, które nie
były przesadzane zbyt długo wymagają częstszego
podlewania.
II.2 .3 Rośliny podlewa się wówczas, gdy ziemia w doniczce
przesycha, ale zachowuje jeszcze niewielką wilgot­
Rośliny ozdobne w mieszkaniu ność. Zbytnie przesuszenie ziemi powoduje, że woda
zamiast wsiąkać wycieka dołem. W takim wypadku
Rośliny ozdobne doniczkowe i cięte znajdujące się we doniczkę należy zanurzyć po krawędzie w naczyniu z
wnętrzu mieszkalnym wpływają na stan psychiczny i wodą. Gdy powietrze wypychane z bryły korzeniowej
fizyczny przebywających tam osób. Oddziaływanie przestaje uchodzić, doniczkę należy wyjąć i postawić
roślin na nastrój i samopoczucie wiąże się z ich bar­ na spodku w miejscu przeznaczenia. Nieprawidłowy
wą, kształtem (rys. II.14) i układem w kompozycji;
oddziaływanie fizyczne - przede wszystkim z wymia­
ną gazową roślin. W procesie fotosyntezy pochłaniają
one w ciągu dnia dwutlenek węgla i wydzielają tlen, a
podczas nocy na odwrót - pobierają tlen (mniej niż go
wydzieliły w dzień) i wydalają dwutlenek węgla. Po­
nadto zwiększają wilgotność powietrza w pomie­
szczeniu przez parowanie. Niektóre gatunki, np. gera­
nium {pelargonia pachnąca), wytwarzają olejki ete­
ryczne i fitoncydy, które mają właściwości bakterio­
bójcze, wdychane - oddziałują korzystnie na organizm
człowieka. Inne gatunki (np. paprocie) jonizują powie­
trze, zwiększając liczbę pożądanych jonów ujemnych.
Wspomnieć należy również, że wiele roślin ozdob­
nych, zawiera substancje trujące, np.: petunia, tytoń
skrzydlaty, orlik, peonia (piwonia lekarska), narcyz,
11,14, Pokroje roślin doniczkowych: a) pionowy; fa) krzewia­
konwalia, złotokap, bluszcz, naparstnica, difenbachia, sty; c) przewieszający; d) pnący
oleander.
W dalszej części omówiona zostanie bardziej szcze­ jest również stan, gdy zasklepienie powierzchni ziemi
gółowo pielęgnacja roślin doniczkowych. Tutaj, w ra­ w doniczce uniemożliwia przenikanie wody do bryły
mach uwag ogólnych, kilka informacji dotyczących korzeniowej. Wówczas powierzchnię trzeba spul­
pielęgnacji roślin ciętych. Pierwszym zabiegiem po­ chnić, a następnie zanurzyć doniczkę w naczyniu z
winno być zawsze skośne przycięcie pod wodą koń­ wodą, jak przy przesuszeniu (rys. 11.15).
ców łodyg ostrym nożem. Dodatkowo końce łodyg Do podlewania należy używać wody o temperaturze
zdrewniałych nacina się w krzyżyk tub gwiazdkę. Sto­ pokojowej, bez chloru (wodę z miejskiego wodociągu
suje się też miażdżenie lub opalanie końców łodyg pozostawia się na noc w otwartym, szerokim naczy­
zdrewniałych. Liście, które mogłyby w wazonie zna­ niu). Podlewanie zimną wodą powoduje u niektórych
leźć się pod wodą, należy usunąć, łodygi do wyso­ roślin (np. fiolka afrykańskiego) powstawanie jasnych
kości kwiatów zanurza się w wodzie na 25...30 min. plam na liściach. Podlewając napełnia się wodą prze­
Następnie wazon, w którym mają być umieszczone strzeń pomiędzy powierzchnią ziemi a krawędzią do­
rośliny, napełnia się letnią wodą. Gotową kompozycję niczki, czeka (około pół godziny) aż jej nadmiar pojawi
się na podstawce, a następnie wodę z podstawki zle­
wa. Rośliny o liściach owłosionych, jak fiołek afrykań­
ski, gtoksynia (syningia ogrodowa) - nawadnia się od
dołu przez zanurzenie doniczki w naczyniu z wodą do
poziomu ziemi w doniczce. Po nawodnieniu ziemi do­
niczkę stawia się w miejscu przeznaczenia. Nie nale­
ży spryskiwać liści roślin doniczkowych stojących w
pełnym słońcu. Krople wody na liściach przy inten­
sywnym działaniu promieni słonecznych powodują
poparzenia.
Niezbędnym zabiegiem w domowej uprawie roślin do­
niczkowych jest również ich mycie. Rośliny o dużych,
gładkich liściach zmywa się wilgotną gąbką lub watą
po obydwu stronach blaszki liściowej. Kurz domowy
zatyka szparki oddechowe i hamuje asymilację. Rośli­
ny odporne na wahania wilgotności można wystawić
poza mieszkanie na działanie delikatnego letniego
deszczu (uwaga na intensywność światła słoneczne­
go) lub spłukiwać pod drobnokroplistym prysznicem.
Roślin o liściach omszonych i owłosionych nie wolno
zraszać ani spłukiwać (np. pelargonia, fiolek afrykań­
ski czyli sępolia fiołkowa). Nie wolno też dotykać żad­
nych młodych części rośliny - szczytów pędów i pą­
ków kwiatowych czy młodych liści, gdyż może spowo­
dować to ich zniekształcenie.
łl.15. Podlewanie roślin doniczkowych: a) prawidłowe wchła­ towych.
nianie wody; b) przesuszona bryta korzeniowa; c) zasklepio­
na powierzchnia ziemi w doniczce
11.16. Nawilżanie powietrza wokół rośłin doniczkowych:
a) doniczka w pojemniku z mokrym torfem; b) doniczka
umieszczona w naczyniu z kamieniami i wodą
Większość roślin doniczkowych wywodzi się ze strefy hamowaniem wzrostu. Przegrzanie doniczek może
tropikalnej. Dlatego wymagają one wilgoci i ciepła w
pomieszczeniu. Stąd też w pomieszczeniach z cen­
tralnym ogrzewaniem niezbędnym zabiegiem jest na­ w mieszkaniach wynosi 24'C; dla niektórych jest na­
wilżanie powietrza. Wilgotność powietrza zwiększa
się przez rozpylanie wody wokół roślin oraz przez sto­ - przechłodzenie, będące wynikiem trwale panującej
sowanie urządzeń do odparowywania wody. Można
na przykład umieścić doniczkę z rośliną w większym
pojemniku wypełnionym mokrym tortem i torf ten sy­
stematycznie nawilżać - rys. 11.16a (fiolek afrykań­
ski) czy też w naczyniu wypełnionym kamieniami i
wodą tak, by nie dotykała ona dna doniczki -
rys. ll.16b (azalia).
Rośliny potrzebują również makro- i mikroskładników 10...13'C, dla roślin odpornych - bluszcz, woskownica
pokarmowych. Gdy są prawidłowo nawożone rosną
bujnie i zdrowo, zachowując wygląd charakterystycz­
ny dla danego rodzaju i gatunku. Do podstawowych
makroskładników należą; azot, tosfor i potas. Pier­
wszy z wymienionych oddziałuje na liście i części
zielone. J6go niedobór objawia się słabym rozwojem
rośliny, charakterystyczna jest przy tym jasnozielona
barwa liści. Drugi - oddziałuje na system korzeniowy i
kwiaty, natomiast trzeci - na kwiaty, które w wypadku
jego niedoboru są małe i słabo wybarwione, roślina
ma wtedy również słabe łodygi. Ziemię kwiatów do­
niczkowych należy nawozić od wiosny do jesieni raz
na tydzień lub co 10... 14 dni pełnoskładnikową mie­
szanką nawozową - np.: Florovitem, Florą czy Flosem
- ściśle według przepisu. Rośliny wrażliwe nawozi się
roztworami wodnymi mieszanek nawozowych o stę­
żeniu 0,1...0,2%. Roztwór nawozu leje się na wilgotną
ziemię w doniczce. Nie wolno nawozić roślin donicz­
kowych przesuszonych, nie wolno też polewać roz­
tworem łodyg i liści. Nie nawozi się roślin młodych i
świeżo przesadzonych.
Jeżeli pędy i liście rosną wolno, pomimo właściwej
pielęgnacji i odpowiednich warunków, ziemia szybko
wysycha, pomimo właściwego podlewania lub korze­
nie wyrastają, wychodzą przez otwór w doniczce -
roślinę trzeba przesadzić (rys. 11.17) i umieścić w
miejscu widnym, z dala od bezpośredniego działania
słońca, nawilżyć powietrze i ziemię w doniczce. Po ty­
godniu przenieść roślinę na miejsce stałe. Do przesa­
dzania należy używać ziemi kompostowej wzbogaco­
nej nawozami mineralnymi, dobierając mieszanki ziem
dla poszczególnych gatunków roślin.
Nie wolno przesadzać (i w ogóle przemieszczać)
roślin doniczkowych w fazie formowania pąków kwia­
Zaniedbywanie zabiegów pielęgnacyjnych lub ich nie­
właściwe wykonywanie powoduje obumieranie roślin
doniczkowych. Do najczęstszych przyczyn ich obu­
mierania należą;
- zasuszenie, spowodowane długotrwałym brakiem
wody. W jego rezultacie ziemia jest spękana lub za­
sklepiona, bryła korzeniowa odstaje od doniczki, ko­
rzenie schną lub zamierają;
-zalanie, ograniczające dostęp powietrza do korzeni,
które powoduje ich obumieranie i gnicie. Liście więd­
ną i opadają lub gniją, jeżeli pozostawia się na nich
wodę na noc. Ziemia ma stęchły zapach;
- przegrzanie lub porażenie zbyt silnym światłem sło­
necznym, występujące u roślin stojących w miejscu
silnie nasłonecznionym. Objawia się czerwienieniem
brzegów liści, utratą ich zielonego zabarwienia lub za­
spowodować obumieranie korzeni. Maksymalna tem­
peratura dla większości gatunków roślin uprawianych
wet niższa - do 20'C;
niskiej temperatury lub zbyt dużych różnic temperatur
między dniem i nocą. Występuje najczęściej w okre­
sie zimy. Najniższa dopuszczalna temperatura oto­
czenia dla roślin wrażliwych - cissus, anturium, di -
fenbachia - wynosi 16‘C, dla roślin delikatnych -
begonia królewska, begonia wąskolistna, koleus, ma-
ranta, peperomia, reo, kroton (trójskrzyn), pandan

11.17. Przesadzanie roślin doniczkowych: a) doniczka przy­
gotowana do przesadzania rośliny - większa od poprzedniej
o 1...2 cm; b) doniczka z drenażem (kawałki potłuczonej
starej doniczki), cienką warstwą piasku i ziemi; c) wybicie
rośliny z doniczki i usuniecie starego drenażu; d) doniczka z
umieszczoną wewnątrz rośliną; e) odciśnięcie ziemi wypeł­
niającej wolne przestrzenie; f) podlanie przesadzonej rośliny
(hoja), monstera, platycerium (płaskia), rojctssus,
sansewieria, scindapsus 8'C, dla roślin odpornych,
które nie lubią wyższych temperatur w okresie zimo­
wym - klonik pokojowy (zaślaz mieszańcowy), mirt,
kaktusy, fatsjobluszcz, fatsia (fatshedera), trzykrotka
2’C;
- niedoświetlenie, spowodowane brakiem światła o
odpowiedniej intensywności; jest ono przyczyną za­
hamowania wzrostu, słabego kwitnienia roślin ozdob­
nych lub tzw. wybiegania rośliny, przy którym iodygi i
ogonki liściowe są nadmiernie wydłużone i wiotkie.
Rośliny niedoświettone mają skłonność do przegina­
nia łodyg i liści w kierunku źródeł światła oraz do nie­
równomiernego rozrastania się. Długotrwały brak
światła powoduje zanik chlorofilu i zamieranie tkanek;
- mała wilgotność powietrza występująca w pomie­
szczeniach z grzejnikami centralnego ogrzewania. Nie
przystosowane do takich warunków rośliny zrzucają
liście, pąki, zasychają;
- nadmierna przewiewność, zwłaszcza chłodnego po­
wietrza w przestrzeni między drzwiami i oknem, która
powoduje najczęściej zasychanie, przechłodzenie lub
zmrożenie roślin;
- brak składników pokarmowych; jest on przyczyną
słabego rozwoju roślin, złego wybarwienia liści i kwia­
tów;
- przedawkowanie nawożenia, powodujące zasycha­
nie brzegów liści (suche brązowe plamy na liściach),
niekiedy wybieganie rośliny lub zahamowanie jej
wzrostu;
- porażenia, występujące u roślin na skutek chorób
grzybowych, bakteryjnych, wirusowych - uszkodzenia
powodowane przez szkodniki.
11.2,3.2
Rośliny ozdobne na balkonie
O powodzeniu uprawy roślin na balkonie decyduje ich
właściwy wybór. Należy się przy tym kierować ich
wymaganiami świetlnymi i cieplnymi, które muszą być
zgodne z warunkami panującymi na balkonie. Dla wie­
lu gatunków jest korzystna wystawa wschodnia.
Światło wschodzącego słońca ma dużą ilość ultrafio­
letu. mniejsze są tam też różnice temperatur między
nocą a dniem. Wystawa południowa ma dużo światła
przez większą część dnia, dużą ilość podczerwieni, a
tym samym wyższą temperaturę, co nierzadko powo­
duje przegrzewanie się roślin i szybkie wysychanie
podłoża. Z kolei wystawa zachodnia zapewnia rośli­
nom większą ilość ultrafioletu niż wystawa południo­
wa, jednak krótkotrwałe oświetlenie i szybka zmiana
temperatur po zachodzie słońca nie są korzystne dla
wegetacji roślin. Najgorsze warunki, zarówno świet­
lne, jak i cieplne, ma wystawa północna. Dlatego
niewiele jest roślin, które można posadzić na tak usy­
tuowanych balkonach.
Na balkon z wystawą południową nadają $tę następu­
jące rośliny:
- jednoroczne z rozsady: petunia, żeniszek, aksamit­
ka, werbena, heliotrop, begonia stale kwitnąca, cynia,
szałwia, lwia paszcza;
- jednoroczne wysiewane wiosną do skrzynek: na­
sturcja, smagliczka, nagietek, portulaka. maciejka
(lewkonia dwurożna), rezeda, groszek pachnący:
- pnącza jednoroczne uprawiane z rozsady: powój,
wilec, kobea, chmiel japoński;
- dwuletnie sadzone wczesną wiosną; bratek (fiolek
ogrodowy) stokrotka;
- byliny: floks szydlasty. gęsiówka, pierwiosnek gru­
ziński, sasanka, zawciąg, żagwin, koleus, pelargonia
rabatowa i bluszczol istna.
Na balkonach zacienionych o wystawie wschodniej
lub zachodniej sadzi się następujące rośliny;
- jednoroczne z rozsady: niecierpek balsamina, aksa­
mitka;
- jednoroczne z siewu: fasola wielokwiatowa, tytoń
skrzydlaty, godecja;
-dwuletnie: niezapominajka, bratek;
- byliny: paprocie, barwinek, pierwiosnek, beztodygo-
wy bluszcz, fuksja, niecierpek, pantofelnik, niskie
odmiany dalii, begonia bulwiasta.
Na balkony z wystawą północną wybór jest bardzo
ograniczony; można polecić: begonię bulwiastą, fuk­
sie, bluszcz i winobluszcz.
W miejscach narażonych na działanie silnego wiatru
dobrze rosną: żeniszek, stokrotka, lobelia, aksamitka,
rozchodnik i bratek.
Rośliny uprawiane na balkonie należy podlewać co­
dziennie rano 2...3-krotnie małymi dawkami wody, tak
aby dobrze nawilżyć ziemię na całej głębokości
skrzynki. W dni upalne podlewa się rano i po południu
wodą, która stała w otwartym naczyniu na balkonie.
Co tydzień lub raz na 10 dni trzeba nawozić ziemię
roztworem mieszanek Flora lub Florogama czy też
przefermentowanym krowieńcem lub kurzeńcem w
proporcji z wodą 1:30. Jako podłoża można używać
ziemi kompostowej, darniowej tub gliniastej z torfem i
piaskiem w stosunku 2:t:1, wzbogaconej wieloskład­
nikowym nawozem mineralnym. Podłoże powinno być
co roku wymieniane.
Pielęgnując rośliny, systematycznie spulchnia się zie­
mię w skrzynce oraz usuwa żółknące i uszkodzone
liście oraz przekwitające kwiaty wraz z szypułkami
kwiatowymi, nie dopuszczając do dojrzewania
nasion. Usd)
M 11.2.4
Rośliny na suche bukiety
Zimą w mieszkaniach brakuje kolorowych kwiatów.
Można temu zaradzić wcześniej sadząc, zbierając i
susząc rośliny, z których później można komponować bukietów. Są to rośliny wyglądające ładnie nie tylko w
piękne, różnobarwne zimowe bukiety. Istnieją w przy­ stanie suchym, dlatego warto posiać je w ogrodzie dla
rodzie kwiaty z natury swej suche, jakby stworzone
do tego celu. Po odpowiednim przygotowaniu
(rozdz. 1,3) można utrwalić również wiele innych roślin go, stokłosy, mietlicy, drżączki czy też dmuszka jajo­
i kwiatów, zarówno uprawianych w ogródku, jak i
zbieranych na łąkach i w lasach,
11.2 .4.1
Rośliny uprawiane
Kocanka ogrodowa. Zwana też nieśmiertelnikiem lub
stornianką. Są to rośliny suche z natury, zacho­
wujące po zerwaniu piękną barwę - białą, żółtą, po­
marańczową, różową, czerwoną i brązową. Do bukietu
należy ścinać, gdy są jeszcze nie w petnl rozwinięte,
Lepiej rosną uprawiane z rozsady niż wysiewane
wprost do gruntu.
Miechunka rozdęta. Zwana też chińskimi lampionami.
Jest to bylina o czerwonopomarańczowych miesz­
kach okrywających jagodę. Ze względu na silnie roz­
rastające się kłącza miechunkę należy co trzy lata
przesadzać, by nie przeszkadzała innym roślinom.
Przed suszeniem usuwa się liście, zostawiając same
torebki.
Miesięcznica dwuletnia. Potocznie zwana jest
srebrnikami Judasza. Jest to roślina o charakterys­
tycznych, jakby pergaminowych, przegrodach łusz-
czynek. Miesięcznicę zrywa się, gdy owoce są dojrza­
łe i zaczynają pękać. Do suchego bukietu nadają się
tylko owe pergaminowe przegrody tuszczyn, liście i
osłony tuszczyn należy usunąć. Jest to roślina dwu­
letnia, nasiona wysiewa się na rozsadniku na począt­
ku lata, a pod koniec lata pikuje na zagony. Na zimę
należy miesięcznicę lekko przykryć liśćmi.
Suchlin różowy. Zwany też suchołuską. Podobnie jak
nieśmiertelniki jest rośliną suchą z natury. Jest bar­
dzo delikatna, osiąga wysokość do 30 cm. Suehołu-
skę uprawia się z rozsady, sadząc rośliny w odstę­
pach co 20...30 cm.
Suchokwiat roczny. Jest delikatną jednoroczną rośli­
ną o kwiatach barwy białej lub purpurowej, osiągającą
wysokość do 50 cm. Uprawia się ją podobnie jak su-
chołuskę. Ola utrwalenia purpurowej barwy kwiatów,
bezpośrednio po zerwaniu zanurza się Je w słabym
roztworze octu.
Zatrwian. Cała rodzina zatrwianów jest cennym
składnikiem suchych bukietów. Zatrwian wrębny jest
i roślina jednoroczną o rozgałęzionej łodydze i licznych
drobnych kwiatach. Ozdobą są jednak nie kwiaty, lecz
działki kielicha, pozostające po opadnięciu białych
, płatków. Działki kielicha mogą mieć barwę żółtą, różo­
wą, niebieską iub fioletową. Uprawiany jest z rozsady.
Również zatrwian Suworowa jest rośliną jednoroczną.
[ Na łodygach wysokości do 50 cm tworzy zbite kwia­
tostany barwy różowej. Zatrwiany szerokokątny i ta­
tarski są bylinami. Podobnie jak poprzednio wymie­
nione mają szeroko rozgałęzione pędy, obficie obsy­
pane drobnymi kwiatami. Zatrwian szerokolistny ma
drobne kwiaty koloru niebieskofioletowego, natomiast
zatrwian tatarski - koloru purpurowego, po przekwit­
nięciu zaś pozostają srebrzystoszare dziatki kielicha.
Wszystkie zatrwiany uprawia się z rozsady.
Trawy. Bardzo podnoszą walory estetyczne suchych
ozdoby. W sklepach nasiennych powinny być dostęp­
ne nasiona wielu traw, w tym jęczmienia grzywiaste-
watego o delikatnych, puszystych kłosach. Wysiewa
się je wprost do gruntu pod koniec kwietnia lub na
początku maja. Pędy traw ścina się zanim zaczną
kwitnąć, tzn. zanim w ktosach pojawią się pylniki, by
po zasuszeniu nie obsypywały się.
11.2 .4.2
Rośliny dziko rosnące
Oprócz roślin specjalnie uprawianych, wiele polnych
kwiatów, ziół i traw, po wysuszeniu, może być skład­
nikiem zimowego bukietu. Niewyczerpaną skarbnicą
roślin przydatnych do tego celu są łąki Można tam
spotkać wiele roślin mających walory dekoracyjne
Bfedrzeniec. Jest rośliną o charakterystycznym zapa­
chu, podobnym do zapachu pietruszki. Ma białe kwia­
ty, zebrane w wielkie baldachy, a rośnie praktycznie
wszędzie - na polach, nasypach kolejowych,,
Łyszczec wiechowaty. Zwany również gipsówką.
Jest to trwała roślina osiągająca 80 cm wysokości.
Ma łodygę ctd nasady rozgałęzioną, pokrytą drobnymi
kwiatami, tworzącymi jakby delikatną mgłę.
Nawłoć. Pospolita roślina łąkowa o prostej łodydze,
żółtych kwiatach. Rośnie w lasach, zaroślach, na te­
renie całego kraju.
Wrotycz pospolity. Często występująca roślina o sil­
nym zapachu. Osiąga wysokość do 120 cm. na wyso­
kiej łodydze ma żółte kwiaty, zebrane w sztywne bal­
dachy. Rośnie w przydrożnych rowach, zaroślach, na
brzegach lasów.
Trawy. Do pospolitych traw dziko rosnących należą:
drżączka, kupkówka, wiechlina, kostrzewa, a także
życica, stokłosa, perz, ktosówka. mietlica, trzęślica.
mozga, trzcina, wyczyniec, tymotka, ehwastnica,
włośnica i wiele innych. Są to rośliny, które spotyka
każdy podczas wędrówek po polach i często przynosi
do domu, nie znając ich nazw.
Do roślin łąkowych łatwo dających się suszyć należą
też osty i szczecie.
Las również jest pełen roślin na suche bukiety. Gałąz­
ka sosny długo zachowuje świeżość i bez trudu prze­
trwa do następnego sezonu. Do roślin trwałych należy
jemioła, pasożytująca na topolach, brzozach i sos­
nach. Rośnie wysoko, jest więc trudno dostępna, a
zrywa się ją od jesieni do wiosny. Ciekawym składni­
kiem bukietu są gatązki z owocami, np.; berberysu,
głogu, dzikiej róży czy jarzębiny. Łatwo i ładnie daje
się zasuszyć wrzos.
Do kompozycji przestrzennych przydają się też korze­
nie - zbiera się je późną jesionią lub wczesną wiosną
przed wypuszczeniem liści na drzewach.
Konserwację roślin na suche bukiety i ich wykorzy­
stanie przedstawiono w rozdz, 1,3. IJmc)

11.3
Warzywnik
11.3.1
Zakładanie warzywnika
Teren przeznaczony na warzywnik powinien być je­
sieńią przekopany na głębokość łopaty. Brył nie rozbi­
ja się - rozpadną się same przez zimę, tworząc do­
skonałą strukturę gruzełkową. JeśJi gleba była upra­
wiana już przez wiele lat i ma dobrą strukturę, można
jesienią wysiać rośliny na zielony nawóz. Przekopuje
się je wczesną wiosną, gdy gleba na tyle obeschnie,
że można na niej pracować. Jesienią rozrzuca się
obornik lub kompost.
Większość gleb w Polsce ma odczyn kwaśny i wyma­
ga wapnowania. Optymalny odczyn gleby dla więk­
szości gatunków roślin ogrodniczych mieści się w
granicach 6,8...6.5 pH Jeżeli wartość pH jest mniej­
sza od optymalnej, należy zastosować wapnowanie,
Jednorazowa dawka nie powinna przekraczać dla
gleb lekkich 10 kg/100 mJ, a dla gleb ciężkich
20 kg/100 m1 (w przeliczeniu na tlenek wapnia). Są
to duże ilości i z tego względu wapnowanie gleb nad­
miernie zakwaszonych rozkłada się na kilka lat. Nie
stosuje się wapna jednocześnie z obornikiem, gdyż
powodowałoby to straty cennych składników oborni­
ka, Jesienią rozrzuca się również i płytko zagrabia
nawozy fosforowe.
Gleba głęboko przekopana jesienią jest wiosną zbyt
spoista, żeby bez niezbędnych zabiegów można było
od razu przystąpić do uprawy warzyw. Pierwszym
narzędziem, które stosuje się wiosną są grabie; wy­
równuje się nimi powierzchnie i rozkrusza bryły. Po­
tem wysiewa się nawozy potasowe i część nawozów
azotowych (pozostała część będzie wniesiona w jed­
nej lub dwóch dawkach po wschodach lub po posa­
dzeniu rozsady). Jeżeli stosuje się nawozy wielo­
składnikowe dawka wynosi 3.,.6 kg/100 rrP. Nawozy
miesza się płytko z glebą za pomocą grabi i ostatecz­
nie wyrównuje powierzchnię gleby.
Najlepszym podłożem dla warzyw jest ciepła, przepu­
szczalna, żyzna, głęboko uprawiona, próchniczna gle­
ba. Ubogie i zbyt lekkie albo zbyt ciężkie gleby można
ulepszyć przez odpowiednie nawożenie, dodatek torfu
itp. Nie warto jednak uprawiać kapusty na piaszczy­
stej glebie, gdyż mimo największych trudów plony
będą niskie. Doskonale natomiast będą tu rosły pomi­
dory. pod warunkiem, że będą intensywnie nawożone.
Równie ważne są warunki klimatyczne i wybór stano­
wiska. W chłodnych rejonach północnych i północno-
-wschodnich źle będą rosły warzywa ciepłolubne:
papryka, bakłażan, a nawet ogórek; lepiej od razu po­
myśleć o zbudowaniu dla nich małego tunelu foliowe­
go. Z kolei w rejonach podgórskich i nadmorskich, na­
rażonych na silne wiatry, nie udaje się fasola, groch,
sałata. Radą na to jest założenie żywoptotu-wiatro-
ehronu z krzewów lub chociażby słoneczników i ku­
kurydzy. W żadnym wypadku ogród warzywny nie
może być zacieniony przez budynki i duże drzewa.
Nie należy też uprawiać warzyw pod drzewami owo­
cowymi, które oprócz tego, że zacieniają, konkurują z
warzywami o wodę i składniki pokarmowe. Bezpo­
średnia bliskość jest w tym wypadku także niebez­
pieczna ze względu na opadające na warzywa środki
chemiczne, stosowane do opryskiwania drzew
owocowych.
Przystępując do wytyczania zagonów, trzeba mieć już
wcześniej opracowany plan uprawy. Część warzywni­
ka przeznacza się pod warzywa wieloletnie: rabarbar,
szczaw, chrzan i szparagi. Ta część jest wyłączona z
płodozmianu. Pozostały teren dzieli się na kilka częś­
ci w zależności od stosowanego płodozmianu. Zago­
ny powinny być jednakowej szerokości, tzn. takiej,
która umożliwia wygodne wykonywanie wszystkich
prac. Najczęściej wyznacza się zagony szerokości
120 cm i ścieżki szerokości 30 cm, aby można było
bez większego wysiłku sięgać do środka zagonu. W
małych ogródkach można szerokość zagonu zmniej­
szyć do 100.,.80 cm, jednak przy węższych zagonach
jest niekorzystny stosunek powierzchni uprawnej do
powierzchni ścieżek; ma wówczas miejsce marno­
trawstwo ziemi. Po wymierzeniu zagonów udeptuje
się ścieżki wzdłuż naciągniętego sznura. Wysokość
zagonu ma wtedy 2 cm, ale może mieć także nieco
więcej.
Przy korzystnych warunkach pogodowych do siewu
można przystąpić już w połowie marca. Najpierw wy­
siewa się te gatunki, których nasiona i siewki są naj­
mniej wrażliwe na chłód, np.; groch, bob, skorzonera,
szpinak, rzodkiewka, pasternak, pietruszka, rzepa, ce­
bula. W kwietniu sieje się marchew, rzodkiew, koper,
kukurydzę, a w maju - dynię, kabaczki, ogórki i fasolę.
Nasiona sieje się na głębokość odpowiadającą
2.. .3-krotnej średnicy nasienia. Płytki siew zalecany
jest na glebach zwięzłych i w wypadku wczesnego
terminu siewu. Na glebach lekkich i w terminach póź­
niejszych mpżna siać głębiej. Bruzdy, w które sieje się
nasiona, wyznacza się końcem grabi w pulchnej zie­
mi, a po wysiewie lekko zagrabia.
W kwietniu można przystąpić do siewów na rozsadni-
ku, tzn. na zagonie, na którym przygotowuje się roz­
sadę tych gatunków, które nie muszą być wysiewane
pod osłonami. Na rozsadniku sieje się wówczas:
kapustę włoską i czerwoną, kapustę brukselską, ka­
lafiory, brokuły, jarmuż, sałatę i różne rośliny poplono-
we. Pod rozsadnik wybiera się miejsce nasłonecznio­
ne i osłonięte od wiatru. Na ogół nie stosuje się nawo­
żenia, żeby rośliny nie rosły zbyt szybko i nie były
wybujałe. Po zakończonej produkcji rozsady zagon
zwalnia się już w końcu maja i można przeznaczyć go
pod uprawę papryki lub melonów.
Rozsadę większości gatunków warzyw sadzi się, gdy
minie niebezpieczeństwo przymrozków, czyli po
15.. .20 maja. Do sadzenia wybiera się tylko rozsadę
krępą, dobrze wyrośniętą i zdrową. Bryła korzeniowa
powinna być duża. Przed sadzenietn rozsadę podlewa
się obficie albo (gdy po posadzeniu nie przewiduje się
podlewania) zanurza korzenie w rzadkiej papce z gli­
ny. Najlepszą porą do sadzenia jest pochmurny dzień,
wcześnie rano lub wieczorem. Rzędy wyznacza się
wzdłuż naciągniętego sznurka. Kołkiem tub ręką robi
się w ziemi otwory takiej wielkości, aby swobodnie
zmieściły się w nich bryły korzeniowe. Lewą ręką wyj­
muje się roślinę ze skrzynio lub doniczki i wkłada do
dołka tak. aby korzeń nie zawinął się do góry. Prawą
ręką wbija się kołek łuż obok rośliny nieco ukośnie i
 wyprostowując go do pozycji pionowej, dociska się
ziemię do korzeni. Można też sadzić przy użyciu małej
łopatki lub ręką, zwłaszcza gdy rozsada wyproduko­
wana jest w doniczkach ziemnych, tortowych lub
tekturowych, których nie usuwa się.
Głębokość sadzenia zawsze jest nieco większa niż ta,
na jakiej rośliny rosły poprzednio. Rośliny kapustne,
pomidory i ogórki sadzi się aż po liścienie; przyjmują
się wtedy dobrze, bo wytwarzają dużo korzeni przyby­
szowych (rys. II. 19). Inne rośliny o krótkiej części
podliścieniowej, jak: sałata, seler, kalarepa nie powin­
ny rosnąć zbyt głęboko. Cebulę sadzi się tak, aby tyl­
ko wiązka korzeni znalazła się w glebie, a pory - moż-
liwte głęboko, żeby miały wybieloną „łodygę"
(rys. 11.20). Po posadzeniu trzeba rośliny podlać

11.3.2 11.19. Sadzenie rozsady pomidorów. Rozsadę wyciągniętą

Zabiegi pielęgnacyjne sadzi się ukośnie

Po założeniu ogrodu warzywnego nie wystarczy bier­

nie czekać na moment zbioru. Warunkiem uzyskania
wysokich plonów jest regularne wykonywanie prac
pielęgnacyjnych.
Jednym z ważniejszych zabiegów jest spulchnianie
gleby i niedopuszczanie do jej zaskorupiania. Jest to
szczególnie ważne dla kiełkujących nasion. W tym
wypadku najlepszym narzędziem jest aerator, zbudo­
wany z gwiaździstych kółek obracających się na osi
Kruszy on skorupę nie zagłębiając się zbytnio i nie
naruszając nasion. W czasie wzrostu roślin korzystne
jest spulchnianie gleby za pomocą grabi lub motyki.
Pozwala to na większy dostęp powietrza do korzeni,
niszczy drobne chwasty i przerywa system naczyń,
a) którymi paruje woda.
Po wschodach należy sprawdzić, czy rośliny nie będą
zbyt zagęszczone. Trzeba wyobrazić sobie, jakie roz­
miary osiągnie np. cebula w momencie dojrzałości
zbiorczej i jeśli na jeden metr bieżący przypada
40...50 roślin jest to odpowiednia gęstość. Jeśli na
jednym metrze naliczy się więcej niż 60...70 roślin,
trzeba je przerzedzić. Przerywka jest konieczna w wy­
padku buraków ćwikłowych, których nasiona mają
11.18. Ciecie melonów: a j cięcie pędu głównego, za drugim
liściem; b) cięcie pędów I rzędu, za siódmym liściem oraz
pędów II rzędu (wyrastających z kątów każdego liścia I rzę­
du), za czwartym liściem
11.20. Głębokość sadzenia rozsady pora i sałaty
postać kłębków złożonych z kilku nasion. W związku
z tym, po wzejściu, siewki rosną kępkami. Trzeba
pamiętać, że buraki jesienią osiągną średnice
nawet powyżej 10 cm i nie mogą rosnąć gęściej niż
co 5...10 cm, zakładając, że przez okres lata część z
nich zostanie wyrwana wcześniej na bieżące
potrzeby.
Oprócz nawożenia podstawowego przed siewem czy
sadzeniem,część nawozów azotowych (około połowy
stosuje się wiosną, a drugą połowę w czasie wzrostu
roślin) wnosi się w jednej lub kiłku dawkach (po
1...3 kg/100 rrP) jako nawożenie pogłówne. Jest to
stosowane szczególnie w uprawie warzyw kapust­
nych, ale z równym powodzeniem także w uprawie
innych gatunków warzyw. Nawóz azotowy, najczęś­
ciej saletrę amonową (najlepsza byłaby saletra wap­
niowa), rozsypuje się ręcznie w międzyrzędziach lub
dookoła roślin po 2...3 g na roślinę.
W uprawie warzyw wczesnych ważna jest znajomość
sposobów ochrony roślin przed przymrozkami. Do
najprostszych metod należy obsypywanie ziemią, np.
główek kapusty tak, aby część liści była przykryta.
Wysadzoną rozsadę nakrywa się kołpaczkami z pa­
pieru pergaminowego lub wintduru; jest to jednak
bardzo pracochłonne. Bywa też stosowane odymia­
nie przez spalanie chrustu, drewna, słomy albo zra­
szanie roślin. Na roślinach powstaje wówczas skoru­
pa lodu, pod którą temperatura jest o kilka stopni
wyższa niż na zewnątrz. Gdyby nie udało się ochronić
roślin i uległyby przemarznięciu, trzeba przedłużać
proces rozmarzania przez nakrywanie, żeby rozmar­
zały wolno i w ciemności, a nie na słońcu i pod wpły­
wem gwałtownego wzrostu temperatury.
Dla niektórych gatunków konieczne są podpory, np.
dia pomidorów wysokorosnących 1fasoli tycznej. Sto­
sowanie palików w uprawie pomidorów zapobiega
płożeniu sie roślin, brudzeniu się owoców oraz styka­
niu ich i liści z ziemią, a tym samym chroni je przed
chorobami. Najczęściej używane są paliki drewniane,
ale można zrobić konstrukcję, jaką wykonuje się dla
pomidorów szklarniowych. Na grubych palikach na­
ciąga się poziomo mocne druty albo liny, a do nich
mocuje pionowe druty lub sznurki, przy których będą
prowadzone poszczególne rośliny. Rośliny prowadzi
się na jeden pęd, rzadziej na dwa i ogławia na wyso­
kości poprzecznego drutu. W ten sposób rośliny
mogą osiągać wysokość do 2 m.
Ogtawianie pomidorów ma na celu ograniczenie wzro­
stu i przyspieszenie dojrzewania owoców. Robi się to
na ogół w połowie sierpnia, gdyż wykształcone póź­
niej owoce I tak nie dorosłyby do pożądanej wielkości.
Pęd główny ścina się nad ostatnim gronem wtedy
kwitnącym, pozostawiając nad nim jeszcze jeden lub
dwa liście, które będą go „żywiły” . Zalecane jest też
ogławianie kapusty brukselskiej, aby wszystkie głów­
ki na pędzie były równej wielkości.
Należy także usuwać pędy boczne z kątów liści pomi­
dorów, aby rósł tylko jeden pęd, który jest najwartoś­
ciowszy i wydaje najwięcej owoców. Jeżeli zamierza
się prowadzić rośliny na dwa pędy, jako drugi pozo­
stawia się pęd wyrastający nad pierwszym gronem.
Te zabiegi ograniczają wzrost wegetatywny i pobu­
dzają roślinę do obfitszego kwitnienia i owocowania.
Stosuje się to w wypadku pomidorów wysokorosną­
cych, natomiast jest to zbędne dla odmian samokoń-
czących.
Celem cięcia melonów jest skrócenie pędu głównego,
na którym wyrastają kwiaty męskie, a pobudzenie do
tworzenia pędów pierwszego, a potem drugiego rzę­
du, na których powstają kwiaty żeńskie, zawiązujące
owoce (rys. 11.18).
Do prac wykonywanych przez cały okres wegetacji
należy odchwaszczanie, podlewanie i przygotowywa­
nie kompostu. Pryzmę kompostową zakłada się w
ogrodzie, w osłoniętym od wiatru i słońca, mało wi­
docznym miejscu, najlepiej pod żywopłotem lub w cie­
niu drzewa. Szerokość pryzmy wynosi 120...150 cm,
długość może być różna, w zależności od posiadane­
go miejsca i ilości masy do kompostowania, a wyso­
kość nie powinna przekraczać 150 cm. Materiały
organiczne układa się warstwami; resztki roślinne
przykrywa się warstwą ziemi, a na to kładzie drobno
pocięte gałęzie. Każdą 20...30 cm warstwę przesypu­
je się wapnem palonym lub innym nawozem wapnio­
wym (1 kg/1 m3 masy kompostowej). Pierwszą
warstwą jest t0...15 cm warstwa torfu, która nie do­
puści do wymywania składników pokarmowych.
Do pielęgnacji kompostu należy regularne podlewanie
i przewietrzanie przez nakłuwanie ostro zakończonym
kijem. Po 4,..6 miesiącach przystępuje się do przera­
biania pryzmy kompostowej. Na spód pryzmy trafiają
najpierw zewnętrzne partie, a potem wewnętrzne i
wówczas cała masa jest dokładnie przemieszana.
Dodaje się jednocześnie 1 kg wapna palonego na
1 m3 masy kompostowej. Po trzech miesiącach
pryzmę przerabia się powtórnie, a po dalszych trzech
- kompost jest dojrzały i nadaje się do użycia. Wyma­
ga jedynie przesiania przez sito o okach nie mniej­
szych niż 4 cm. Pozostałości z sita wyrzuca się na
następną pryzmę kompostową. Kompost miesza się z
glebą dość płytko. Pryzmy kompostowe można osła­
niać deskami, eternitem, betonem, zapewniając
jednak dostateczny dostęp powietrza
II.3.3
Urządzenia do produkcji rozsady
Uprawę większości gatunków warzyw można prowa­
dzić od początku na polu. Jednak rośliny o długim
okresie wegetacji i dużych wymaganiach cieplnych
wysiane na polu nie kwitłyby i nie dojrzewały w na­
szym klimacie lub dojrzewały dopiero późną jesionią.
Takie rośliny uprawia się z rozsady, pod osłonami ze
szkła lub folii.
Produkcja rozsady wymaga bardzo dobrych warun­
ków świetlnych i odpowiedniej dla różnych gatunków
temperatury. Spełnienie tych wymogów jest bardzo
trudne w warunkach mieszkaniowych. Wysiewanie
nasion i ustawianie skrzynek nawet na najbardziej
nasłonecznionym, południowym oknie nie przynosi
dobrych efektów. Wyrosłe w tych warunkach rośliny
są wiotkie, jasnozielone, cykl ich uprawy trwa zbyt
długo, słabo przyjmują się i w rezultacie, mimo staran­
nej uprawy, po wysadzeniu do gruntu plon jest niski.
Jeśli nie dysponuje się inspektem lub tunelem fołio-
wym, lepiej jest kupić gotową rozsadę, wyprodukowa­
ną w szklarni, krępą, ciemnozieloną, młodą i dobrze
odżywioną.
Do niedawna najszerzej stosowanymi urządzeniami
do produkcji rozsady były inspekty - skrzynie przykry­
te oknami. Są one ustawiane na powierzchni gruntu
na stałe lub przenoszone na kolejne miejsca uprawy
(tzw, skrzynie wędrowne). Zagłębienie skrzyni w zie­
mi znacznie ogranicza straty ciepła. W zależności od
budowy wyróżnia się inspekty jednospadowe i dwu­
spadowe. Inspekty jednospadowe mają okna nachy­
lone w jednym kierunku, najlepiej na południe, dzięki
czemu szybko nagrzewają się, ale jednocześnie szyb­
ko ochładzają. Korzystniejsze warunki cieplne panują
w inspekcie dwuspadowym, którego okna zwrócone
są na wschód i na zachód - nagrzewa się on wolniej,
lecz dłużej utrzymuje się w nim ciepło,
Skrzynię inspektową wykonuje się z desek grubości
38 mm (1,5 cala). Szerokość skrzyni jest równa dłu­
gości używanego do jej nakrywania okna inspektowe­
go, a jej długość wynosi 4,..6 szerokości okna. Wyso­
kość ścian ustala się w zależności od planowanej
uprawy, np. do produkcji rozsady pomidorów potrzeb­
na jest wys. 40 cm, a dla innych gatunków może być
mniejsza. Północny bok skrzyni powinien być wyższy
od południowego o 10 cm, co daje niezbędny kąt na­
chylenia okna. Narożniki skrzyni są wzmocnione słup­
kami z przeciętej ukośnie kantówki o wymiarach
10x10 cm. Dłuższe boki są połączone poprzeczkami
o wymiarach 4 x 6 cm, wpuszczonymi na tzw. wczepy
jaskółcze, płasko, w kanty ścian skrzyni. Na południo­
wej ścianie przybija się listwy, zapobiegające zsuwa­
niu się okien.
Skrzynię inspektową można ułożyć z bel słomy pra­
sowanej, jakie otrzymuje się przy mechanicznym
zbiorze zbóż. Potrzeba 14 bel 100 x 25 x 35 cm.
 Ściany szczytowe stanowią dwie bele ciasno przyle­
gające do siebie krótszymi bokami. Prostopadle
do nich układa się ściany boczne, po 5 bel z każdej
strony. Powstały inspekt ma wewnętrzne wymiary
130 x 500 cm. Nakrywa się go oknami lub ramą
obciągniętą folią tak, aby tworzyła dwie warstwy,
z pustą przestrzenią w środku. Inspektu nie trzeba
obkładać materiałem grzejnym. Jesienią wykłada się
go folią i wykorzystuje do przechowywania warzyw
korzeniowych, kapusty i cebuli.
Najczęściej używanym oknem jest okno znormalizo­
wane o wymiarach 1 00 * 1 50 cm, oszklone szkłem
grubości 2...3 mm. Szyby wielkości 30 x 50 cm ułożo­
ne są po trzy w trzech rzędach, a więc okno ma dwie
szczebliny. Nieco lepsze jest okno zmodyfikowane, o
jednej szczebtinie i czterech szybach. O ile poprzedni
typ okna wymaga kitowania, to szyby w oknie zmody­
fikowanym można wsuwać w rowki ramy t szczeblin.
W skład wyposażenia inspektu wchodzą wietrzniki do
podpierania okien w czasie wietrzenia, maty ze słomy
żytniej o wymiarach 120 x 190 cm do nakrywania
okien i cienlówka z papieru, płótna, trzciny lub cien­
kich listewek połączonych sznurkiem, służąca do za­
słaniania inspektu w czasie silnego nasłonecznienia.
Do ogrzewania inspektu używa się materiałów, które
są rozkładane przez bakterie, czemu towarzyszy wy­
dzielanie ciepła. Może to być obornik, słoma, liście
drzew, śmiecie miejskie. Działanie bakterii rozpoczyna
się w temperaturze powyżej 0'C, optymalna wilgot­
ność wynosi 65...70%, a odczyn powinien być obojęt­
ny. Najlepszy jest obornik koński, który nagrzewa się
wolno, ale długo grzeje. Obornik bydlęcy i swinski, po
zmieszaniu ze słomą, trocinami lub liśćmi, a obornik
owczy i króliczy po nawilżeniu, również nadają się do
ogrzewania inspektu.
Z uwagi na trudności ze zdobyciem wymienionych
materiałów, można je zastąpić sieczką, sianem, sło­
mą, łętami fasoli, grochu lub łubinu, liśćmi, łodygami
kukurydzy, do których jako pożywkę dta bakterii do­
daje się na każde 10 kg materiału 40 dag nawozu
azotowego, 20 dag superfosfatu, 10 dag
40-procentowej soli potasowej oraz wodę. Wilgot­
ność sprawdza się, ściskając materiał w dłoni. Po
ściśnięciu dłoń powinna być wilgotna, ale woda nie
powinna z niej ściekać. Materiały przygotowuje się na
dwa tygodnie przed założeniem inspektu, gdyż tyle
czasu potrzeba na ich zagrzanie.
Najwcześniejsze inspekty ciepłe, ogrzewane biolo­
gicznie, jednospadowe zakłada się w styczniu, ciepłe
dwuspadowe - w lutym, a zimne tzn, bez ogrzewania i
skrzynie wędrowne - w marcu. Do ogrzewania ins­
pektu nadaje się obornik świeży lub zagrzany w pryz­
mie. W tym celu układa się go luźno w wąski wał sze­
rokości 2...3 i wysokości 1,5 m. Po 3.,.5 dniach obor­
nik nagrzewa się do temp 60...70'C. Jeżeli zbyt długo
nie następuje zagrzanie, polewa się go gorącą wodą
lub wkłada bryły nie gaszonego wapna. Zbyt mokry
obornik należy zmieszać z suchymi liśćmi lub słomą.
Na miejscu, gdzie ma być inspekt, układa się warstwę
liści, chroniącą przed przenikaniem ciepła w głąb zie­
mi. Na liście sypie się warstwę obornika grubości
3...7 cm. Podkład powinien być o 80 cm szerszy i
dłuższy od wymiarów skrzyni. Na warstwie obornika
ustawia się skrzynię i wypełnia ją po brzegi oborni­
kiem, podnosząc do jej wysokości okłady na ze­
wnątrz, Następnie inspekt przykrywa się oknami i ma­
tami Po 2 .3 dniach obornik wyziębiony w czasie za­
kładania inspektu ponownie nagrzewa się, co pozna­
je się po skraplaniu wody na szybach. Wtedy udeptu­
je się go mocno, przykrywa liśćmi lub dwucentymetro-
wą warstwą miału wapiennego, a na to sypie ziemię
inspektową (15...20 cm) i inspekt zamyka.
Po 1...2 dniach, gdy ziemia nagrzeje się, można przy­
stąpić do siewów.
Ziemię inspektową przygotowuje się jesienią. W tym
celu miesza się glinę i piasek z ziemią gnojową, kom­
postową lub torfem i uktada w pryzmę. Pryzmę okry­
wa się liśćmi, żeby nie zamarzła. Przed użyciem po­
winno się poddać ją dezynfekcji przez parowanie. W
gospodarstwach ogrodniczych są specjalne piece, w
których poddaje się glebę działaniu pary o temp.
100‘C przez 30 min, W warunkach domowych można
zastąpić ten zabieg przez zalanie ziemi wrzątkiem i
postawienie naczynia z ziemią na płycie kuchennej na
bardzo małym ogniu lub wyprażenie w piekarniku
przez 30 min.
Kosztowne inspekty coraz częściej zastępuje się
osłonami foliowymi. W handlu są małe tunele z goto­
wą konstrukcją o różnych wymiarach. Koszt zakupu
tunelu zwróci się najpóźniej w drugim roku użytkowa­
nia. Oczywiście tańsze jest samodzielne wykonanie
konstrukcji z drutu. Drut o średnicy 5 mm tnie się na
odcinki 150 cm i wygina pałąki o rozstawie ramion
50 cm. Wbija się je w ziemię w odległości nie więk­
szej niż 50 cm, gdyż inaczej, pod naciskiem wody
opadowej, folia mogłaby zwisać. Konstrukcję można
wzmocnić przez połączenie pałąków sznurkami lub
kalenicą z drutu albo cienkiej rurki. Na taką konstruk­
cję można naciągnąć folię polietylenową grubości
0,1 mm, produkowaną w formie rękawów szerokości
1 m. Brzegi folii obsypuje się ziemią, żeby nie zerwał
jej wiatr, na końcach tunelu przypina się ją do pałą­
ków spinaczami do bielizny. W szczytach tunelu po­
zostawia się pasy folii długości ok. 150 cm, które
przywiązuje się do wbitych w ziemię kołków - przez
ich podnoszenie tunel jest wietrzony.
W tunelach foliowych powstają specyficzne warunki
Klimatyczne, gdyż para wodna skrapla się na we­
wnętrznej stronie folii i spada na rośliny. Pozwala to
na ograniczenie podlewania, ale konieczne jest czę­
ste wietrzenie. Kalafiory i sałata w tunelu są gotowe
do zbioru o 14...17 dni wcześniej, a ogórki i pomidory
dojrzewają o 10...25 dni wcześniej.
Prostszą metodą jest nakrywanie zagonów płaską fo­
lią grubości 0,05 mm. Brzegi folii umacnia się kamie­
niami i ziemia. Uniemożliwia to wietrzenie, ale można
w ten sposób, tuż po wysiewie, przyspieszyć samo
kiełkowanie. W momencie ukazania się wschodów
należy zdjąć folię. Taki zabieg pozwala przyspieszyć
zbiór rzodkiewki o 10...12 dni.
Do nakrywania zagonów z rozsadą można również
używać płaskiej folii, ale trzeba wykonać otwory do
wymiany powietrza z otoczeniem. Rękaw folii, po roz­
winięciu z rolki, składa się wielokrotnie w kwadrat o
boku równym szerokości rękawa, a następnie za po­
mocą wycinaka lub innego przyrządu wykonuje się
otwory w folii w odstępach 12...15 cm. Otwory powin­
ny mieć średnicę 10...12 mm.
Efekt przyspieszenia uprawy daje także ściółkowanie
gleby, polegające na wykładaniu międzyrzędzi torfem,
 słomą, sieczką, papierem, czarną folią. Dzięki war­
stwie ściółki temperatura i wilgotność gleby nie ule­
gają dużym wahaniom, rozwój chwastów zostaje za­
hamowany, rośliny są odizolowane od czynników
chorobotwórczych pochodzących z gleby, a owoce
chronione przed zabrudzeniem.
Do uprawy ogórków i melonów używane są zagony
ogrzewane, wykonane z obornika ułożonego w zagłę­
bieniu, w postaci wału szerokości 30...40 i wyso­
kości 20...25 cm. Wał przysypuje się warstwą ziemi
grubości 15...20 cm, w której sadzi się rośliny.
Całoroczną uprawę warzyw umożliwia mała cieplarnia
podłączona do instalacji centralnego ogrzewania lub
wyposażona w samodzielne urządzenie ogrzewcze
Takie cieplarnie konstruuje się z lekkich materiałów,
jak rurki aluminiowe, winidurowe, drewno i okrywa fo­
lią lub szkłem. Fundamenty mogą być murowane, be­
tonowe lub metalowe, pozwalające na przenoszenie
lub przesuwanie na szynach całej cieplarni. Zbudowa­
nie takiej cieplarni wymaga jednak dużych umiejęt­
ności, można ją również kupić gotową.
fl.3.4
Uprawa wybranych warzyw
ri.3,4.1
Warzywa kapustne
Kapusta głowiasta biała i czerwona oraz kapusta
włoska. Dobrze się przechowują i są dostępne w
handlu przez cały rok. Do ich uprawy jest wymagana
gleba żyzna, cięższa i wilgotna, stanowisko w pierw­
szym i drugim roku po oborniku oraz zachowanie
4-letniego płodozmianu. Kapustę uprawia się z rozsa­
dy, która w okresie wzrostu wymaga temp. 15...16'C
ze względu na skłonność do wybijania w pędy kwiato­
we. Po rozwinięciu się liścieni. siewki pikuje się w
rozstawie 5x5 cm.
Termin siewu: koniec (.„połowa II.
Termin sadzenia: połowa IV, w rozstawie
50 x 40...50 cm.
Odmiany, wczesne kapusty białej - Agat F1, Ditmar-
ska Najwcześniejsza, Pierwszy Zbiór; średniowczes-
ne - Jubileuszowa, Sława z Enkhuizen; wczesne ka­
pusty czerwonej - Koda, Haco oraz średniopóżne -
Kissendrup, Holenderska; wczesna kapusty włoskiej
- Przodownica; średniopóżna - Vertus.
Kapusta brukselska. - brukselka. Ma mniejsze wyma­
gania niż kapusta głowiasta i dobrze rośnie na gle­
bach gliniasto-piaszczystych, prochniemych i
żyznych. Nasiona wysiewa się na rozsadniku. Po za­
wiązaniu się dolnych główek usuwa się wierzchołek
pędu głównego, co pozwala na równomierne dojrze­
wanie wszystkich główek i zwiększenie plonu. Usuwa
się też dolne liście, dzięki czemu główki są wyrówna­
ne. Brukselka dobrze znosi mróz i może być zbierana
przez całą zimę.
Termin siewu: potowa IV.
Termin sadzenia: początek VI, w rozstawie
50 ..70 x 50...60 cm.
Odmiany: Peer Gynt F1, Lancelot F1, Maczuga.
Kalafior. Jest trudny do uprawy, wymaga bardzo żyz­
nych, próchnicznych gleb, zasobnych w wapń i o do-
brych stosunkach wodnych. Uprawiany jest w pierw­
szym roku po oborniku lub kompoście, przy jednoczo­
nym stosowaniu nawozów mineralnych, zawierają­
cych azot i molibden. Rozsadę produkuje się w temp.
14...16*C. Po rozwinięciu się liściem pikuje się siewki
w rozstawie 5 x 5 cm. Do prac pielęgnacyjnych należy
załamywanie lub wiązanie liści w celu ochrony róży
kalafiora przed światłem i zachowania jej białego
koloru (rys. 11,21). Konieczne jest nawadnianie,
szczególnie w okresie wiązania róż.
Termin siewu: koniec I.
Termin sadzenia: połowa IV, w rozstawie 70 x 50 cm.
Odmiany: do uprawy pod szkłem i folią - Inspektowy z
Mor; do uprawy w gruncie - Rapid, Brio, Pionier, Erfyr-
cki 150.
11.21. Załamywanie liści kalafiora
Brokuł - kąpusfa szparagowa. Jest podobny do kala­
fiora; jadalna jest jego róża wraz z kawałkami mięsis­
tych pędów. Jest mniej wymagający niż kalafior. Na­
siona wysiewa się na rozsadniku. Zbiera się go, gdy
pączki na róży są już wykształcone, ale jeszcze ścisłe
i nie otwierają się (rys. II.22)
Termin siewu: fV...V.
Termin sadzenia: V..,VI, w rozstawie 50 x 50 cm.
Odmiany: Waltham 29, Greenia.
II.22. Zbiór brokułów
Kalarepa. Jest rośliną o bardzo krótkim okresie we­
getacji. Ma niewielkie wymagania glebowe, ale po­
trzebna jest jej duża wilgotność gleby. Dłuższy okres
chłodu może spowodować wybijanie w pędy kwiato­
stanowe. Uprawia się ją w pierwszym lub drugim roku
po oborniku albo w pierwszym roku po kompoście.
Rozsadę odmian wczesnych uprawia się w inspekcie,
a późnych - na rozsadniku. Wymaga pikowania tylko
w przypadku uprawy wczesnej.
Terminy siewu: na zbiór wczesny - połowa II: na zbiór
późny - VI.
Terminy sadzenia: na zbiór wczesny - IV, w rozstawie
20 x 20 cm; na zbiór późny - VIII, w rozstawie
40 x 30 cm.
Odmiany: wczesne - Dvorsky‘ego, Wiedeńska Biała i
Fioletowa, Delikates Biała i Fioletowa; późne - Goliat
Biała, Niebieska Masłowa.
Jarmuż. Udaje się dobrze na każdej glebie oprócz
zbyt suchych i podmokłych. Ma duże wymagania po­
karmowe i odpowiada mu nawożenie obornikiem, uzu­
pełnione nawozami mineralnymi. Sieje się go na roz-
sadniku lub wprost na stałe miejsce.
Termin siewu: koniec V...potowa VII.
Termin sadzenia: koniec VL.koniec VIII, w rozstawie
50 x 50 cm.
Odmiany: Niski Zielony Kędzierzawy. Średniowysoki
Zielony Kędzierzawy.
Kapusta pekińska. Jest rośliną o bardzo krótkim
okresie wegetacji i daje wysoki plon. Wymaga gleby
żyznej, próchnicznej, wilgotnej i dobrze uprawionej.
Konieczne jest intensywne nawożenie obornikiem i
nawozami mineralnymi. Żle znosi przesadzanie, dlate­
go sieje się ją wprost do gruntu, a potem przerywa do
końcowej rozstawy. Spulchnianie gleby i odchwa-
szczanie powinno być przeprowadzane bardzo
ostrożnie, aby nie uszkodzić płytkiego i słabego sy­
stemu korzeniowego.
Termin siewu: 20...25 VII, rozstaw po przerywce
40 x 30 cm.
Odmiany: Chih-Li, Pe-tsai, Canton,
11.3.4.2
Warzywa korzeniowe
Marchew. Nie ma dużych wymagań glebowych, ale
konieczne jest zachowanie 4-letniego ptodozmianu.
Nie uprawia się jej po świeżym oborniku, lepsze rezul­
taty dają nawozy zielone i mineralne, zwłaszcza fosfo­
rowe i potasowe. Marchew sieje się wprost do gruntu,
w rzędach co 20...30 cm i przerywa co 3...6 cm.
Terminy siewu: na zbiór wczesny - XI lub początek IV;
na zbiór letni i jesienny - V.
Odmiany: wczesne - Paryska, Amsterdamska, Duwic-
ka. Pierwszy Zbiór; średniowczesne - Nantejska, Se-
lecta; późne - Nord, Bercoro, Perfekcja, Amager.
Pietruszka. Jest odporna na chłody, można ją upra­
wiać z siewu póżnojesiennego i przechowywać w
gruncie pod śniegiem lub lekkim okryciem. Odpowia­
dają jej gleby żyzne, wilgotne, nie zaskorupiające się,
co jest bardzo ważne dla kiełkowania jej drobnych na­
sion. W płodozmianie zajmuje miejsce w drugim roku
po oborniku. Wysiewa się ją wprost do gruntu (gdyż
nie 2nosi przesadzania), w rzędy co 40 cm i przerywa
pozostawiając rośliny co 4...8 cm. Ważna jest odpo­
wiednia głębokość, która ńa glebach lekkich wynosi
2,5...3 a na ciężkich 1,5...2 cm.
Termin siewu: koniec III...początek IV.
Odmiany: Cukrowa, Lenka, Berlińska,
Seler. Ma większe wymagania glebowe. Nie udaje się
na glebach piaszczystych i kwaśnych. Uprawia się go
w pierwszym roku po oborniku, kompoście lub nawo­
zach zielonych. Ponieważ nasiona długo kiełkują, ko­
nieczne jest wysiewanie ich w pomieszczeniach o
temp. 22'C, a po wschodach obniża się temp. do
18'C. Niskie temperatury powodują wybijanie w pędy
kwiatostanowe, toteż nawet woda używana do podle­
wania rozsady powinna być letnia. Siewki można pi­
kować, ale tak, aby jak najmniej uszkodzić korzeń pa­
lowy (dotyczy to również wysadzania do gruntu), bo
powstają wtedy liczne grube korzenie boczne, a zgru­
bienie jest zniekształcone.
Termin siewu: połowa ll...początek III.
Termin sadzenia: połowa V. .początek VI, w rozstawie
30...20 cm.
Odmiany: Jabłkowy. Non Plus Ultra, Globus, Odrzań­
ski.
Pasternak. Zimuje dobrze w gruncie i udaje się na
glebach ciężkich, gliniastych, w drugim i trzecim roku
po oborniku. Sieje się go wprost do gruntu, w rzędy
co 25...40 cm, a następnie przerywa co 5 cm.
Termin siewu: połowa III... połowa IV.
Odmiana: Półdługi Biaty.
Burak ćwikłowy. Rośnie dobrze na każdej glebie, z
wyjątkiem bardzo kwaśnych. Uprawia się go w drugim
roku po oborniku, z siewu wprost do gruntu, w rzędy
co 30 cm. Jeśli wschody są geste, przerywa się, po­
zostawiając rośliny co 6 . . . 10 cm. Rośliny z przerywki
można przesadzać w inne miejsce.
Termin siewu: początek IV... początek VI.
Odmiany: Egipski, Czerwona Kula, Okrągły Ciemno­
czerwony.
Skorzonera - czarny korzeń, wężymord. Wymaga
głęboko uprawionej, żyznej gleby piaszczystej lub pia-
szczysto-gliniastej Jest wrażliwa na zakwaszenie i
świeże wapno. Uprawia się ją w drugim roku po obor­
niku. Przed uprawą, jesienią, konieczne jest przeko­
panie gleby na głębokość 30...50 cm. Wiosną sieje
się ją wprost na miejsce stałe, w rzędy co 20.-.30 cm
i przerywa co 5 .8 cm. Po wybiciu w pęd kwiatostano­
wy korzeń staje się włóknisty, ale po ścięciu pędu i
wybiciu nowych liści znów staje się jadalny. Korzenie
są długie i kruche, toteż zbiór jest trudny. Korzenie
wykopuje się po deszczu lub po podlaniu, używając
wideł lub łopaty. Zbiór odbywa się na przełomie paź­
dziernika i listopada, a nawet przez zimę, jeśli gleba
nie jest zamarznięta.
Termin siewu: koniec IIL.początek IV.
Odmiany: Einjahrige Riesen, Duplex, Schwarzer Peter.
Salsefia. Ma krótsze, jasne i mniej kruche korzenie
niż skorzonera, toteż jej uprawa jest łatwiejsza. Wy­
magania glebowe i stanowisko w płodozmianie ma ta­
kie same jak skorzonera. Sieje się ją wprost do grun­
tu, w rzędy do 20...25 cm i przerywa co 7...10 cm. Gdy
roślina wybije w pęd kwiatostanowy, korzeń traci war­
tość spożywczą. Może zimować w gruncie i daje wyż­
sze plony niż skorzonera.
Termin siewu: koniec III...początek IV.
Odmiana: Mamut.
11.3.4.3
Warzywa cebulowe
Cebula zwyczajna. Wymaga żyznych, łatwo nagrze­
wających się i wilgotnych gleb. Korzystne jest stano­
wisko w pierwszym lub drugim roku po oborniku iub
kompoście oraz duże dawki nawozów mineralnych.
Są stosowane trzy sposoby uprawy: z siewu wprost
do gruntu (na początku kwietnia), z rozsady wyprodu­
kowanej w inspekcie lub z dymki. Ponieważ uprawa z
siewu jest trudna, a z rozsady - pracochłonna, poleca
się na działkach uprawiać cebulę z dymki. Dymkę
można kupić lub wyprodukować samodzielnie. W tym
celu nasiona sieje się bardzo gęsto w kwietniu i w miękkie i luźne główki, a nawet wybija w pędy kwiato­
pierwszym roku otrzymuje się małe cebulki o średnicy we. Najwyższe plony daje na glebach gliniasto-
5.. .25 mm. Przechowuje się je w temp. 0’C, a większe -piaszczystych nawiezionych obornikiem i nawozami
cebulki przez krótki czas przetrzymuje w temp. mineralnymi. Można wysiewać ją wprost do gruntu
20.. .30'C, żeby zapobiec wybijaniu w pędy kwiatowe. albo uprawiać z rozsady na plon wczesny.
Dymkę wysadza się wiosną możliwie wcześnie, w Terminy siewu: do gruntu - koniec IIL.początek IV; w
rozstawie 30 x 5 cm i na przełomie maja i czerwca inspekcie - połowa II oraz połowa VII; przy uprawie
zbiera się już duże cebule. Takie cebule nie nadają sałaty zimującej - na rozsadniku IX.
się jednak do przechowywania. Terminy sadzenia: początek IV lub IX; przy uprawie
Odmiany: Dako, Żytawska, Rawska, Wolska, Bona F1, sałaty zimującej - X; rozstawa 30...40 x 25 cm, dla
Warsa F1, Diana FI. ■sałaty kruchej 40...50 x 35 cm.
Cebula kartoflanka. Ma łagodniejszy smak niż cebula Odmiany sałaty masłowej: do uprawy pod szkłem i
zwyczajna i jest odporna na niskie temperatury, toteż folią - Dęci Minor, Vitesse, Blondine, Plenos, Bóttne-
zimuje w gruncie. Rośnie dobrze na każdej glebie i jej ra, Brylant; do uprawy gruntowej: wczesne - As 44,
uprawa nie różni się od uprawy cebuli zwyczajnej. Meisterstuck, Rakowicka, Królowa Majowych; późne
Rozmnaża się ją przez oddzielanie cebulek bocznych. - Nochowska, Dippego; zimowa - Nansena.
Sadzi się je jesienią, w rozstawie 30 x 10...15 cm, Znane są też inne odmiany uprawne sałaty;
gdyż rozrasta się i tworzy gniazda małych cebul. - sałata krucha, o dużych główkach i kruchych liś­
Cebula wielopiętrowa - cebula drzewiasta. Wytwarza ciach, która ma małą skłonność do wybijania w pędy
na pędach kwiatostanowych cebulki powietrzne. kwiatowe i dlatego nadaje się szczególnie do uprawy
Drobniejsze z nich używane są do rozmnażania, a letniej;
większe do spożycia. Wymagania i uprawa są takie - sałata rzymska, która tworzy luźne główki i sztywne
same jak innych roślin cebulowych. Gęstość sadze­ rozety; również nadaje się do uprawy letniej, ale
nia wynosi 50 x 30 cm; wymaga palikowania. Zimuje ustępuje w smaku sałacie kruchej;
dobrze w gruncie. - sałata liściowa, która nie tworzy główek, a liście ma
Szalotka, siedmiolatka i cebula perłowa. Zasady ułożone luźno, jest uprawiana w szklarniach;
uprawy takie same jak dla wyżej opisanych gatun­ - sałata łodygowa, której częścią jadalną jest zgrubia­
ków. ły pęd. Można go gotować, kisić Iu6 jeść na surowo.
Por. Ma niewielkie wymagania cieplne i może zimo­ Endywia zimowa. Jest warzywem liściowym uprawia­
wać w gruncie. Wymaga dobrze uprawionej, żyznej nym podobnie jak sałata, tzn. można ją siać do gruntu
gleby i stanowiska w pierwszym i drugim roku po lub uprawiać z rozsady. Oprócz zabiegów uprawo­
oborniku z zastosowaniem dużych dawek nawozów wych, jak przy sałacie, konieczne jest bielenie. Polega
mineralnych. Uprawiany jest z rozsady. Dawniej sto­ ono na utrzymaniu w ciemności wewnętrznych liści.
sowane obsypywanie w niewielkim stopniu wpływa Osiąga się to przez związanie zewnętrznych liści rafią
na uzyskanie długich białych cebul (decydujące zna­ lub sznurkiem, na dwa tygodnie przed zbiorem, w cza­
czenie ma odmiana), natomiast obniża plon. Rozsadę sie słonecznej pogody, gdyż liście muszą być suche
sadzi się na głębokość 6...8 cm. (rys. 11.23). Liście w ciemności stają się żółte, tracą
Termin siewu: II_III. gorycz i są delikatne w smaku, a zielone zewnętrzne
Termin sadzenia: IV...VIt, w rozstawie 30 x 10...20 cm są niejadalne. W rejonach nadmorskich może zimo­
Odmiany: na użytek letni - Colonna, Titan, Helvetia; wać w gruncie.
na użytek zimowy - Karan tański, Eskimo, Winter Rie- Odmiany: Eskarioia Zielona, Eskariola Żółta.
sen.
Czosnek. Ma duże wymagania glebowe i wodne.
Dobrze zimuje w gruncie. Korzystne jest stanowisko
w drugim roku po oborniku z zastosowaniem nawo­
zów mineralnych. Są trzy typy czosnku, których upra­
wa różni się nieco od siebie:
- czosnek wytwarzający kwiatostany z cebulkami
powietrznymi (smak ostry), źle się przechowuje i jest
sadzony w X..J(l;
-czosnek nizinny z rejonu Topoli Pińczowskiej, nie­
zbyt dobrze się przechowuje i jest sadzony jesie­
nią lub wiosną na przełomie III i IV;
- czosnek górski z rejonu Podhala, dobrze się prze­
chowuje i jest sadzony wiosną. 11.23. Bielenie endywii
Ząbki sadzi się w rozstawie 30 x 6...10 cm, a cebulki
powietrzne wysiewa się w rzędy co 30 cm. Cykoria liściowa. Jest rośliną sałatową. Rozety liści
uzyskuje się w wyniku pędzenia korzeni zebranych na
jesieni z pola. Dobre jest dla niej stanowisko w drugim
II.3.4.4 roku po oborniku. Lekka gleba ułatwia zbiór korzeni.
Warzywa liściowe Nasiona wysiewa się wiosną w rzędy co 30...50 cm i
przerywa co 6...9 cm. Jesienią zbiera się korzenie i
Sałata. Jest łatwa w uprawie, choć najlepiej udaje się przycina liście na wysokości 2.,.5 cm nad główką. Do
w chłodniejszych rejonach nadmorskich i podgór­ pędzenia wybiera się korzenie zdrowe, o średnicy
skich. Pod wpływem wysokiej temperatury tworzy 3...5 cm i przechowuje je w kopcach lub piwnicach, o
temp, 0‘C. Pędzenie odbywa się w pomieszczeniach
o temp. 1 0...25*C. Korzenie dotuje się tak, aby ich
główki były na jednakowym poziomie, podlewa, a na­
stępnie przysypuje warstwą ziemi łub piasku grubości
15...20 cm {rys, II.24). Temperatura ziemi powinna
być o 5,.,6'C wyższa niż powietrza, co można osiąg­
nąć ustawiając pojemniki z korzeniami na rurach c.o.
Przy zbiorze ścina się główki liściowe wraz z kawał­
kiem korzenia, dzięki czemu liście nie rozpadają się.
Okres pędzenia trwa ok. 4 tygodni, można więc suk­
cesywnie dołować kolejne partie korzeni i mieć w ten
sposób świeżą cykorię przez całą zimę.
Termin siewu: połowa V...połowa VI.
Termin zbioru korzeni: X...XI.
Odmiany: Witioof, Liber (nie wymaga przykrycia).
11.24, Pędzenie cykorii
Roszponka warzywna. Uprawiana jest na ogół na
zbiór jesienny, ponieważ susza i ciepło wiosną powo­
dują wybijanie w pędy kwiatostanowe. Zimuje w grun­
cie pod lekkim przykryciem. Najlepsze są dla niej gle­
by gliniasto-piaszczyste, a ponieważ jest rośliną po-
plonową, można wybrać dla niej stanowisko po rośli­
nach wcześniej schodzących z pola, uprawianych na
oborniku.
Termin siewu: koniec V!l...koniec VIII.
Odmiany: Deutscher, Etampes.
Szpinak zwyczajny. Można wysiewać na zbiór wio­
senny lub jesienny; dobrze zimuje pod lekkim przykry­
ciem. Przy wysokiej temperaturze wybija w pędy
kwiatowe i staje się gorzki. Wymaga bardzo dobrej
gleby: lekkiej, ciepłej i żyznej, a jednocześnie o dużej
pojemności wodnej. Wysiewany jest wprost do grun­
tu, w rzędy co 20 cm, a w rzędzie - dość gęsto.
Terminy siewu: na zbiór wiosenny - koniec III...połowa
IV; na zbiór jesienny - koniec Vll...koniec VIII.
Odmiany: Herma, Olbrzym Zimowy, Matador 30, Nor­
man, Prima F1.
Szpinak nowozelandzki - trętw ian . Jest spożywany
tak jak szpinak zwyczajny, ale jego uprawa jest zupeł­
nie inna. Uprawiany jest na zbiór letni i dobrze rośnie
w wysokich temperaturach. Wymaga dużych ilości
wody i żyznej gleby w pierwszym roku po oborniku.
Nasiona kiełkują bardzo długo, toteż wysiewa się je
po namoczeniu do doniczek, a później wysadza do
gruntu, w rozstawie 100 x 40 cm. Zbiór przeprowadza
się stopniowo, a przycinane rośliny lepiej się rozra­
stają.
Termin siewu: II...IU.
Termin sadzenia: połowa V.
11.3.4.5
Warzywa rzepowate
Rzodkiewka Jest rośliną o najkrótszym okresie we­
getacji, Jest niewrażliwa na zimno, wymaga równo­
miernego zaopatrzenia w wodę i żyznej, dobrze na­
wiezionej gleby w drugim roku po oborniku. W lecie
wybija w pędy kwiatowe, toteż jest uprawiana na
zbiór wiosenny i jesienny, z siewu wprost do gruntu.
Terminy siewu: w inspekcie - III; pod folią - koniec
IIL.IV; w gruncie - III_IV; na zbiór jesienny - VIII.
Odmiany: do uprawy pod osłonami i wczesne - Szkar­
łatna z Białym Końcem, Krakowianka, Saxa, Cherry
Belle; gruntowe - Tetra Iłówiecka, Wurzburska. Sopel
Lodu (biała, na zbiór jesienny).
Rzodkiew. Uprawiana jest podobnie jak rzodkiewka,
ale na znacznie mniejszą skalę. Jej wymagania są
zbliżone do wymagań rzodkiewki.
Termin siewu: IV...VII.
Odmiany: letnie - Ostergruss Biała. Ostergruss Ró­
żowa; jesienna - Monachijska Biała; zimowa - Mu­
rzynka.
Rzepa. Uprawiana jest jak rzodkiewka i rzodkiew.
Termin siewu: IV...VII.
Odmiany: Schneeball, Gołdbali
Brukiew - karpiel. Uprawia się z siewu wprost do
gruntu, jak wyżej opisane gatunki.
Termin siewu: IV...początek V.
Odmiana: Wilhelmsburska.
11.3.4.6
Warzywa strączkowe
Fasola. Jest rośliną wrażliwą na zimno i wiatr. Udaje
się na wszystkich glebach dostatecznie żyznych I
łatwo nagrzewających się. Wymaga stanowiska w
drugim roku po oborniku. Wysiewana jest wprost do
gruntu, gdy minie niebezpieczeństwo nocnych przy­
mrozków. Fasolę szparagową można siać partiami,
żeby zapewnić ciągłość zbioru, natomiast fasolę na
suche ziarno sieje się w jednym, dość wczesnym ter­
minie, aby zdążyła dojrzeć. Odmiany tyczne wymaga­
ją podpór z tyczek drewnianych, drutu, siatki lub sło­
neczników (w tym wypadku należy zwiększyć na­
wożenie).
Termin siewu: początek V.,.połowa VII.
Odmiany: karłowe zielonostrąkowe - Asta, Fana, Spri-
te, Va!ja; karłowe żółtostrąkowe - Złota Saxa. Maxi-
dor; tyczna zielonostrąkowa - Kama; tyczna żółtostrą-
kowa - Mamut, Juliska; karłowe na suche ziarno -
Bor, Biała Wyborowa, Bomba, Wiejska; tyczna na su­
che ziarno - Piękny Jaś.
Groch. Jest odporny na niskie temperatury i kiełkuje
już przy 2'C. Wysiewa się go wczesną wiosną wprost
do gruntu. Lubi szybko nagrzewające się gleby pia-
szczysto-gliniaste, bogate w próchnicę. Największe
plony uzyskuje się w pierwszym i drugim roku po
oborniku, ale dobrze rośnie też w trzecim i czwartym
roku. Nawożenie azotowe stosuje się tylko w począt­
kowym okresie wegetacji, gdyż potem azot jest pobie­
rany z powietrza, za pomocą bakterii brodawkowych
na korzeniach.
Termin siewu: III .początek IV.
Odmiany; grochu cukrowego - De Grace, Hówiecki
 .pożywany wraz ze strąkiem); grochu łuskowego -
Sześciotygodniowy, Laser, Cud Kelwedonu, Bórdi,
Nefryt, Rarytas, Oelisa II, Nike. Nora, Telefon (dojrze­
wa stopniowo).
Bób. Uprawiany jest na świeże ziarno zbierane w fa­
zie dojrzałości mlecznej. Na glebach żyznych, dość
ciężkich i dobrze zatrzymujących wodę może być
uprawiany w drugim i trzecim roku po oborniku. Wy­
siewany jest do gruntu na głębokość 4...S cm. Upra­
wiany z rozsady daje o dwa tygodnie wcześniejszy
plon.
Termin siewu: lll,..IV.
Odmiany: Windsor Biały, Hangdown Zielony, Hang-
down Biały.
11.3.4.7
Warzywa psiankowate
Pomidor. Wymaga dużo ciepła, światła i wysokich da­
wek nawozów mineralnych. Może być uprawiany bez
obornika, nawet kilka lat po sobie na tym samym sta­
nowisku. Uprawiany jest z rozsady produkowanej w
pomieszczeniach o bardzo dobrych warunkach świet­
lnych. Wymaga pikowania. Odmiany wysokorosnące
wymagają cięcia i usuwania bocznych pędów (przy
prowadzeniu na jeden lub dwa pędy), co jest zbędne
u odmian karłowych i samokończących (rys. Ił.25).
Natomiast przy uprawie w pomieszczeniach koniecz­
ne jest sztuczne zapylanie kwiatów, za pomocą wi­
bratora, przez potrząsanie lub moczenie kwiatów w
Betaksonie. Wysokorosnące odmiany wymagają pod­
pór.
11.25. Pielęgnacja pomidorów: a) usuwanie pędów tucznych
wyrastających z kątów liści pomidorów wysokorosnących;
b) ogławlanie pomidorów nad ostatnim gronem
Terminy siewu: do uprawy inspektowej - 1; do uprawy
wczesnej gruntowej - koniec III...początek IV; do upra­
wy jesiennej pod folią - 20...30 V.
Terminy sadzenia: do inspektu - III; do gruntu - poło­
wa V; pod folię na zbiór jesienny - połowa VII.
Odmiany: szklarniowe i pod folią - Curabel F1, Rever-
mun F1, Potentat, Zelandia, Osłona; na zbiór jesienny
- V-548. Pagham Cross Ft; gruntowe samokończące
karłowe - New Yorker, Tempo, Venture, Morden (żół­
te); wysokorosnące - Krakowski Wczesny, Open Air,
Szkarłatna Kula, Najwcześniejszy, Tum, Sława Nad­
renii.
Papryka. Ma bardzo duże wymagania cieplne, świet­
lne i wodne. Wymaga gleb żyznych, przewiewnych i
bogatych w próchnicę oraz stanowiska w pierwszym
roku po oborniku wraz z wysokimi dawkami nawozów
mineralnych. Uprawia się ją z rozsady i wysadza do
gruntu, gdy miną przymrozki albo przez cały czas
uprawia pod osłonami, uzyskując znacznie wyższy
plon.
Termin siewu: połowa III...połowa IV.
Termin sadzenia: połowa V, w rozstawie 50 x 30 cm.
Odmiany: słodkie - Shumenskt Ratund, Poznańska
Słodka, Remi; ostra - Bronowicka Ostra,
Bakłażan - oberżyna. Wymaga dużo ciepła, światła i
wody. W ogródku może być uprawiany na słonecz­
nym i osłoniętym od wiatru stanowisku lub pod fołią.
Dobrze rośnie na glebach zwięzłych, żyznych i ciep­
łych, w pierwszym roku po oborniku. Uprawiany jest z
rozsady.
Terminy siewu: do uprawy pod folią - II; do uprawy w
gruncie - połowa III.
Terminy sadzenia: pod folią - połowa IV; do gruntu -
pizełom VA/I, w rozstawie 50 x 60 cm.
Odmiany: Rodo. Nr 12, Delikates.
11.3.4.8
Warzywa dyniowate
Ogórek, Jest rośliną ciepłolubną i potrzebuje dużo
wody. Jest też wrażliwy na wiatr. Dobrze rośnie na
wszystkich żyznych glebach szybko nagrzewających
się, na stanowisku w pierwszym roku po oborniku,
przy wysokich dawkach nawozów mineralnych. Jest
uprawiany z rozsady lub siany wprost do gruntu. Jest
też uprawiany pod różnego rodzaju osłonami ze szkła
i folii. W tym wypadku rośliny wymagają cięcia
(rys. II-26) W okresie produkcji rozsady jest koniecz­
ne zapewnienie temp. 22...28'C, natomiast po wysa­
dzeniu rozsady na miejsce stałe temperatura w
szklarniach i pod folią powinna wynosić 20...25'C.
Temperatura podłoża powinna być o 5*C wyższa niż
temperatura powietrza.
Terminy siewu; w uprawie szklarniowej - 1; w uprawie
inspektowej - II; w uprawie pod folią - Ili; w gruncie -
potowa V.
Terminy sadzenia: w uprawie szklarniowej - fi; w
uprawie inspektowej - III; w tunelach foliowych -
IV...V.
Odmiany: szklarniowe - Iwa, Skierniewicki, Wilanow­
ski, Pepinex F1; inspektowa - Inspektowy Warszaw­
ski; gruntowa korniszonowa - Mikor; gruntowe kon­
serwowe i do kwaszenia - Polan F1, Smok F t, Forum
F1; gruntowe sałatkowe i do kwaszenia - Delikates,
Delicius, Frykas, Wisconsin SMR 18.
f ^
Pęd główny Pęd I rzędu
11.26. Cięcie ogorków inspektowych: pędu głównego, za pią­
tym liściem; pędu I rzędu, za czwartym liściem
Dynia. Jest rośliną bardzo plenną i łatwą w uprawie.
Dobrze się przechowuje. Lubi ciepło, wymaga dużych
ilości wody, ale jej wymagania glebowe są niewielkie.
Najlepiej rośnie na glebach próchnicznych z dodat­
kiem nawozów mineralnych w pierwszym roku po
oborniku. Uprawiana jest z siewu wprost do gruntu
albo z rozsady wyprodukowanej w inspekcie, co przy­
spiesza zbiór.
Termin siewu: połowa V, w rozstawie 1,5*2m.
Odmiany: dyni olbrzymiej - Bambino, Melonowa Żótta;
inne uprawne - Cukinia, Kabaczek, Pettison (pati-
son), Dynia Makaronowa.
Melon. Jest rośliną wybitnie ciepłolubną. Powinien
rosnąć na stanowisku nasłonecznionym, osłoniętym
od wiatru, na żyznej, próchnicznej i łatwo nagrzewają­
cej się glebie. Nie udaje się w mokre i chłodne lata.
Korzystnie działa ściółkowanie gleby czarną folią, któ­
re zapobiega stratom wody i ciepła. Wymaga stanowi­
ska w pierwszym roku po oborniku, dużych dawek
nawozów mineralnych i dużo wody. Uprawiany jest z
rozsady, którą produkuje się w bardzo dobrych wa­
runkach świetlnych i cieplnych, a więc najlepiej w
szklarniach. Można go uprawiać pod osłonami, dzięki
czemu uzyskuje się wcześniejszy i wyższy plon. Wy­
maga cięcia.
Terminy siewu: do uprawy pod osłonami - III; do upra­
wy w gruncie - IV.
Terminy sadzenia: pod folią - połowa V; do gruntu -
połowa VI, w rozstawie 60...80 x 40...50 cm.
Odmiany: Charentais (Szarantejski), Gruntowy z Mor,
Berliński, Siatkowany, Ananasówka, Dębówka Puław­
ska.
Kawon - arbuz. Ma wymagania, co do stanowiska,
gleby i uprawy, takie same jak melon. Nie wymaga
cięcia. Konieczne jest zachowanie większego niż u
melona rozstawu: 1,5 x 1 m.
Odmiany; Puławski Wczesny, Jadan, Mramomyj.
11.3.4.9
Warzywa wieloletnie
Szparag. Jest bardzo trudny w uprawie, wymaga
żyznych, dość lekkich i łatwo nagrzewających się
gleb Szparagamia może pozostawać na tym samym
miejscu przez 15...18 lat. Co 2,.,3 lata stosuje się
obornik lub nawozy zielone, a każdego roku wnosi
dużą dawkę nawozów mineralnych. Szparagi rozmna­
ża się przez wysiew nasion na rozsadniku. siewki
pozostawia się przez zimę i dopiero w następnym
roku przesadza na miejsce stałe, w rozstawie
150...170 x 40...50 cm. W trzecim roku rozpoczyna
się zbiór szparagów. Gdy wiosną zaczynają ukazywać
się wypustki pędów, sypie się nad nimi wały ziemi, w
celu ich „wybielenia". Przy uprawie szparagów zielo­
nych nie sypie się wałów. Przy zbiorze rozgarnia się
ziemię, gdzie ukazała się wypustka i wyłamuje ją lub
wycina ostrym nożem na wysokości 3 cm nad karpą.
Następnie ziemię zagarnia się i wygładza. Szparagi
zielone wycina się ostrym nożem tuż pod powierzch­
nią ziemi, gdy osiągną długość 15...20 cm. Po zbiorze
rozgarnia się wały, a jesienią ścina się i pali suche
pędy, aby zapobiec zimowaniu na nich chorób.
Termin siewu: V.
Odmiany: Mary Washington, Brunświcki.
Rabarbar. Ma małe wymagania cieplne, rośnie na każ­
dej dostatecznie żyznej i wilgotnej glebie. Ma duże wy­
magania pokarmowe, toteż przed sadzeniem koniecz­
ne jest wniesienie dużej dawki obornika, a co roku -
nawozów mineralnych. Rozmnaża się go przez podział
5...6-letnich karp na sadzonki, z których każda ma co
najmniej jeden pąk. Po zaschnięciu rany, sadzonki sa­
dzi się na rozsadniku lub od razu na miejsce stałe, Ko­
nieczna jest duża rozstawa: 1 x l m . Rabarbar dobrze
rośnie na tym samym miejscu nawet do 12 lat.
Termin sadzenia: koniec IX...połowa X.
Odmiany: Karpow-Lipskiego, Wczesny Hosera.
Szczaw. Rośnie dobrze na każdej żyznej i wilgotnej
glebie. Wymaga średnich dawek nawozów mineral­
nych, a przed uprawą - dużej dawki obornika.
Termin siewu: VIII.
Odmiany: Wielki Belwilski, Lyoński, Wielkolistny. Szpi-
nakolistny.
Chrzan. Ze względu na ułatwienie zbioru długich ko­
rzeni powinno się uprawiać go na luźnych, głęboko
uprawionych glebach. Wymaga nawożenia oborni­
kiem z dodatkiem nawozów mineralnych. Rozmnaża
się z sadzonek korzeniowych, wiosną.
11.3.4.10
Warzywa z rodziny traw
Kukurydza cukrowa. Wymaga dużo ciepła i wody, a
najlepiej rośnie na lekkiej, próchnicznej glebie. Sieje
się ją wprost do gruntu, na stanowisku w drugim lub
trzecim roku po oborniku, gniazdowo po 2...3 nasiona,
w rozstawie 50 x 50 cm, a potem przerywa, zostawia­
jąc po 1 roślinie w gnieżdzie.
Termin siewu: połowa V.
Odmiany: Złota Karłowa, Marfek 1, GokJen Bantam,
Aztek F1.
11.3.4.11
Warzywa z rodziny złożonych
Karczoch i kard. Różnią się od siebie tym, że kar­
czoch ma szerokie, mięsiste dno koszyczka-kwiato-
stanu, a kard ma grube, mięsiste ogonki liściowe i
właśnie te części są jadalne. Są bardzo wrażliwe na
mróz. Wymagają obfitego nawożenia organicznego i
mineralnego. Rozmnaża się je z odrostów korzenio­
wych lub z nasion. Ogonki liściowe kardów wymagają
bielenia, jak u endywii (rys. ll.27j. Koszyczki karczo­
chów ścina się, gdy pąk jest już zawiązany, ale je­
szcze nie rozwinięty
Termin siewu; II.
Wysadzanie do gruntu: potowa X, w rozstawie 1 x t m.
11.27, Bielenie kardów Kardy zawiązuje się, zawija w papier I
obsypuje ziemią
11.3.5
Przechowywanie warzyw

Intensywna uprawa umożliwia uzyskanie wysokich

plonów. Wielu ogrodników-amatorów staje przed pro­
blemem, jak przechować warzywa przez zimę. Część
gatunków warzyw dobrze zimuje w gruncie. Należą do
nich: por (rys. 11.28), brukselka, skorzonera, szpinak,
roszponka. Liście pietruszki obcina się przy ziemi, a
liście porów wystarczy trochę skrócić, po czym nakry­
wa się zagony słomą i tiśćmi, co ułatwia zbiór w cza­ II.29. Kopiec zagłębiony dta warzyw korzeniowych oprocz
sie mroźnej pogody. Trudniej jest przechowywać ga­ buraków
t - ziemne okrycie jesienne; 2 - stoma; 3 - ziemia
tunki wrażliwe na mróz. Dlatego też warzywa należy (2 i 3 - okrycie zimowe)
sortować już przy zbiorze i wybierać do przechowy­
wania tylko zupełnie zdrowe, nie uszkodzone, bo każ­
da rana jest punktem wyjściowym gnicia. Warzywa
powinny być suche i nie zabrudzone ziemią. Trzeba
wiedzieć także o tym, że wysokie nawożenie azotowe
zmniejsza przydatność warzyw do przechowywania i
trzeba je dostatecznie wcześnie zakończyć.
Podstawowym warunkiem przechowywania jest
ochrona warzyw przed mrozem. Cebula i czosnek naj­
lepiej przechowują się w pomieszczeniach suchych,
np. na strychach. Natomiast wiele innych warzyw wy­
maga dużej wilgotności powietrza, np. kapusta -
9Q...95%, warzywa korzeniowe - 95„.98%. Drobniej­ II.30. Kopiec napo wierzchnio wy dla buraków
sze warzywa - marchew, pietruszka, seler, por - 1 - rowek do odpływu wody opadowej; 2 - ziemne okrycie
najwygodniej jest układać w piasku, wtykając szere­ jesienne; 3 - stoma; 4 - ziemia <3 i 4 - okrycie zimowe)
giem korzenie w dół tak, aby wystawało tylko trochę
natki. Ziemniaki i buraki powinno się przechowywać
na podkładzie z suchego piasku lub na deskach (le­
piej w skrzynkach lub kartonach z otworami). Przy du­
żej wilgotności wysoka temperatura, jaka panuje w
ogrzewanych piwnicach, powoduje jednak szybkie
gnicie. Zdecydowanie lepsze wyniki daje więc prze­
chowywanie warzyw na polu, w dołach, kopcach i
inspektach.
Dołowanie polega na przenoszeniu warzyw po zbiorze
na inny zagon, który jest wzniesiony nad powierzch­
nię gleby (w celu ochrony przed zalaniem), wysadza­
niu ich gęsto i okryciu ziemią i słomą. W kopcach
warzywa ułożone są w pryzmach, przesypane ziemią, 11.31. Przechowywanie warzyw w inspekcie
następnie przysypane warstwą ziemi, okryte słomą i t - utwardzone podłoże; 2 - skrzynki; 3 - listwy lub deski do
przykryte jeszcze jedną warstwą ziemi (rys. 11,29, ułożenia izolacji; 4 - warstwa izolacyjna, np. stoma; 5 - okno
11.30). W inspektach warzywa przechowuje się, po­ inspektowe; 6 - deski; 7 - stała izolacja cieplna; 8 - izolacja
dobnie jak w piwnicach i na balkonach, ułożone w dodatkowa w czasie mrozów
skrzynkach i czasem przesypane wilgotnym piaskiem
(rys. 11.31), Przy przechowywaniu na balkonie skrzyn­
ki chroni się przed zimnem folią, styropianem, worka­
mi, deskami, workami napełnionymi słomą, wełną
drzewną, wiórami. Lepiej jest zacienić balkon, by w
czasie słonecznej pogody „przechowalnia” nie na­
grzewała się (rys. II.32), (dmt)

Ił.28. Dołowanie porów na zagonie II.32. Przechowywanie warzyw i owoców na balkonie

t - ziemia; 2 - pory; 3 - słoma (tylko w czasie mrozów) 1 - podłoga; 2 - ściana; 3 - skrzynki z owocami; 4 - izolacja
n 11.3.6
Uprawa ziół
Większość ogródków przydomowych i działkowych
charakteryzuje się warunkami glebowymi i mikrokli-
matycznymi sprzyjającymi uprawie ziół: gleby ogrodo­
we są zazwyczaj żyzne, zasobne w próchnicę, prze­
puszczalne, o odpowiedniej wilgotności, a tereny
działek i ogrodów przydomowych są osłonięte od sil­
nych wiatrów i dobrze nasłonecznione. Jeśli część
ogrodu stanowią tereny piaszczyste, ale jednocześnie
zasobne w wapń, to można na nich uprawiać rośliny o
mniejszych wymaganiach glebowych: gorczycę, hy­
zop, kolendrę, lawendę, lebiodkę, rumianek czy tymia-
nek. Większość opisywanych roślin wymaga do swo­
jego wzrostu stanowisk słonecznych, jednak niektóre
mogą być również uprawiane na stanowiskach pót-
cienistych. Należą do nich: arcydzięgiel, estragon, ko­
per ogrodowy, lubczyk, mięta, pietruszka, rzeżucha
(pieprzyca siewna), seler, szałwia, szczypiorek, trybula.
Wiele roślin zielarskich dodatnio reaguje na nawoże­
nie organiczne, przy czym różne gatunki roślin wyma­
gają różnych dawek nawozów. Lubczyk, mięta i pa­
pryka wymagają bezpośredniego nawożenia wysoki­
mi dawkami obornika (4 kg/m2); arcydzięgiel, bazylia,
czarnuszka, koper włoski i majeranek - nawożenia
wysokimi dawkami obornika (4 kg/m2) pod przedplon;
byiica estragon, kminek, lawenda, melisa i tymtanek -
bezpośredniego nawożenia średnimi dawkami oborni­
ka (2...3 kg/m2). Dla ułatwienia można przyjąć zasadę
uprawy większości gatunków ziół w drugim roku po
oborniku. Jeżeli nie dysponuje się obornikiem, można
na jego miejsce dać kompost (dobrze przetrawiony,
co najmniej trzyletni) lub jako przedplon uprawiać
rośliny na nawozy zielone, które po przykopaniu da­
dzą nawóz organiczny tylko nieznacznie ustępujący
obornikowi.
Nawożenie mineralne ziół jest zbliżone do nawożenia
poszczególnych grup roślin warzywnych. Dla roślin
zielarskich najlepsze są nawozy ogrodnicze miesza­
ne, np.: Fructus, Azołoska, Flora, MIS. Można też sto­
sować nawozy jednoskładnikowe, pamiętając, że na­
wozy fosforowe i potasowe daje się zazwyczaj na
jesieni, a nawozy azotowe - kilkakrotnie w trakcie
wegetacji roślin.
Jeśli chodzi o miejsce ziół w płodozmianie, to dobrymi
przedplonami dla większości z nich są rośliny okopo­
we i dyniowate, natomiast złymi - warzywa korzenio­
we i cebulowe z uwagi na jednostronne wyjałowienie
gleby ze składników pokarmowych.
Zdecydowana większość ziół niekorzystnie reaguje
na kwaśny odczyn gleby, dlatego też należy wapno­
wać stanowiska przeznaczone pod ich uprawę raz na
2...3 lata, w ilości 1,5,..2 kg wapna na 10 m2.
Niektóre gatunki roślin zielarskich należy uprawiać z
rozsady wyprodukowanej w inspekcie (ewentualnie
na dobrze nasłonecznionym parapecie w mieszkaniu).
Należą do nich: bazylia, lawenda, majeranek, melisa,
papryka, rozmaryn i seler. Rozsadę tych roślin wysa­
dza się do gruntu w drugiej połowie maja lub na po­
czątku czerwca - po ostatnich przymrozkach wiosen­
nych, pamiętając ojej uprzednim zahartowaniu.
Na końcu książki zeorano podstawowe informacje do­
tyczące uprawy i wykorzystania ziół (dodatek), (pmł)
IL4
Grzyby uprawiane
11.4.1
Uprawa pierscieniaków
Pierścieniaki są grzybami z klasy podstawezaków,
uprawianymi w Polsce amatorsko od kilku lat. Mają
dużą wartość odżywczą, są smaczne, nadają się do
smażenia, duszenia i marynowania. Są to grzyby wy­
jątkowo odporne na złe warunki środowiska. W cza­
sie przerastania grzybni temperatura otoczenia po­
winna wynosić 22‘C, w czasie plonowania zaś może
spadać nawet do 1Q'C. Pozwala to na uprawę grzy­
bów na świeżym powietrzu, np.: wzdłuż murków lub
żywopłotów, na grzędach izolowanych od spodniej
warstwy ziemi jedynie folią, w celu ochrony przed
mrówkami czy dżdżownicami. Grzęda powinna znaj­
dować się w miejscu osłoniętym od wiatru, w półcie­
niu, z dala jednak od uprawy konopi i kukurydzy.
Do uprawy można również wykorzystać działkowe
inspekty (od maja wolne), szopy, szklarnie, tunele z
folii (minimum 60 cm wysokości), drewniane ramy z
oknami z folii. Należy tylko pamiętać o uformowaniu
podłoża tak, aby było nieco pochylone - zapobiega to
zalaniu grzybów w czasie deszczu.
Całoróczną uprawę pierścieniaków można prowadzić
w piwnicach, w skrzynkach o powierzchni 0,5 m2 i
wysokości 25 cm. W ciepłych piwnicach, z central­
nym ogrzewaniem, konieczne jest utrzymywanie
odpowiedniej wilgotności, przez polewanie podłogi lub
ustawienie na niej płaskiego naczynia z wodą.
Podłoże uprawy może stanowić słoma ze wszystkich
zbóż lub lniane paździerze. Na powierzchnię 1 m2
potrzeba 20...25 kg czystej i świeżej słomy. Na brud -
nej i ciemnej słomie szybko pojawi się pleśń, która
bardzo obniża plony. Słomę moczy się przez
6.. .10 dni, dwa razy dziennie polewając ją wodą.
Można też słomę moczyć w beczce, balii czy wannie
przez nie więcej niż 48 godzin. Odsączona słoma
musi mieć taką wilgotność, aby przy ściśnięciu jej w
dłoni pociekło kilka kropel wody. Słomę formuje się w
grzędy wysokości 25 cm lub układa w skrzynkach
albo inspektach, a następnie przystępuje do sadzenia
grzybni.
Grzybnia jest dostępna w handlu ogrodniczym, w
punktach sprzedaży Przedsiębiorstwa Nasiennictwa
Ogrodniczego i Szkółkarstwa. Kupuje się ją w cylin­
drach (workach foliowych). Jedno opakowanie wy­
starcza na 1 m2 uprawy. Sadzić można tylko grzybnię
dobrą, tzn. wolną od pleśni (bez zielonego nalotu), o
zapachu świeżych grzybów.
Grzybnię dzieli się na małe kawałki i wsadza na głę­
bokość 5...S cm, przy czym miejsce sadzenia przykle-
puje się. Po skończonym sadzeniu całą grzędę,
skrzynkę itp. przykrywa się wilgotnymi gazetami, wor­
kami lub papierem falistym. Przykrycie utrzymuje się
w stałej wilgotności, zraszając je co jakiś czas wodą.
Wewnątrz uprawy temperatura powinna wynosić
25.. .28"C. Po upływie ok. 4 tygodni grzybnia zaczyna
przerastać i pojawia się na powierzchni. Należy wtedy
papiery zastąpić 5 cm warstwą ziemi okrywowej, czyli
torfem zmieszanym z ziemią próchniczną w stosunku
2:1. Torf wysoki można kupić w sklepach ogrodni­
czych, zamiast niego można użyć ziemi z lasów igla­
stych lub liściastych. Na 1 m3 uprawy potrzeba dwa
10-litrowe wiadra takiej ziemi, która musi spełniać na­
stępujące warunki:
- mieć kwasowość na poziomie pH 5,7...6.0. Kwaso­
wość mierzy się kwasomierzem Helliga, który można
kupić w sklepach ogrodniczych. Jeżeli wskaże on pH
poniżej 5,7, należy dodać ziemi z ogródka, jeżeli po­
wyżej 6,0 - torfu;
- mieć wilgotność 70...75%. Sprawdza stę ją tak, jak
wilgotność słomy przed sadzeniem grzybni:
- być odkażona, jeśli uprawa ma więcej niż 3 m3.
Odkażanie można przeprowadzić przepuszczając
przez ziemię okrywową parę wodną przez 15 min lub
polewając ziemię roztworem formaliny. Na 1 m3 ziemi
jest potrzebny roztwór 3 I formaliny 40-procentowej
rozpuszczonej w 20 I wody. Polaną ziemię okrywa się
szczelnie folią I pozostawia na 3 dni. Następnie w cią­
gu kilku dni przerzuca się ziemię, aby ulotniły się opa­
ry formaliny.
Do momentu pojawienia się pierwszych grzybów na­
leży, za pomocą konewki z gęstym sitkiem, podlewać
ziemię tak, aby stale byta wilgotna. Jeżeli uprawa jest
prowadzona w inspekcie lub w skrzynkach, należy ją
po dwóch tygodniach przewietrzyć, tzn. uchylić okno.
Pierścieniaki plonują w kilku rzutach. Po Ok. 8 tygod­
niach od zasadzenia grzybni zbiera się pierwszy plon.
Grzyby mają kapelusze barwy od żółtej do ciemnobru­
natnej i białe nóżki (sczerniałe i wywinięte brzegi ka­
pelusza są oznaką, że grzyb nie nadaje się do jedze­
nia). Rosną zawsze kępkami. Należy je „wykręcać" z
podłoża, a otwór przysypać ziemią okrywową. W cza­
sie plonowania należy uprawę podlewać, ale nie wię­
cej niż 1,5 I wody na 1 m3 uprawy. Uprawa prowadzo­
na na 2...3 m3zapewnia na ogół świeże grzyby od
sierpnia do grudnia dla 3-osobowej rodziny, Z po­
wierzchni 1 m3otrzymuje się w sumie 10... 15 kg
grzybów. Zużyte podłoże stanowi bardzo dobi y nawóz
pod uprawę ogórków, lett)
tości i przestrzegania zabiegów pielęgnacyjnych. Przy
optymalnych warunkach uprawy, w typowych obiek­
tach pieczarkarskich, plon wynosi ok. 20 kg z 1 m3,
przy gorszych spada do 10 kg. Pieczarki uprawia się
przeważnie dwa razy w roku - wiosną i jesienią. Czas
plonowania waha się od 8 do 10, a nawet 12 tygodni.
11.4.2.1
Pieczarkarnia
Pomieszczenia do uprawy pieczarek należy lokalizo­
wać na terenie o gruncie przepuszczalnym. Poziom
wody gruntowej powinien znajdować się poniżej 1 m.
Usytuowanie obiektu powinno umożliwiać jego ewen­
tualną rozbudowę. Wielkość minimalna pieczarkarni,
która zapewniałaby pracę i utrzymanie przeciętnej
polskiej rodzinie, wynosi około 500 m3 powierzchni
uprawnej. Natomiast wielkość optymalna w warun­
kach polskich wynosi 1000 .1200 m3, tj. 5 do 6 hal po
200 m3 każda. Ze względu jednak na specyfikę pro­
dukcji początkujący producent Dowinien rozpocząć
uprawę od jednej hali.
Typowa hala uprawowa (zarówno typu choinkowego
- rys. 11.33, jak i zwykła - rys. 11.34) powinna mieć
następujące wymiary: długość 16...17, szerokość
5,80 i wysokość 3,70 m Materiały używane do budo­
wy pieczarkami muszą zapewniać właściwą izolację
termiczną, ponieważ ściany budynku są narażone na

11.4.2
Uprawa pieczarek

Pieczarka należy do klasy podstawczakćw. Ze wzglę­

du na walory smakowe i skład chemiczny, jest bardzo 11.33. Przekrój standardowe} hali holenderskiej do uprawy
wartościowym pożywieniem. Owocniki pieczarek za­ pieczarek, Izw typ choinkowy
wierają 75% białka strawnego i wiele składników mi­
neralnych, np.i potas, fosfor, wapń, żelazo itp. oraz -
co jest ważne dla ludzi odchudzających się - są
niskokai oryczne.
Amatorska uprawa pieczarek stwarza możliwości
uzupełnienia dochodów, szczególnie w okresie je­
sienno-zimowym. a zużyte podłoże uprawy może być
dodatkowo wykorzystane w ogrodzie jako bardzo
cenny nawóz organiczny. Na uprawę pieczarek moż­
na przeznaczyć budynki gospodarskie, piwnice, gara­
że i szopy, a także pomieszczenia nieprzydatne do
innych celów, jak: bunkry, forty, nieczynne cegielnie.
W każdym takim pomieszczeniu trzeba jednak stwo­
rzyć odpowiednie warunki do plonowania, ponieważ
jest to uprawa wymagająca szczególnej pieczołowi-
 jasnobrązowej, typowym zapachu (wyczuwalny amo­
niak) i zachowanej strukturze słomy. Nie nadaje się
nawóz stary o barwie czarnej lub szarej. Do założenia
100 m1 uprawy potrzeba 10...12 ton świeżego nawo­
zu. Ze względu na to, że nawóz koński jest trudny do
zdobycia, używa się również tzw. podłoży sztucznych
- mieszanin słomy pszennej lub żytniej z nawozem
kurzym t gipsem.
Jeżeli używa się nawozu końskiego, należy poddać
go procesowi fermentacji. Przedtem do nawozu moż­
na dodać 10...15% słomy pszennej lub żytniej, przy­
gotowanej w następujący sposób: słomę pociętą na
odcinki 15...20 cm lub pochodzącą spod kombajnu
układa się warstwami, nawilża i udeptuje. Można też
11.35. Ściana między dwiema halami pieczarkarni, złożona dodać do niej nawozu kurzego (300...500 kg na
z dwóch murów grubości 14 i 15 cm każdy, przedzielo­ 1000 kg suchej słomy) lub mocznika (10...15 kg na
nych przestrzenią powietrzną 1000 kg suchej słomy). Po 7...10 dniach preparowa­
nia słomy dodaje się ją do nawozu końskiego i dopie­
ro wtedy rozpoczyna właściwą fermentację, trwającą
7...16 dni, zależnie od przyjętej metody. Pryzmy fer­
mentacyjne (rys. M.37) należy formować (na płytach
wydezynfekowanych 1-procentowym roztworem for­
maliny) za pomocą płotków ograniczających, aby nie
były zbyt wąskie lub zbyt szerokie. Złe uformowanie
pryzm odbija się na przebiegu fermentacji, a w kon­
sekwencji powoduje obniżenie plonów. Szerokość
11.36. Mur zewnętrzny pieczarkami, z widocznymi szparami,
pryzmy powinna wynosić 160... 180 cm. W pryzmie
umożliwiającymi przewietrzanie miedzy murami
(rys 11.38) umieszcza się termometry informujące o
bardzo duże wahania temperatury, występujące w ca­ prawidłowo lub nieprawidłowo zmieniającej się tempe­
łym cyklu produkcyjnym. Obiekt powinien mieć otwory raturze. Odczytuje się ją codziennie rano i wieczorem.
wentylacyjne (rys. 11.35,11.36), aby zapewnić uprawie
wymianę powietrza na drodze grawitacyjnej w wypad­
ku, gdyby wentylacja mechaniczna zawiodła.
Szczególną uwagę należy zwracać na sprawność
instalacji wodnej, gdyż podczas całego cyklu uprawo­
wego zużywa się bardzo dużo wody. Ze względu na
wilgotność panującą w pieczarkarni, instalację
oświetleniową należy przystosować do napięcia 24 V,
aby zmniejszyć niebezpieczeństwo porażenia prądem
elektrycznym. Do ogrzewania hal powinno się używać
pieców centralnego ogrzewania z pełną instalacją rur
gładkich (najbardziej praktyczne jest ogrzewanie ga­
zowe). Można też używać pieców stałopalnych. W
hali należy również zainstalować mieszacze powie­
trza, umożliwiające wyrównywanie temperatury. M.37 Typowa pryzma fermentacyjna nawozu końskiego
Każda pieczarkarnia powinna być wyposażona w 1 - strefa zewnętrzna, zbyt chłodna; 2 - strefa promienio­
szopę fermentacyjną lub przynajmniej zadaszoną pły­ wców, za sucha; 3 - strefa najodpowiedniejszych warunków
tę betonową do przerabiania nawozu oraz pomie­ fermentacji, 4 - 9trefa tzw. nawozu zielonego, czyli niedosta­
szczenie do termicznej dezynfekcji okrywy. Przy obli­ tecznego dostępu powietrza
czaniu wielkości płyty należy pamiętać, że 1 tona na­
wozu zajmuje powierzchnię ok. 2 m3. Płyta fermenta­
cyjna powinna mieć zbiornik na wycieki spod pryzmy.
Przyjmuje się 0,2 m3 zbiornika na każdą tonę nawozu.
W szopie powinny znajdować się gniazda umożliwia­
jące pobór energii elektrycznej prądu trójfazowego
(wówczas, gdy używa się maszyny do przerabiania
nawozu) oraz dwa punkty czerpalne wody.

11.4.2.2
Podłoże do uprawy
Najodpowiedniejszym podłożem do uprawy pieczarek
jest nawóz koński (pochodzący od koni karmionych
sianem i paszami treściwymi) o barwie jasnożółtej lub łl.38. Sposób pomiaru temperatury w pryzmie

11.39. Pożądany rozkład temperatur w czasie - w podłożu
(obszar pomiędzy liniami ciągłymi) i powietrzu (linia przery­
wana), przy prawidłowym przebiegu pasteryzacji nawozu
końskiego
Pryzmy fermentacyjne należy (niezależnie od pory
roku) chronić przed wysychaniem czy przemarza­
niem, okrywając je z każdej strony matami słomianymi
lub folią. Folię układa się około 20 cm nad podstawą
pryzmy, aby utrzymać prawidłowe napowietrzanie na­
wozu. Trzeba też zwracać uwagę na wycieki spod
pryzmy, wskazujące na prawidłowe lub nieprawidłowe
nawilżenie nawozu. Wycieki powinny mieć szerokość
około 30 cm. Jeśli nawóz w pryzmie nie zagrzewa się
do pożądanej temp. 75'C, należy sprawdzić jego wil­
gotność, gdyż powodem może być zarówno za duże,
jak i zbyt słabe nawilżenie pryzmy. Fermentację moż­
na poprawić dodając rozpuszczoną w wodzie melasę
(4...5 kg na 1000 kg nawozu) lub cukier (3...4 kg na
1000 kg nawozu). Gdy pryzma zamarznie, można
spróbować rozgrzać ją za pomocą pary wodnej lub
przemieszać cieplejsze warstwy nawozu z zimnymi.
W wypadku nieuzyskania potrzebnej temperatury,
trzeba liczyć się z obniżeniem plonów.
Przed umieszczeniem nawozu na półkach bada się
laboratoryjnie jego kwasowość (pH) i wilgotność.
Optymalna wartość pH S...8.2, optymalna wilgotność
71 ...73%. Usługi laboratoryjne dla producentów z ca­
łej Polski wykonuje Laboratorium Pieczarkarskie w
Warszawie (ul. Chodakowska 53/55) oraz laboratoria
pieczarkarskie rozmieszczone na terenie poszczegól­
nych województw, a także Akademie Rolnicze.
Następnym etapem po fermentacji jest proces paste­
ryzacji (trwający 5...12 dni, zależnie od metody), do­
prowadzający nawóz do takiej postaci, która stwarza
optymalne warunki do rozwoju grzybni pieczarek, a
zapobiega rozwojowi grzybów konkurencyjnych. Po­
szczególne fazy pasteryzacji (rys. II. 39) przebiegają
w następujących temperaturach: I faza - 58...6CTC
(ok. 12 h), II faza - 58...48’C (aż do zaniku amoniaku).
Przy pasteryzacji należy zwócić uwagę na:
- równomierne rozłożenie nawozu na półkach na gru­
bość 2S...35 cm (nawóz wtedy dobrze nagrzewa się
i nie przesycha);
- prawidłowe umieszczenie termometrów w kompoś­
cie (co najmniej na dwóch różnych poziomach półek)
i jednego w powietrzu w środku hali.
Po zakończeniu procesu pasteryzacji należy zbadać
laboratoryjnie nawóz na obecność chorób i szkodni­
ków oraz jego kwasowość (prawidłowa kwasowość
pH = 7,5), wilgotność (66...68%) i zawartość amonia­
ku (0,05%). Nawóz należy dostarczać do badań w
szczelnie zamkniętych torebkach foliowych (po
ok. 0,5 kg).
11.4.2.3
Siew, rozrost i zbiór
Grzybnię pieczarek można nabywać w Państwowej
Wytwórni Grzybni w Ożarowie Mazowieckim lub u
prywatnych producentów. Dawkę grzybni uzależnia
się od ilości nawozu na 1 m2 pófki. Im grubsza
warstwa nawozu, tym grzybni może być więcej
(350...500 g).
Po wysianiu grzybni nawóz miesza się i mocno ubija,
wyrównując półki, a następnie przykrywa je papierem,
który raz w tygodniu nawilża się 0,5-procentowym
roztworem formaliny, W czasie rozrostu grzybni (inku­
bacji) utrzymuje się w nawozie temp. 24...27"C, przy
wilgotności powietrza 90..,95%. Należy pamiętać, że
temperatura powyżej 30‘C działa niekorzystnie na
grzybnię, a przy 36"C grzybnia ginie.
Po upływie 12...14 dni od posiania, tj. wówczas, kiedy
grzybnia całkowicie opanuje podłoże, kładzie się
okrywę, w której tworzą się owocniki. Skład okrywy:
wariant I - 20% torfu wysokiego, 60% torfu przejścio­
wego, 10% żwiru, 10% kredy; wariant II - 80% torfu
wysokiego, 10% glinki strukturalnej iub żwiru, 10%
kredy. Okrywę przygotowuje się co najmniej na ty­
dzień przed jej położeniem na półki. Grubość okrywy
powinna wynosić 4...5 cm. Do przykrycia 100 m2
uprawy potrzeba ok. 4 m3 okrywy. Powinna ona mieć
kwasowość pH = 7,5 i wilgotność ok. 73%.
Przez 3...4 dni po położeniu okrywy, dodaje się łącz­
nie 3...6 I wody na 1 m2 uprawy, pamiętając, że jedno­
razowa dawka wody nie może przekroczyć 2 I na
1 m2. Czwartego dnia po położeniu okrywy stosuje się
środek grzybobójczy Benlate lub Fundazol w dawce
1...1.5 g na 1 I wody na 1 m2 uprawy. Po kolejnych
trzech dniach sczesuje się powierzchnię okrywy na
głębokość 2 cm, aby zapobiec tworzeniu się skorupki,
a tym samym poprawić wymianę gazową.
Następną ważną czynnością jest prawidłowe przepro­
wadzenie tzw. szoku termicznego, polegającego na
szybkim obniżeniu temperatury w kompoście z
24...27*C do 17..,18*C przez wprowadzenie, za pomo­
cą wentylacji mechanicznej, dużej masy świeżego po­
wietrza, co powoduje również konieczne obniżenie
stężenia COz w powietrzu hali. Szok przeprowadza
się wówczas, gdy strzępki grzybni znajdują się ok,
0,5 cm pod powierzchnią okrywy. Zbyt wczesne prze­
prowadzenie szoku powoduje zawiązywanie się pie­
czarek głęboko pod powierzchnią okrywy, a co za tym
idzie - silne ich zabrudzenie i utrudnienie zbioru. Zbyt
późno przeprowadzony szok może spowodować „wy­
lanie się" grzybni na powierzchnię okrywy i powstanie
tzw. wełnianki, wówczas owocniki pieczarek nie za­
wiązują się lub zawiązują bardzo słabo.
W czasie owocowania pieczarek należy zwracać
uwagę na zachowanie różnicy temperatury w kom­
poście i powietrzu. W kompoście powinna być ona o
1...2"C wyższa. W momencie, kiedy owocniki piecza­
rek osiągają wielkość grochu, należy zacząć je podle­
wać i zakończyć podlewanie w przeddzień zbioru.
Stosuje się także oprysk podchlorynem wapnia (Bie-
linką) w celu zahamowania rozwoju bakterii i wirusów.
Pieczarki plonują tzw. rzutami. Zależnie od odmiany,
pierwszy rzut osiąga dojrzałość po 19...21 dniach od
założenia okrywy. Po 3.„4 dniach pierwszego zbioru
następuje okoto tygodniowa przerwa, w czasie której
rosną owocniki drugiego (zwykle najobfitszego) zbio­
ru itd, W czasie zbiorów należy zapewnić pieczarkom
prawidłową ilość powietrza, najlepiej za pomocą me­
chanicznego systemu wentylacji. Zbiór pieczarek po­
winien odbywać się przy temperaturze podłoża
16...18'C oraz wilgotności powietrza 85%, zawsze
przy drzwiach zamkniętych. Chroni to plantację przed
wtargnięciem muchówek, przenoszących choroby i
szkodniki pieczarek. Gdyby się pojawiły, należy za­
stosować środki owadobójcze Nogos lub Winylofos.
Technika zbioru polega na delikatnym wykręcaniu
owocnika z podłoża lub jego wyłamywaniu czy wyci­
naniu. jeżeli owocniki rosną w kępkach. Oo zbioru,
transportu i składowania pieczarek powinno się wy­
korzystywać małe pojemniki, które zapobiegają me­
chanicznym uszkodzeniom owocników oraz pozwala­
ją na szybkie i dokładne schłodzenie pieczarek (do
temp. 2...4’C, w której powinno się je przechowywać
do momentu sprzedaży).
Pieczarki przeznaczone na sprzedaż muszą odpowia­
dać wymaganiom określonym w polskiej normie
PN-75/R-75078, zgodnie z którą: „...powinny być
świeże, zdrowe, czyste i nieuszkodzone, prawidłowo
wykształcone, o kapeluszach przylegających do
trzonka i blaszkach całkowicie zasłoniętych osłonką,
0 zabarwieniu charakterystycznym dla danej rasy,
blaszkach lekko różowych i różowych oraz o miąższu
białym i białym z odcieniem różowym. Smak i zapach
powinny być charakterystyczne dla pieczarek” .
Po zakończeniu cyklu uprawowego przez 12 godzin
dezynfekuje się hale parą wodną o temp. 70*C. Po
usunięciu kompostu deski odkaża się i zarazem
inpregnuje karboliną DNK. Następnie spłukuje się je
wodą. Posadzki i płyty fermentacyjne zmywa się
formaliną, (moll
11.5
Sad
11.5.1
Dobór odmian do nasadzeń
amatorskich
Spożycie owoców w Polsce wciąż jeszcze kształtuje
się na dość niskim poziomie. Najwięcej zjada się ja­
błek, o wiele za mało innych owoców - porzeczek,
agrestu, malin, truskawek, poziomek, które można
uprawiać w ogródku przydomowym czy na działce.
Ilość owoców uzyskana z właściwie obsadzonej i sta­
rannie uprawianej działki wystarcza dla 4...5-oso-
bowej rodziny. Owoce uprawiane na własnej działce
są przy tym lepsze od kupowanych w sklepie, świeże
1łatwiej dostępne. Bardzo ważne, szczególnie w ma­
łych ogródkach, jest racjonalne i nowoczesne zago­
spodarowanie działki i właściwy dobór odmian.
Planując obsadzenie działki należy wybierać odmiany
nadające się do uprawy w ogródkach działkowych,
zwracając przy tym uwagę na te rośliny sadownicze,
które - choć mniej popularne - dobrze rosną i owocu­
ją również w naszych warunkach klimatycznych. Do
II .40. Karłowa jabłoń odmiany Beforest: aj na podkładce
karłowej; b) na podkładce silnie rosnącej ze wstawką skar-
lającą
takich należą mało jeszcze znane: borówka wysoka,
malina czarna czy jeżyna bezkolcowa. Dalej podano
opis odmian polecanych do uprawy na działce. Więk­
szość scharakteryzowanych odmian odznacza się
znaczną odpornością na choroby. Pozwala to ograni­
czyć do minimum stosowanie środków chemicznych,
a nawet bez ich stosowania można liczyć na dobre
pionowanie. Wybrane odmiany drzew należy nabywać
na podkładkach wegetatywnych słabo rosnących
(rys. II.40). Drzewa takie rosną wolniej i wcześniej
wchodzą w okres owocowania; ich owoce są więk­
sze, bardziej wybarwione i smaczniejsze. (Tablice:
Owoce roślin sadowniczych.)
11.5.1.1
Odmiany jabłoni
Beforest. Drzewo owocuje bardzo obficie, ale często
przemiennie. Zbiór owoców w drugiej połowie wrześ­
nia, przechowywanie owoców do końca grudnia.
Owoce średniej wielkości, bardzo soczyste i bardzo
smaczne, jednak o mato atrakcyjnym wyglądzie ze
względu na ordzawioną skórkę. Podczas dłuższego
przechowywania ulegają chorobom fizjologicznym.
Close, Drzewo rośnie silnie - należy je uprawiać tylko
na podkładkach karłowych. Owoce dojrzewają w dru­
giej połowie lipca, nierównomiernie i łatwo opadają.
Są duże lub średniej wielkości, nieregularne i wydłu­
żone. Zbiór należy przeprowadzać co 2...3 dni.
George Cave. Drzewo wcześnie wchodzi w okres
owocowania, owocuje regularnie i obficie. Owoce doj­
rzewają w połowie sierpnia. Mają średnią wielkość, są
pokryte w połowie lekko rozmytym, paskowanym
rumieńcem.
James Grieve. Drzewo wcześnie wchodzi w okres
owocowania, owocuje regularnie i bardzo obficie.
Owoce dojrzewają w końcu sierpnia, nierównomier­
nie, zbiór przeprowadza się co kilka dni. Są duże lub
średniej wielkości, miąższ mają kruchy i soczysty. Ta
odmiana jabłoni ma jabłka zielono-żółte, natomiast
Red James Grieve ma owoce z czerwonoróżowym ru­
mieńcem, nadające się na przetwory.
Jonatan. Drzewo owocuje corocznie, bardzo obficie.
Młode pędy często bywają porażane przez mączniak.
Zbiór owoców w ostatnich dniach września. Opóźnie­
nie zbioru poprawia wybarwienie, a!e zwiększa podat-
ność na choroby fizjologiczne. Owoce można prze­
chowywać do stycznia i dłużej. Są małe lub średniej
wielkości, pokryte silnym karminowym rumieńcem.
Książę Albrecht Pruski Drzewo owocuje obficie, czę­
sto przemiennie (co drugi rok). Owoce osiągają doj­
rzałość zbiorczą w połowie września, przechowują się
dobrze do grudnia. Są duże lub średniej wielkości,
pokryte w znacznej części rozmytym, paskowanym
rumieńcem.
Prtam. Drzewo rośnie średnio silnie, wcześnie
wchodzi w okres owocowania, owocuje obficie i co­
rocznie {przy właściwej pielęgnacji). Odmiana par-
choodpoma, dość wrażliwa na mączniak, średnio wy­
trzymała na mróz. Owoce zbiera się pod koniec
września, przechowują się dobrze do grudnia. Są
smaczne, soczyste i kwaskowate, średniej wielkości,
wydłużone, prawie całkowicie pokryte cegiastoróżo-
wym, rozmytym rumieńcem,
Spartan. Drzewo wcześnie wchodzi w okres owoco­
wania. owocuje bardzo obficie. Owoce mają tenden­
cję do drobnienia, szczególnie w roku silnego owoco­
wania; wymagają ręcznego przerzedzania. Dojrzewają
w drugiej połowie września, przechowują się do koń­
ca grudnia. Owoce nie opadają przed zbiorem; mają
średnią wielkość, są całkowicie pokryte ciemnoczer­
wonym rumieńcem.
Wealthy. Drzewo dobrze rośnie na glebach lżejszych,
owocuje bardzo obficie, często przemiennie. Owoce
zbiera się w połowie września, przechowuje do końca
grudnia. Przed zbiorem łatwo opadają. Dobre do kon­
sumpcji bezpośredniej oraz na przeciery i kompoty.
11.5.1.2
Odmiany gruszy
Bonkreta Willlamsa. Drzewo rośnie dość silnie, owo­
cuje raczej corocznie i obficie. Owoce dojrzewają na
początku września i można je przechowywać do
dwóch tygodni. Są bardzo smaczne, duże lub średnie;
wielkości, pozbawione komórek kamiennych, dobre
jako owoce deserowe oraz surowiec na susz i kom­
poty.
Faworytka - klapsa. Drzewo owocuje corocznie i
obficie. Jest średnio wrażliwe na parch, który pojawia
się najczęściej na młodych pędach. Owoce dojrzewa­
ją w połowie sierpnia, są duże lub bardzo duże i bar­
dzo smaczne.
Konferencja. Drzewo owocuje bardzo obficie i często
wymaga ręcznego przerzedzania zawiązków. Jest
odporne na parch. Ma małe wymagania klimatyczne i
glebowe. Owoce zbiera się w końcu września i prze­
chowuje przez 3...4 tygodnie. Są średniej wielkości,
wydłużone, z silnym ordzawieniem przy zagłębieniu
kielichowym, bardzo smaczne.
Salisbury. Drzewo rośnie dość silnie, wcześnie
wchodzi w okres owocowania, owocuje obficie, ale
nie zawsze regularnie. Owoce dojrzewają w połowie
września i mogą być przechowywane do dwóch ty­
godni. Są średniej wielkości, o szorstkiej, ordzawionej
skórce, bardzo soczyste i smaczne.
11.5.1.3
Odmiany śliwy
Renkloda Althana. Drzewo rośnie średnio silnie, owo­
cuje corocznie i obficie Odmiana obcopytna. Owoce
dojrzewają kilka dni po Renkłodzie Ulenie. bardzo
smaczne, deserowe oraz na kompoty. Miąższ łatwo
oddziela się od pestki.
Renkloda Uleną. Drzewo rośnie silnie, wcześnie
wchodzi w okres owocowania, owocuje regularnie i
obficie. Odmiana samopylna. Owoce dojrzewają w
połowie sierpnia. Są bardzo smaczne, deserowe oraz
dobre na kompoty i dżemy. Miąższ trudno oddziela się
od pestki.
Stanley. Drzewo wchodzi bardzo wcześnie w okres
owocowania, owocuje corocznie i bardzo obficie.
Odmiana bardzo cenna. Samopylna. Owoce dojrze­
wają w połowie września. Zbiór możną jednak opóź­
nić, gdyż nie opadają, a zyskują lepszy smak. Śliwki
bardzo duże, wydłużone; nadają się na kompoty.
Miąższ łatwo oddziela się od pestki.
Węgierka Wangenheima. Drzewo rośnie silnie, owo­
cowanie rozpoczyna bardzo wcześnie, owocuje za­
zwyczaj obficie, niekiedy przemiennie. Po ręcznym
przerzedzeniu zawiązków ma owoce większe o lep­
szym smaku. Odmiana samopylna. Owoce dojrzewają
w pierwszych dniach września, nadają się na susz i
powidła. Miąższ łatwo oddziela się od pestki.
Węgierka Zwykła. Drzewo średniej wielkości, dość
późno wchodzi w okres owocowania, owocuje re­
gularnie i średnio obficie. Wymaga gleb zasobnych w
próchnicę i wodę. Należy je silnie ciąć, gdyż zagę­
szcza się. Odmiana samopylna. Owoce dojrzewają na
przełomie września i października, nie opadają przed
zbiorem nawet do końca października. Dobre jako
owoce deserowe i na przetwory.
11.5.1 A
Odmiany wiśni
Lutówka. Drzewo bardzo wcześnie wchodzi w okres
owocowania, owocuje bardzo regularnie i obficie.
Wzrost średnio silny, pokrój korony zwisły. Starsze
pędy ogałacają się, wymagają intensywnego cięcia.
Owoce dojrzewają w końcu lijrca. Są duże lub bardzo
duże, o soku ciemnoczerwonym.
North Star. Drzewo wcześnie wchodzi w okres owo­
cowania, owocuje regularnie i obficie. Wzrost słaby,
korona wyniosła ku górze. Owoce dojrzewają w
pierwszej połowie lipca. Są średniej wielkości, miąższ
mają ciemnoczerwony.
11,5.1.5
Odmiany brzoskwini
Amsden. Drzewo rośnie średnio silnie, wcześnie
wchodzi w okres owocowania i owocuje obficie. Owo­
ce dojrzewają w drugiej połowie lipca, nierównomier­
nie. Są średniej wielkości, miąższ przylega do pestki.
Jerseyland. Drzewo rośnie dość silnie, owocuje od
drugiego roku po posadzeniu. Owoce duże, dojrzewa­
ją na początku sierpnia. Miąższ bardzo smaczny, so­
czysty, łatwo oddziela się od pestki.
 Kijowska Wczesna. Drzewo wyróżnia się bardzo 11.5.1.8
dużą wytrzymałością na mróz, rośnie dość silnie, jest Odmiany porzeczki
plenne, wcześnie rozpoczyna owocowanie. Owoce
dojrzewają na przełomie lipca i sierpnia. Są średniej Porzeczka czarna
wielkości lub małe, z dużym czerwonym rumieńcem,
Brodtorp. Krzew rośnie silnie, zagęszcza się, pędy
soczyste. Miąższ trudno oddziela się od pestki.
zewnętrzne leżą na ziemi. Jest wrażliwy na rdzę, wy­
Velvet. Drzewo owocuje regularnie i obficie od drugie­ trzymały na mróz i odporny na opadzinę liści. Owocu­
go roku po posadzeniu. Wymaga silnego cięcia i
je obficie i corocznie. Owoce dojrzewają w pierwszej
wyższego nawożenia potasem, a także ręcznego połowie lipca, równomiernie w gronie. Grona średniej
przerzedzania zawiązków. Owoce dojrzewają w dru­
długości.
giej połowie sierpnia; są średniej wielkości, soczyste i Mendip Cross. Krzew rośnie silnie, wcześnie rozpo­
smaczne. Miąższ łatwo oddziela się od pestki.
czyna owocowanie i plonuje obficie. Kwiaty mogą być
uszkadzane przez przymrozki. Owoce dojrzewają w
11.5.1.6 pierwszej połowie iipca, równomiernie, ale dość łatwo
Odmiany moreli opadają. Grona długie. Jagody raczej duże, wyrówna­
ne, bardzo smaczne.
Early Orange. Drzewo wchodzi bardzo wcześnie w Ojebyn. Krzew rośnie silnie, jest wytrzymały na mróz.
okres owocowania, owocuje obficie. Silnie rośnie. Owoce dojrzewają równomiernie w połowie lipca. nie
Owoce dojrzewają nierównomiernie w połowie lipca. opadają. Grona krótkie. Jagody smaczne, deserowe i
Są bardzo smaczne, średniej wielkości, z karmino­ na przetwory.
wym rumieńcem. Miąższ łatwo oddziela się od pestki. Roodknop. Krzew dostatecznie odporny na choroby,
Węgierska Wczesna. Drzewo rośnie dość silnie, owo­ bardzo plenny. Owoce dojrzewają ok. 10 dni po
cuje obficie i regularnie. Owoce dojrzewają na przeło­ odmianie Brodtorp, niezbyt równomiernie w gronie.
mie lipca i sierpnia. Są soczyste, średniej wielkości i z Grona średniej długości. Jagody duże, nierównomier­
rumieńcem. Miąższ dobrze oddziela się od pestki. ne, o soku ciemnoczerwonym, bardzo wartościowe na
Zaleszczycka. Drzewo rośnie średnio silnie, w okres przetwory (soki, dżemy, galaretki, wina).
owocowania wchodzi średnio wcześnie, owocuje obfi­
cie i corocznie. Wymaga ciepłych stanowisk. Owoce Porzeczka czerwona
dojrzewają nierównomiernie pod koniec lipca. Miąższ Heros. Krzew rośnie słabo. Nadaje się do prowadze­
soczysty, smaczny, łatwo oddziela się od pestki. Na­ nia w formie szpalerowej. Owoce dojrzewają równo­
daje się na przetwory. miernie w pierwszych dniach lipca. Grona bardzo dłu­
gie. Jagody duże i bardzo smaczne.
Holenderska Czerwona. Krzew rośnie bardzo silnie.
11.5.1.7 Odmiana bardzo plenna. Owoce dojrzewają w połowie
Odmiany maliny lipca, nierównomiernie - w środku krzewu później -
zbiór przeprowadza się dwukrotnie.
Mailing Jewel. Krzew o pędach sztywnych, prostych, Jonkheer van Tets. Krzew rośnie silnie. Odmiana
z nielicznymi kolcami. Ma nieliczne odrosty korzenio­ plenna, stosunkowo odporna na choroby. Kwiaty czę­
we. Odmiana stosunkowo odporna na zamieranie pę­ sto uszkadzane przez przymrozki. Owoce dojrzewają
dów malin, dostatecznie wytrzymała na mróz i dość na przełomie czerwca i lipca. Grona długie. Jagody
plenna. Owoce duże lub średniej wielkości, krwisto­ duże, dojrzewają równomiernie.
czerwone, nie rozsypują się. Porzeczka biała
Sepfember. Krzew o pędach cienkich lub średniej
grubości, z dość licznymi kolcami. Odmiana średnio Biała z Jiiterbog. Krzew rośnie słabo, owocuje wcześ­
wytrzymała na mróz i wrażliwa na zamieranie pędów nie i dobrze. Owoce dojrzewają równomiernie w połowie
malin. Powtarza owocowanie jesień ią. Owoce małe i lipca. Grona długie. Jagody średnie lub duże, smaczne.
średniej wielkości, czerwone, nie rozsypują się. Dobre
na desery i przetwory.
Veten, Krzew o pędach sztywnych i grubych, prawie 11.5.1.9
bez kolców. Odporny na choroby i wytrzymały na Odmiany agrestu
mróz. Owoce duże i wyrównane, łatwo oddzielają się
od dna kwiatowego. Dobre na soki, dżemy i desery. Biały Triumf. Krzew rośnie silnie, owocuje regularnie i
Malina czarna. Do uprawy amatorskiej zaleca się bardzo obficie. Odmiana wytrzymała na mróz i odpor­
dwie odmiany: Bundee i Bristol. Owoce dojrzewają w na na choroby. Owoce dojrzewają na początku lipca.
I drugiej połowie lipca i łatwo oddzielają się od dna
11 kwiatowego.
Przed zbiorem nie opadają. Duże i bardzo smaczne,
dobre na przetwory.
IJeżyna bezkolcowa
Lady Delamere. Krzew rośnie silnie, ma pokrój ro­
złożysty, zagęszcza się. Wytrzymały na mróz, ale
wrażliwy na mączniak amerykański agrestu. Owoco­
Thornless Evergreen. Obficie owocuje, jest bardzo
plenna i dekoracyjna. Wiosną pędy do 5...10 m należy wanie wczesne i obfite. Owoce dojrzewają w połowie
rozpinać na drutach, siatkach ogrodzeniowych, ścia­ lipca, ale opadają przed zbiorem. Duże, dość wyrów­
nach altan lub domów. Zimą - zdjęte z konstrukcji - nane, przydatne na przetwory.
przykryć słomą i Igliwiem. Owoce dojrzewają w dru­ Zielony Butelkowy. Krzew rośnie silnie, ma pokrój
giej połowie sierpnia i we wrześniu. rozłożysty. Jest wytrzymały na mróz, wrażliwy na
amerykański mączniak agrestu. W okres owocowania Portugalskie Niebieskie. Krzew rośnie silnie. Owoce
wchodzi wcześnie i owocuje obficie. Owoce dojrze­ średniej wielkości, dojrzewają w połowie września;
wają w końcu lipca, równomiernie. Są duże, wydłużo­ zbiera się je w gronach. Bardzo smaczne.
ne, łatwo opadają. Nadają się przede wszystkim na
przetwory.
II.5.2
11.5.1.10 Przygotowanie gleby przed sadzeniem
Odmiany borówki wysokiej
Drzewa i krzewy owocowe należą do roślin, które po­
Blueray. Krzew rośnie silnie, owocuje bardzo obficie, zostają w tym samym miejscu przez wiele lat. Dlatego
jest wytrzymały na mróz. Owoce dojrzewają na po­ też szczególnie ważne jest właściwe przygotowanie
czątku sierpnia. Są bardzo duże, o wysokich walo­ gleby przed sadzeniem.
rach smakowych. Drzewa owocowe lepiej rosną na glebach o niskim po­
Eariiblue. Krzew rośnie silnie i owocuje obficie. Jest
ziomie wody gruntowej. Jabłonie wymagają poziomu
to odmiana najwcześniej dojrzewająca, owoce nie wody na głębokości 150 cm, grusze, wiśnie, czereśnie
opadają przed zbiorem. Są duże i dość smaczne. i orzechy - 180...200 cm i głębiej. Najlepiej znoszą wy­
Herbert. Krzew rośnie silnie, owocuje równomiernie i soki poziom wody gruntowej śliwy - 100...120 cm. Dla
obficie, jest wytrzymały na mróz. Owoce dojrzewają w krzewów owocowych może być on jeszcze wyższy, na­
drugiej połowie sierpnia. Jagody duże, aromatyczne. wet w granicach 60...80 cm. Przy zbyt wysokim pozio­
Jedna z odmian o najsmaczniejszych owocach. mie wody, działkę należy odwodnić.
Gleba, na której uprawia się rośliny sadownicze po­
11.5.1.11 winna być dość żyzna, przepuszczalna, przewiewna i
w miarę wilgotna. Tworzony przez rośliny silny system
Odmiany truskawki
korzeniowy o dużej liczbie drobnych korzeni zapewnia
Geneva. Bylina o nielicznych rozłogach, wytrzymała im łatwe przyjmowania się po posadzeniu oraz bujny
na mróz, plenna. Powtarza owocowanie. Owocuje od wzrost w latach następnych. Zarówno bardzo lekkie
czerwca do późnej jesieni. Owoce duże lub średniej gleby piaszczyste, jak też ciężkie, zwięzłe gliny nie
wielkości, czerwone, soczyste i smaczne. nadają się bezpośrednio pod nasadzania. Zwiększe­
Redgauntlet. Bylina wydająca bardzo liczne rozłogi, nie ich żyzności i urodzajności można osiągnąć przez
wytrzymała na mróz, bardzo plenna. Owoce dojrzewa­ dostarczenie dużych ilości próchnicy (obornik, nawo­
zy zielone). W praktyce spotyka się również miesza­
ją na początku czerwca. Są duże lub średniej wiel­
kości, mają małą wartość przetwórczą. Miąższ czer­ nie ziemi bardziej zwięzłej z piaszczystą. Dodatkowe
wony, soczysty i smaczny. poprawienie produkcyjnych właściwości gleby lekkiej
Senga Sengana - Faworytka. Bylina wytrzymała na można uzyskać przez dodanie torfu. Natomiast bar­
dzo ciężkie, zbite gleby należy rozluźnić przez dostar­
mróz i susze, bardzo plenna. Wymaga gleby zasobnej
w próchnicę. Owoce dojrzewają w połowie czerwca, czenie próchnicy i piasku.
w mokre lata łatwo gniją. Okres zbioru ponad trzy Pod drzewa i krzewy nie nadają się gleby z płytką
tygodnie. Owoce są duże lub średniej wielkości, warstwą uprawną, na podłożu piaszczystym, żwiro­
ciemnoczerwone, smaczne, deserowe i na prze­ wym lub z warstwą glejową (zbity piasek lub żwir ko­
twory. loru brunatnego), której nie może przerosnąć system
Senga Precosa. Bylina wytrzymała na mróz, średnio korzeniowy. W celu sprawdzenia struktury gleby oraz
plenna. Owoce dojrzewają w pierwszych dniach jej przydatności pod uprawę sadowniczą, należy
czerwca. Okres zbioru trwa około trzech tygodni. wykonać odkrywkę - najlepiej wiosną (kwiecień-maj)
Owoce średniej wielkości, drobnieją, bardzo - wykopując dół głębokości 120...150 cm.
smaczne. Sprawdzenia wymaga również kwasowość <pH) gle­
Surprlse des Halles - Ananasowa z Grójca. Bylina wy­ by. Używa się do tego kwasomierza Helliga
dająca liczne rozłogi, wytrzymała na mróz, plenna. (rys, 11.41). Do zagłębienia płytki kwasomierza należy
Owoce dojrzewają w ostatnich dniach maja. Okres wsypać szczyptę gleby, lekko ją ugnieść i dodać kilka
zbioru trwa okoto jednego miesiąca. Owoce z pierw­ kropli indykatora. Po trzech minutach pochyla się
szych zbiorów mają średnią wielkość, z późniejszych płytkę tak, aby indykator przedostał się do rowka w
są drobne. Bardzo dobre na desery, mało przydatne
na przetwory.

11.5.1.12
Odmiany winorośli

Królowa Winnic. Krzew plenny, o silnym wzroście.

Owoce dojrzewają w końcu września lub na początku
października; zbiera się je w gronach. Bardzo
smaczne.
Perła Cza bańska. Krzew rośnie dość silnie, owocuje
umiarkowanie. Owoce dojrzewają w sierpniu. Jagody
średniej wielkości, słodkie i soczyste. 11.41. Kwasomierz Helliga
 kształcie litery T i dokładnie porównuje barwę roztwo­
ru w rowku z barwami skali umieszczonej na płytce.
Barwom skali, od zielonej do czerwonej, odpowiadają
wartości pH od 8 do 4,
Na glebach o oczynie zasadowym (pH powyżej 7,2)
lub obojętnym (pH 6,6,. 7,2) nie należy sadzić grusz,
malin i truskawek. Gleby te najlepiej nadają się pod
orzechy włoskie, ale dobrze owocować mogą na nich
również śliwy i jabłonie. Zdecydowana większość
roślin sadowniczych wymaga gleb lekko kwaśnych
(pH 5,5..,6,6). Tylko borówka wysoka i żurawina po­
trzebują gleb kwaśnych (pH 3,8.„4,8). Zakwaszanie
gleby jest jednak praktycznie niemożliwe. Natomiast
jeśli gleba jest zbyt kwaśna (niskie pH), można
zmniejszyć jej kwasowość przez wapnowanie, W tym
celu na glebach ciężkich stosuje się szybko działają­
cy tlenek wapniowy (CaO). Natomiast na glebach lek­
kich powinien być użyty węglan wapniowy (CaC03),
jako wolniej działający (dłużej mineralizuje związki
organiczne). Węglan wapniowy używany jest również
do wapnowania gleby na krótko przed sadzeniem.
Tlenek wykazuje bowiem działanie żrące.
Do wapnowania gleby najbardziej wskazane jest uży­
cie wapna magnezowego, gdyż większość gleb
(szczególnie lekkich) wykazuje niską zawartość ma­
gnezu (tab. 11.6 ),
Strukturę gleby poprawiają nawozy organiczne, tj.
obornik, kompost lub nawozy zielone. Na nawóz zielo­
ny należy stosować te rośliny, które mają szybki
wzrost i dają w krótkim czasie duży plon masy zielo­
nej, a więc rośliny motylkowe (łubin żółty, bobik, sera­
dela pastewna, wyka, peluszka, czyli groch polny}.
Wiążą one ponadto wolny azot z powietrza. Polecana
jest także gorczyca, którą - ze względu na krótki
okres wegetacji - można wysiać dwa razy. Gorczyca
dostarcza jednorazowo 2,5...3 kg substacji organi­
cznej na 1 ma. Przyorywanie lub przekopywanie roślin
na nawozy zielone powinno się wykonywać na po­
czątku kwitnienia, gdyż później następuje ubytek ich
masy zielonej.
Użyźnianie gleb lekkich można uzyskać przez umie­
szczenie grubej warstwy próchnicznej na głębokości
50 cm pod powierzchnią gruntu. Efekt ten najłatwiej
osiągnąć w sposób następujący: po zdjęciu wierz­
chniej, próchnicznej warstwy gleby 20...25 cm z pasa
szerokości ok. 1 m, na dnie powstałego rowka umie­
szcza się nawóz organiczny w ilości 6...10 kg na
1 mT Nawóz ten należy przekopać z glebą głębszej
warstwy. Kopiąc następny rowek, zdejmowaną wierz­
chnią warstwą gleby wyrównuje się poprzedni rowek
z nawozem organicznym, w ten sposób warstwa
próchniczna gleby zostanie zachowana na powierzch­
ni użyźnionej działki. Ostatni przekopany pas ziemi
przykrywa się wierzchnią warstwą gleby zdjętej pod­
czas kopania pierwszego rowka (rys. II.42).
11.6. Dawki maksymalne wapna magnezowego stosowane
jednorazowo przed sadzeniem drzew lub krzewów owoco­
wych, w k g /100 m-'
Odceyn gleby
Gleba Gleba Gleba
pH lekka średnia ciężka
do 4,5 30 40 50
4,6...5,5 15 30 40
5,6...6,0 10 15
30
11.42. Sposób użyźniania gleb lekkich
A - wierzchnia warstwa gleby wybrana z rowka nr 1,
B - głębsza warstwa gleby, z którą należy przekopać nawoź
organiczny. N- nawóz organiczny umieszczony na dnie row­
ka po zdjęciu wierzchniej, próchnicznej warstwy gleby,
C - wierzchnia warstwa gleby w rowku nr 2, którą należy za­
sypać rowek nr 1, D - rozsypane na powierzchni gleby na­
wozy potasowe i fosforanowe
Z nawozów mineralnych zaleca się nawozy fosforowe
w ilości 11...16,5 kg superfosfatu (18% PsOs) na
100 rrP oraz potasowe w ilości 3 .6 kg siarczanu po­
tasu (50% KiO) lub 3,8...7,5 kg soli potasowei
(40% KzO) na 100 m2 zarówno pod drzewa, jak i
krzewy jagodowe. Nawozy te odznaczają się matą ru­
chliwością w glebie i z tego względu należy je stoso­
wać przed sadzeniem.
Właściwe dawki nawozów z uwzględnieniem ich wza­
jemnych proporcji najlepiej ustalić na podstawie wyni­
ków analiz chemicznych gleby. Ziemię pobiera się łyż­
ką stołową z 2,.,4 płytkich dołków wykopanych na
głębokość warstwy ornej. Oddzielnie zsypuje się zie­
mię pobraną z górnej, próchnicznej warstwy, a
oddzielnie z podglebia (z dołków). Próbka z danej
warstwy powinna zawierać ok. 0,5 kg ziemi. Po wysu­
szeniu na powietrzu oznacza się próbki kartką zawie­
rającą imię i nazwisko oraz adres właściciela, datę i
głębokość pobrania, a następnie wysyła się do naj­
bliższej Okręgowej Stacji Chemiczno-Rolniczej.
Analizy chemiczne gleby warto wykonywać również
podczas użytkowania działki w latach następnych, nie
częściej jednak niż co 4 lata. Glebę pobiera się wów­
czas w międzyrzędziach drzew.
II.5.3
Gęstość i technika sadzenia
Rozstawa roślin sadowniczych zależy od podkładki,
gatunku, odmiany i od formy korony rośliny. Ze wzglę­
du na niewielkie powierzchnie działek i ogrodów przy­
domowych należy sadzić drzewka na podkładkach
karłowych i półkartowych. Zalecane są przy tym na­
stępujące rozstawy:
- jabłonie i grusze na podkładkach karłowych: co
2...2,5 m w rzędzie, 3 m między rzędami;
- wiśnie, jabłonie na podkładkach półkartowych, brzo­
skwinie i śliwy węgierki; co 3 m w rzędzie, 4 m między
rzędami;
- morele, pozostałe śliwy, jabłonie na podkładkach
silnie rosnących i grusze: co 4 m w rzędzie, 5 m mię­
dzy rzędami;
- maliny: co 0,5 m w rzędzie, 1,2 m między rzędami;
- jeżyna bezkolcowa; co 2„.2,5 m w rzędzie;
- porzeczki czerwone i białe: co 1,5 m w rzędzie, 2 m
między rzędami;
- porzeczki czarne: co 1,5 m w rzędzie, 2,5 m między
rzędami;
- agrest: co 0,5 m w rzędzie, 1,5m między rzędami.
0 powodzeniu uprawy w znacznym stopniu decyduje
jakość nabytego materiału sadzeniowego. Najlepiej
jest sadzić rośliny pierwszego wyboru z dobrze roz­
winiętym systemem korzeniowym. Zakupione rośliny
trzeba jak najszybciej posadzić na miejsce stałe, by
ich nie przesuszyć. Jeśli z różnych przyczyn sadzenie
musi być opóźnione, należy je zadołować tak, by cały
system korzeniowy był przykryty ziemią, ziemię udep­
tać i podlać wodą. Drzewa nawet częściowo prze­
suszone są podatne na porażenie przez grzyby, po­ II.43. Sadzenie truskawek; a) za głęboko; b) prawidłowo;
wodujące ich wypadanie w pierwszym roku po posa­ c) za płytko
dzeniu. Jeśli więc zostaną zaobserwowane objawy
Dno dołka pozostawia się bez izolacji, aby nie doszło
przesuszenia (zmatowiała, lekko pomarszczona skór­
do nadmiernego gromadzenia się wody i zatapiania
ka) moczy się rośliny 2...3 dni w wodzie, a rany lub
systemu korzeniowego.
otarcia zasmarowuje farbą emulsyjną z dodatkiem
Wybierając polecany termin letni (lipiec) sadzenia tru­
2% Benlate lub Topsinu. skawek, najlepiej korzystać z własnej rozsady. Daje
Większość roślin sadowniczych wysadza się jesienią.
to możliwość nie tylko wybrania odpowiedniej pogody
Do wiosny ich system korzeniowy zdąży się nie tylko
(najlepiej w pochmurny dzień po obfitym deszczu), ale
zregenerować, ale także częściowo rozrosnąć. Wios­
przede wszystkim pobrania sadzonek z bryłą ziemi,
ną sadzi się drzewa pestkowe i to jak najwcześniej,
które lepiej wówczas znoszą przesadzanie. Odległość
zanim zaczną pękać pąki. Truskawki sadzone są
między rzędami na zagonie powinna wynosić ok.
w Polsce jesienią lub wiosną. Jednak najwłaściwszym
25...30 cm. a między roślinami w rzędzie tO cm. Tak
terminem ich sadzenia jest koniec lipca oraz pierwsza
gęste sadzenie znacznie podnosi plon owoców w
1 druga dekada sierpnia. pierwszym roku. Podraża jednak koszty, jeśli rozsada
Podczas kopania dołków należy osobno położyć jest kupowana. Po pierwszym owocowaniu rośliny na­
wierzchnią, próchniczną warstwę gleby, oddzielając ją
leży przerzedzić przez usunięcie co drugiego rzędu i
do mniej urodzajnej warstwy podglebia. Pod rośliny sa­
co drugiej rośliny w rzędzie.
downicze wystarczające są dołki o średnicy 50...60 cm Truskawki powinny być sadzone na taką głębokość,
i głębokości ok. 40 cm. Na dnie dołka usypuje się kop­
na jakiej rosły poprzednio. Rośliny posadzone zbyt
czyk, na którym rozkłada się korzenie tak, by nie głęboko będą miały tzw. serduszko pod ziemią, co w
podwijały się do góry. Jeśli któryś z nich jest dłuższy,
rezultacie zmniejsza liczbę przyjęć. Równie szkodliwe
lepiej poszerzyć dołek niż skrócić korzeń. Przycina
jest zbyt płytkie sadzenie. Podczas sadzenia należy
się tylko korzenie chore lub uszkodzone. Do obsypy­
zwrócić uwagę na dobre dociśnięcie ziemi do syste­
wania systemu korzeniowego używa się najpierw zie­
mu korzeniowego na całej jego długości (rys. II.43).
mi próchnicznej. Podczas zasypywania korzeni pierw­
szą łopatę ziemi ugniata się ręką, a następne - po
całkowitym zasypaniu systemu korzeniowego - nogą. II. 5.4
Po posadzeniu, szczególnie wiosną, należy rośliny
podlać. Ziemia osiada wówczas szybciej, wchodząc Uprawa gleby i nawożenie
jednocześnie w kontakt z systemem korzeniowym.
Drzewka sadzi się na taką głębokość, na jakiej rosły W celu lepszego zagospodarowania działki, można
w szkółce lub nieco głębiej, ale miejsce oczkowania uprawiać między drzewkami inne rośliny. Uprawa
powinno znajdować się zawsze nad powierzchnią zie­ współrzędna między krzewami nie jest wskazana,
mi. Jedynie drzewka ze wstawkami skarlającymi sa­ gdyż krzewy owocowe są dostatecznie zagęszczone.
dzi się głębiej, tak aby potowa wstawki była w ziemi. Decydując się na uprawę współrzędną między drze­
Natomiast krzewy jagodowe sadzone są zawsze głę­ wami, należy zwrócić uwagę na właściwy dobór roślin.
biej niż rosły w szkółce: porzeczki czarne o 15 cm, Nie powinny to być rośliny o dużych wymaganiach
pozostałe porzeczki i agrest o 5...10 cm. wodnych w okresie od maja do lipca. Najlepiej więc
Po sadzeniu w terminie jesiennym usypuje się kop­ uprawiać późne warzywa kapustne lub pomidory.
czyk z ziemi, natomiast wiosną formuje misę, w celu Jednak po kilku latach należy zrezygnować z ich
lepszego zatrzymywania wody. Przed zimą należy uprawy, a glebę utrzymywać według jednego z niżej
drzewka okręcić słomą lub papierem, chroniąc je nie opisanych sposobów.
tylko przed mrozem, ale i przed gryzoniami. Teren pod drzewami oraz wokół krzewów można
Specjalnego przygotowania miejsca przed sadzeniem utrzymywać w czarnym ugorze, to znaczy systema­
wymaga borówka wysoka. Dołki kopie się większe, tycznie uprawiać glebę z jednoczesnym niszczeniem
najlepiej w kwadracie o boku 1,2, na głębokość 0,6 m, chwastów, które pobierają wodę i składniki pokarmo­
po czym ściany boczne wykłada się folią, a następnie we. Należy jednak używać narzędzi płytko działają­
dołek wypełnia torfem wysokim lub rozłożoną ściółką cych, by nie uszkodzić systemu korzeniowego roślin
leśną. Można do podłoża dodać również trocin lub kory. sadowniczych. Zbyt częste spulchnianie ziemi zwięk­
Folia na ścianach bocznych pełni funkcję zabezpiecza­ sza jednak jej napowietrzenie, co przyspiesza minera­
jącą przed wymianą jonów glebowych, prowadzącą do lizację składników organicznych i w efekcie pogarsza
podwyższenia odczynu gleby. strukturę gleby - staje się ona bardziej zlewna i zbita.
 Temu niekorzystnemu zjawisku można przeciwdzia*
łać, stosując regularnie obornik lub inne nawozy
organiczne.
Czarny ugór nie powinien być stosowany na stokach i
wszelkiego rodzaju skłonach terenu, gdzie może
dojść do wymywania składników organicznych i mine­
ralnych z gleby, a podczas bardzo intensywnych opa­
dów deszczu nawet do zmycia urodzajnej, wierzchniej
jej warstwy (zjawisko erozji).
Innym sposobem utrzymywania gleby w sadowniczej
części ogrodu jest zadarnienie, które można wprowa­
dzić jednak dopiero w trzecim lub czwartym roku po
posadzeniu drzew, aby zdążyły się one zakorzenić
głębiej i nie odczuwały skutków konkurencji o wodę -
szczególnie na glebach lżejszych. Krzewy owocowe
uprawiane w murawie dają niższy plon. Murawa, którą
stanowi mieszanka kilku gatunków traw, powinna być
często koszona, aby nie przekraczała wysokości
10...15 cm i przypominała dobrze pielęgnowany traw­
nik. Częste koszenie ogranicza zapotrzebowanie traw
na wodę, a rozkładające się części skoszonych roślin
możliwości produkcji kompostów na własnej działce -
nawozy organiczne należy stosować przede wszyst­
kim przed sadzeniem drzew i krzewów, a później wy­
korzystywać również nawozy mineralne.
Jeśli rośliny zostały posadzone w dobrze przygotowa­
ną glebę oraz jeśli pod nimi utrzymywany jest czarny
ugór, w pierwszych 3...4 latach nawożenie mineralne
ogranicza się tylko do wysiewania wiosną po 1...2
garści nawozu azotowego pod każde drzewo. Od
czwartego roku nie nawozi się drzew indywidualnie, a
rozsypuje nawozy na całej powierzchni części sadow­
niczej, zgodnie z zaleceniami podanymi w
tab, II.7. Można również stosować nawozy wielo­
składnikowe, np.: Fructus, Azofoskę (zawierają one
również mikroelementy). Należy je wysiewać w ilości
5...8 kg na 100 m2.
Przy uprawie roślin jagodowych nie stosuje się nawo­
żenia indywidualnego nawet w pierwszych latach po
posadzeniu. Są one na tyle zagęszczone, że nawozy
rozsiewa się na całej powierzchni, stosując dawki na­
wozów podanych w tab. II.8 Ze względu na wrażli­
.

dostarczają próchnicy. wość roślin jagodowych na chlorki należy stosować

Gleba pod murawą nie przemarza zbyt głęboko, co
zmniejsza niebezpieczeństwo przemarznięcia syste­
mu korzeniowego roślin sadowniczych. Ponadto, gle­
ba przerośnięta systemem korzeniowym roślin zadar-
niających jest chroniona przed wymywaniem. Z tego
względu murawa powinna być stosowana przede
wszystkim na terenach falistych, narażonych na silne
spływanie wody po obfitych deszczach. Trwałe zadar­
nienie na terenie płaskim jest mniej zalecane także ze
względu na trudności w zdobyciu sprzętu do wielo­
krotnego koszenia trawy.
Najlepsze warunki wilgotnościowe i powietrzne ma
system korzeniowy na glebach ściółkowanych oborni­
kiem, kompostem, słomą lub czarną folią. Obornika i
kompostu używa się najczęściej w pierwszych latach
po posadzeniu. Czarną folię stosuje się przede
wszystkim w uprawie truskawek. Zagon przeznaczo­
ny pod uprawę truskawek przykrywa się folią, którą
przecina się w miejscach, gdzie będą sadzone rośliny.
Czarna folia zmniejsza parowanie wody, hamuje
wzrost chwastów i nagrzewając się - podnosi tempe­
raturę gleby, a w efekcie przyspiesza zbiór owoców.
Ważnym zabiegiem uprawowym jest nawożenie - naj­
korzystniejsze nawozami organicznymi. Ze względu
jednak na trudności w ich zakupie oraz ograniczone
siarczan potasowy zamiast soli potasowej. W celu
uzyskiwania dobrych plonów należy w miarę możli­
wości stosować obornik (2...3 wiadra wokół drzewka),
obniżając wtedy dawkę nawozów mineralnych o poło­
wę. Również co 3...4 lata należy glebę wapnować,
najlepiej wapnem magnezowym (tab. II.6).
Krzewy borówki wysokiej nawozi się indywidualnie.
Aby przez nawożenie nie alkalizować gleby, należy
używać nawozów fizjologicznie kwaśnych (tj. zakwa­
szających glebę). Z nawozów azotowych najlepszy
jest siarczan amonu, z potasowych - siarczan potasu.
Dokarmianie roślin azotem można wykonywać co dwa
tygodnie podczas ich podlewania. Rozpuszcza się
wówczas jedną łyżkę stołową siarczanu amonowego
w dziesięciu litrach wody. Zabieg ten stosuje się kil­
kakrotnie w okresie wegetacji roślin.
Niedobór azotu można poznać po tym, że starsze liś­
cie roślin żółkną, następuje zahamowanie wzrostu pę­
dów, owoce są bardziej wybarwione, ale wcześniej
dojrzewają. Wyraźnie spada plon.
Niedobór magnezu powoduje chlorozę (zanik chlorofi­
lu), przechodzącą w nekrozę (obumieranie tkanki)
między nerwami starszych liści. Liście opadają.
Niedobór boru poznaje się po skorkowaceniu, znie­
kształceniu, a nawet pękaniu owoców. Objawy nasila­

li. 7. Dawki nawozów dla drzew owocowych w g /1 m3(nawozy mineralne) oraz w k g /100 m2(nawozy organiczne)

Azotowe!) Magnezowe' 1*21 Potasowe^)

Wiek drzew Siarczan Saletra Siarczan Nawozy
(wszystkie gatunki) Mocznik Sól Siarczan
amonowy amonowa magnezowy potasowa potasowy organ iczne^ 1
46% N
20.5% N 34% N 16% MgO 40% <20 50% <20

Drzewa młode I...4 lal 50...100 30...60 20 .40 35—75 15...25 12...20 150-300
Drzewa owocujące
powyżej 4 lat 30...60 18..36 13...26 38...75 2 0 -3 5 16 -2 8 -

1 1 Nawozy azotowe i magnezowe rozsiewa się wokół każdego drzewa osobno; średnica nawożonej powierzchni powinna być
ofc. 1.5 razy większa od średnicy korony drzewa
21 Nawożenie magnezowe stosuje się na podstawie wyników analiz gleby
3) Nawożenie potasowe rozpoczyna się od trzeciego roku i nawozi całą powierzchnię sadu
4) W pierwszym i drugim roku stosuje się obornik tub kompost jako Ściółkę wokół drzew
 Azotowe Fosforowe Potasowe
Rodzaj rośliny Siarczan Saletra Siarczan
Mocznik Superfosfat
amonowy amonowa 46% N potasowy
34% N 18%P 20 5
20,5% N 50% K20
Maliny 3,0...5,0 1,8.„3/3 1,3.„22 2,2.„4,1 1,6.„2.4
Porzeczki i agrest 4,0,..6,0 2,4.„3,6 1 ,8... 2,6 1,7. „33 2 ,0...3,0
Truskawki przed sadzaniem — — — 3,3„.5.5 2,4...3,0
Truskawki w pierwszym roku 2,0...4,0 1.2...2.4 0,9... 1,8 — _

Truskawki w następnych
latach 1,5...2,5 05... 1,5 0,7...1,1 - -

ją się na glebach zasadowych podczas suszy.
Niedobór żelaza powoduje chlorozę między nerwami
liści, ale nerwy pozostają zielone. Objawy widoczne
są najpierw na liściach najmłodszych, które w skraj­
nym wypadku mogą być całkowicie białe.
Niedobór cynku objawia się powstawaniem rozet ma­
łych, sztywnych liści na końcach młodych pędów.
Dolna część pędu jest ogołocona. Kora staje się
chropowata i łamliwa. Drastycznie spada plon.
Niedobór miedzi powoduje, że pędy stają się ciemno­
brunatne, spłaszczone i zamierają.
W wypadku objawów niedoboru poszczególnych
składników stosuje się, poza nawożeniem doglebo-
wym, nawożenie dolistne roztworami soii brakujących
pierwiastków.
Ii.5.5
Cięcie i formowanie drzew i krzewów
11.5.5.1
Sposoby i terminy cięcia drzew owocowych
Pierwsze cięcie drzew sadzonych jesienią należy wy­
konać wiosną następnego roku. natomiast drzewa
sadzone wiosną przycina się bezpośrednio po posa­
dzeniu. Cięcie to przywraca zachwianą równowagę
między systemem korzeniowym, zmniejszonym w
czasie wykopywania drzew, a nie zmniejszoną koro­
ną. Jeśli nie wykona się tej czynności, wzrost drzewa
ce pod ostrym kątem - widlaste rozgałęzienia) usuwa
się całkowicie.
W następnych latach należy umiejętnie kierować
wzrostem pędów, prowadząc do prawidłowego ufor­
mowania korony. Pierwszym warunkiem jest wytwo­
rzenie przez drzewo dość dużych kątów (zbliżonych
do kąta prostego) między konarami a przewodnikiem.
Tkanki pędów wyrosłych pod zbyt ostrym kątem są
bardziej wrażliwe na przemarzanie. Również zrośnię­
cie się takich pędów z przewodnikiem jest znacznie
słabsze, co prowadzi w latach obfitego urodzaju do
odszczepiania się konarów.
Aby uformować odpowiednie kąty odchylenia kona­
rów, na przewodniku - tuż nad pędami, gdy są one je­
szcze zielone, elastyczne i mają długość ok. 10 cm
(w końcu maja I w czerwcu) - zakłada się drewniane
klamerki do bielizny. Zdejmuje się je natomiast, gdy
pędy zdrewnieją i utrwalą swoje położenie, tj. po Ok.
czterech tygodniach. Klamerki pozostawione dłużej
hamują przyrost grubości przewodnika. Zabieg taki
powinno się wykonywać przez kilka pierwszych lat
___________________________________
a)
V v y VI
720.40 < 140.-70 cm

zostanie zahamowany, a nawet może się nie przyjąć.

Jednoroczne, nie rozgałęzione drzewa przycina się
najczęściej na wysokości 60...80 cm. Wysokość przy­
cięcia zależy od tego, jak wysoki pień ma mieć drze­
wo. Wiele osób błędnie nazywa drzewa niskopienne
(mające niski pień - rys II.44) kartowymi, podczas
gdy drzewa karłowe to te, które rosną na podkład­
kach karłowych, natomiast plenność drzewa zależy
zawsze od wysokości przycięcia w pierwszym roku
po posadzeniu, tzn od wysokości, na której formowa­
na jest korona.
Drzewa z koronami wytworzonymi w szkółce powinny
mieć skrócone wszystkie pędy o połowę, a nawet o
2/3 długości. Słabsze cięcie można stosować przy
drzewach o silnym systemie korzeniowym lub przy 11.44. Kształtowanie wysokości pnia drzewa: a) wysokość
zapewnieniu regularnego podlewania. Pędy należy przycięcia młodych drzew; b) wysokość pnia odpowiadająca
przycinać nad oczkiem skierowanym na zewnątrz wysokości przycięcia młodego drzewa
korony, dzięki czemu drzewo będzie bardziej rozło­ 1 - drzewo krzaczaste; 2 - drzewo niskopienne; 3 - drzewo
żyste. Pędy konkurujące z przewodnikiem (wyrastają­ półpienne; 4 - drzewo pienne
formowania korony. W przypadku pędów starszych
stosuje się naginanie przy użyciu sznurka, który za­
kłada się tak, by pętelki byty luźne i nie wrzynały się
w grubiejące pędy, powodując ich wyłamywanie.
Sznurki zdejmuje się po kilku miesiącach. Pędy. które
nie dają się uformować, należy wyciąć.
Następnym warunkiem silnej konstrukcji korony jest
jak najmniejsza liczba konarów wyrastających na jed­
nym poziomie. Idealne byłoby zachowanie kilkucenty­
metrowych odległości między poszczególnymi kona­
rami. Wiadomo jednak, że cięcie drzew młodych opóź­
nia ich wejście w okres owocowania. Niektóre pędy
pozostawia się nie cięte, jako tymczasowe pędy
owoconośne, wyginając je zupełnie ku dołowi i przy­
wiązując w tej pozycji sznurkiem. Już w drugim roku
mogą wydać pierwsze owoce. Pędy te zostawia się
na 3...4 lata.
Spośród drzew owocowych innego sposobu prowa­
dzenia wymaga brzoskwinia. W pierwszym roku po
posadzeniu wybiera się 3...4 najsilniejsze, wyrastają­
ce w różnych kierunkach i nisko położone pędy odda­
lone od siebie o ok. 15 cm. Pozostałe pędy usuwa się.
Przewodnik skraca się nad 3,..6 pączkiem powyżej
ostatniego (górnego) pozostawionego pędu, a pędy
boczne - nad 2...6 pąkiem. Silniej skraca się zawsze
pędy górne. To silne cięcie brzoskwiń zalecane jest
ze względu na trudne przyjmowanie się drzew oraz
bardzo dużą ich wrażliwość na przemarzanie. Podany
sposób przycięcia w pierwszym roku po posadzeniu
pozwala uzyskać drzewo w formie krzaczastej, które
łatwiej uchronić przed przemarzaniem, usypując z zie­
mi kopczyk wysokości ok. 50 cm. Jeśli nawet część
pędów przemarznie, to i tak z żywych części można,
w ciągu 2...3 lat, odbudować na nowo koronę.
W sadownictwie znanych jest wiele typów koron. Naj­
łatwiejsze do uformowania, a jednocześnie bardzo
przydatne w ogródkach działkowych i przydomowych
są: korona prawie naturalna, lużnopiętrowa i szpaler
swobodny. Wszystkie te korony zachowują przewod­
nik, z którego wyrastają pędy boczne - późniejsze ko­
nary. Podane wyżej ogólne zasady są obowiązujące
przy formowaniu tych typów koron.
Korona prawie naturalna (rys. II.45) formuje się w
pierwszych latach w wyniku swobodnego wzrostu
prawie wszystkich pędów wyrastających z przewod­
nika. Usuwa się ewentualnie konkurenta przewodni­
ka, jeśli nie został on wcześniej odcięty. Zawsze
wiosną przycina się przewodnik na wysokości ok.
50 cm nad ostatnim, górnym rozgałęzieniem. Dzięki
umiarkowanemu cięciu formującemu, drzewa wcześ­
nie wchodzą w okres owocowania. Jednak w star­
szym wieku korona ich jest zagęszczona i wymaga
silniejszego cięcia prześwietlającego. Wycina się
stopniowo część konarów, pozostawiając ostatecznie
około ośmiu. Stosuje się jednocześnie prześwietlanie
konarów pozostawionych na stałe. Wycinać należy
przede wszystkim konary nakładające się na inne,
chore lub wyrastające z przewodnika na jednym po­
ziomie. Prześwietlając pozostawione konary, wycina
się gałęzie krzyżujące się, wracające ku środkowi ko­
rony, chore, złamane oraz wyrastające pionowo do
góry. Korona prawie naturalna polecana jest dla jabło­
ni, grusz, wiśni, śliw, moreli i czereśni.
Koronę lużnopiętrowa zaleca się formować dla drzew
silnie rosnących. W ciągu roku formuje się jedno pię­
tro, składające się z t ...3 konarów. Odległość między
piętrami powinna wynosić ok. 50 cm. W tym celu w
latach formowania korony przycina się przewodnik na
wysokości 60 cm nad górnym pędem niższego piętra.
W piętrze pozostawia się zawsze pędy wyrastające
pod właściwym kątem i nie cieniujące niżej położo­
nych. Pozostałe pędy należy wyciąć na tzw. obrączkę,
tzn. bezpośrednio za zgrubieniem występującym u
nasady pędu. Stosowanie silniejszego cięcia w pierw­
szych latach życia drzewa (w porównaniu z koroną
prawie naturalną) jest przyczyną późniejszego wcho­
dzenia drzew w okres owocowania. Koronę luźnopię-
trową formuje się u grusz, jabłoni, śliw i moreli.
Szpaler swobodny jest koroną spłaszczoną
(rys, II.46). Najłatwiej jest go formować przy drutach,
do których nagina się i przywiązuje pędy wyrastające
pod ostrym kątem lub w kierunku międzyrzędzia.
Można też przywiązywać pędy do szpilek z drutu lub
kołków drewnianych wbitych w ziemię na osi rzędu, a
pędy wyrastające w kierunku międzyrzędzia wyginać
pionowo do dołu i przywiązywać sznurkiem. Pędy te
zaczną wcześniej owocować Przez cały czas formo­
wania szpaleru należy skracać przewodnik, aby uzy­
skać równomierne wyrastanie pędów na całej jego
długości. Często popełnianym błędem jest pozosta­
wianie kwiatów lub - później - zawiązków owoców na
przewodniku. Prowadzi to do zatracenia pionowego
charakteru jego wzrostu. Najczęściej staje się on
wówczas jednym z konarów.
Po zakończonym formowaniu wszystkich typów ko­
ron, ścina się przewodnik nad ostatnim bocznym roz­
gałęzieniem. Wysokość, na której będzie on ścięty
zależy od tego, jak wysokie ma pozostać drzewo.
Najniższe drzewa prowadzi się w szpalerze swobod­
nym na podkfadkach karłowych lub ze wstawkami
skarlającymi. Najczęściej cięcie drzew owocowych
przeprowadza się w lutym, marcu i kwietniu. Jednak
ze względów zdrowotnych, niektóre gatunki należy
ciąć latem. Drzewa pestkowe, a szczególnie wiśnie,
należy ciąć po zbiorze owoców. Istnieje wówczas
II. 45. Korona prawie naturalna

11.46, Korona spłaszczona - szpaler swobodny (konary przy­
wiązywane do drutów rozciągniętych na słupkach
mniejsze niebezpieczeństwo porażenia drzew przez
groźne choroby, powodujące nawet ich zamieranie.
Latem zaleca się usuwać „wilki" (pędy wyrastające z
nasady konarów), które cieniują owoce, pogarszają
ich smak i zmniejszają wybarwienie. W drugiej poło­
wie czerwca, kiedy „wilki" nie są jeszcze zdrewniałe,
można je wyrywać wraz z nasadą, później należy uży­
wać sekatora. Cięcie grubszych gałęzi wykonuje się
piłką sadowniczą. Narzędzia do cięcia muszą być
dobrze wyostrzone, by rana powstała po cięciu była
gładka, jak najmniejsza, a pozostałe tkanki nie
uszkodzone.
Ze względów zdrowotnych, większe rany należy za-
smarować - najlepiej gotową pastą Santar SM, Funa-
ben 3 lub Funaben 4. Można użyć również białej farby
emulsyjnej z dodatkiem 2% Funabenu, Topsinu lub
Fundazoiu (ewentualnie samej farby emulsyjnej). Nie
wolno natomiast używać maSci sadowniczej która nie
tylko nie zabezpiecza rany przed infekcją, ale nawet
stwarza lepsze warunki dla rozwoju grzybów, powo­
dujących choroby kory i drewna.
11.5.5.2
Cięcie krzewów jagodowych
Cięcie formujące i prześwietlające krzewów jagodo­
wych wykonuje się najczęściej wiosną, przed rozpo­
częciem wegetacji. Mniej polecany jest termin jesien­
ny, gdyż istnieje wówczas ryzyko uszkodzenia przez
mróz świeżo ciętych tkanek. Natomiast godne uwagi
jest cięcie prześwietlające wykonywane bezpośred­
nio po zbiorze owoców. Polega ono na usunięciu
kilku pędów szkieletowych, które nie będą już pro­
duktywne w roku następnym. Wówczas do wnętrza
krzewów docierają bez większych przeszkód promie­
nie słoneczne. W doświętlonym i dobrze przewietrzo­
nym krzewie występują mniej sprzyjające warunki do
rozwoju chorób i szkodników. Ponadto związki orga­
niczne i mineralne zostaną przeznaczone na budowę
pąków kwiatowych, z których powstaną owoce w
roku następnym. Wiosną następnego roku do usu­
nięcia pozostanie tylko nadmiar pędów jednorocznych
oraz pędy leżące na ziemi i złamane.
Młode krzewy porzeczek czarnych wytwarzają dużo
długopędów, które wyrastają z szyjki korzeniowej i ze
starszych pędów. Na długopędach zawiązywana jest
większość pąków kwiatowych. W miarę starzenia się
krzewów liczba długopędów, które zapewniają wyso­
kie plony dorodnych owoców, ulega zmniejszeniu.
Dlatego, między innymi, cięcie porzeczek czarnych
ma na celu wywołanie ich wyrastania. Po posadzeniu
krzewów należy przyciąć wszystkie pędy na jedno
oczko nad powierzchnią ziemi. Wiosną drugiego, trze­
ciego i czwartego roku usuwa się pędy chore, słabe,
połamane i nadmiernie odchylone od głównej osi
krzewu. Natomiast silne, zdrowe pędy należy pozo­
stawić bez skracania. Wiosną piątego roku wycina się
wszystkie pędy czteroletnie. Z pędów młodszych, po­
dobnie jak w pierwszych latach prowadzenia uprawy,
należy usuwać pędy chore, złamane i leżące na ziemi
oraz pędy słabsze. Takie cięcie porzeczki czarnej sto­
suje się odtąd co roku. Corocznie cięte krzewy po­
rzeczki czarnej powinny mieć S...7 bardzo silnych pę­
dów jednorocznych oraz po 4...5 pędów dwu-, trzy- i
czteroletnich.
Na krzewach zaniedbanych, na których nie prowadzo­
no cięcia przez kilka lat, należy jednorazowo usunąć
od 1/3 do 1/2 wszystkich pędów. Po przeprowadze­
niu tak silnego cięcia odmładzającego krzewy mogą
wytworzyć zbyt dużą liczbę młodych pędów: należy
wówczas wyciąć część tych pędów przy samej ziemi,
pozostawiając jedynie 5...7 najsilniejszych, W następ­
nych latach cięcie przeprowadza się tak, jak przy
krzewach prowadzonvch prawidłowo.
Porzeczki czerwona i biała oraz agrest wymagają
innego sposobu cięcia niż porzeczka czarna Krzewy
te wytwarzają większość pąków kwiatowych na pę­
dach bocznych, wyrastających z jednorocznych,
dwu-, trzy- i czteroletnich pędów szkieletowych. Na
pędach pięcioletnich zawiązuje się mniejsza liczba
kwiatów, grona na nich są znacznie krótsze, a jagody
coraz drobniejsze. Z tego względu pędy pięcioletnie
należy usuwać.
W pierwszym roku po posadzeniu krzewów, pozwala
się na wzrost wszystkich pędów, skracając je jednak
na wysokość ok. 30 cm od ziemi. Wiosną drugiego
roku wycina się pędy słabe, chore oraz leżące na zie­
mi, natomiast zdrowe i silne skraca się o kilka centy­
metrów. To przycięcie powoduje wytwarzanie licznych
bocznych rozgałęzień, które obficie owocują, podno­
sząc plon uzyskiwany z jednego krzewu. W trzecim,
czwartym i piątym roku usuwa sie tylko pędy słabe,
chore oraz leżące na ziemi. Natomiast najsilniejsze,
młode należy zawsze skrócić. W szóstym roku wycina
się wszystkie pędy pięcioletnie.
Prawidłowo cięte krzewy porzeczek czerwonych i bia­
łych oraz agrestu nie powinny mieć pędów starszych
niż pięcioletnie; a zostawia się jedynie po 3...4 pędy
pochodzące z kolejnych lat oraz 5 .7 pędów jedno­
rocznych na wypadek, gdyby w następnych latach
trzeba było wyciąć pędy chore, złamane lub leżące na
ziemi.
 Nieco inaczej należy postępować przy cięciu poleca­
nych odmian porzeczki czerwonej - Heros czy
Jonkheer van Tets. Jej krzewy przypominają sposo­
bem owocowania porzeczkę czarną, dlatego też
zasady cięcia są takie, jak krzewów porzeczki
czarnej.
Posadzone maliny należy przyciąć nad powierzchnią
ziemi. Natomiast cięcie prześwietlające wykonuje się
po zakończeniu zbioru owoców (w sierpniu). Wycina
się wówczas przy ziemi wszystkie pędy, które owoco­
wały w lipcu w danym roku. Przy dużej liczbie nowych
pędów część ich należy również wyciąć, pozostawia­
jąc w każdym krzewie 8...10 sztuk. Wycięte pędy na­
leży zebrać i spalić.
II.5.6
Owocowanie
Wejście drzewek w okres owocowania jest w znacz­
nym stopniu uzależnione od poziomu zapasów związ­
ków pokarmowych, znajdujących się w pędach roślin.
Z pędów rosnących silnie ku górze odpływa znaczna
część asymilatów (zapasowych związków pokarmo­
wych), co jest przyczyną słabego formowania pąków
kwiatowych oraz opóźnienia dobrego owocowania.
Wczesne formowanie pąków kwiatowych uzyskuje
się na drzewach, których pędy wyrastają z przewod­
nika pod dużymi kątami (rozdz. 11.5.5.1). Silne cięcie
drzew w pierwszych latach po posadzeniu potęguje
wzrost pędów, opóźnia natomiast rozpoczęcie owo­
cowania. Istotny wpływ na wczesność owocowania
wywiera podkładka. Drzewa na podkładkach karło­
wych wcześniej wchodzą w okres owocowania i owo­
cują bardziej równomiernie.
Aby jednak z drzewa, nawet bard20 obficie kwitnące­
go, można było uzyskać owoce, musi podczas kwit­
nienia nastąpić zapylenie kwiatów. Wśród roślin
sadowniczych są rośliny zapylane przez wiatr, jednak
zdecydowana większość gatunków i odmian musi być
zapylona przez owady. Funkcję tę pełnią przede
wszystkim pszczoły. Loty produkcyjne pszczół są
krótkie - do 1 km. Dlatego też ule z pszczołami po­
winny znajdować się na terenie ogrodów działkowych.
Odpowiednie przepisy pozwalają na posiadanie do
trzech uli na działce. Należy jednak zaznaczyć, że
pszczoły wymagają właściwej opieki. Dlatego lepiej
jest zorganizować małą pasiekę (rozdz. H.7), niż usta­
wiać ule w rozproszeniu. Aby owady te nie były uciąż­
liwe dla właścicieli działek, najlepiej sprowadzić
pszczoły spokojne - rasy kaukaskiej.
Młode drzewa owocują praktycznie co roku. W póź­
niejszym okresie niektóre odmiany wykazują tenden­
cję do owocowania przemiennego. W roku owocowa­
nia plon jest bardzo duży, ale owoce są drobne i mniej
smaczne. Nadmierna ilość owoców zużywa dużo po­
karmów i drzewo nie jest w stanie formować jedno­
cześnie pąków kwiatowych na rok następny, w któ­
rym w rezultacie plonuje słabo, a nawet nie plonuje.
Zapewnienie corocznego owocowania jest możliwe
przez usunięcie z drzewa, w roku obfitego owocowa­
nia, części zawiązków owocowych. Pozwala to na
osiągnięcie wystarczającego plonowania w danym
roku i na formowanie się pąków kwiatowych, zapew­
niających normalne owocowanie w roku następnym.
Ręczne przerzedzanie zawiązków wykonuje się pod
koniec czerwca i w pierwszych dniach lipca. Usuwa
się wszystkie zawiązki uszkodzone i drobne tak, by
ich szypułki (ogonki) pozostały na drzewie. Pozosta­
wia się zawsze zawiązki najładniejsze - na jabło­
niach i gruszach w odległości 15...20 cm jeden od
drugiego.
W celu poprawienia jakości owoców, warto jest sto­
sować przerzedzanie zawiązków niektórych odmian
śliw i brzoskwiń. Jakość owoców zależy jednak nie
tylko od ich ilości na drzewie, ale m.in. także od zdro­
wotności drzew, ich odżywiania, dostępu światła i
wody. Dlatego w lata suche i upalne owoce są gor­
szej jakości. Największe wymagania wodne mają tru­
skawki, poziomki i maliny. Przy braku opadów atmo­
sferycznych, od drugiej połowy maja do początku
lipca należy rośliny podlewać. Częste podlewanie nie­
wielką ilością wody nie daje oczekiwanych efektów.
Zdecydowanie lepiej jest podlewać rzadziej, ale więk­
szymi dawkami.
II.5.7
Zbiór owoców
Jabłka i gruszki osiągają dojrzałość konsumpcyjną
nie zawsze bezpośrednio po zbiorze. Jedynie odmiany
letnie mogą być konsumowane od razu po zdjęciu z
drzewa. Owoce te dojrzewają najczęściej nierówno­
miernie i dlatego najlepiej zbierać je codziennie lub co
kilka dni, ale tylko w pełni wyrośnięte i dobrze wybar-
wione. Natomiast odmiany jesienne i zimowe osiągają
dojrzałość konsumpcyjną dopiero po kilku tygodniach
lub nawet po kilku miesiącach od zbioru.
Owoce zebrane zbyt wcześnie są zielone, cierpkie i
bardziej kwaśne. Podczas przechowywania dochodzi
do większych strat wskutek zwiększonej transpiracji
(wydzielanie pary wodnej). Opóźniony termin zbioru
wpływa jednak jeszcze bardziej niekorzystnie na zdol­
ność owoców do ich przechowywania. Przechowują
się krócej, silniej gniją i częściej ulegają chorobom fi­
zjologicznym (rozdz. II.5.8).
Dobre i długie przechowywanie owoców odmian zi­
mowych gwarantuje ich zbieranie w terminie dojrza­
łości zbiorczej. Praktycznym wskaźnikiem jest łat­
wość odchodzenia szypułki owocu od pędu. Wów­
czas obserwuje się wzmożone opadanie owoców z
drzewa. Ponadto owoce zmieniają barwę skórki z zie­
lonej na typową dla danej odmiany.
Mając na uwadze dobre przechowywanie się owo­
ców, należy zbiór przeprowadzić bardzo delikatnie;
zerwane owoce muszą mieć szypułkę, zwaną popu­
larnie ogonkiem, a ich skórka nie może być skaleczo­
na. Dlatego osoba zbierająca powinna mieć krótko
obcięte paznokcie. Zrywany owoc powinien być obję­
ty całą dłonią, a palec wskazujący przyłożony do jego
szypułki. Następnie należy przekręcić owoc ku górze,
aby spowodować odłączenie się szypułki od pędu.
Zbierane w ten sposób owoce umieszcza się w
skrzynce, w której będą przechowywane. Wiadomo
bowiem, że każde przekładanie owoców jest dodatko­
wym czynnikiem sprzyjającym ich mechanicznemu
uszkodzeniu. Kosze czy inne niedocelowe pojemniki
powinny być wykorzystywane tylko przy zdejmowaniu częściej ogrzewane, nie nadają się więc do przecho­
owoców z górnych partii korony. wywania, gdyż w panujących w nich warunkach na­
Owoce pestkowe: wiśnie, czereśnie, śliwki, morele i stępuję silne więdnięcie oraz znaczne przyspieszenie
brzoskwinie zbiera się kilkakrotnie z jednego drzewa. dojrzewania owoców, a w konsekwencji ich wcześ­
Pozostawione dłużej na drzewie stają się bardzo niejsze gnicie.
słodkie. Dlatego też zaleca się opóźnianie zbioru, ale Przy braku piwnicy, owoce można przechowywać w
nie wolno dopuścić do gnicia i opadania owoców. domku w workach foliowych. Oddychające w nich
Truskawki należy zbierać co drugi dzień, unikając owoce zużywają tlen z powietrza, a wydzielają dwu­
zbioru w godzinach południowych. Nie należy zbierać tlenek węgla, Ten zaś jest czynnikiem ograniczającym
w czasie deszczu i upału, gdyż tracą połysk, barwę i intensywność oddychania, opóźnia więc dojrzewanie,
aromat oraz łatwo się psują. Owoce powinny być cał­ a jednocześnie ogranicza występowanie chorób prze-
kowicie wybarwione. W przeciwnym razie będą nie- chowalniczych. Przy przechowywaniu owoców w
wyrośnięte, niedojrzałe, kwaśne i mało aromatyczne. skrzynkach, dobrze jest je również okryć dokładnie
Zbiór porzeczek rozpoczyna się z chwilą dojrzałości folią. Zarówno skrzynki, jak i worki foliowe należy do­
wszystkich jagód w gronie, którą łatwo określić na datkowo okryć materiałami chroniącymi owoce przed
podstawie ich smaku i wybarwienia. Zbiór porzeczek przemarznięciem.
białych i czerwonych przeprowadza się zwykle jedno­ Do grudnia, a nawet do stycznia, można owoce prze­
razowo, zrywając je całymi gronami. Natomiast po­ trzymywać na balkonach. Najbardziej przydatne są
rzeczki czarne zbiera się dwukrotnie, zrywając grona balkony z wystawą północną. Wówczas owoce nie są
dojrzałe oraz jagody pojedyncze, by nie dopuścić do narażone na nagrzewanie w godzinach południo­
ich opadania. wych. W tym wypadku również jest wymagane okry­
Owoce agrestu, w zależności od ich przeznaczenia, cie ich folią oraz warstwą materiału izolującego od
zbiera się niedojrzałe, półdojrzałe i dojrzałe. Do bez­ mrozu.
pośredniego spożycia oraz na wino i moszcze zbiera Choroby przechowywanych owoców dzielą się na
się owoce dojrzałe. Natomiast niedojrzałe i półdojrzałegrzybowe i fizjologiczne. Owoce dotknięte pierwszymi
używane są na dżemy, kompoty, marmolady i kon­ z nich gniją. Przyczyną gnicia jest najczęściej uszko­
fitury. dzona podczas zbioru lub przez szkodniki skórka.
Maliny dojrzewają nierównomiernie, więc zbiór prowa­ Choroby fizjologiczne są z kolei wynikiem zaburzeń w
dzony jest kilkakrotnie. Zbierać należy tylko te owoce, procesie dojrzewania owoców, trudniej więc im za­
które łatwo zdjąć z dna kwiatowego. Nie można do­ pobiegać.
puścić do przejrzewania malin, gdyż łatwo opadają i Spośród chorób grzybowych do najczęściej występu­
tracą ładny wygląd. jących należą:
- mokra zgnilizna jabłek, występująca w pierwszych
miesiącach przechowywania. Jabłka gnijąc stają się
11.5.8 miękkie, z miejsc chorych wycieka woda. Ich miąższ
ma nieprzyjemny zapach, który udziela się również
Przechowywanie owoców owocom zdrowym. Zapobieganie chorobie polega na
zapobieganiu uszkodzeniom skórki;
Do owoców najczęściej i najdłużej przechowywanych - brunatna zgnilizna, atakująca owoce jeszcze przed
z dobrym skutkiem należą jabłka. Po zbiorze należy zbiorem: jej źródłem są owoce, które zgniły w roku po­
owoce złożyć jak najszybciej do chłodnego pomie­ przednim. Już w okresie lata można zauważyć pierw­
szczenia o temp. ok. 0’C (ale nie niższej). Pozwala to sze owoce, które gniją na drzewie. Gnicie występuje
na wydłużenie okresu ich przechowywania, z jedno­ również w pierwszych miesiącach przechowywania.
czesnym ograniczeniem ubytków naturalnych, gnicia i Porażone owoce są suche, a ich skórka twarda. W
występowania chorób fizjologicznych. Opóźnienie zwalczaniu choroby istotną rolę odgrywa zbieranie i
schłodzenia owoców o jedną dobę skraca czas ich niszczenie zgniłych i zmumifikowanych owoców oraz
przechowywania o tydzień. usuwanie martwych gałęzi;
W celu schłodzenia owoców należy wykorzystać noc­ - gorzka zgnilizna owoców, wywołana przez grzyby
ne obniżenie się temperatury powietrza atmosferycz­ powodujące zgorzel kory. Występowanie choroby na­
nego. Na noc otwiera się pomieszczenie, by zimne sila się w końcu okresu przechowywania. Na jabłkach
powietrze dostało się do jego wnętrza. Natomiast odmian wrażliwych (Koksa Pomarańczowa, Bankroft)
rano, kiedy temperatura szybko się podnosi, pomie­ liczba plam gnilnych może dochodzić nawet do kilku­
szczenie musi być zamknięte. Schłodzone w ten spo­ nastu. Zapobieganie chorobie polega na utrzymaniu
sób domki na działkach, a szczególnie piwnice pod odpowiedniej zdrowotności drzew.
nimi, są odpowiednim miejscem do przechowywania Z grupy chorób fizjologicznych należy zwrócić uwagę
owoców. W piwnicy, poza niską temperaturą, można na następujące:
łatwo utrzymać zwiększoną wilgotność powietrza. Po - gorzka plamistość podskórna, występuje na owo­
ustawieniu skrzynek na cegłach lub innych podwyż­ cach dużych, szczególnie przy wyższej temperaturze i
szeniach wylewa się na ziemię wodę. Zmniejsza to niskiej wilgotności względnej powietrza. Są to drobne
niedosyt pary wodnej w powietrzu, a tym samym plamki na skórce, które z początkowej barwy oliwko­
ogranicza szybkość wydzielania jej przez owoce. wej przechodzą z czasem w brązową. Miąższ pod
Owoce intensywnie wydzielające parę wodną są skórką ciemnieje, wysycha i korkowacieje. Czasem
zwiędnięte, tracą więc jakość. Przechowywanie spotykane są warstwy skorkowaciałych komórek w
owoców w piwnicy zmniejsza niebezpieczeństwo ich głębszych partiach miąższu, widoczne po przekroje­
przemarznięcia. Jednak piwnice w blokach są naj­ niu owocu. Chorobę tę można ograniczać przez szyb-
 kie schłodzenie owoców po zbiorze oraz przechowy­
wanie ich w niskiej temperaturze, przy dużej wilgot­
ności powietrza. Choroba występuje w mniejszym
stopniu, gdy stosowane jest umiarkowane nawożenie
drzew;
- plamistość Jonatana, przypomina trochę gorzką pla­
mistość podskórną. Są to również niewielkie plamki
na skórce, ale czarne. Objawy występują silniej na
wykolorowanej stronie owocu i nie sięgają w głąb
miąższu. Występowaniu choroby nie towarzyszy gorz­
ki smak, jak w wypadku gorzkiej plamistości pod­
skórnej. Zapobieganie polega na szybkim schłodzeniu
owoców po zbiorze i przetrzymywaniu ich w niskiej
temperaturze, najlepiej w workach z folii polietyle­
nowej;
- oparzelina powierzchniowa, charakteryzuje się wy­
glądem skórki owocu identycznym jak przy oparzeniu
jej gorącą wodą. Objawy występują po 2...3 miesią­
cach przechowywania, najczęściej na owocach jas­
nych. Nieregularne, żółtobrązowe plamy są lekko
wklęsłe. Oparzelinę powierzchniową wzmaga wysokie
nawożenie azotowe, zbyt wczesny zbiór i późne
schłodzenie owoców po zbiorze. W początkowym
okresie przechowywania należy intensywnie wietrzyć
pomieszczenie, w którym są złożone owoce.
11.5.9
Przemarzanie roślin sadowniczych
Temperatury panujące w naszym klimacie w okresie
spoczynku roślin oraz w pierwszych tygodniach po
rozpoczęciu wegetacji są przyczyną istotnych proble­
mów uprawowych. Dotyczy to zarówno maksymal­
nych spadków temperatury, dochodzących w niektó­
rych rejonach do ok. -35*C, jak i występowania
wczesną wiosną temperatur powyżej 0’C, zwłaszcza
przy słonecznej pogodzie. Pnie drzew mogą się wów­
czas nagrzewać od strony południowej i południowo-
-zachodniej nawet do kilkunastu stopni powyżej zera.
Przy znacznych spadkach temperatury w nocy do­
chodzi do ich przemarznięcia. W czasie surowych
zim występuje zjawisko pękania pni, wskutek czego
na całej ich długości powstają głębokie szczeliny.
Uszkodzeniom mrozowym mogą ulegać nie tylko pnie,
ale również pozostałe organy drzew i krzewów owo­
cowych, zarówno części nadziemne, jak i korzenie.
Uszkodzenia mrozowe pędów można rozpoznać na
ich przekroju, po ciemniejszej barwie. Częściowo
przemarznięte pędy dość łatwo się regenerują. Na
uszkodzonym pniu lub konarach obserwuje się
oddzielanie kory od drewna. Należy ją przybić gwoź­
dzikami o dużych główkach. Natomiast rany otwarte
zasmarowywaó Funabenem 3 lub farbą emulsyjną z
dodatkiem 2% Benlate. Przy ranach bardzo rozległych
stosuje się tzw. szczepienie mostowe. Uszkodzenia
mrozowe korzeni objawiają się zaburzeniami wzrostu
rośliny (słabsze ulistnienie, słabe przyrosty, a nawet
zamieranie całych roślin). Drzewo można uratować
wszczepiając dziczki,
Drzewa i krzewy o przemarzniętym systemie korze­
niowym wymagają silniejszego cięcia, aby została za­
chowana równowaga między uszkodzonym syste­
mem korzeniowym a częścią nadziemną. Polega ono
140
na skróceniu wiosną wszystkich gałęzi o 1/3 czy na­
wet o połowę ich długości. Natomiast przemarznięte
gałęzie należy usuwać w okresie wegetacji, kiedy wy­
raźnie zamierają. Osłabione rośliny należy podlewać
obficie oraz starannie zwalczać choroby i szkodniki,
a także dokarmiać je azotem przed i po kwitnieniu.
Przemarznięciu ulegają łatwiej rośliny, które kończą
później wzrost, a ich tkanki są niedostatecznie zdrew­
niałe. Sprzyja temu późne stosowanie nawozów azo­
towych.
Podczas śnieżnych zim system korzeniowy raczej nie
przemarza. Natomiast w bezśnieżne zimy powinien
być zabezpieczony warstwą obornika, torfu lub kop­
czykiem z ziemi. W rejonach o bardziej ostrym klima­
cie lepiej sadzić drzewka na podkładkach wytrzyma­
łych na mróz.
Przed przemarznięciem pni i konarów można w
znacznym stopniu drzewka zabezpieczyć przez obie­
lenie ich wapnem. Przygotowanie mleka wapiennego
polega na dokładnym wymieszaniu jednej łopaty wap­
na w wiadrze wody. Bielenie najlepiej wykonać w
grudniu i powtórzyć w styczniu, jeśli wapno zostało
zmyte. Natomiast spotykane na działkach bielenie
drzew w marcu i kwietniu nie spełnia swojej funkcji.
Pnie drzew młodych można okręcić słomą lub innym
materiałem chroniącym przed zimnem; wówczas nie
stosuje się bielenia. Najwrażliwsze na przemarzanie
są brzoskwinie i morele. Dlatego drzewka tych gatun­
ków zaleca się okręcić całe słomą lub papierem
falistym.
II.6
Ochrona przed szkodnikami
i chorobami
11.6.1
Ochrona roślin ozdobnych
i warzywnych
Naturalną barierą dla rozprzestrzeniania się chorób i
szkodników jest duża różnorodność upraw w ogród­
kach przydomowych i działkowych, a także własna
odporność roślin dobrze pielęgnowanych i dobrze
odżywianych. Ma to tym większe znaczenie, że stoso­
wanie preparatów chemicznych na działce jest utrud­
nione przez niewielkie skupienia roślin, a dostępne w
handlu opakowania są za duże na potrzeby amato­
rów. Stosowanie chemicznych środków ochrony roś­
lin jest natomiast uzasadnione w wypadku masowego
pojawienia się jakiejś choroby albo szkodnika. Wszel­
kie zabiegi powinno się wówczas przeprowadzać na
możliwie dużym obszarze, np, na wszystkich ogród­
kach działkowych czy też w kilku sąsiadujących ogro­
dach przydomowych.
W ogrodzie ozdobnym młode rośliny ulegają zgorze­
lom (tzw. choroba czarnej nóżki). Często zgorzele wy­
stępują również na siewkach w gruncie, w inspektach
oraz w skrzynkach z rozsadą w mieszkaniu. Można im
zapobiec dostatecznie przewietrzając pomieszczenia,
gdzie rosną rośliny. Skuteczną ochronę daje też za-
Ochrona przed szkodnikami i chorobami
prawianie nasion na sucho Zaprawą nasienną T lub
Zaprawą Funaben T. W tym celu nasiona wrzuca się
do puszki z dawką zaprawy, zamyka puszkę i przez
potrząsanie miesza tak, aby dokładnie pokryły się
proszkiem. Podłoże do produkcji rozsady powinno być
wolne od chorób, może to być torf lub piasek, a jeśli
jest potrzebna ziemia kompostowa - trzeba ją pod­
dać parowaniu. W warunkach domowych można ją
zalać wrzącą wodą w garnku, utrzymując wysoką
temperaturę przez ok. 15 min (nie gotować) lub wy­
prażyć w piekarniku.
Rośliny ozdobne często porażone są przez mączniaki.
Rozwojowi choroby sprzyja nieodpowiednia uprawa,
uboga gleba, brak wody i zbyt duże zagęszczenie
roślin. Mączniak rzekomy objawia się w postaci pu­
szystego nalotu na dolnej stronie liścia, w odróżnieniu
od mączniaka prawdziwego, który w postaci grubego
szarego nalotu jest widoczny najpierw na końcach
pędów, a potem na obydwu stronach liści. Zalecane
jest usuwanie i palenie porażonych części roślin, w
żadnym wypadku nie można wyrzucać ich na
kompost. Nie należy także porażonych egzemplarzy
używać do rozmnażania. Trzeba jednak podkreślić, że
większość gatunków roślin ozdobnych jest odporna
na choroby i szkodniki, dzięki czemu regularna ochro­
na, tak jak to musi mieć miejsce w przypadku roślin
warzywnych, nie jest konieczna.
W warzywniku punktem wyjścia wszystkich działań
zapobiegawczych jest przestrzeganie płodozmianu:
nieuprawianie po sobie spokrewnionych roślin, dzięki
czemu nie rozprzestrzeniają się choroby i szkodniki.
Jeżeli jakiś gatunek uległ masowemu porażeniu, nie
powinno się go uprawiać przez kilka lat. Również
wszystkie resztki chorych roślin trzeba usuwać, zako­
pywać do głębokich dołów lub palić, w żadnym wy­
padku nie przeznaczać do kompostowania. Należy też
często obserwować rośliny i natychmiast po zauwa­
żeniu pierwszych objawów porażenia usunąć ognisko
choroby lub przystąpić od razu do mechanicznej wal­
ki, przez zbieranie szkodników.
Bardzo ważne jest zapewnienie roślinom odpowied­
nich warunków wzrostu, gdyż dobrze odżywione i wy­
rośnięte są bardziej odporne na choroby. Uprawa
gleby powinna być staranna, np. głęboka orka wyrzu­
ca na powierzchnię gleby szkodniki zimujące w po­
staci jaj i zmniejsza ich liczebność. Jedną z ważniej­
szych metod jest dokładne odchwaszczanie, gdyż
chwasty są żywicielami szkodników i podłożem roz­
woju chorób, szczególnie wiosną, gdy brak jest je­
szcze roślin warzywnych. Środki chemiczne należy
zawsze stosować zgodnie z zasadami bezpieczeń­
stwa i z ich właściwym przeznaczeniem, w odpowied­
niej koncentracji i optymalnych terminach, z zachowa­
niem dostatecznej katencji do chwili zbioru warzyw
czy owoców.
Terminy siewu i sadzenia dobiera się tak, aby nie
przypadły one w okresie nasilenia występowania
szkodników i chorób. Wczesny siew cebuli znacznie
zmniejsza niebezpieczeństwo porażenia przez śmiet-
kę cebulankę, marchwi - przez połyśnicę marchwian-
kę, a grochu - przez oprzędziki. Właściwa rozstawa
chroni przed rozprzestrzenianiem się chorób grzybo­
wych, które rozwijają się przy dużej wilgotności. Roś­
liny posadzone rzadziej - szybciej obsychają po
deszczu. Zachowanie czystości przy wykonywaniu
Ochrona przed szkodnikam i i chorobami
cięcia zapobiega przenoszeniu się wirusów i dlatego
pędy boczne pomidora lepiej jest wyłamywać niż ści­
nać nożem, bo na ostrzu noża, w soku, mogą znajdo­
wać się patogeny. Pożyteczne są ptaki i owady zjada­
jące szkodniki, np. biedronki i ich larwy, które żywią
się mszycami.
Mimo starannej uprawy może się zdarzyć, że zbierze
się z pola tylko to. co pozostawiły szkodniki i choroby.
Żeby się tego ustrzec trzeba zaopatrzyć „ogrodową
apteczkę" w podstawowe preparaty: zoocydy - do
zwalczania szkodników i fungicydy - do zwalczania
chorób (tab. S.t.S.2)
II.6.2
Ochrona roślin sadowniczych
W sadzie niezwykle ważne jest dobieranie takich
odmian, które wykazują jak najmniejszą wrażliwość
na choroby i szkodniki. Z zabiegów ochronnych nale­
ży przede wszystkim pamiętać o usuwaniu i niszcze­
niu chorych części roślin. Polega to na wycinaniu pę­
dów lub gałęzi opanowanych przez zgorzel kory, sre-
brzystosć liści, brunatną zgniliznę czy też raka bakte­
ryjnego drzew owocowych. Wycinanie pędów ma też
podstawowe znaczenie w zwalczaniu mączniaka ja­
błoni. Staranne wycinanie pędów z objawami choroby
należy wykonywać w początkowym okresie wege­
tacji, od chwili ukazania się pierwszych liści do czasu
kwitnienia. Dokładne wycięcie chorych pędów zmniej­
sza porażenie chorobą w dalszej części okresu wege­
tacji. Pędy należy wycinać poniżej liści z nalotem
mączniaka, a następnie spalić.
Najstarszym sposobem walki ze szkodnikami jest ich
zbieranie i niszczenie. W okresie bezlistnym drzew
można spotkać złoża jaj różnych szkodników. Mogą
one być złożone na pędach, w postaci pierścieni
(przez pierścienicę nadrzewkę), czy też na suchych
liściach (przez znamionówkę tarniówkę). Wewnątrz
zaschniętych liści, które wiszą na drzewie, zimują gą­
sienice niestrzępa głogowca i kuprówki rudnicy. Takie
złoża jaj lub gniazda gąsienic należy zbierać i
niszczyć.
Na działce powinno się masowo stosować opaski
chwytne, zakładane na pniach drzew owocowych.
Opaski te należy kontrolować co dwa tygodnie, usu­
wając schwytane szkodniki. Od końca czerwca do
końca lipca będą chwytane gąsienice owocówki
jabłkóweczki, natomiast w miesiącach późniejszych,
m.in. samice bezskrzydte piędzika przedzimka. Zni­
szczone w tym okresie opaski należy zastąpić nowy­
mi. Powinny one mieć w środkowej swej części war­
stwę lepu, do której przyklejają się szkodniki.
Zarówno w ogrodach przydomowych, jak i działko­
wych należy stwarzać jak najlepsze warunki do roz­
woju walki biologicznej. Polega ona na niszczeniu
szkodników przez owady pożyteczne, ptaki i bakterie.
Owady pożyteczne to przede wszystkim biedronki,
ziotookt, kruszynki, baryłkarze, mszycarze i oscce ko-
rówkowe. Pożytecznymi ptakami są sikorki. Dlatego
też należy budować dla nich domki lęgowe, a w okre­
sie zimy dokarmiać je.
W ostatnich latach rośnie zainteresowanie wywarami
i wyciągami z roślin. Choć działają one krótko, jednak
14 1
 przy odpowiednich warunkach klimatycznych mogą im paszy, ale przerabiają na miód nektar kwiatowy.
dawać zadowalające efekty. Do niszczenia przędzior- Zbierają go na potrzeby własne w czasie tak zwanego
ków, mszyc i miodówek bardzo skuteczny okazał się pożytku. Zbiór nektaru jest warunkowany obfitością
czosnek. W celu przygotowania 10 I roztworu należy występowania roślin nektarodajnych w zasięgu lotu
rozetrzeć 200...300 g główek czosnku. Przeciwko tym pszczół oraz warunkami atmosferycznymi. Koszt wy­
samym szkodnikom można stosować wyciąg z mnisz­ chowu osobników pszczelich jest dość wysoki. Dale­
ka lekarskiego (mleczu) lub szczawiu. Do 10 I wody kie loty i delikatność ich organizmu powodują, że wie­
0 temperaturze nie wyższej niż 40‘C należy dać le pszczół ginie przedwcześnie z wielu przyczyn (de­
200.. .300 g roztartych korzeni lub 400 g roztartych szcze, niska temperatura, wiatry, szkodniki, niezgod­
liści mniszka. ne z przepisami stosowanie środków owadobój­
Wyżej wymienione szkodniki wysysające soki oraz czych). Wymienione tu, tylko niektóre czynniki, powo­
szkodniki zjadające liście można zwalczać wywarem dują, że „produkcja" miodu ulega dużym wahaniom w
z krwawnika. Oo przygotowania 10 I cieczy zużywa poszczególnych latach.
się ok. 2,5 kg kwitnących roślin, które należy gotować Miejsce, na którym bezpośrednio lub pośrednio mogą
przez 30 min. Można też używać roślin wysuszonych być ustawione ule lub inne rodzaje pomieszczeń z
- 800 g na 10 I wody. Zarówno rośliny świeże, jak i pszczołami oraz tzw. otulina pasieki - teren, na któ­
wysuszone, należy przed gotowaniem rozetrzeć. rym w dni lotne występuje duże nasycenie przestrzeni
Mączniak jabłoni i agrestu można zwalczać następu­ powietrznej pszczołami wylatującymi z uli i powraca­
jącym wyciągiem: 1 kg krowieńca lub zmurszałego jącymi do nich - nosi nazwę pasieczyska. Z uwagi na
siana zalać 3 I wody i odstawić na 3 dni. Przed duże prawdopodobieństwo pożądlenia ludzi i zwierząt
opryskiwaniem należy wyciąg rozcieńczyć trzykrot­ pasieezysko powinno być wydzielone z ogólnie do­
nie. Opryskiwanie przeprowadza się 2...3 razy co stępnych obszarów. Przyjmuje się, iż pasieka powin­
10.. .15 dni; pierwsze należy wykonać podczas pęka­ na być zlokalizowana w odległości co najmniej 10 m
nia pąków. od dróg gruntowych i 20 m od dróg bitych - bardziej
Zwalczanie chorób i szkodników atakujących rośliny ruchliwych. Jeśli zachowanie takiej odległości nie jest
sadownicze można prowadzić również przy użyciu możliwe lub gdy w bezpośrednim sąsiedztwie pasieki
środków chemicznych (tab. S.1, S.2). Celowość ich znajdują się ogrody, podwórza, okólniki, fermy zwie­
stosowania powinna być konsultowana z fachowca­ rząt - należy ogrodzić pasiekę płotem lub żywopłotem
mi. Używając chemicznych środków ochrony roślin wysokości ok. 2 m. Wskazane jest też ubezpieczenie
należy przestrzegać bezwzględnie zasad ostrożności się od odpowiedzialności cywilnej z tytułu pożądlenia
1bhp oraz przepisów obowiązujących na terenie Pra­ przez pszczoły osób trzecich i zwierząt.
cowniczych Ogródków Działkowych, (ktm) Na pasieczysku ule z pszczołami ustawia się prze­
ważnie na stojakach, wylotami na wschód, zachód lub
południe. Ule narażone w czasie lata na silne działa­
nie promieni słonecznych powinny być malowane na
II.7 biało Korzystniej jest, jeśli ule stoją w czasie lata w
M ała pasieka półcieniu, np. obok drzew owocowych. Nie zaleca się
ustawiania uli przy budowlach od strony południowej i
północnej, na miejscach podmokłych, przewiewnych t
Nieoceniona wprost rola pszczół w zapylaniu roślin, a całkowicie zacienionych, a także tam, gdzie są duże
także wartość odżywcza i lecznicza miodu, są bodź­ gniazda mrówek.
cami do zajmowania się hodowlą tych owadów. Po­ Pszczoły muszą mieć możliwość pobierania wody. Je­
nieważ jednak pasieki prowadzone zawodowo, skła­ żeli w pobliżu nie ma żadnych jej zbiorników, na pa­
dające się ze znacznej liczby pni (tzn. uli z pszczoła­ sieczysku należy ustawić specjalne poidło (rys. 11.47).
mi), nie mogą zapewnić skutecznego zapylania roślin Wodopojem dla kilku rodzin może być też słój pojem­
uprawnych, sadowniczych i leśnych w każdym zakąt­ ności 3...S I, zabezpieczony podwójną gazą lub rzad­
ku kraju, istnieje potrzeba utrzymywania pasiek ma­ kim płótnem, odwrócony do góry dnem i ustawiony np.
łych. Pszczelarstwo w porównaniu z innymi dodatko­ na dwóch wąskich listewkach drewnianych.
wymi zajęciami ma wiele zalet:
- przeznaczając wolny czas na pielęgnacje pszczół,
budowę uli i sprzętu pasiecznego (często z materia­ 11.7.1
łów odpadowych) można uzyskać rekompensatę w
formie produktów pszczelich na użytek własny i na Życie rodziny pszczelej
sprzedaż;
- prace przy pszczołach mają charakter sezonowy i Pszczoły, aby mogły rozmnażać się i składać zebrany
nie muszą być wykonywane w złych warunkach pokarm, budują z wyprodukowanego przez siebie
atmosferycznych oraz zimą; wosku plastry o odpowiednich komórkach. Przewa­
- do prowadzenia gospodarstwa pasiecznego nie jest żającą powierzchnię plastrów stanowi zbiór szescio-
potrzebna własna działka, gdyż teren na ustawienie bocznych komórek pszczelich i pewna, z reguły ogra­
uli z pszczołami można wydzierżawić; niczona, liczba większych komorek trutowycn. Komórki
- pszczoły może obsługiwać właściwie każdy, kto nie pszczele i tortowe ułożone są w plastrze dwustronnie z
jest uczulony na jad pszczeli, również ludzie o ograni­ nieznacznym odchyleniem od poziomu w górę. Do wy­
czonej sprawności fizycznej. chowu matek pszczoły budują tzw. mateczniki - ko­
Podejmując decyzję o założeniu pasieki trzeba jednak mórki cylindryczne w układzie pionowym lub prawie
pamiętać, że pszczoły nie produkują miodu z zadanej pionowym, zwrócone otworem do dołu, W praktyce
 pszczelarskiej rozróżnia się mateczniki me zasklepione
zakupu pszczół w formie rojów naturalnych od płano-
- w których matka znajduje się w stadium larwalnym, wanego miejsca ich osadzenia może być dowolna.
mateczniki zasklepione - w których przebywa ona aż Natomiast przy nabywaniu pszczół w formie rojów
do stadium poczwarki, mateczniki na wygryzieniu - w sztucznych lub rodzin pszczelich wraz z ramkami albo
których wykształcona matka dojrzewa i czeka na właś­ z ulem odległość ta nie może być mniejsza niż 1,5 km.
ciwy moment wygryzienia się. Dodatkowo wyróżnia się W przeciwnym razie może dojść do odlotu części
jeszcze mateczniki zgryzione - z uszkodzoną larwą, pszczół, a czasem również do rabunku miodu.
poczwarką lub owadem dojrzałym oraz mateczniki wy­ Przemieszczając rój naturalny do ula na ramki z węzą,
gryzione - które matka opuściła w sposób naturalny. nie należy bezpośrednio go wysypywać, ale spowo­
Obecnie w pszczelarstwie dąży się do tego, aby dować, by pszczoły wraz z matką weszły same do
pszczoły budowały plastry w obudowie drewnianej, niego. W tym celu najpraktyczniej jest oprzeć np.
plastykowej lub, wyjątkowo, metalowej. Osiąga się to odpowiednio dużą płytę pilśniową jedną krawędzią na
przez wtopienie węzy, stanowiącej zaczątek plastra, mostku wylotowym ula, a przeciwną na ziemi, wysy­
między nierdzewne druty, napięte odpowiednio w pać na nią pszczoły I lekko je od dołu odymić.
świetle ramki. Obramowane plastry, zwane w języku Kupowanie rodzin wraz z ramkami jest rzadko stoso­
pszczelarskim suszem pszczelim lub trutowym, mogą wane. Wymaga bowiem posiadania ula o wymiarach
być dowolnie zawieszane w ulu, wielokrotnie używane ramek takich, jakie ma pszczelarz, u którego nabywa
do składowania miodu towarowego i łatwo wymienia­ się pszczoły. Najłatwiejszym sposobem jest nabywa­
ne w razie uszkodzenia lub zestarzenia, nie pszczół z ulami i wyposażeniem. Wówczas trzeba
Z praktycznego punktu widzenia wyróżnia się susz tylko zabezpieczyć elementy ula przed rozsuwaniem i
dziewiczy - w którego komórkach nie był wychowy­ zapewnić pszczołom odpowiednią wentylację w cza­
wany czerw, susz brązowy - w którym wygryzło się sie transportu. Zakup uli jest jednak nieco ryzykowny,
kilka pokoleń osobników oraz susz ciemny - w któ­ ze względu na łatwość przeniesienia do własnej pa­
rym wygryzło się kilkanaście pokoleń. Określony ro­ sieki różnych chorób pszczelich (zgnilec złośliwy,
dzaj suszu dodaje się do rodzin pszczelich w celu kisnica, warroza, choroba roztoczowa).
namnażania pszczół lub trutni albo składania w nim Przy tworzeniu nowych rodzin, pobieraniu pszczół z
miodu, zapasu cukrowego i pyłku. Chodzi o to, by w kilku uli, łączeniu rodzin i we wszystkich okolicznoś­
poszczególnych rodzinach, a w konsekwencji w pa­ ciach, gdy dochodzi do mieszania się pszczół z kilku
siece, tak regulować proces rozwoju pszczół, aby jednostek, trzeba liczyć się ze zjawiskiem wrogości
uzyskać jak największą masę produktów, bez jedno­ pszczół. Po spotkaniu w ulu lub w innym pomieszcze­
czesnego lekceważenia potrzeb rodziny pszczelej. niu pszczół nie wychowywanych w tym samym gnież-
Każdy bowiem rodzina pszczela wykazuje tendencje dzie lub pszczół z innego gniazda, które były czasowo
do pracy w innym kierunku. Niektóre wychowują zbyt rozdzielone, może dojść do wzajemnego zażądlania.
dużo potomstwa, natomiast inne preferują zbiór nek­ Najłatwiej można temu zapobiec przez odymianie
taru. W pierwszym wypadku nadmierny rozwój prowa­ i strząśnięcie pszczół - tych, które już znajdują się w
dzi do naturalnego podziału rodziny - rójki - co zdecy­
pomieszczeniu, i tych. które są do nich dołączane.
dowanie zmniejsza uzysk miodu, w drugim zaś do­ Znikoma wrogość występuje u pszczół z różnych
chodzi do osłabienia rodziny, czego skutkiem może rodzin nie posiadających aktualnie matki, tj. z tak
być zły stan wyzimowania i w konsekwencji słabe zwanych rodzin osieroconych (bezmatkach). Nie
efekty w wytwarzaniu miodu w następnym roku. obserwuje się wrogości u bardzo młodych pszczół.
Sporadycznie można jednak zauważyć próby atako­
wania młodych pszczół przez pszczoły stare.
W praktyce pszczelarskiej ważnym zagadnieniem jest
11.7.2 też problem wrogości pszczół do innej matki niż ta, z
którą dotychczas stanowiły rodzinę pszczelą, a ściślej
Nabywanie pszczół do tej, która nie wygryzła się z matecznika w ich to­
warzystwie. Stwarza to problemy przy wymianie ma­
Pszczoły można nabywać w formie rojów naturalnych, tek starych na młode, zastępowaniu matek wadliwych
rojów utworzonych sztucznie - zsypańców, rodzin właściwymi i może niekiedy prowadzić do samoiikwi-
pszczelich wraz z plastrami i ulem. Odległość źródła dacji roju.
W zależności od pory roku, nasilenie wzajemnej wro­
gości pszczół i wrogości do obcej matki jest różne i
prawie zanika przy silnym dopływie nektaru do ula.
Mała wrogość występuje wiosną, większa jesienią, a
największa w okresie kilku dni po każdorazowym
przerwaniu się pożytku nektarowego.

II.7.3
Praca przy pszczołach

Do zasad ogólnych, które przestrzegać powinien każ­

dy hodowca pszczół, zaliczyć można następujące:
11.47, Poidło dla pszczół - przed przystąpieniem do pracy przy pszczołach ko-
nieczne jest zabezpieczenie ciała odzieżą ochronną
oraz przygotowanie potrzebnych narzędzi i sprzętu;
- rozbieranie gniazda należy w zasadzie wykonywać
przy temperaturze otoczenia nie niższej niż 14'C w
cieniu;
- przy bezwietrznej, słonecznej pogodzie można roz­
bierać gniazdo w ciągu całego dnia, ale najlepiej robić
to w godzinach popołudniowych. W czasie trwania
pożytku niezbędne zabiegi najkorzystniej jest wyko­
nywać wieczorem:
- należy unikać przeglądów wtedy, gdy pszczoły
mogą być szczególnie rozdrażnione (chłodna i wietrz­
na pogoda, brak pożytku itp.);
- nie należy wystawiać plastrów na działanie promieni
słonecznych. Wpływa to niekorzystnie, zwłaszcza na
czerw, a czasem powoduje topienie się plastrów;
- nie można zostawiać na zewnątrz uli plastrów czy
sprzętu, zwłaszcza w porze bezpożytkowej;
- bez wyraźnej potrzeby nie należy zmieniać kolejnoś­
ci ramek i nie obracać ich przy układaniu gniazda;
- każdy przegląd należy skracać do minimum;
- w każdej sytuacji, gdy czynności powodują wyjście
pszczół z ula, trzeba wychodzące pszczoły odymić
tak, by zawróciły;
- niezależnie od stopnia złośliwości pszczół miech
podkurzacza należy naciskać raz na sekundę. Szyb­
sze naciskanie powoduje nadmierne ogrzewanie się
dymu, a także wylatywanie niewidocznych w czasie
dnia iskier, które parząc pojedyncze pszczoły, powo­
dują ich nienaturalne zachowanie się, co w konsek­
wencji doprowadza do agresywności inne pszczoły;
- nie należy odymiać pszczół na wylocie przed otwar­
ciem ula. Strażniczki przepłoszone dymem cofają się
do wnętrza i powstaje możliwość rabunku miodu
przez inne pszczoły;
- należy bezwzględnie unikać odymiania wyjętych
plastrów z czerwiem nie zasklepionym, a całą część
gniazdową (tzn. przeznaczoną do rozmnażania) ody­
miać tylko powierzchniowo, ze szczególnym zwróce­
niem uwagi na pszczoły starsze, wychodzące prze­
ważnie po ścianach ula, z boku ramek. Wystarczy je
lekko odymić, by cofnęły się;
- należy pamiętać, że każdy dym ma właściwości tru­
jące dla pszczót. Pszczoły silnie odymione przestają
wydajnie pracować i krócej żyją.
11.7.3.1
Prace i zabiegi wiosenne
Wiosna to okres rozwoju i cały wysiłek pielęgnacyjny
powinien sprzyjać rychłemu doprowadzeniu rodzin do
potrzebnej liczebności osobników pszczelich.
Poprawnie zazimowane pszczoły nie wymagają inter­
wencji zbyt wcześnie. Przegląd główny w zasadzie
powinien być przeprowadzony po kilkakrotnym oblo­
cie pszczół. Nie należy jednak zwlekać z przeglądem
rodzin budzących wątpliwości co do ich prawidłowego
stanu. Rodziny słabe można wyłowić przy przesłuchi­
waniu uli wężykiem, na podstawie natężenia głosu, a
w dni pogodne rozpoznać po słabym locie.
Bezmatki (rodziny osierocone) są przy przesłuchiwa­
niu głośne, a pszczoły z nich, w czasie dni ciepłych,
prawie nie latają, tylko chodzą po wylocie i ścianach
ula, stwarzając wrażenie jakby czegoś szukały. Ro­
dziny z matkami tortowymi lub częściowo strutowiały-
mi można rozpoznać po lotach trutni, po wyrzuconych
z ula wadliwych lub martwych trutniach, a często i po-
czwarkach. Otwory wylotowe u rodzin słabych należy
zwęzić patykiem, listewką, kawałkiem wężyka gumo­
wego lub plastykowego do ok. 5 cm, aby nie dopuścić
do rabunku zapasu pokarmowego. Bezmatki należy
jak najszybciej dołączyć do rodziny normalnej. Dobrze
jest dokonać łączenia po ustaniu lotu pszczół w dniu,
w którym ustalono bezmateczność.
W miarę wzrostu aktywności pszczół i sprzyjającej
pogody, wszelkie nienaturalne objawy będą wymagały
szczegółowego przeglądu rodzin, w celu stwierdzenia
ilości pokarmu, jakości czerwiu, potrzebnej liczby ra­
mek, stanu zdrowotności pszczół. Z uwagi na przewi­
dywany w tym okresie duży i szybki ubytek pszczół
nie poszerza się gniazd, a raczej zmniejsza się liczbę
ramek z plastrami pustymi lub z dużą ilością zapasu.
Nie można natomiast usuwać ramek z czerwiem lub
pierzgą. Konsekwencją przeglądu powinno być doraź­
ne wyrównanie ilości pokarmu, tj. odjęcie nadmiaru z
jednych rodzin, a dodanie innym.
Dalsze zabiegi pielęgnacyjne przypadają na okres
kwitnienia agrestu. Można już wtedy stosować pod-
karmianie pobudzające, aktywizujące pszczoły do
wzmożonego rozrodu (podawanie pokarmów węglo­
wodanowych, białkowych) i powiększać gniazda
przez wstawienie gotowych plastrów jasnobrą-
zowych, nadających się do czerwienia. Dodawanie ra­
mek musi być jednak przemyślane, gdyż w tym okre­
sie wzrost liczebności pszczół jest powolny, może
również maleć, a zbyt duże gniazdo uniemożliwia
pszczołom utrzymanie odpowiednio wysokiej tempe­
ratury, warunkującej prawidłowy wychów czerwiu.
Na terenach, na których występuje wczesny i obfity,
ale krótkotrwały pożytek, do rozwoju wystarcza 8...10
ramek. Na terenach o pożytku późniejszym, z reguły
dłużej trwającym, można przeznaczyć na rozwój
10...12 ramek. Należy pamiętać, że dopiero ok. 15
maja pszczoły wydzielają znaczną ilość wosku i mają
możliwość samodzielnego budowania plastrów w
ramkach z węzą. Po uzyskaniu wystarczającej liczby
ramek w gnieździe trzeba powiększyć przestrzeń ży­
ciową pszczót przez dodanie tzw. części magazyno­
wej, przeznaczonej na gromadzenie miodu. Na zma­
gazynowanie 1 kg nektaru trzeba trzykrotnie więk­
szej powierzchni plastrów niż zajmuje 1 kg miodu.
Właściwy termin dodawaniu nadstawek lub formowa­
nia miodni określa się przeważnie na podstawie
obserwacji tempa rozwoju rodzin pszczelich i inten­
sywności lotów pszczół po nektar.
II.7.3.2
Prace w czasie lata
Prace przy pszczołach w czasie lata kojarzą się głów­
nie z miodobraniem i rojeniem się pszczót. W rejo­
nach gdzie brak jest pożytku dla pszczół uzasadnio­
ne jest czasem wywiezienie pasieki w korzystniejsze
miejsce. Należy też zadbać o wymianę matek starych
i wadliwych na młode. W miarę uznania trzeba też
pomnożyć liczbę rodzin pszczelich i przygotować pnie
do zimy.
Miodobranie należy rozpocząć wtedy, gdy miód w pla­
strach jest już dojrzały, co poznaje się po zasklepie­
niu woskiem znacznej liczby komórek plastrów, a
pszczoły nie znoszą już dużej ilości nektaru. Miód z
reguły odbiera sie z wydzielonej do tego części ula,
tj. z miodni. Odwirowywanie miodu z części gniazdo­
wej ogranicza się z reguły do kilku ramek (niekiedy
tylko jednej), gdzie miodu jest dużo, a brak jest czer­
wiu. Nie powinno się też wirować ramek z dużą za­
wartością pierzgi a małą zawartością miodu.
Z uwagi na możliwość wystąpienia rabunku, prace
związane z odbieraniem miodu trzeba wykonywać
szybko, a plastry z odebranym miodem chronić przed
dostępem pszczół, wstawiając je do przykrywanych
transportówek, nadstawek lub skrzynek. W miejsce
plastrów odebranych można wstawiać zapasowe bez
śladów miodu. Plastry po odwirowaniu miodu można
wstawiać do rodzin jedynie przed zapadnięciem
zmroku.
Odwirowywania miodu przy użyciu miodarki dokonuje
się przeważnie w pomieszczeniu. Przed wstawieniem
plastrów do miodarki trzeba usunąć zasklep za pomo­
cą widelca do odsktepiania albo noża ogrzanego
w naczyniu z gorącą wodą. Przy wirowaniu miodu na­
tęży obracać bęben wirówki najpierw powoli, przy­
spieszając stopniowo aż do potrzebnej prędkości.
Zbyt gwałtowne przyspieszanie obrotów może spo­
wodować wyłamywanie się plastrów.
W małych pasiekach nie stosuje się z reguły cedzenia
miodu. Wystarczy miód zlać do odpowiednio wyso­
kich naczyń i po kilku dniach zebrać okruchy wosku,
które wypłyną na powierzchnię. Miód przechowuje się
w naczyniach emaliowanych, szklanych, aluminio­
wych lub ocynowanych. Nie zaleca się stosowania
naczyń ocynkowanych, cynkowych lub miedzianych,
chyba że naczynia takie pokryje się wewnątrz lakie­
rem dopuszczonym do kontaktu z produktami spo­
żywczymi.
Wywożenie pszczół na inny teren, w celu zwiększenia
pożytku w małych pasiekach, jest rzadko stosowane,
ale często uzasadnione. Pszczoły należy przewozić w
nocy, w ulu o pojemności dostosowanej do siły rodzi­
ny, co pozwoli pszczołom na swobodne wachlowanie
skrzydełkami i usunięcie w ten sposób z ula zbyt cie­
płego powietrza, przez zasiatkowany otwór wentyla­
cyjny. Niepokój wywołany podwyższoną temperaturą
potęguje dalsze wydzielanie ciepła przez pszczoły, co
doprowadza do momentu krytycznego, objawiającego
się oddaniem uprzednio pobranego pokarmu z wola i
śmiercią z powodu zbyt wysokiej dla organizmu
pszczelego temperatury, czyli zaparzenia. Pszczoły
zaparzone są ciemne i lepkie w dotyku, co odróżnia je,
między innymi, do pszczół zamarłych z głodu.
tl.48. Klateczki do podawania matek pszczelich
Odmładzanie matek w pasiece może następować
przez nabycie matek od hodowcy, wykorzystanie ma­
tek rojowych, względnie wychowanie ich we włas­
nym zakresie. Przynajmniej w początkowym okresie
praktyki pszczelarskiej wskazane jest nabywanie ma­
tek unasienionych - dodawanie nie unasienionych
jest trudne i prowadzi do niepowodzeń.
Inną matkę podaje się do rodziny po usunięciu do­
tychczasowej lub usunięciu mateczników, gdy rodzina
nie posiadała matki. Ogólnie można wskazać, że mat­
ki podaje się w Mateczkach (rys. 11.48), których otwór
zalepia się ciastem miodowo-cukrowym i umieszcza
w uliczce między plastrami. Czasem pszczoły wy­
mieniają samorzutnie matkę na drodze tzw. cichej wy­
miany. Matki z cichej wymiany są dobrze rozwinięte, z
reguły o dużej wartości użytkowej.
Pomnażanie liczby rodzin w małych pasiekach jest
dokonywane najczęściej przez tworzenie tzw. odkła­
dów w czasie trwania pożytku, tj. od ok. 20 czerwca.
W tym celu z rodzin silnie rozwijających się zabiera
się np. 2,..3 ramki z czerwiem (wraz z obsiadającymi
je pszczołami) i wstawia do pustego ula. Oprócz tego
dobrze jest strząsnąć do nowego ula pszczoły z
dwóch ramek i dodać dwa plastry suszu lub ramkę z
węzą. Nie należy przy tym zabierać matki z ula ma­
cierzystego, ale trzeba dostarczyć nową. W miarę
przybywania pszczół z danego czerwiu i dalszego
rozwoju rodziny trzeba dodawać ramki z suszem lub
węzą. Należy też pamiętać, iż odkłady silnie rozwijają­
ce się będą potrzebowały uzupełniania zapasów po­
karmowych.
II.7.3.3
Przygotowanie pszczół do zimy
Ten okres prac polega na odpowiednim dopasowaniu
liczby ramek do siły rodziny i uzupełnieniu zapasu.
Precyzyjne ustalenie liczby ramek, zwłaszcza dla po­
czątkujących pszczelarzy, jest dość trudne i różnie
interpretowane. Ogólnie można przyjąć, że jeśli pod­
stawowy przegląd, wiążący się z zazimowaniem ro­
dzin, przypada w ostatnich dniach sierpnia lub w
pierwszych dniach września, na pszczoły obsiadające
dwie ramki należy zostawić jeden plaster, a na każdą
powierzchnię czerwiu odpowiadającą 2/3 powierzchni
ramki używanej w pasiece (w praktyce określanej jako
jedna ramka czerwiu) trzeba doliczyć jedną ramkę.
Rodzina obsiadająca silnie 10 plastrów i mająca 5
plastrów z czerwiem, z tym, że na jednej z ramek po­
wierzchnia czerwiu zajmuje 2/3 plastra, a w pozosta­
łych czterech połowę tej wielkości - powinna zimo­
wać na 8 ramkach (5 ramek dla pszczół i 3 dla czer­
wiu). Wśród 8 plastrów znajdzie się oczywiście 5, na
których był czerw, ramki z miodem lub zapasem oraz
z pierzgą.
Ilość zapasu (miodu, względnie przerobionego syropu
cukrowego) oblicza się szacunkowo według zajmo­
wanej przez niego powierzchni w plastrze. Przyjmuje
się, że na 1 dm2 poszytego z obu stron plastra jest
zawarte średnio 33 dag pokarmu. Gdy komórki nie są
zasklepione i jeszcze niepełne, a miód lub syrop je­
szcze nie jest przerobiony, przyjmuje się połowę tej
wielkości. Gdy z obliczeń wynika, że zapas pokarmu
w plastrach wynosi 4 kg, wówczas na zimę należy ie-
szcze dodać 8 I syropu cukrowego (2:1 - tzn, na każ­
de 2 kg cukru - litr wody). Przy ciepłym układzie ra­
mek na okres zimy wystarcza zapas w ilości po
1,5 kg pokarmu na każdą ramkę o wymiarach
360 x 260 mm. Nadmiar dodanego pokarmu powoduje
niepotrzebne ginięcie pszczół przy jego przerabianiu.
Gniazdo staje się wówczas zbyt obszerne, co wpływa
ujemnie na przebieg zimowania.
II.7.4
Warunki powodzenia w pasiece
Zadowolenie z utrzymywanej pasieki oraz rekompen­
sata poniesionych kosztów i pracy są uzależnione od
spełnienia następujących podstawowych warunków:
- wiosną, nawet jeszcze przed oblotem pszczół, nale­
ży ule ze spadłymi po zimie rodzinami usunąć z pasie­
ki, wyczyścić je, a przynajmniej zatkać wyloty, aby
pszczoły z innych uli i z pasiek sąsiadujących ich nie
penetrowały. Zapobiegnie to roznoszeniu się chorób i
wystąpieniu rabunku, który może być dodatkową
przyczyną utraty rodzin słabych. Należy zawsze pa­
miętać, że rabunek w pasiece obniża zbiory, potęguje
złośliwość pszczół, utrudnia podawanie matek;
- nie należy poszerzać gniazda wczesną wiosną lub
zbyt wcześnie dodawać pokarmu (syropu). W razie
stwierdzenia małej ilości zapasu, dobrze jest uzupeł­
nić go przez usunięcie pustego plastra i wstawienie
plastra z zapasem, odebranego rodzinie, która ma go
nadmiar. Podkarmianie lub ograniczone dokarmianie
syropem powinno mieć miejsce dopiero w czasie
kwitnienia agrestu i to wtedy, gdy jest odpowiednia
pogoda. Karmienie pokarmem płynnym powoduje
nadmierny wylot pszczół z ula, co w złych warunkach
atmosferycznych jest przyczyną ich ginięcia;
- wydzielenie w ulu miodni lub dodanie nadstawki
może mieć miejsce, jeśli w części gniazdowej jest
dużo czerwiu i pewien nadmiar pszczół. Przedwczes­
ne i raptowne powiększenie przestrzeni ula powoduje
wstrzymanie rozwoju rodziny, czego konsekwencją
może być niski zbiór miodu;
- bez wyraźnego uzasadnienia, nie należy zostawiać
zbyt dużej liczby plastrów w gniaździe. Nadmierny
wychów pszczół spowoduje w okresie, gdy nie będzie
już pożytku, duże zużycie miodu i zaangażowanie się
znacznej liczby pszczół przy wychowie czerwiu w
czasie, gdy występuje nektar. Pszczoły, na które ja­
jeczka są składane około połowy czerwca, już nie
wpłyną na zbiór miodu, a ich nadmiar po okresie sil­
nego nektarowania roślin przeciwdziała uzyskaniu
miodu towarowego i prowadzi do rójki;
- nowe rodziny trzeba tworzyć tak, aby były silne i
na okres zimy mogły pozostać na 7...8 plastrach:
- nie należy pozostawiać w rodzinie na następny rok
matek starych (mających więcej niż 2 lata) i wadli­
wych;
- na okres zimy pozostawia się tylko niezbędną liczbę
plastrów, a zapas pokarmowy uzupełnia się do ilości
niezbędnie potrzebnej pszczołom na okres zimy i na
wczesnowiosenny rozwój;
- przy przeglądach nie trzeba nadużywać dymu, zwła­
szcza jesienią, wiosną i wtedy gdy, z uwagi na warun­
ki atmosferyczne, pszczoły są mało aktywne;
- przeglądy i wszelkie hałaśliwe prace w pasiece na­
leży ograniczać do niezbędnego minimum. Spokój w
pasiece przez cały rok zapewnia uzyskanie dodatko­
wych kilogramów miodu towarowego.
II.7.5
Budowa ula
Ul jest pomieszczeniem chroniącym rodzinę pszczelą
przed wpływem niekorzystnych warunków atmosfe­
rycznych, przed szkodnikami i wrogami. Ul pozwala
również na dokonywanie zabiegów pielęgnacyjnych,
sprzyjających uzyskaniu oczekiwanych korzyści z ty­
tułu opiekowania się pszczołami. Rodzajów uli jest
bardzo dużo - każdy ma określone zalety i wady. Opi­
sany dalej ul (rys. II.49, ll.55a) charakteryzuje uni­
wersalność, a stąd przydatność w małych i większych
pasiekach. Jego główne zalety to: lekkość, taniość, a
zwłaszcza możliwość wykonania z materiałów w du­
żej części odpadowych. Wadą jest natomiast ko­
nieczność bardzo dokładnego wykonania - niektórych
elementów do 0,5 mm.
11.49, Przekrój pionowy ula, opisanego w rozdz. 11.7.5.
1 - stojak: 2 - część gniazdowa: 3 - nadstawka
Do zasadniczych części ula należą: gniazdo, nad­
stawki, daszek, stojak, ramki i maty. Zamieszczony
opis pozwala je wykonać samodzielnie. W pasiece są
również potrzebne: podkarmiaczka, krata odgrodowa
oraz wyposażenie specjalne, np. rojołapka czy po­
ławiacz pyłku. Te elementy wyposażenia najlepiej za­
kupić gotowe. Wszystkie wymiary w daiszej części
rozdziału podane są w milimetrach.
11.7.5.1
Gniazdo ula
Gniazdo w czasie użytkowania podlega częstemu za­
wilgoceniu i wysuszaniu, dlatego drewno użyte do
jego budowy powinno mieć wilgotność pośrednią.
Taki dobór drewna pozwoli zminimalizować jego
pęcznienie oraz kurczenie się w zmiennych warun­
kach wilgotnościowych. W praktyce osiąga się to
przez właściwe wysezonowanie drewna i wykonywa­
nie elementów ula w okresie jesieni, zimy i wiosny z
tarcicy powietrznie suchej.
 Nr
ełe* Przeznaczenie Licz­ Wymiary
ba Materiał elementu Uwagi
merv elementu
tu sztuk w mm

i Listwa górna ocieplanej ściany 2 drewno 443x44x22 wręgi podłużne 14,5x5 i 75x11
wręgi poprzeczne 17x5
2 Listwa dolna ocieplanej ściany 2 drewno 443x44x17 wręgi poprzeczne 17x5

3 Listwa boczna ocieplanej ściany 4 drewno 260x44x17

4 Listwa usztywniająca p ły tę boku 2 drewno 400x44x17
5 Listwa ©żebrowania dna 2 drewno 443x22x16,5 liczba sztuk i wymiary dotyczą
1 411x22x16,5 w kolejności od góry listew 5a,
2 436x22x165 5b i 5c

6 Przekładka dystansowa komory 4 drewno iub płyta 443x17x35

powietrznej dna pilśniowa twarda
7 Listwa wylotowa 2 drewno 477x30x17 koóce ścięte ukośnie na długości
5 mm pod kątem ok. 71°

8 Wkładka wylotowa 2 drewno 404x22x17 wycięcie 150x8

9 Ściana nieocieplana 2 płyta wiórowa 477x31x17 szczelina 405x225, wręg podłuż­

(ewentualnie ny 3 5*11, wręgi poprzeczne
drewno} 3,5x11
10 Wewnętrzna część ocieplanej 2 płyta pilśniowa 443x278x35
ściany twarda
11 Zewnętrzna część ocieplanej 2 płyta pilśniowa 465x314x35
ściany twarda
12 Wewnętrzna część dna 1 drewno 470x443x10 deski łączone na zakładkę
13 Zewnętrzna część dna 1 płyta pilśniowa 470x465x35
twarde
14 Izolacja ocieplanej ściany 4 styropian lub 409x1165x12
płyta pilśniowa
miękka
15 Izolacja dna 2 styropian lub 398x202x12
płyta pilśniowa
miękka

11.50. Gniazdo ula na 12 ramek 360 x 260. Elementy oznaczone numerami wyszczególniono w tab. II.9
Uwagi dotyczące wykonania (zebrane według punk­
tów zgodnych z numerami elementów gniazda na 12
ramek 360 x 260 wyszczególnionych w tab 11.9 oraz
na rys. 11.50). W opisie nie uwzględniono tych ele­
mentów, które są dostatecznie scharakteryzowane
danymi w tabeli i na rysunku.
1. Wręgi podłużne 14,5 x 5 oraz 7,5 x 11 wykonuje się
na górnej płaszczyźnie listwy; wręgi poprzeczne 17x5
- na płaszczyźnie dolnej, a wręgi poprzeczne 1 x 5 -
na płaszczyźnie górnej na obu czołach (rys. 11.51a).
2. Wręgi poprzeczne 17x5 wykonuje się na górnej
płaszczyźnie listwy.
7. Czoła listwy ścina się pod kątem 71" (rys. 11.51bl w
celu zapobieżenia „kaleczeniu" się jej przy przesuwa­
niu uli w czasie transportu lub składowania.
11.51. Połączenia i obróbka listew: a) połączenia listew górnej
(1 j i bocznej (3) ściany ociepianej ze ścianą nieocieplaną
(9) gniazda ula; b) ścięcie czół listwy wylotowej
8. Wycięcie poprzeczne 8 x 150 jest usytuowane sy­
metrycznie względem końców wkładki wylotowej,
ft Szczelinę 405 x 22,5 wykonuje się w odległości 30
od dolnej dłuższej krawędzi ściany. Wręgi 3,5 x 11
wycina się po jednej stronie ściany z obu szczytów
(poprzeczne) oraz na krawędzi dolnej (podłużny). Nie
zaleca się wykonywania ścian nieocieplanych z litych
desek.
Kolejność montażu elementów. Najpierw zbija się
ramy ścian ocieplanych z elementów 1, 2 i 3. W gór­
nej części (łączenie listew 1 i 3) gwoździe wbija się
z boku, tj. przez listwę 3. W dolnej części można zbić
ramę dowolnie, nawet od dotu i z boku. Pfyta we­
wnętrzna 10, wycięta przy zachowaniu wymiarów i ką­
tów prostych, ułatwia dokładny montaż ramy. Po przy­
biciu płyt wewnętrznych do obu ram przybija się do
szczytów ram obie ściany nieocieplane 9. Do przybicia
ścian nieocieplanych należy używać gwoździ długości
ok. 45. Gwoździe po przejściu przez listwę 3 zagina się
od środka.
Następnie, przez przystąpieniem do przybijania dna,
należy sprawdzić czy zbite już ścianki są wzajemnie
prostopadłe. Jeżeli tak, przystępuje się do przybicia
kolejno desek wewnętrznej płaszczyzny dna 12, za-
czynając od jednego ze szczytów. Przy dokładnym
wykonaniu wszystkich ścian i zbiciu ich ze sobą z za­
chowaniem kątów prostych, deski dna będą pokrywa­
ły się powierzchnią wewnętrzną z dolną krawędzią
otworów wylotowych. Po przybiciu desek dna przybija
się listwy (5 a, 6 i c) ©żebrowania dna.
Po włożeniu izolacji 14 do boków ula przybija się płyty
zewnętrzne 11, smarując uprzednio stykające się ze
sobą powierzchnie klejem lub, lepiej, emalią olejną.
Montaż kończy włożenie izolacji w komory dna i przy­
bicie, również z użyciem kleju lub emalii, zewnętrznej
płyty dna 13. Po dwóch dniach gniazdo ula czyści się
papierem ściernym, zaokrąglając wszystkie narożniki
i krawędzie.
11.7.5.2
Nadstawka
Nadstawka ma kształt prostopadłościanu o podstawie
kwadratu o wymiarach zewnętrznych 477 x 477 i
wewnętrznych (użytkowych) 375 x 375 oraz wyso­
kości 162.
11.52. Nastawka ula na 10 ramek 380 x 150. Elementy ozna-
czone numerami wyszczególniono w tab, 11.10
Uwagi dotyczące wykonania (zebrane według punk­
tów zgodnych z numerami elementów nadstawki na
10 ramek 360 x 150, wyszczególnionych w tab. II. 10
oraz na rys. 11.52).
16. Wręgi podłużne 14,5 x 5 oraz 7.5 x 11 wykonuje
się na górnej płaszczyźnie listwy. Wręgi pionowe
36,5 x 29,5 oraz 29,5 x 7,5, po złożeniu ramy od wew­
nątrz, tworzą na obwodzie wręg na zawieszenie ramek
w dowolnym układzie (rys. Il.53a)
17. Sposób wykonania listwy ramy dolnej pokazuje
rys. Il.53b
Kolejność montażu elementów. Na kilka dni przed
całkowitym montażem nadstawki należy do każdej z
czterech jednakowych ścian 19, od ich strony we­
wnętrznej (chropowatej), przybić równo z krawędzią
szczytową po jednym słupku narożnikowym 18
posmarowanym uprzednio emalią. Słupki należy tak
11,53. Profile listew: a) ramy górnej (16); b) ramy dołnej (17)
11,10. Nadstawka ula na 10 ramek 360 x 150 (rys. II.52)

Nr
ele­ Przeznaczenie Licz­ Wymiary
men­ elementu ba Materiał elementu Uwagi
tu sztuk w mm
16 Listwa ramy górnej 4 drewno 455,5x44x22 wręgi podłużne 14,5x5 i 7,5x11
wręgi pionowe 36,5x29,5
i 29.5x7,5
17 Listwa ramy dolnej 4 drewno 456,5x44x22 wręg podłużny 30,5x55
wręg pionowy 44x305
18 Słupek narożnikowy 4 drewno 118x22x22
19 Ściana zewnętrzna 4 płyta pilśniowa twarda 473.5x157x3,5
20 Ściana wewnętrzna 4 płyta pilśniowa twarda 378,5x145,5x3,5
21 Izolacja ściany 4 styropian lub 426x118x12
płyta pilśniowa miękka

przybić, aby odległość ich końców od jednej krawędzi 11.7.5.3

dłuższej ściany 19 wynosiła 19, od drugiej 2 ^ Daszek, i ocieplenie górne
Tak przygotowane elementy pozostawia się do zasch-
nięcia emalii. Daszek zachodzi teleskopowo na część gniazdową
Ramę górną i dolną zbija się prowizorycznie ednym ula lub na nadstawkę. Tolerancja wynosi ok. 2 mm.
gwoździem (długości ok. 35) na każdym nartiżni- Pokrycie daszka blachą jest konieczne przy stosowa-
ku. (Właściwą sztywność całej konstrukcji n<idają do- niu gospodarki wędrownej, gdyż inne materiały mogą
piero zewnętrzne płyty). Następnie przybija się do ram yjgę szybkiemu zniszczeniu przy ustawianiu uli jeden
wewnętrzne płyty 20, uważając, aby zbita ufjrzednio na drugim. Dwie płyty ocieplające 25 zabezpieczają,
rama nie rozchodziła się. Płyty te zachodzą na siebie i wraz z płytą daszka, ul od góry przed przegrzaniem w
nie muszą mieć wzmocnień w narożnikach, Przekładki czasie silnych upałów i dostatecznie chronią gniazdo
tworzące komory powietrzne i elementy z materiału przed niskimi temperaturami w okresie zimy.
izolacyjnego 21 umieszcza się na każdej śc anie tuż
przed przybiciem zewnętrznej płyty 19. Poni eważ nad-
stawki mogą być również używane w ulach segmen-
towych jako część górna, z zapasem w okręisie zimy,
muszą być wykonane bardzo starannie. Dla tego też
między innymi przewiduje się przybijanie pły1 zew- ''
nętrznych wraz ze sklejaniem emalią. W tyrr celu pły- js.
tę po stronie porowatej, w miejscu gdzie bętIzie przy- ] J
legać do ramy, maluje się obficie gęstą emaItą olejną j
(najlepiej białą). Tak samo maluje się częśc ramy ■
przylegającą do płyty. Przed przybiciem (na mokro)
przykłada się płytę tak, aby część ze słupki*jm z jed- [ X ,.
nej strony była wyrównana z narożnikiem ramy górnej
i dolnej, a górna i dolna krawędź obrzeża boku płyty
pokrywały się odpowiednio z krawędzią wręgu ramy
górnej i z krawędzią dolną elementu ramy d
Ostatecznie wykończenie nadstawek, z usunięciem
nierówności i oszlifowaniem papierem ścier nym
ostrych krawędzi płyt, wykonuje się po wys<;hnięciu ll,54. Daszek ula i ocieplenie górne. Elementy oznaczone
emalii. numerami wyszczególniono w tab. 11.11
ll. 11. Daszek l ocieplenie górne ula (rys.tl.54)

Nr Wymiary
Przeznaczeń ie Licz­
ele- Materiał Uwagi
men- ba elementu
elementu sztuk w mm
tu
22 Listwa ramy daszka 4 drewno 507x62x17 wręg poprzeczny 17x85
wręg podłużny 85x12
23 Daszek 1 płyta pilśniowa 498x498x12
miękka
24 Pokrycie daszka 1 btacha 575x575x0.5
ocynkowana
25 Ocieplenie górne (rucho met 2 płyta pilśniowa 477x477x12
miękka
 Uwagi dotyczące wykonania (zebrane według punk-
tów zgodnych z numerami elementów daszka
wyszczególnionych w tab, 11.11 oraz na rys. II.54),
22. Na listwy należy wybrać deski sosnowe bez sę­
ków. Wręg poprzeczny 17 x 8,5 wykonuje się tylko na
jednym końcu każdej listwy, po tej samej stronie co
wręg podłużny 8,5 x 12. Należy jednak zaznaczyć, że
wysokość wręgu podłużnego uzależniona jest od gru­
bości posiadanej płyty pilśniowej miękkiej. Ze wzglę­
du na konieczność zmian konstrukcji daszka nie zale­
ca się stosowania płyt grubszych niż 14.
23. Płyta ta powinna być bardzo starannie przycięta -
ułatwi to znacznie wykonanie daszka z zachowaniem
kątów prostych.
Kolejność montażu elementów. Najpierw zbija się
ramę daszka, smarując przylegające krawędzie do­
datkowo klejem wodoodpornym lub emalią, tak aby
rama stanowiła kwadrat 515x515,a wręgi podłużne
dawały wpust na płytę daszka 23. Po przybiciu płyty
górnej zewnętrzne narożniki ramy zaokrągla się (pro­
mień zaokrąglenia ok. 4). Na tym etapie ramę
daszka gruntuje się i maluje farbą.
Zagięcia obrzeży blachy (najlepiej ocynkowanej
grubości 0,4...0,6) najwygodniej jest wykonywać
na daszku wyschniętym po malowaniu. Blachę
kładzie się w narożniku stołu i na niej umieszcza
odwrócony daszek. Obrzeża blachy powinny wysta­
wać jednakowo ze wszystkich stron daszka. Gdy są
już w takim ułożeniu, daszek wraz z blachą przymoco­
wuje się do stołu za pomocą grubej listwy, położonej
na ramę, i ścisku stolarskiego. Następnie dogi na się
obrzeża blachy do boków daszka, zaczynając od
środka, w kierunku końców. Wskazane jest zagiąć
lekko (załamać) blachę w narożnikach do wewnątrz.
W miejscu styku obu obrzeży blachę należy ścisnąć
kleszczami, aż do narożnika ramy daszka, a powstały
w ten sposób narożnik blachy zagiąć. Przed osta­
tecznym przybiciem blachy do ramy daszka, wskaza­
ne jest jej przymocowanie, np. dwoma gwoździami, do
każdego boku ramy i dopiero wtedy zluzowanie ścis­
ku mocującego. Gwoździe do przybijania blachy po­
winny być dość grube, tak aby można było bez trud­
ności przebijać nimi blachę. Wcześniejsze wykonanie
ostrym narzędziem małych otworków pod gwoździe
znacznie ułatwia przybijanie. Tak uformowana i przy­
bita blacha tworzy powierzchnię lekko wypukłą na
zewnątrz, co ułatwia ściekanie wody.
Krawędzie płyty ocieplenia górnego 25 po przecięciu
należy lekko zeszlifować papierem ściernym.

Ił.7.5.4
Stojak składany ula

Stojak ma prostą konstrukcję, jest tani, mocny, łatwy

n______________ U■
II.55. Stojak składany ula: a) część gniazdowa ula na sto­
jaku; b) stojak po złożeniu; c) elementy stojaka oznaczone
numerami wyszczególniono w tab. 11.12
do ustawienia i po złożeniu zajmuje mało miejsca
(rys. M.55). Ustawiony na miękkim podłożu wchodzi
równomiernie w glebę i nie powoduje przechyłów ula.
Uwagi dotyczące wykonania (zebrane według punk­
tów zgodnych z numerami elementów stojaka wy­
szczególnionych w tab. 11.12 oraz na rys. 1l.55c).
26. Nogi stojaka mogą być wykonane z litych kawał­
ków drewna lub też z kawałków uzyskanych przez
zbicie mniejszych elementów, np. kawałków desek
200 x 40 x 22 i 200 x 40 x 17.
27. Dwie listwy środkowe mają otwory wywiercone na
środku przez całą szerokość, dwie skrajne zaś do głę­
bokości 30.

II.12. Stojak składany ula (rys. Il.55c)

Nr
ele- Przeznaczeń te
Licz­ Wymiary
men* elementu ba Materiał elementu Uwagi
tu sztuk w mm
26 Noga stojaka 4 drewno 200x40x40
27 Listwa mocująca nogi 4 drewno 460x40x22 27a listwy zewnętrzne,
w nich otwór środkowy
o Średnicy 9 na głębokość 30;
27b listwy wewnętrzne,
w nich otwór o średnicy 9
na wylot
28 Listwa wyrównawcza 2 drewno 178x81x22
29 Ruchome połączenie listew 1 pręt metalowy śr.8;
stojaka parami dł. 140
30 Przek ładka dystansowa 3 metal Śr. 8 podkładki zwykłe, a nie sprężyste
 Nr Wymiary
ele­ Przeznaczenie Licz­
ba Materiał elementu Uwagi
men­ elementu
tu sztuk w mm

31 Beleczka górna ramki gniazdowej t drewno 395x25x10

lub nadstawkowej
32 Beleczka dolna ramki gniazdowej 1 drewno 360x25x10
33 Beleczka boczna ramki 2 drewno 240x35x10 typu Hoffmana
gniazdowej
34 Beleczka dolna ramki 1 drewno 349x25x8
nadstawkowe)
35 Beleczka boczna ramki 2 d rewno 140x35x10 typu Hoffmana
nadstawkowe)
36 Beleczka pował kowa 1 drewno 395x10x10

Kolejność montażu elementów. W otwory: dolnej list­

wy skrajnej, listew środkowych, a następnie górnej
listwy skrajnej wkłada się pręt metalowy. Na pręt ten,
między listwy, wkłada się podkładki lub też, w czasie
przybijania listew do nóg stojaka, zwraca się uwagę,
aby między listwami były luzy <ok. 1). Listwy do nóg
stojaka przybija się parami - pierwszą z trzecią i dru­
gą z czwartą, co najmniej trzema gwoździami dłu­
gości ok. 50. W razie pękania listew, gwoździe należy
stępić. Listwy wyrównawcze 28 przybija się naprze­
miennie po obu stronach jednej z listew środkowych
27b. Ich szerokość powinna pokrywać odległość
pomiędzy listwą, do której są przybite, a odpowiadają­
cą jej listwą skrajną. Listwy wyrównawcze w dużej
mierze zapobiegają przechyłom ula przy grzężnięciu
II.56, Ramki gniazdowe i nastawkowe ula. Elementy ozna­
stojaka w miękkim podłożu. Listwy te decydują też o
czone numerami wyszczególniono w tab, 11,13
maksymalnym (prawidłowym) rozwarciu stojaka.

240 ramko gniazd owo

11.7.5.5 YiÓ ramka nad stawkowa
Ramki gniazdowe i nadstawkowe

Jak wynika z przeprowadzonych ostatnio badań, nie 70 romko gniazdowa

należy wykonywać ramek z drewna świerkowego. Na
ramki dobrze nadaje się drewno sosnowe, o ile nie ma
zbyt dużej zawartości żywicy i nie jest sine lub hubia-
ste. Listewki na ramki nie mogą mieć sęków. Beleczki
boczne ramek typu Hoffmana zapewniają łatwą pracę
i zapobiegają wszelkim ruchom ramek w czasie tran­
sportu.
Uwagi dotyczące wykonania (zebrane według punk­
tów zgodnych z numerami elementów ramek wy­
szczególnionych wtab. 11.13 oraz na rys. II.56).
31, 32, 34. Beleczki o podanych wymiarach należy
ciąć z tarcicy grubości 25, dwustronnie struganej na
pilarce tarczowej wyposażonej w piłę o drobnych, mi­
nimalnie rozwartych zębach. Deski należy najpierw
pociąć na odpowiednią długość, a następnie ciąć z
nich listewki.
33, 35. Beleczki boczne tnie się na pilarce tarczowej,
z tarcicy grubości 35, dwustronnie struganej, a na­
stępnie nadaje się im kształt według rys. łl.57.
36. Oprócz beleczek podanych w zestawieniu dobrze
jest mieć pewną liczbę beleczek o połowę węższych,
tj. 0 wymiarach 395 x 10x5.
Zaokrąglenia R 20 “ 60 ramko nadstaw kawo
H.57. Beleczka boczna ramki typu Hoffmana (33, 35)
Kolejność montażu elementów. Kolejność zbijania
ramek jest w zasadzie dowolna. Dobrze jest jednak
do tego celu wykonać odpowiednią formę, co znacz­
nie ułatwi pracę i zapewni dokładność wykonania.
Ważne jest, aby długość wystających części, na któ­
rych ramka się opiera po włożeniu do ula, była rów­
na i wynosiła 17,5. Ramki gniazdowe drutuje się
pionowo tak, aby uzyskać 4 druty w świetle ramki
(rys. II.56). Nierdzewny drut o średnicy 0,4 zawija się
na gwoździach wbitych w beleczkę ramki, naciągając
go tak, aby nie powodował wygięcia beleczek ramko-
wych. Druty skrajne są oddalone od beleczek bocz­
nych o 35, a pozostałe rozmieszczone co 90 (licząc
od drutów bocznych). Ramki nadstawkowe drutuje się
poziomo tak, aby w świetle ramki były dwa druty,
odległe od beleczki górnej i dolnej ramki o 35.
 Nr
ele­ Przeznaczenie Licz­ Wymiary
ba Materiał elementu Uwagi
men­ elementu
tu sztuk w mm
37 Listwa górna 1 drewno 395x40x22 wręgi podłużne 5x12
wręgi poprzeczne 10,5x12
38 Listwa dolna i środkowa 2 drewno 374x30x10
39 Listewka boczna 8 drewno 257x22x5
40 Materiał izolacyjny - słoma z pszenżyta dł. co najmniej słoma niemłócona
lub żyta 374

H.7.5.6
Maty słomiane

Chcąc zapewnić w opisanym ulu jak najlepsze warun­

ki do zimowania pszczół, ociepla się boczne ściany
gniazda matami ze słomy, wykluczając jednocześnie
stosowanie płyt pilśniowych miękkich lub innych ma­
teriałów izolacyjnych. Maty w części gniazdowej nie
sięgają dna. Zapewnia to dobrą wentylację, umożliwia
stosowanie na zimę wkładki na zanieczyszczenia i
osiatkowanej wkładki przy zwalczaniu warrozy.
Uwagi dotyczące wykonania (zebrane według punk­
tów zgodnych z numerami elementów maty wyszcze­
gólnionych w tab. 11.14 oraz na rys. 11.58).
37. Wykonanie wręgów według rys. 11.58.
KolejnoSć montażu elementów. Zbija się szkielet
maty, z wyjątkiem czterech listewek bocznych 39 z 11.58. Mata słomiana ula. Elementy oznaczone numerami
jednej strony. Jeżeli listewki boczne pękają (nawet wyszczególniono w tab. 11.14
przy wbijaniu stępionych gwoździ) wskazane jest na­
wiercanie otworow (jako wiertła można używać
gwoździa). Gwoździe do przybijania listewek bocz­
nych powinny mieć długość 25, co zapobiegnie
wyciąganiu ich przez sprężynującą warstwę słomy.
Przed włożeniem do szkieletu maty słomy (nie młóco­
nej, ale bez kłosów), trzeba ją wyczesać z chwastów,
Bibliografia
liści i pochewek liściowych. Do czesania można użyć
grzebienia wykonanego z deski, w którą wbija się dwa Chroboczek E,, Skąpski H,: Ogólna uprawa warzyw.
rzędy gwoździ długości ok. 100 w odstępach (w rzę­ Warszawa 1982
dzie) ok. 15. W drugim rzędzie (odległym od pierw­ Czynczyk A.: Szkółkarsłwo sadownicze. Warszawa 1979
szego ok. 10 ) gwoździe są przesunięte względem Działka moje hobby. Praca zbiorowa. Warszawa 1983
pierwszego rzędu o połowę odległości między gwoź­ Gapiński M„ Ziombra M.: Boczniak. Warszawa 1984
dziami w rzędzie, tj. o 7,5. Gotowy grzebień można Hass D., Kawecki Z,, Marcinkowski J.: Rok na działce.
przymocować do stołu lub ławy, co pozwoli na czesa­ Warszawa 1981
nie wiązki słomy trzymanej w obu rękach. Można też z Hellwig Z.: Byliny w parku i ogrodzie. Warszawa 1975
Hodowla pszczół. Praca zbiorowa. Warszawa 1983
deski grzebienia wykonać rękojeść i czesać wiązkę
Janiszewski M.: Ule i sprzęt pasieczny. Warszawa 1962
słomy trzymaną w jednej ręce. Kiljańska I,: Krzewy ozdobne w ogródku. Warszawa 1977
Słomę wkłada się do szkieletu maty małymi wiązkami, Łęski R.. Terminarz ochrony sadów. Warszawa 1983
na przemian, tj. tak, aby grubsze i cieńsze końce two­ Ogrodnictwo w tabelach. Praca zbiorowa. Warszawa 1980
rzyły równą warstwę z obu końców maty. Słomy kła­ Ostrowska W.: Gospodarka pasieczna. Warszawa 1974
dzie się tyle, aby była dobrze przyciśnięta po przybi­ Pieniążek S.A.: Sadownictwo. Warszawa 1981
ciu pozostałych listewek bocznych i nie powodowała Pomologia, Praca zbiorowa. Warszawa 1076
wyginania się tych listewek. Dla uniknięcia pękania li­ Rejman A.. Pliszka K.: Borówka wysoka. Warszawa 1984
stew poziomych 38 dobrze jest, aby skrajne gwoździki Soczek Z., Suski Z.W.: Poradnik sadownika. Warszawa
mocujące listewki boczne byty cieńsze i krótsze (np. 1983
Szczegółowa uprawa warzyw. Praca zbiorowa. Warszawa
długości 15. Po zbiciu przeważnie trzeba jeszcze
1977
ręcznie oczyścić płaszczyznę maty z pochewek liś­ Szudyga K.: Pieczarka. Warszawa 1984
ciowych. Nadmiar słomy, wystającej z obu stron obra­ Uprawa roślin ozdobnych. Praca zbiorowa. Warszawa 1980
mowania, najlepiej obciąć ostrym nożem-piłą (np. t/edder P.J.C.: Nowoczesna uprawa pieczarki. Warszawa
używanym powszechnie do krojenia Chleba). (Jkn) 1980

Kulinaria
Magdalena Mart 111.1
Anatol Hanftwurcel III.1 .1 , III.6,2, III.6.4
Witold Poprzęcki III. 1.3
Janina Żak III.2, III.3, III.4, III.5,111.6.1,
III.6.3, III.6.5, III.7, III.8
Hasta
Energetyczne składniki żywności, s.18
Grzyby, s.19
Mineralne składniki żywności, s,29
Normy żywieniowe, s.30
Owoce dziko rosnące jadalne, s.35
Przetwory owocowe i warzywne, s.38
Przyprawy, s.39
Termiczna obróbka żywności, s.52
Utrwalanie żywności, s.56
Warzywa mniej znane, s.56
Witaminy w żywności, s.58
Tablice
Jabłka, s.XVIIi
Gruszki i śliwki, s.XIX
Wiśnie, brzoskwinie, maliny, agrest, s.XX
Owoce leśne, s.XXII, XXIII
Zioła dziko rosnące, s.XXIV, XXV
Zioła uprawiane, s.XXIV
Grzyby jadalne, s.XXVNI
Grzyby trujące, s.XXIX
Warzywa mniej znane, s.XXX
Dodatek
Zioła i ich zastosowanie, s. 289
111.1
Racjonalne żywienie
Składniki odżywcze są dla organizmów żywych źród­
łem energii (tłuszcze, węglowodany, białka), materiału
strukturalnego (białka, składniki mineralne) i czynni­
ków regulacyjnych (witaminy, składniki mineralne)
Służą one budowie nowych i regeneracji zużytych
komórek, regulacji podstawowych procesów życio­
wych, jak np. oddychanie, przemiana materii oraz
utrzymywaniu sprawności fizycznej i umysłowej.
Racjonalne żywiente polega na takim doborze produk­
tów żywnościowych, aby dostarczały one organizmo­
wi wszystkich niezbędnych składników odżywczych.
Istotne jest przy tym, aby w dziennym zestawie posił­
ków była uwzględniona reprezentacja wszystkich
grup: produkty zbożowe i mleczne, mięso, tłuszcze,
warzywa i owoce. Spożywane potrawy powinny za­
chować możliwie najwięcej wartości odżywczych
składników wyjściowych i powinny być przygotowane
zgodnie z zasadami sanitarno-higienicznymi. Duże
znaczenie dla prawidłowego trawienia i przyswajania
składników odżywczych mają walory smakowe i este­
tyka podania posiłków.
Zależnie od płci, wieku, rodzaju wykonywanej pracy,
trybu życia i stanu fizjologicznego zmienia się zapo­
trzebowanie organizmu człowieka na poszczególne
składniki pokarmowe. Na przykład całkowite dzienne
zapotrzebowanie energetyczne (kaloryczne) według
norm żywieniowych, opracowanych dla osiemnastu
grup ludności przez Instytut Żywności i Żywienia,
wynosi:
- dla dzieci i młodzieży:
dzieci 1-3 lat - 5440 k j (1300 kcal)
dzieci 4-6 l a t - 7120 kJ (1700 kcal)
dzieci 7-9 lat - 8790 k j (2100 kcal)
dzieci 10-12 lat - 10 890 k j (2600 kcal)
chłopcy 13-15 lat - 13 820 kJ (3300 kcal)
dziewczęta 13-15 lat - 11 720 kJ (2800 kcal)
chłopcy 16-20 lat - 15 490 k j (3700 kcal)
dziewczęta 16-20 lat - 11 300 kJ (2700 kcal)
- dla mężczyzn:
pracujących na siedząco - 10 890 kJ (2600 kcal)
umiarkowanie czynnych - 13 400 k j (3200 kcal)
ciężko pracujących - 16 750 kJ (4000 kcal)
bardzo ciężko pracujących - 18 840 kJ (4500 kcal)
- dla kobiet s
pracujących na siedząco - 9630 kJ (2300 kcal)
umiarkowanie czynnych - 1 1 720 k j (2800 kcal)
ciężko pracujących - 13 400 kJ (3200 kcal)
ciężarnych (II połowa ciąży) - 11 720 kJ (2800 kcal)
karmiących - 14 240 kJ (3400 kcal)
- dla osób w wieku ponad 65 lat:
9630 kJ (2300 k cal).
Wartość energetyczną spożywanych posiłków można
kontrolować w stosunkowo prosty sposób - wystar­
czy co pewien czas zważyć się. Trudniej natomiast
dostrzec związek między ilością witamin, mineralnych
składników żywności czy też białka a samopoczu­
ciem i zdrowiem. Dla stanu zdrowia, kondycji i odpor­
ności organizmu, te właśnie składniki mają decydują­
ce znaczenie. Orientacyjną klasyfikację produktów
żywnościowych podaje tab. 111.1 , przedstawiająca
J
12 grup wyróżnionych według dominujących w nich wego średniokosztownego (C). Podane zestawienia
składników. Zapotrzebowanie ilościowe na produkty z zostały przygotowane na podstawie publikacji:
każdej z wymienionych wyżej grup okreśSaJą tzw. A. Szczygieł, J. Siczkówna, L. Nowicka: Normy żywie­
zalecane dzienne racje pokarmowe (tab. II 1.2 ) opra­ nia dla osiemnastu grup ludności. (mmr)
cowane w czterech wariantach ekonomicznych:
A - wystarczający niskokosztowny, B - wystarczający
umiarkowanie kosztowny, C - pełnowartościowy 111.1.1
średniokosztowny, D - pełnowartościowy kosztowny.
Różnice między poszczególnymi poziomami można Tabele wartości odżywczych
przykładowo scharakteryzować malejącym, wraz ze
wzrostem poziomu ekonomicznego, spożyciem ziem­ Zalecane w normach żywieniowych ilości składników
niaków i produktów zbożowych, a zwiększającym się odżywczych trafiają do organizmu w produktach
spożyciem produktów białkowych i owoców. Wartości żywnościowych z reguły wieloskładnikowych. Mało
podane w tab. III.2 dotyczą poziomu pełńowartość ro­ jest jednak produktów zawierających wszystkie po­
trzebne składniki, a już zupełnie brak takich, w któ­
ili.1 Składniki odżywcze podstawowych grup produktów rych występowałyby one w pożądanych proporcjach.
żywnościowych Dlatego tak ważne jest, aby z bogatej listy produktów
roślinnych i zwierzęcych odpowiednio wybierać i
zestawiać w codziennych posiłkach takie ilości skła­
Grupę produktów Główne składniki odżywcze dników energetycznych i mineralnych oraz witamin,
które odpowiadają dobowemu zapotrzebowaniu czło­
1, Produkty .zbożowe Węglowodany, białko roślinne, wieka. Szczegółowe ilości poszczególnych składni­
(mąka, kasze, pieczywo, fosfor, żelazo, witaminy grupy 8 .
makarony)
ków odżywczych zawarte w 100 g produktu rynkowe­
błonnik
go podają, opracowywane przez ośrodki specjali­
2. Mleko i produkty Białko pełnowartościowe, styczne. tabele wartości odżywczych produktów spo­
mleczne (oprócz masła) wapń, witaminy grupy B, wita­
żywczych.
mina A, węglowodany, tłuszcze
Analizując tabele wartości odżywczych należy pamię­
3. Mięso, ryby, drób. Białko pełnowartościowe, tać, że organizm zdrowego człowieka jest w stanie
dziczyzna, podroby tłuszcze, fosfor, żelazo, witami­ przyswoić (strawić) tylko część masy spożywanych
ny grupy B
produktów. A zatem ilości składników zatrzymywane
4. Jaja Białko pełnowartościowe, przez ustrój są zawsze mniejsze od ilości zawartych
tłuszcze (w żółtku).fosfor, w posiłku. Współczynniki strawności poszczególnych
wapń, żelazo, witamina A,
witaminy grupy 8
grup produktów są bardzo różne, np.: 99% dla masła.
78% dla ziemniaków i tylko 40% dla grzybów
5. Masło Tłuszcze, witaminy A i D (tab. E.1). Ponadto w tabelach wartości odżywczych
6 . Inne tłuszcze Tłuszcze, w olejach — niezbęd­ jest podawany również średni udział odpadków (części
ne nienasycone kwasy tłuszczo­ niejadalnych) w masie produktu rynkowego; oznacza
we (witamina F) on,że kupując np. 100 g masła, spożywamy całe
7. Ziemniaki Węglowodany, białko roślinne, 100 g (udział odpadków 0 %), przyswajamy natomiast
wapń, fosfor, żelazo, witaminy 99 g; kupując 100 g karpia, spożywamy tylko 50 g
grupy B, witamina C, błonnik (50% odpadków), przyswajamy 49 g (współczynnik
8 . Warzywa i owoce Witamina C, kafoten, witaminy
strawności 98%); kupując 100 g marchwi, spożywa­
bogate w witaminę C grupy B, składniki mineralne, my 74 g (26% odpadków), przyswajamy 53 g (współ­
(owoce dzikie) róży. błonnik czynnik strawności 72%),
jarząbu, rokitnika, po­ Podane zestawienia (tab. 111.3 -111.6) zostały przygo­
rzeczki, żurawiny, trus­
kawki, maliny, owoce
towane na podstawie publikacji: J. Piekarska,
cytrusowe, pomidory, A. Szczygieł, M. Łoś-Kuczera: Popularne tabele war­
papryka, jarmuż, warzy­ tości odżywczych żywności. W tabelach tych w rów­
wa kapustne, nać pie­ noważniku retinolu wyrażono zawartość witaminy A i
truszki i kopru) karotenu, iaha)
9. Warzywa i owoce Karoten, witaminy grupy 8 ,
bogate w karoten — pro­ składniki mineralne, błonnik
witaminę A (marchew,
dynia, warzywa zielone,
111.1.2
owoce jarząbu, rokitni­ Układanie jadłospisu
ka, moreli)

10 1nne warzywa i owo­ Mnieisze ilości witaminy C Zestawy posiłków dla rodziny najlepiej planować na
ce liabłka, gruszki, i karotenu oraz witamin grupy B, cały tydzień. Można je wówczas bardziej urozmaicać i
śliwki. rzodkiewki, składniki mineralne, błonnik racjonalniej oraz bardziej ekonomicznie wykorzysty­
buraki, cebula, ogórk i)
wać różne produkty. Jako średnią należy przyjąć licz­
11 Suche nasiona Białko roślinne, węglowodany, bę czterech posiłków dziennie. Dzieci, młodzież i oso­
warzyw strączkowych składniki mineralne, witaminy by ciężko pracujące fizycznie powinny otrzymywać
(groch, fasola, soja, bób) grupy 8 , błonnik pięć posiłków, osoby starsze lub wykonujące pracę
12. Cukier i słodycze Węglowodany lekką, siedzącą - trzy posiłki dziennie.
Dość łatwo zaplanować prawidłowy jadłospis jesienią
III.2. Zalecane dzienne racje pokarmowe w gramach (w przypadku jaj - w sztukach) dla poszczególnych grup ludności,
według poziomu ekonomicznego C (pełnowartościowy średniokosztowny)

Dzieci Młodzież M ężczyźni Kobiety

Osoby
5 3 c ? powy*
8
to
m % > żej
Grupa produktów m *3 > *4
s »■ N
in T O 5 EJ U U 65
m CN (O * tft .*
1 l c ca c lat
s u ca
n
a
<0 (0 to
5
TO c
OJ
ii > a> > o a fi 1 U
> c
EJ u <xr o »- (O
JP 5 JD (N & 5 M ‘■3 to
| o i s *N U s *fs« i
i a* Oh E
7 7 7 I N JZ N to E £ E to
»- ^ f*-> o □ u o CL D U CL D U V

Produkty zbożowe1 1 125 210 250 320 450 350 485 330 365 440 570 29 0 360 315 400 300
Mleko i produkty
mlecz ne2 ) 850 90 0 95G 900 1100 1100 1100 1100 650 800 800 700 800 1350 1700 950
Mięso, ryby, drób^l 50 6 5 85 110 195 170 215 160 160 170 200 155 170 195 20 5 130
Jajami 3 /4 3 /4 3/4 3/4 3/4 3/4 3/4 3/4 1/2 1/2 3/4 1/2 1/2 3/4 3 /4 1/2
Masłowi 20 35 35 35 40 35 40 35 30 35 45 25 35 30 40 30
Inne tłuszcze 4 6 10 25 25 20 35 20 30 35 55 20 30 15 25 15
Ziemniak i6ł 170 22 0 300 400 600 450 600 400 350 500 650 300 400 350 350 350
Warzywa i owoce bogate
w witaminę C 190 200 230 230 260 260 280 230 220 230 290 210 220 270 280 150
Warzywa i owoce bogate
w karoten 140 140 140 140 150 150 150 140 140 140 150 140 140 150 150 110
Inne warzywa i owoce 280 290 300 310 330 330 330 310 310 320 330 290 290 320 370 180
Suche nasiona warzyw
Strączkowych 0 3 5 5 10 7 12 7 7 10 12 5 7 5 7 —

Cukier i słodycze 45 45 45 55 65 60 90 60 60 80 95 60 70 65 95 70

1) Normy produktów zbożowych odnoszą się do produktów suchych (mąka, kasze, makarony!; w przypadku pieczywa należy
stosować przelicznik (100 g mąki odpowiada 135 g pieczywa)
2) Normy przeliczone na masę mleka (100 g mleka odpowiada 15 g twarogu lub 10 g sera żółtego)
Mięso można częściowo zasiąpić serem, jajami oraz nasionami roślin strączkowych
4 ' Dane dotyczące spożycia jaj należy traktować jako średnią przyjąć 3...4 szt, tygodniowo {wliczając w to również dodatek
jaj do makaronów i innych potrawj
^ 10 g masła odpowiada 40 g śmietany
™ W przypadku ziemniaków, warzyw i owoców podano masę brutto, przed obraniem i oczyszczeniem

- znacznie trudniej w zimie lub na wiosnę. Niezależnie
jednak od pory roku należy:
- w dziennej racji pokarmowej uwzględnić produkty
każdej z 12 grup - tab. III.1 (wyjątek mogą stanowić
cukier i słodycze, które w niskokalorycznej diecie nie
tylko są zbędne, ale nawet szkodliwe),
- w każdym posiłku uwzględnić świeże warzywa i
owoce; w sezonie zimowo-wiosennym można je częś­
ciowo zastąpić przetworami i mrożonkami,
- codziennie, co najmniej raz, podawać ciemne pie­
czywo. grubą kaszę lub stosować do potraw dodatek
otrąb,
- pamiętać, szczególnie w żywieniu dzieci i młodzieży,
0 potrzebie podawania mleka i jego przetworów,
- stosować do przygotowania posiłku różne technolo­
gie obróbki żywności, np. nie podawać w jednym
posiłku paru ciężkostrawnych potraw smażonych
(kotlet, frytki, pączek),
- nie łączyć potraw o zbliżonej barwie (zupa pomido­
rowa, surówka z marchwi, kompot mirabelkowy),
- nie łączyć potraw o podobnych smaku, np. kwaś­
nych,
- stosować różnorodne przyprawy wzbogacające
smak i ułatwiające trawienie.
1śniadanie powinno być posiłkiem pełnowartoś­
ciowym i wysokoenergetycznym, ponieważ jest spo­
żywane po dłuższej przerwie przeznaczonej na
nocny wypoczynek Podstawą śniadania powinno być
mleko w postaci napoju lub zupy. Obok białego pie­
czywa konieczne jest pieczywo razowe lub graham,
do tego masło, sery, jaja, wędliny, pasty rybne, dżemy
itp. Warzywa podaje się w zależności od sezonu;
szczypior, rzodkiewki, liście sałaty, pomidory,
paprykę.
II śniadanie jest również ważne, gdyż przerwa między
śniadaniem i obiadem jest na ogół dość długa. Prak­
tycznie są to kanapki z różnymi pastami, wędliną,
rybą. Dzieci i młodzież (powinny do tego posiłku otrzy­
mywać szklankę mleka Należy także pamiętać o
dodatku warzyw lub owoców - przynajmniej jabłek.
Obiad powinien składać się z zupy, drugiego dania i
deseru, ale przy dobrze skomponowanych składni­
kach może to być pełnowartościowy posiłek jedno-
daniowy (uzupełniony zawsze surówką lub owocami).
Przygotowując obiad należy wykorzystywać produkty
z tych grup, których nie uwzględniono w zestawie
śniadaniowym i nie płzewiduje się uwzględnić na
kolację; szczególnie ważny jest udział białka zwierzę­
cego Nie musi to być wyłącznie mięso; smaczne i
pełnowartościowe są także potrawy, w których mleko,
sery i jaja łączy się z ziemniakami, owocami, kaszą,
makaronem itp.
Kolacja w wielu domach bywa jedynym posiłkiem, do
którego zasiada cała rodzina. Wówczas szczególnie
trzeba zadbać nie tylko o jego wartość, ale również o
estetykę podania i nastrój. Kolacja nie powinna być
zbyt obfita, a u osob ze skłonnością do tycia może
być nawet znacznie ograniczona. Polecane są potra­
wy lekkostrawne, ale pełnowartościowe, np.: różnego
rodzaju sałatki, warzywa gotowane (fasola szpara­
gowa. kalafiory), leniwe pierogi. Zamiast tradycyjnej
herbaty można podać napój owocowy lub mleczny
Z kolacji - szczególnie spożywanych późno - należy
wykluczyć potrawy cięzkostrawne z grochu, fasoli,
grzybów oraz tłuste zapiekanki i bigosy,
W czasie przygotowywania potraw nieuniknione są
straty części witamin, składników mineralnych czy
białka. Aby ograniczyć je do minimum warto stosować
się do poniższych zaleceh praktycznych:
- warzywa i owoce myć dokładnie przed obieraniem,
potem tylko szybko spłukać pod bieżącą wodą,
-n ie moczyć warzyw i owoców już pokrojonych
(wyjątek stanowią ciemniejące bez wody ziemniaki,
skorzonery i gruszki), aby nie traciły witamin, składni­
III.3, Wartości odżywcze wybranych produktów zbożowych, pieczywa, artykułów bogatych w cukier oraz wyrobów
czekoladowych
ków mineralnych, cukrów, substancji azotowych,
- do obierania owoców i warzyw używać wyłącznie
noży ze stali nierdzewnej (większość metali, m.in.
żelazo, przyspiesza utlenianie witaminy C),
- w miarę możliwości jeść owoce ze skórką, gdyż
wiele cennych składników (białko, witaminy) znajduje
się tuż pod nią,
- surówki i soki sporządzać bezpośrednio przed po­
daniem, nie przedłużać gotowania warzyw i owoców
poza niezbędny czas (wrzucać je do wrzącej wody),
aby zminimalizować straty witaminy C,
- owoce i warzywa mrożone wkładać do wrzącej
wody bez rozmrażania; jeśli mają one być jedzone na
surowo, należy je jak najszybciej rozmrozić (np, nad
parą) tuż przed podaniem,
- nasiona strączkowe: fasolę, bób, groch moczyć
kilkanaście godzin w zimnej, przegotowanej wodzie, a
następnie gotować w tej samej wodzie,

Zawartość w 100 g produktu rynkowego

0>
Wartość 1
c

Witaminy PP
Witaminy 82
C

C
Nazwa energetyczna rO ■N Od­
Tłuszczów

100 g produktu <0

Witaminy
produktu c 3 padki
2

Fosforu
| I

Wapnia
rynkowego 3
Białka

0 c o e (3 C
to m
1 1 3 • W
5 cc £ 1 •NI 5
kJ kcal 9 P9 %
kasza gryczana
prażona cała 1503 359 13 3 70 054 0,13 20 25 459 20 218 0
Kasza jęczmien­
na perłowa 1449 346 7 2 75 „ 0,19 009 30 20 206 10 45 0
Kasza pszenna
manna 1478 353 9 1 77 0,11 003 0.7 17 93 09 18 0
Makaron
czterojajeczny 1541 368 13 4 70 48 0,31 0 ,1 3 2,1 36 163 2,4 64 0
Mąka pszenna
poznańska 1444 345 9 1 75 0.10 0,05 0,4 18 67 1,1 10 0
Płatki owsiane 1620 387 12 7 69 — 0.46 0,15 09 — 54 433 39 129 0
Ryż łuszczony,
polerowany 1478 363 7 1 79 _ 0,07 003 1.6 10 1® 00 13 0
Bułka wybo­
rowa 1022 244 6 4 46 0.13 0 .1 3 00 37 88 1,3 20 0
Chleb
mazowiecki 908 217 6 1 46 0,16 0,09 00 17 92 1.4 25 0
Chleb chrupki 1649 370 9 2 79 — 026 0,19 1,1 — 42 331 40 100 0
Chleb graham 842 201 7 1 41 - 020 0.06 22 - 22 169 2.3 57 0
Cukier 1675 400 0 0 100 — — — — — — — — — 0
Kakao 16% 1792 428 18 16 53 2 0,11 0,46 2,4 — 138 666 10.7 420 0
Miód pszczeli 1340 320 - - 80 - - 0,04 02 - 5 16 09 5 0
Pączki
glazurowane 1574 376 6 16 52 33 0,14 OTO 0,6 30 98 1,3 18 0
Piernik — mie­
szanka luksu­
sowa 1402 335 5 3 72 1 006 0,04 0,4 13 64 10 22 0
Placek droż- •

dżowy z kru-
szonką 1779 426 6 21 53 137 0.10 0,07 0,5 19 62 00 10 0
T o rt serowy 1465 350 U 22 27 263 0,07 028 0,1 - 65 178 1,4 7 0
Czekolada
nadziewana 2010 480 4 24 62 23 003 0,16 0,4 81 142 1.6 17 0
Czekolada
pełna 2298 549 8 33 55 50 0.07 0,39 0,6 201 268 22 27 0
Karmelki
nadziewane 1633 390 t 2 92 11 O bi 0,03 21 7 4 0
Wafle 1965 467 8 15 75 28 0,15 0,16 0.6 — 67 120 12 27 0
 Zawartość w 100 g produktu rynkowego
Wartość 3c £(0 Od­
energetyczna C CM

Witaminy PP
Witaminy Bt
0 m padki

Witaminy C
Nazwa 100 g produktu ■a >
produktu 3 1 c 3
rynkowego 5c 3o ■IM

Fosforu
3

Wapnia
! W

Biełka
13 e N C
■V i 10) i
1- £ s I •N s
kJ kcal 9 • mg %

Mleko surowe
lub pasteryzo­
wane (3.5%
tłuszczu) 268 64 3 4 4 36 0,04 0,15 0.1 1 118 85 OJ 12 0
Mleko pastery­
zowane (2%
tłuszczu) 192 46 3 2 4 20 0,04 0,15 0,1 1 120 86 OJ 12 0
Mleko w
proszku chude 1495 357 36 1 51 8 0,38 1,78 12 5 1404 1012 12 143 0
Mleko w
proszku pełne 2010 480 27 24 39 249 029 1,35 09 4 1062 765 09 108 0
Śmietana (12%
tłuszczu) 569 136 3 12 4 124 0,03 0,14 0,1 106 76 OJ 11 0
Śmietana (18%
tłuszczu) 779 186 2 18 4 187 0,03 0,13 0,1 99 71 0,1 10 0
Śmietana kre­
mowa (30%
tłuszczu) 1214 290 2 30 3 311 0,02 0,11 0,1 86 62 0,1 9 0
Lody śmie­
tankowe 653 156 3 8 18 88 0,04 0.16 0,t 1 125 90 0.1 13 0
Jogurt (2,5%
tłuszczu) 293 70 5 2 8 26 0,06 027 02 1 214 154 02 22 0
Kefir (2%
tłuszczu) 192 46 3 2 4 20 0,04 0,15 0,1 1 120 B6 0,1 12 0
Ser Brie peł-
notłusty 1105 264 19 20 2 10 0,04 029 09 342 0,4 0
Ser Camem­
bert pełno-
tłusty 1105 264 19 20 2 568 0,05 0.46 1,4 386 183 05 0
Ser Edamski
pełnotłusty 1373 328 26 24 2 369 0.03 0,32 809 505 0,6 31
Ser Ementaler 0
pełnotłusty 1574 376 29 28 2 455 0,02 0,38 0,1 837 417 0,5 39
Ser Rokpol
pełnotłusty 1495 367 23 29 _ 651 0,03 0,40 0,3 _ 530 322 05 20
Ser twarogowy
homogen izowa 0
ny, podpusz­
czkowy, pełno- 0
tłusty 632 151 10 11 3 134 0,04 025 0,3 98 140 02 9
Ser twarogo­ 0
wy kwasowy
chudy 423 101 21 1 2 13 005 0,50 0,1 96 244 02 8 0
Ser twarogo­
wy kwasowy
tłusty 691 165 18 9 3 96 0,04 0,47 0,1 _ 91 213 0,3 8 0
Masło stołowe
śmietankowe 2822 674 1 74 1 762 0,01 006 50 36 0 5 0
Masło wiejskie 3123 746 1 82 1 854 0,01 0,09 — — 17 12 0 2 0
Margaryna de­
serowa Palma 3128 747 83 - 900 0
Oleje roślinne
lub oliwa 3768 900 — 100 0
Jajo kurze
świeże, całe 578 138 11 10 1 334 0,08 0,16 0,1 42 182 22 11 11
Jajo kurze
świeże —biał­
ko 201 48 11 1 026 0,1 6 17 02 11 0
Jajo kurze
świeże —żółt­
ko 1490 356 16 32 1 770 027 0,35 0,1 - 147 587 72 15 0
 Z a w a rto ś ć w 1 0 0 g p r o d u k tu ry n k o w e g o

ID
M Od­
Wartość ! (N

Witaminy PP
ID C
m padki

Witaminy C
energetyczna ■N CD
Nazwa 3 f ID > >

Magnezu
100 g produktu B c C
10

Fosforu
produktu rynkowego <Q u I
i * ID
«S fi c O E10 E
m
ca £
ig 3 3 i 5
CD 1— I CE S? 1 1 $ *N
kJ kcal 9 w 1 mg %

Baranina,
tusza cała
średniotłusta 954 228 12 20 — - 0,10 0,12 32 - 7 136 1,8 21 24
Baranina,
udziec 816 195 15 15 — — 0,13 0,18 4,4 — 8 179 2,3 — 16
Cielęcina,
tusza cała
średniotłusta 477 114 15 6 * - 0,11 0,20 5,1 — 9 155 2,3 22 23
Cielęcina,
udziec 360 86 17 2 — — 0,14 022 5,1 — 8 126 19 — 21
Wieprzowina,
tusza cała
średniotłusta 1214 290 14 26 - — 0,44 0,17 3,4 — 9 128 09 14 12
Wieprzowina,
schab surowy 498 119 14 7 — - 0.67 0.13 49 — 10 141 0,7 16 31
Wieprzowina,
schab pieczony 1017 243 27 15 - - 1.00 023 6,1 — 14 213 19 25 0
Wieprzowina,
szynka
Średniotłusta 929 222 15 18 — — 0.60 020 4.4 — 4 148 0.7 17 17
Wołowina,
tusza cała
średniotłusta 532 127 16 7 — - 0.07 0,18 4,3 — • 142 1.4 18 16
Wołowina,
antrykot 666 159 15 11 - - 0,05 0,14 3,8 - 14 130 1.7 15 25
Wołowina,
pręga 280 67 10 3 — - 0,04 0,11 2,4 — 9 93 1,3 11 51
Wołowina,
polędwica 486 116 20 4 - - 0,12 026 5,5 - 4 212 3.1 26 0
Wołowina,
pieczeń 502 120 21 4 - - 0,08 0 2 2 5,4 - 3 204 2,3 25 0
Kiełbasa
zwyczajna 850 203 17 15 — - 028 0.16 3.9 - 13 157 1.7 17 7
Kiełbasa
krakowska
parzona 599 143 20 7 — — 0.33 020 52 — 12 195 1.7 26 2
Parówki 1214 290 13 26 I — 0,14 0,13 29 - 13 119 25 17 2
Szynka
średniotłusta
gotowana 1629 389 23 33 - 0,70 0,19 4,0 — 10 136 2,5 “ 0
Gęś, tuszka 590 141 6 13 __ _ — 0.03 — 2 62 19 7 59
Indyk, tuszka 243 58 10 2 — - 0,02 0.03 - - 3 102 0,5 14 50
Kurczak,
brojler tuszka 427 102 12 6 — — 0,06 0,12 4,4 — 6 122 08 13 35
Królik, cały 264 63 9 3 — — 0,01 0.03 3,0 — 8 79 — — 57
Zając, cały 339 81 18 1 - — 0.13 0.07 42 — 14 180 38 — 20
Dorsz, wątłusz 268 64 16 _ — __ 0,06 0,10 2.4 2 7 245 0,6 __ 0
Flądra 117 28 7 — - 4 0,09 0.09 1,4 — 27 88 0.4 13 55
Halibut 385 92 14 4 — 90 0.05 0,04 6,7 — 9 154 05 18 27
Karp 209 50 8 2 — 87 0.01 0,02 0,7 — 5 103 02 6 52
Leszcz 243 58 10 2 — — 0,01 0,05 1.1 — 22 127 02 12 40
Lin 167 40 10 - — — 0,02 0,15 1,8 1 12 126 0,6 9 40
Makrela 465 111 12 7 — — 0.09 022 45 — 3. 148 0,7 17 38
Mak rela
wędzona 649 155 14 11 — 39 0,10 024 6.9 — 4 166 0,3 — 31
Morszczuk 201 48 12 — — — 0.08 0,15 _ _ 31 108 — _ 24
Śledź 377 90 9 6 — 14 0,01 0,07 1.6 — 17 118 05 13 46
Śledź solony 398 95 8 7 — 19 0,02 0,12 1.3 — 48 147 0.9 17 57
Węgorz 829 198 9 18 — 484 0,10 022 15 1 13 116 0.4 30 30
Węgorz
wędzony 967 231 14 19 1 1145 0.10 026 28 — 69 154 05 36 27
 Zawartość w 1 0 0 g p ro d u k tu ry n k o w e g o

Równoważnika
Wartość 1c Od-

Witaminy PP
energetyczna tQ m

Witaminy C
T> padki
Nazwa 1N 0 c>

Witaminy
1Q0g produktu

retinolu

Fosforu
produktu U

Wapnia
rynkowego N 1

Białka
M i
3 3
9 Q>
3 £ ■łN) i
kJ | kcal 9 PS mg %
Burak
ćwikłowy 134 32 1 — 7 2 0,02 0,04 00 8 31 13 1,3 13 25
Cebu la 117 28 1 — 6 4 0,03 0,03 02 5 22 12 0,4 7 12
Kalafior 67 16 1 — 3 5 0,06 006 0,3 37 7 15 1,1 6 47
Kalarepa 100 24 2 — 4 36 0.04 004 02 45 20 32 19 7 31
Kapusta biała 117 28 1 - 6 8 0.06 005 0,3 40 56 28 1,5 11 16
Kapusta
włoska 134 32 2 — 6 35 007 0.18 1,4 42 54 34 2,3 11 30
Kapusta
brukselska 184 44 4 - 7 30 0,06 0,12 0.5 71 43 25 2,9 16 24
Marchew 117 28 1 — 6 756 003 003 0,3 2 38 7 0.6 6 38
Ogórek 33 8 — — 2 — 002 003 0,1 6 14 11 0,7 6 28
Pietruszka
(korzeń) 218 52 2 — 11 6 0.12 0,10 2,4 19 57 26 35 18 34
Pomidor 100 24 1 — 5 122 006 004 0.5 22 24 20 1.3 8 4
Por 100 24 1 - 5 — 006 003 0.3 10 24 26 0,6 6 50
Rzodkiew ka 33 8 - — 2 2 0,02 0,01 02 13 18 12 1.1 4 37
Sałata zielona 67 16 2 — 2 144 003 0,07 02 5 18 16 19 7 25
Seler 151 36 1 — 8 2 0,03 0,06 00 5 60 33 29 12 38
Szparag’ ) 85 20 2 3 3 - 0,11 0,12 - 25 21 46 1.0 14 30
Szpinak 67 16 2 — 2 448 0.08 0,15 0.5 54 9 23 2.6 42 20
Ziemniak 251 60 1 - 14 3 0,06 003 1,3 12 B 20 0,7 14 322)
Fasola biała
(suche ziarno) 1465 350 21 2 62 3 0,67 003 22 2 163 437 69 169 0
Fasola szpara-
gowa (strączki) 151 36 2 — 7 57 007 0,10 00 22 59 40 19 20 9
Groch łuskany “
(suche ziarno) 1478 353 24 1 62 20 0,77 008 3,1 2 33 268 5,1 128 0
Groszek
zielony 184 44 3 — 8 30 0.15 0.07 12 15 10 54 08 13 56
Pieprznik
jadalny (kurkal 84 20 1 — 4 — 003 003 0,5 4 4 41 1.4 6 39
Borowik
&weży 117 28 3 — 4 — 003 0.30 39 — 2 67 1,1 12 20
Borowik
suszony 1222 292 29 4 35 — 0,16 8,13 74,8 56 42 990 95 73 0
Pieczarka
uprawna 100 24 2 - 4 - 002 0.53 4.3 12 10 147 0,8 11 11
Cytryna 100 24 — 6 2 002 0.01 0,1 31 25 14 0.4 6 38
Czereśnia 201 48 1 — 11 46 0,04 0,04 0,3 4 12 15 0,3 6 9
Grapefruit 100 24 — - 6 2 0,03 0,01 0,1 26 14 12 0,1 8 36
Gruszka 184 44 — — 11 2 0,01 003 0,1 4 9 11 02 6 24
Jabłko 151 36 - — 9 6 0,02 0,02 0.1 7 3 7 0,2 2 27
Borówka czer
mca (czarna
lagoda) 255 61 1 1 12 26 0.02 002 0,3 15 15 14 0.7 2 0
Malina 272 65 2 1 12 11 002 006 0,3 31 35 33 0,8 20 0
Orzech
laskowy 1419 339 7 33 6 — 0,15 0.04 0.5 2 93 346 1.7 70 50
Orzech włoski 1252 299 7 27 8 1 0,18 005 0.5 3 39 149 0,8 44 55
Pomarańcza 151 36 1 - 8 14 0,06 002 0,1 35 24 17 0.3 9 28
Porzeczka
czarna 356 85 2 * 17 24 006 003 0.3 177 19 31 19 15 3
Porzeczka
czerwona 234 56 1 — 13 12 0.04 002 0,3 44 35 32 09 12 3
Śliwka
weg ierka 268 64 1 — 15 16 0,06 0,04 0.5 5 45 '19 0,5 8 6
Truskawka 134 32 1 — 7 6 0,03 006 0.3 63 25 24 0.7 9 4

1 i Energie - und NShrstaffgehalt won Lebensm itteln VEB Verlag V o lk urtd Gesundheit, B e rlin 1979, 2) 15. 40 %
- wywary z gotowania jarzyn wykorzystywać do spo­
rządzania zup, sosow, duszenia mięsa; me nadają się
do tego wywary z ziemniaków, warzyw cierpkich,
gorzkawych, takich jak szpinak, bób, niektóre odmia­
ny kapusty lub z warzyw gotowanych w skórce,
- mięso myć w temp. 25...30'C, ale nie moczyć go,
gdyż traci część rozpuszczalnych białek i jest mniej
smaczne,
- nie zbierać piany z wywaru mięsa i ryb - jest to
również pełnowartościowe białko,
- zamrożone mięso rozmrażać powoli (np. na półce
pod zamrażalnikiem lodówki), aby nie dopuścić do
wyciekania soku, który w całości powinien być wchło­
nięty przez tkankę mięśniową; mięso w większym
stopniu odzyskuje wówczas właściwości pierwotne,
gdyż sok zawiera białka i inne cenne substancje,
- ryby smażyć nie rozmrożone, na mocno rozgrzanym
tłuszczu,
- tłuszcze do smażenia stosować tylko w takiej ilości,
aby po jednokrotnym użyciu resztki można było wy­
rzucić.
- mięsa i ryb nie smażyć na maśle i margarynie, gdyż
tłuszcze te łatwo się przypalają i powstają w nich
związki szkodliwe dla zdrowia, masło spożywać naj­
lepiej na surowo,
- potrawy nie zjedzone, nadające się do przechowy­
wania, należy jak najszybciej schłodzić, a potem (w
miarę potrzeby) odgrzewać; nie przetrzymywać po­
traw w cieple, gdyż stają się dobrą pożywką dla
mikroorganizmów, (mmrl
III. 1.3
Zdrowie w kuchni
Zdrowie człowieka zależy w znacznym stopniu od
sposobu odżywiania. Podstawą profilaktyki jest pra­
widłowy jadłospis. Dość rozpowszechniony jest jed­
nak pogląd, że w wypadku różnych dolegliwości, jedy­
ną drogą ku poprawie jest rezygnacja z wielu potraw
czy dodatków do nich. Nie jest on słuszny. Dróg jest
co najmniej kilka. Na przykład stosując odpowiednie
dodatki ziołowe można zachować urozmaicony jadło­
spis, łącznie z potrawami tradycyjnie uważanymi za
ciężkostrawne, a tym samym nie pozbawiać organiz­
mu wielu zawartych w nich pożytecznych składników.
W kuchni bowiem znajduje się bogaty zbiór środków
zapobiegawczych i uodparniających - „leków” ukry­
tych w pożywieniu. Wiedza o nich jest często zbyt
skromna. Warto zatem pod tym właśnie kątem doko­
nać przeglądu przypraw I dodatków do potraw, szcze­
gólną uwagę poświęcając przyprawom ziołowym.
Nie należy przy tym mylić przypraw ziołowych, ułat­
wiających trawienie, z ziołami leczącymi przewód tra­
wienny. Do pierwszych należą bowiem te, którymi
przyprawia się potrawy, do drugich te, które się zaży­
wa zmielone lub zaparzone poza posiłkami. Znakomi­
cie poprawia trawienie dziurawiec zwyczajny, bobrek
trójlistkowy, drapacz lekarski i świetlik łąkowy, ale do
potraw się ich nie dodaje, stosując jedynie jako środki
leczące, a nie smakowe. Z kolei takie przyprawy, jak
kminek zwyczajny, majeranek ogrodowy, jałowiec po­
spolity, pieprz czarny, biedrzeniec anyż, kolendra
siewna czy też dodatki, jak czosnek, cebula, koper
(nasienie i nać), pietruszka (korzeń i nać), chrzan,
musztarda - poprawiają smak danej potrawy i jedno­
cześnie intensywnie wzmagają trawienie, a tym sa­
mym zwiększają wykorzystanie przez organizm
(wchłanianie) wartości odżywczych spożywanych
produktów, przede wszystkim witamin oraz mineral­
nych składników żywności, a ponadto są dodatko­
wym źródłem witamin i biopierwiastków.
Najkrótszą i skuteczną receptą na zachowanie zdro­
wia i kondycji jest regularne uzupełnianie spożywa­
nych dań mlecznych, mącznych, mięsnych i rybnych,
warzywnych i owocowych - ciemnym pieczywem,
drożdżowym ciastem, kakao, herbatą z twardej wody
(dołomiłowej), kaszą gryczaną, białą fasolą, wątrobą,
czosnkiem lub solą czosnkową, solą kopalną nie-
oczyszczaną oraz bogactwem przypraw trawiennych,
natomiast redukowanie w jadłospisie bezpośrednio
spożywanego cukru, soli kuchennej warzonej i octu
spirytusowego.
Całkowicie zdrowy, prawidłowo odżywiany organizm,
nie potrzebuje żadnej pomocy trawiennej. Wątroba w
pełnej dyspozycji me jest jednak dana wszystkim. Jej
przeciążenie można wydatnie łagodzić czy wręcz eli­
minować, gdy na przykład bogate w witaminę Bi
kapustę, groch czy surówki, które uchodzą za ciężko­
strawne, przyprawi się kminkiem, majerankiem, pie­
przem prawdziwym lub ziołowym, gdy do serów doda
się paprykę, kozieradkę pospolitą, do wszelkiego pie­
czywa - czarnuszkę siewną, do mięsa, ryb i drobiu -
chrzan, cebulę i czosnek.
Z dodatków i przypraw trawiennych, które decydują o
przyswajaniu witaminy 82 w jej naturalnej postaci,
należy wymienić: czosnek do baraniny, kminek i maje­
ranek do wszystkich innych rodzajów mięsa, chrzan
do ryb, musztardę do sardynek, czarnuszkę i kminek
do pieczywa, pieprz i jałowiec do kapusty, kminek i
majeranek do grochu, a zatem dokładnie tak, jak
tego wymagają dobre tradycje polskiej kuchni.
Wrażliwość witaminy Ba na temperaturę przekracza­
jącą 100*C nakazuje szukać dróg dostarczania jej do
organizmu bez gotowania. Z wątroby można na przy­
kład robić „befsztyk tatarski", byle był dobrze po­
pieprzony. Brukiew, kalarepa, kapusta, szpinak, pie­
czarki cienko poszatkowane, posypane pieprzem lub
papryką i osłodzone miodem (gorzej, gdy cukrem)
dają smaczne I wartościowe surówki; groch i fasola
zmielone wieczorem i zalane gotowaną wodą, a na­
stępnego dnia podgrzane, są doskonałym dodatkiem
do każdej zupy jarzynowej.
Bogactwo źródeł witaminy C - potrzebnej również do
efektywnego przyswajania żelaza - znacznie ułatwia
jej dostawę do organizmu. Podkreślić jednak trzeba,
że do surówek zawierających dużo witaminy C nie
dodaje się żadnego tłuszczu. Należy natomiast stoso­
wać pieprz prawdziwy lub ziołowy, chrzan, paprykę, a
także miód, rzadziej cukier.
Z kolei czynnikiem zapobiegającym niepożądanym
zmianom samoistnym stanu witaminy D w organizmie
jest m.in. olejek eteryczny zawarty w kminku, koperku,
anyżu i czarnuszce. To właśnie ten olejek decyduje o
zapachu i działaniu trawiennym wymienionych przy­
praw. Dlatego któraś z nich (lub wszystkie) jest pożą­
dana w jadłospisie kobiet ciężarnych i karmiących. Do­
bre przyswajanie witaminy D - odpowiedzialnej m.in. za
wchłanianie wapnia z pokarmów - ma bowiem w ich
wypadku szczególnie istotne znaczenie, (wpr)

'" - 2
1 , 1 Zasady przetwórstwa
domowego
Sezonowość występowania owoców, warzyw i grzy­
bów w dużym stopniu wpływa na nierównomierną ich
podaż i spożycie w ciągu roku: 75% w (ecie i na jesie­
ni, 25% zimą i wiosną, na dodatek,w tym drugim okre­
sie w zbyt wielu gospodarstwach domowych spożycie
ogranicza się do jabłek i warzyw korzeniowych (bura­
ki, marchew) oraz ziemniaków i kapusty. Racjonalne
spożycie owoców oraz warzyw o każdej porze roku
może zapewnić samodzielne przygotowywanie prze­
tworów (przemysł owocowo-warzywny przerabia tylko
ok. 30...40% ogółu zebranych owoców i ok. 10%
warzyw - głównie jabłek i kapusty). W domowym
przetwórstwie można wykorzystać zarówno owoce i
warzywa kupione, jak i zebrane z własnego ogrodu
czy działki, a także zebrane w zagajnikach i lasach ja­
dalne owoce roślin dziko rosnących, z których prze­
tworów nie ma w sklepach.
Przyjmuje się. że do utrzymania równomiernego w
ciągu roku spożycia owoców i warzyw, ok. 40% ich
masy spożywanej rocznie (ok. 15 kg na osobę) po­
winno się przetwarzać i przechowywać jako zapas
na zimę i wiosnę. Udział przetworów z warzyw i owo­
ców, które dają się przechowywać również w stanie
nieprzetworzonym można zmniejszyć do 15%. O wy­
borze rodzaju przetworów (kompoty, przeciery, owoce
we własnym soku, susze, kwaszonki, rzadziej mro­
żonki itp.) decydują najczęściej upodobania oraz wa­
runki stołowania się rodziny (obiady w domu czy
poza domem).
Domowe przetwory można przygotowywać według
własnego gustu i wypróbowanych przepisów, np. ze
znacznie zmniejszoną zawartością cukru, a zatem
tańszych i zdrowszych oraz z różnymi dodatkami
smakowymi (np. przyprawy ziołowe). O wartości prze­
tworów decydują zawsze: jakość surowca, proces
przerobowy i warunki przechowywania przetworów.
Owoce, warzywa czy grzyby przeznaczone na prze­
twory muszą być świeże, zdrowe i odpowiednio doj­
rzałe; nie mogą być nadgniłe lub robaczywe (wyjąt­
kowo z jabłek, po wykrojeniu takich miejsc, można
robić przetwory). Warzywa korzeniowe i bulwiaste
należy wybierać zdrowe, gładkie, bez pęknięć: liściowe
- nie zwiędłe, nie nadgniłe; kapustne - zwarte, czyste,
nie popękane, Najbardziej cenione są pomidory o
kształcie kulistym lub owalnym, gładkie, mocno czer­
wone i zawierające mało nasion.
Warzywa i owoce należy myć dokładnie przed przy­
stąpieniem do czyszczenia czy obierania, najlepiej
pod bieżącą wodą, a warzywa korzeniowe - szczo­
teczką w celu usunięcia ziemi z resztkami nawozów
sztucznych lub naturalnych, środków ochrony roślin i
licznych drobnoustrojów, często chorobotwórczych.
Te, które wymagają obierania, obierać cienko w celu
jak najmniejszych strat sktadników odżywczych, znaj­
dujących się bezpośrednio pod skórką. Do obierania i
rozdrabniania używać jedynie narzędzi nierdzewnych.
Obrane owoce i warzywa szybko płukać, nie moczyć
w wodzie, aby nie usunąć zawartych w nich wartoś­
ciowych sktadników mineralnych i witamin (C i 5).
Wszystkie naczynia i narzędzia używane do przyrzą­
dzania i przechowywania przetworów powinny być
dokładnie umyte w gorącej wodzie z dodatkiem środ­
ków myjących i dwukrotnie dobrze spłukane w gorą­
cej wodzie. Następnie wyprażone w piekarniku
(np. słoiki na biasze do pieczenia wstawione do zim­
nego piekarnika, ogrzanego następnie do tempera­
tury powyżej 100'C; w takich warunkach przetrzymy­
wane przez ok. 5 min) lub wygotowane (np. słoje, bu­
telki, korki włożone do naczynia, wyłożonego grubo
czystym papierem, z zimną wodą, ogrzewaną powoli
aż do wrzenia i w tym stanie utrzymywane przez
ok 5 min). Wyprażonych lub wygotowanych słojów i
butelek nie wołno stawiać w przeciągu czy na zim­
nych płytach; należy je umieścić np. na desce i przy­
kryć sciereczką Uszczelki gumowe oraz pokrywki do
słojów twist-off należy po umyciu przetrzeć watą
namoczoną w spirytusie (może być salicylowy). Za­
leżnie od rodzaju przetworów używa się słojów o po­
jemności: 1 lub 0,75 I na kompoty, 0,3 lub 0,5 I na
dżemy, konfitury, a na przeciery jak najmniejszych,
nawet 0,08 I, gdyż otwarte i nie zużyte od razu - tracą
witaminy. Do przechowywania większej ilości prze­
tworów, np. kwaszonej kapusty czy ogórków używa
się naczyń kamiennych lub beczek drewnianych.
Naczynia do gotowania przetworów powinny być
szklane (szkło ognioodporne), emaliowane (nie obite),
mniej zalecane aluminiowe, cedzaki - emaliowane lub
aluminiowe, sita - najlepiej perlonowe.
Aby przetworzone owoce, warzywa lub grzyby można
było przez dłuższy czas przechować, muszą one być
odpowiednio utrwalone. W wypadku surowych prze­
cierów lub gotowanych soków owocowych (syropów)
może to być jedynie dodatek odpowiedniej ilości
cukru. Wystarczy wówczas hermetyczne zamknięcie,
np. słoiki - nieuszkodzoną zakrętką twist-off, a butelki
- gumką (smoczkiem) lub w obu wypadkach celofa­
nem i gumkami aptekarskimi. Stoję weki można zamy­
kać nalewając na pokrywkę od wewnątrz kilka kropli
spirytusu. Po zapaleniu spirytusu szybko nakłada się
pokrywkę na słój z uszczelką i mocno dociska. Inne
sposoby hermetycznego zamykania przetworów (bez
pasteryzacji) wymagają aparatów próżniowych lub
aparatów do zamykania gorącą parą. Chcąc
natomiast dłużej przechować soki pitne, trzeba je
apertyzować.
Ponieważ w warunkach domowych możliwe do prze­
prowadzenia jest najczęściej jedynie apertyzowanie
przez pasteryzację, należy ograniczyć się do robienia
przetworów z produktów kwaśnych (kompoty, soki i
przeciery owocowe, przecier pomidorowy, szczaw),
zakwaszonych lub zasolonych (ogórki konser­
wowe lub kwaszone, bigos z kwaszonej kapusty,
warzywa z koncentratem pomidorowym, botwinka).
Produkty warzywne niekwaśne lub mało kwaśne,
np.: fasola, grzyby nie zakwaszone, marchew, kalarepa
itd, oraz mięso i ryby wymagają apertyzowania przez
sterylizację.
Pasteryzację przeprowadza się w sposób następują­
cy. Napełnia się naczynia produktami pozostawiając
pustą przestrzeń od górnej krawędzi (ok. 3 cm). Na
weki nakłada się gumki i pokrywki oraz zaciska sprę­
żynki; słoje twist-off zamyka się zakrętkami (nie do­
kręca się ich jednak zbyt mocno); butelki zamyka się
kapslami z gumką lub nakrętkami. W przypadku braku
tzw. aparatów Wecka z wkładką, uchwytami na słoje
oraz z termometrem zamocowanym w pokrywie -
przetwory pasteryzuje się w dużych, wysokich garn­
kach lub kociołkach, z drewnianą wkładką lub wyłożo­
nych grubą warstwą papieru. Naczynia z produktami
wstawia się do wody o temperaturze bliskiej tej, jaką
ma ich zawartość. Woda powinna sięgać co najmniej
do 3/4 wysokości słoików lub 1 cm poniżej nakrętek
słoików czy butelek. Słoje należy oddzielać od siebie
papierem, gazą opatrunkową lub sianem. Garnek za­
kryć pokrywą lub - jeżeli jest niski - drugim garn­
kiem, o takiej samej lub trochę mniejszej średnicy,
ogrzewać do wrzenia wody, następnie zmniejszyć
płomień, utrzymując mniej intensywne wrzenie
(ok. 100'C). W zależności od rodzaju owoców i wiel­
kości słojów pasteryzować przez wskazany w przepi­
sie czas, licząc go zawsze od momentu zagotowania
wody. Słoje wyjmować jeszcze gorące (przez gru­
bą rękawicę lub ściereczkę).
Po zupełnym wystudzeniu należy zdjąć z weka
sprężynkę i uchwycić słój za samą przykrywkę. Jeżeli
się otworzy, trzeba zmienić gumkę (ewentualnie dać
dwie) i powtórnie pasteryzować. Gorące słoje twist-
-off dokręcać przez rękawicę. Do wystudzenia można
zostawić odwrócone dnem do góry. Jeżeli ciekną,
trzeba konserwę szybko zużyć lub po zmianie wiecz­
ka pasteryzować ponownie.
Mając szybkowar (do gotowania potraw) lub steryli­
zator (do wyjaławiania strzykawek) można apertyzo-
wać przez sterylizację, a zatem robć trwałe, smaczne
i zdrowe przetwory ze wszystkich owoców, warzyw i
grzybów, a także z mięsa. Zawartość sosu lub wody
w naczyniach z produktami do sterylizacji nie może
przekraczać 1/3 wysokości słoja.
Czas domowej sterylizacji (od momentu doprowadze­
nia wody do wrzenia):
- kompoty z owoców surowych - 4...7 min
- przetwory z warzyw (uprzednio zblanszowanych) -
4,.,10 min
- grzyby duszone lub zblanszowane - 10...15 min
- przetwory z mięsa lub drobiu (także z dodatkiem
mięsa, np.: bigos, fasolka po bretońsku) gotowanego,
duszonego, pieczonego, bez kości, pokrajanego lub
mielonego - 10...30 min.
Podobnie można sterylizować przetwory w wekach
0.5... 1 I, o jednakowej pojemności i wysokości, w pie­
karnikach kuchenek gazowych (najlepiej z regulowa­
nymi płomieniem), aby temperatura była równomierna
- 140.,.180‘C:
- kompoty - 8...15 min
- przetwory z warzyw - 10...30 min (po 48 godzinach
ponownie)
- przetwory z mięsa lub z mięsem - 40...60 min (po
48 godzinach ponownie).
Czas sterylizacji zależy od gatunku owoców lub wa­
rzyw (twarde i mało kwaśne - np.: fasolka szparago­
wa, groszek zielony, papryka - wymagają kilkakrotnie
dłuższego czasu niż miękkie i kwaśne - np.: porzecz­
ki, pomidory) oraz wielkości słojów. Do sterylizacji w
piekarniku słoje (zawsze z zimnymi przetworami!)
ustawia się na brytfannach napełnionych wodą do
wysokości 2 cm, wstawia do zimnego piekarnika
i zapala gaz. Czas sterylizacji liczy się od momentu
wrzenia przetworu (widoczne pęcherzyki w słojach).
Wyniki zależą nie tylko od temperatury, czasu i szyb­
kiego schłodzenia przetworów zaraz po skończonej
sterylizacji, ale również od świeżości i czystości suro­
wca użytego na przetwory, czystości naczyń oraz
szczelności zamknięć słojów (zassania się pokrywek
lub zakrętek). Zakrętki otwierane przez podważenie
nie mogą być ponownie używane.
Czasami zamiast sterylizacji stosuje się długą i kilka­
krotną pasteryzację (np.: fasolka szparagowa, zielony
groszek, papryka, szparagi, kukurydza, bigos, a nawet
drób i mięso) w gotującej wodzie. Długie gotowanie
zmienia jednak wygląd (konsystencję, barwę) i smak
przetworów, może powodować ich nieprzyjemny za­
pach, pogarsza też wartość odżywczą przetworów.
Nie jest to przy tym metoda zupełnie pewna. W nie­
których przetworach mogą rozwinąć się bakterie
szkodliwe dla zdrowia bądź to z powodu nieuzyskania
wewnątrz naczynia wymaganej do sterylizacji tempe­
ratury możliwej do uzyskania w piekarniku, bądź na
skutek nieszczelności gumek pod pokrywkami weków
lub zakrętek stoików twist-off.
111.3
Owoce i warzywa
Podział na owoce i warzywa ma charakter praktyczny
Najczęściej do pierwszej grupy zalćza się owoce
roślin sadowniczych, do drugiej zaś - części jadalne
roślin warzywnych, w tym również ich owoce
(np. pomidory i ogórki).
Owoce i warzywa (nie licząc ziemniaków) zajmują
cztery spośród wydzielonych 1 2 grup produktów żyw­
nościowych (tab. 111,1 ). Są źródłem witaminy C, wita­
min z grupy B, niekiedy witamin E i K, a także
karotenu, składników mineralnych z przewagą anali­
zujących, cukrów, błonnika, kwasów organicznych,
pektyn, niektórych węglowodanów i białka.
Składniki mineralne występujące w owocach i warzy­
wach są w większości zasadotwórcze, zobojętniają
nadmiar kwasów powstających w wyniku spożywania
mięsa, ryb, jaj i produktów zbożowych, odgrywając
istotną rolę w utrzymaniu równowagi kwasowo-zasa-
dowej w organizmie. Występujący w owocach i wa­
rzywach błonnik przyczynia się do zwiększenia masy
pożywienia i pobudza ruchy robaczkowe jelit. Regulu-
jąco na procesy trawienia wpływają również zawarte
w nich kwasy organiczne, a pektyny obniżają poziom
cholesterolu we krwi. Owoce i warzywa są źródłem
niektórych składników, zwłaszcza witaminy C, które
muszą być stale i systematycznie dostarczane w po­
żywieniu, gdyż organizm ćh nie magazynuje. Z tego
względu owoce i warzywa lub przetwory z nich powin­
ny być spożywane codziennie przez cały rok i to w
dość dużych ilościach.
Późną zimą i wiosną większą rolę (niż ma to miejsce)
powinny odgrywać w jadłospisie jadalne owoce roślin
dziko rosnących, spożywane w postaci przecierów,
kompotów i soków, konfitur i dżemów, a także jako
dodatki uszlachetniające do potraw i przetworów.
Wiele z nich,w postaci suszu, może być stosowanych
nie tylko w kuchni, lecz i w domowej apteczce.
Poza borówkami czernicami (jagodami) i borówkami
brusznicami (borówkami czerwonymi) oraz malinami
właściwymi na większą uwagę zasługują jeżyny, ŚNwy
lubaszki, owoce bzu czarnego (uwaga: dziki bez kora­
lowy i hebd - trujące!), głogu dwuszyjkowego, berbe­
rysu zwyczajnego, derenia jadalnego (uwaga: dereń
świdwa - trujący!), jarząbu pospolitego i wszystkich
róż dziko rosnących.
Wartość odżywcza warzyw jest różna (rozdz. 111,1.1)
i zależy nie tylko od gatunku, ale także od
pory roku. Na pełne wykorzystanie w żywieniu zasłu­
gują wszystkie warzywa uprawiane w naszych wa­
runkach klimatycznych, a nie tylko ziemniaki, kapusta,
marchew czy buraki. Por, seler, cebula, traktowane
najczęściej tylko jako włoszczyzna, są również su­
rowcem na potrawy. W jadłospisach powinny znaleźć
się warzywa mniej znane lub zapomniane.
Bogactwo gatunków sałaty, np. letnia rzymska czy
krucha amerykańska, to nie tylko rozmaitość sma­
ków i różny wygląd, ale także zróżnicowane wartości
odżywcze. Obok szpinaku jest portulaka, boćwina I
jarmuż, dostępne od późnej jesieni przez całą zimę.
Z cukinii i innych odmian dyni (makaronowa, patison)
oraz bakłażanów można zrobić wiele dotychczas nie
znanych potraw. Głąbikl krakowskie, jako surówka lub
kiszonka, wyprzedzić powinny późniejsze ogórki. Pa­
prykę należy wykorzystywać nie tylko na surówkę lub
do marynowania, lecz częściej podawać gotowaną
(na zimno jako sałatkę) lub duszoną (strąki nadziane
farszem z ryżu i marchwi). Pasternak, skorzonera i

111,7. Przydatność wybranych owoców roślin sadowniczych na potrawy i przetwory

Potrawy P rzetw ory

Nazwa goto­ aper kr
du ­ sma pie­ gala­ m ary­
owoców surowe wa* zupy ryzo­ susze dżemy szorv 1 soki wina
szone zonę czone re tki naty
ne wane ki

Agrest ++ ++ ++ 4- + ++ + _ ++ W
Brzoskwinie +++ ++ + 4* — ++ 4-4- 4-4- + + +++ ++ — + ++ +
Czereśnie +++ -M- — — — +++ — +++ + — — —
Gruszki ++ + +++ — — _ 4- + +++ + ++ — — — +++ + + + !) —
Ja błka +++ + 4- + ♦ 4- 4- + 4- + 4-4- 4-4- , ++ + +++ +++ ++ + +♦ + — + ++0 + ++
M aliny +++ — — _ 4* +++ +++ ++ + +♦ + — — + ++ —
Morele +++ + 4*4* + — _ 4- +++ ++ + +++ ♦ — — +++Ż) —
Porzeczki +++ _ _ — — + + + 2I — +++ +++ — — +++ +++
Ś liw ki
w ęgierki +++ 4-4- + 4-4-4- 4-4- ++ + +++ +++ _ _ ++ + + ++2) _
Truskawki +++ 4-4-4- 4- — 4- 4-4- +++ — +++ + - - +++ +
Winogrona +++ 4-4-4* — — — — +++ ++ ++ +++ - + ++ ++ +
Wiśnie +++ +++ — — 4-4- + +++ ++ +++ + ++ + ++ ++

+ + + bardzo przydatne. + + przydatne, + dostatecznie przydatne, - nieprzydatne

11 soki p itn e , 2) nektary

III .8 Przydatność wybranych warzyw popularnych na potrawy i przetwory

Potrawy Przetwory
Nazwa warzywa goto­ pieczone
surowe duszone smażo­ aperty suszone maryno­
wane (zapie­ zupy kiszone
ne zowane wane
kane)

Burak ćwikłowy ++ + ++ +++ + ++ +++

Cebula + ++ +++ + ++ +++ +++ +++ __ ++ __ +++
Dynia melonowa ++ ++ +++ _ _ ++ + _ __ ++ +
Dynia makaronowa — + ++ ++ — + ++ — _ — —

Fasola szparagowa — +++ ++ — — + +++ — — +++

Groszek zielony +++ ++ + ++ — — + ++ +++ +++ — _

Kalafior ++ ++ + ++ + +++ +++ _ __ __ _

Kalarepa +++ +++ +++ __ ++ ++ _ — — —

Kapusta biała +++ +++ + ++ — +++ _ — + ++ —

Kapusta brukselska + ++ + + ++ _ _ ++ • — — —

Kapusta czerwona +++ +++ +++ __ _ _ + __ —

+
Kukurydza + ++ — _ + _ ++ + — +
Marchew ++ + +++ +++ _ __ ++ +♦ ++ — ++
Ogórek ++ + +++ +♦ + , _ + + _ _ ++ + +++
Pomidor +++ — +++ ++ ++ + ++ + +++ — * +
Por +++ +++ +++ — +++ +++ + ++ — —

Papryka ++ + + ++ __ ++ + _ ++ + +++ i ++ +++

Rzodkiewka +++ + — __ __ _ __ +
Seler korzeniowy +++ +++ +++ ++ + j ++ +++ __ ++♦ _ +
Ziemniak ++ + ++ + ++ ++ + +++ — + —

+ + + bardzo przydatne. + + przydatne, + dostatecznie przydatne. - nieprzydatne

dynia olbrzymia datą się doskonale przechowywać
przez dłuższy czas, mogą więc urozmaicać zimowe
jadłospisy, od przystawek aż do deserów (Tablice:
Owoce roślin sadowniczych; Owoce roślin dziko ros­
nących. Tablica. Warzywa mniej znane).
pojawiają sie one w końcu sierpnia i we wrześniu, a w
lasach iglastych - w końcu września Wiele gatunków
można zbierać przez cały sezon wegetacyjny, są
jednak grzyby typowo wiosenne (smardze, niektóre
gatunki borowików), pojawiające się już w maju, lub
jesienne, np,; gąska zielonka, opieńka miodowa
(Tablica. Grzyby jadalne).

in.3.1
Przydatność na przetwory 111.4.1
Na domowe przetwory nadają się wszystkie owoce i Grzybobranie
warzywa, przede wszystkim jednak te, które dostar­
czają duże ilości witaminy C. Metoda utrwalania po­ Nie wszędzie wolno zbierać grzyby. Taki stały zakaz
winna zapewniać jak najmniejsze jej straty. Warto istnieje w parkach narodowych, rezerwatach przyrody
zatem szczególnie polecić kwaszonki, susze i naj­ i na poligonach wojskowych. Okresowo może on
prostsze przetwory apertyzowane, tzn. owoce we dotyczyć zbiorowisk leśnych, w których: stosuje się
własnym soku, przeciery, soki pitne, kompoty. pestycydy w celu zwalczania szkodników drzew,
Choć niektóre owoce, np.: jabłka, gruszki, śliwki czy przeprowadza żywicowanie za pomocą chemicznych
wiśnie, są stosunkowo ubogie w witaminę C, nie nale­ stymulatorów wycieku żywicy, prowadzi doświadcze­
ży rezygnować z ich przetwarzania, są one bowiem nia naukowe lub też obszarów leśnych wyłączonych
zasobnym źródłem innych wartościowych składników czasowo z ruchu turystycznego, np. z uwagi na
(makro- t mikroelementów, kwasów organicznych, wzrost zagrożenia pożarowego.
pektyn, garbników). Podstawowym, nieodzownym wyposażeniem zbiera­
Owoce i warzywa przed użyciem na przetwory muszą jącego grzyby (poza wspomnianym już atlasem) są;
być przebrane oraz bardzo starannie umyte - i jeżeli nóż, przewiewny kosz lub łubianka czy pudełko
potrzeba: obrane, oskrobane, opłukane, zblanszowa- kartonowe w siatce. Nie należy zbierać grzybów do
ne, obgotowane, ostudzone pod strumieniem zimnej toreb, teczek, siatek, plecaków, w których grzyby kru­
wody i osączone, O wyborze rodzajów prze­ szą się lub zaparzają.
tworów w dużej mierze decyduje surowiec. Przydat­ Nie powinno się zbierać owocników zbyt młodych,
ność owoców i warzyw na przetwory i potrawy po­ gdyż trudniej rozpoznać wówczas gatunek grzyba, ani
dano w tab. III.7. i III.8 oraz w tab. O.t i W.1. zbyt starych (niesmaczne, często zawierają bakterie,
mogą być przyczyną zatruć pokarmowych), które po­
zostawione w lesie spełniają swą rolę rozsiewając
zarodniki. Nie wolno niszczyć grzybów niejadalnych i
trujących, gdyż są one pokarmem dla zwierząt leś­
III.4 nych, są też często symbiotami drzew, krzewów,
przyczyniają się do tworzenia próchnicy oraz stano­
Grzyby wią ozdobę lasu. Należy również oszczędzać gatunki
rzadkie, choćby nadające się do jedzenia, wyróżniają­
W dostępnych wydawnictwach krajowych opisanych ce się specjalnym kształtem lub zanikające.
jest ok, 60 gatunków grzybów jadalnych, z których Grzyby trzeba wycinać tuż przy ziemi, gdyż pozosta­
amatorom grzybobrania wystarczy znajomość kilku­ wiona część trzonu gnije i zakaża grzybnię. Najlepiej
nastu, tzw. kapeluszowych. Początkujący zbieracze delikatnie wykręcać je z ziemi, drugą ręką przytrzy­
powinni brać ze sobą do lasu niewielki atlas grzybów, mując ściółkę leśną, aby nie uszkodzić delikatnej
który umożliwi im rozpoznanie poszczególnych gatun­ grzybni. Przed wyjęciem grzyba należy sprawdzić
ków, rozróżnienie grzybów trujących, niejadalnych i nasadę trzonu, czy nie ma pochwy charakterystycznej
jadalnych, a także wybranie z tych ostatnich ga­ dla trujących muchomorów. Po wyjęciu - oczyścić z
tunków najbardziej wartościowych. W przypadkach ziemi, mchu i ściółki.
wątpliwych trzeba zachować wszelką ostrożność, Po skończonym grzybobraniu grzyby powinny być na
radzić się leśników czy innych,doświadczonych grzy­ miejscu przebrane. Nadpsute, zapleśniałe i zaczer­
biarzy. wione, czyli z żerującymi w nich larwami owadów -
Grzyby jadalne rosną w lasach i na ich skrajach, na zostawia się w lesie, pozostałe segreguje według ga­
łąkach i w ogrodach; najczęściej występują w lasach tunków; pozwala to dodatkowo zidentyfikować i wyeli­
młodych - 10...30-letnich. Ponieważ większość grzy­ minować zebrane grzyby niejadalne. Po przebraniu
bów jadalnych żyje w symbiozie z drzewami, znajo­ zbioru poszczególne grzyby układa się w koszy­
mość związków mikoryzowych ma istotne znaczenie kach lub łubiankach, zawsze trzonami w dół.
praktyczne dla zbieracza. Wiedząc z jakimi drzewami Gatunki grzybów, które można zbierać i kwalifikować
współżyją najważniejsze gatunki grzybów jadalnych, do spożycia sa określone szczegółowymi przepisami.
można zorientować się, w których lasach i pod jakimi Pozwala to zminimalizować zagrożenie zatruciami.
drzewami należy szukać wybranych gatunków. Nale­ Obrót i przetwórstwo grzybów są objęte nadzorem
ży również znać okresy występowania grzybów. sanitarnym Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej.
Większość grzybów można spotkać już od połowy Na podstawie obowiązującego rozporządzenia Mini­
czerwca, przy czym w lasach liściastych najobficiej stra Zdrowia z 10 stycznia 1959 r. do sprzedaży w
 Polsce są dopuszczane następujące gatunki grzybów który upływa od spożycia grzybów do wystąpienia
jako świeże (1 ) i jako suszone (2 ): pierwszych objawów chorobowych. Nie wszystkie za­
- piaskowiec modrzak - siniak i kasztanowaty {1 , 2 ) warte w grzybach trujących szkodliwe związki organi­
- maślak zwyczajny, ziarnisty, żółtawy, strojny, sitarz czne, najczęściej o skomplikowanej budowie, zostały
pstry ( 1 . 2 ) już zidentyfikowane. Każda z poznanych toksyn wy­
- podgrzybek brunatny, złotawy, zajączek (1 , 2 ) wiera różny i zawsze groźny wpływ na organizm
- borowik szlachetny - prawdziwek (1 , 2 ) ludzki (Tablica. Grzyby trujące).
- kożlarz babka - kozak, grabowy - pseudokozak,
czerwony (1 , 2 )
- mleczaj rydz (1 ) >11.4.2.1
- gąska zielonka - gąska żółta (1 , 2 ) Objawy zatruć grzybami
- opieńka miodowa (1 , 2 )
- twardzioszek przydrożny (1 ) Jedne toksyny działają na przewód pokarmowy (za­
- płachetka kołpakowata - łuskwiak płachetka (1 ) trucia gastryczne), inne - najgroźniejsze - na sy­
-pieczarka polna i ogrodowa, dwuzarodnikowa (1 , 2 ), stem nerwowy lub na organy wewnętrzne, np.-.śle-
leśna - lśniąca (1 ) dzionę, wątrobę, nerki, serce itp. Podstawowymi, pier­
- czubajka kania - sowa (1 , 2 ) wszymi objawami zatrucia grzybami są zawsze obja­
- pieprznik jadalny - kurka (1 , 2 ) wy żotądkowo-jelitowe (nudności, wymioty, biegunka,
- sarniak dachówkowaty (1 ) ewentualnie bóle brzucha). Objawy zatrucia cytotro-
- kolczak obłączasty (1 , 2 ) powego muchomorami (sromotnikowym lub jadowi­
- lejkowiec dęty (1 , 2 ) tym), piestrzenicą kasztanowatą lub zasłonakiem ru­
- smardz jadalny i stożkowaty (1 ). dym występują nieraz dopiero po wielu godzinach, a
nawet dniach. Objawy początkowe zanikają, ale stan
zatrutego się pogarsza (osłabienie, zaburzenia wzro­
tli.4.2 ku, skurcze mięśni, skąpomocz, zwolnienie tętna,
utrata przytomności, śmierć).
Niebezpieczeństwo zatruć Przy zatruciach neurotropowych (strzępiak ceglasty,
lejkówka, krowiak podwinięty oraz muchomory
Zbieranie grzybów i kwalifikowanie ich do spożycia plamisty i czerwony, które atakują system ner­
wymaga szczególnej ostrożności z uwagi na podo­ wowy. głównie mózg), po typowych objawach, które
bieństwo niektórych grzybów trujących do grzybów występują w kilka godzin po zjedzeniu grzybów,
jadalnych. Nie ma, niestety, żadnego prostego i nie­ pojawiają się następnie utrata przytomności lub pod­
zawodnego sposobu, który pozwoliłby na odróżnienie niecenie psychiczne (halucynacje), a także skurcze
grzybów jadalnych od trujących. Bezpiecznym wyj­ mięśni, zaburzenia oddychania, zaburzenia widzenia
ściem jest zbieranie tylko dobrze znanych grzybów oraz ślinotok. Zatrucia grzybami są szczególnie nie­
jadalnych. Oo najbardziej szkodliwych gatunków grzy­ bezpieczne dla dzieci, osób starszych lub chorych,
bów trujących (również śmiertelnie) należą: więk­ u których objawy zatrucia występują najpóźniej.
szość muchomorów, głównie sromotnikowy (białozie- Zatrucia innymi niż wymienione grzybami trującymi
lonkawy lub oliwkowozielony), białe odmiany mucho­ charakteryzują się objawami podstawowymi o różnym
mora, m.in. jadowity (mylony z pieczarką polną), pla­ nasileniu, nie występują jednak po nich inne objawy;
misty (brązówoszary, mylony nieraz z czubajką zatrucia te rzadziej bywają śmiertelne.
kanią), czerwony; piestrzenica kasztanowata i olbrzy­
mia; zasłonaki, głównie rudy; strzępiaki, głównie
ceglasty; krowiak podwinięty (olszówka); tęgoskór III.4.2.2
pospolity; borowiki - szatański, grubotrzonowy, ponury Pierwsza pomoc
i purpurowy; gołąbki - wymiotny i kruchy; mleczaj weł-
nianka; wieruszka zatokowata oraz czemidtak pospo­ W razie zatrucia grzybami, a nawet tylko podejrzenia
lity. o zatrucie, należy niezwłocznie zasięgnąć porady le­
Często przyczyną tragicznych zatruć jest błędne karza. W razie podejrzenia zatrucia muchomo­
mniemanie, że każdy grzyb można zjeść po obgoto­ rem sromotnikowym trzeba chorego jak najszybciej
waniu (ugotowaniu i odlaniu wody) albo że grzyby umieścić w szpitalu,
trujące są gorzkie, piekące czy też, że dowodem nie­ Do czasu udzielenia pomocy lekarskiej należy: opróż­
szkodliwości grzybów jest ich ewentualne nieciem- nić przewód pokarmowy przez spowodowanie wymio­
nienie podczas gotowania. Takie poglądy mogą do­ tów (np. podając choremu przegotowaną, ciepłą wodę
prowadzić tylko do nieszczęścia. z rozpuszczoną w niej dużą ilością soli kuchennej), a
Największa liczba zatruć śmiertelnych (ok. 90%) później zastosować środki przeczyszczające. W celu
zdarza się na skutek spożycia muchomorów (głównie neutralizacji toksyn można podać choremu do picia
sromotnikowego i odmian białych, które węgiel sproszkowany (apteczny) rozpuszczony w nie­
mają smak łagodny i są często mylone z gołąbkami, wielkiej ilości wody. Podawanie alkoholu jest bez­
gąskami i pieczarkami polnymi (różni je przede względnie zabronione. Alkohol wypity nawet w trzy
wszystkim pochwa u nasady trzonu występująca u dni po zjedzeniu niektórych grzybów, uważanych za
muchomorów), jadalne, np. młodych czernidłaków pospolitych, może
Metody klasyfikacji zatruć grzybami przyjmują za pod­ spowodować zatrucie. Nie zalecane jest również po­
stawę ośrodek działania substancji toksycznych w dawanie surowego mleka lub kawy (dawniej często
organizmie ludzkim oraz okres utajenia, czyli czas, praktykowane).
W celu złagodzenia silnych bólów brzucha, można
robić gorące okłady (termofor, inne naczynie z gorącą
wodą lub poduszka elektryczna). Jeżeli jest to możli­
we, resztki grzybów i nie z)edzone potrawy z grzybów,
próbki wymiocin, ewentualnie kat chorego należy za­
bezpieczyć i przekazać lekarzowi w celu ułatwienia
rozpoznania zatrucia.
Część trafiających do szpitali wypadków zatruć jest
spowodowana przez grzyby jadalne, ale np. nieświe­
że, zakażone w stanie surowym lub po ugotowaniu
(pasteryzowaniu) drobnoustrotami chorobotwórczymi,
surowe lub niewłaściwie przygotowane do spożycia.
Są to zwykłe zatrucia pokarmowe.
Ilł.4.3
Przydatność grzybów jadalnych na
przetwory
Powszechne zastosowanie grzybów jadalnych do
celów spożywczych wiąże się głównie z ich walorami
smakowymi i zapachowymi.,Mimo,że grzyby występu­
ją tylko sezonowo w lecie i na jesieni, to jednak prze­
twory z nich mogą mieć zastosowanie przez cały rok
(tab. G.1) Z grzybów konserwowanych (apertyzowa-
nych, solonych, a także suszonych, którym częściowo
można przywrócić cechy grzybów świeżych) robi się
wiele atrakcyjnych potraw, urozmaicając nimi jadło­
spisy zimowe i wczesnowiosenne.
Do grzybów należy dodawać różne przyprawy (sól,
pieprz, ziele angielskie, liść laurowy, kolendrę, cząber,
bazylię, jałowiec, gorczycę, estragon, majeranek) oraz
świeże warzywa i zioła (cebulę, czosnek, paprykę,
zielony koper, natkę pietruszki, szczypiorek).
Smak grzybów może być piekący, gorzki lub łagodny,
słodkawy, W pewnych warunkach może się on zmie­
niać, np. po deszczu łagodnieje, w czasie suszy za­
ostrza się. Oprócz specyficznego aromatu grzybowe­
go, jaki mają głównie borowiki, grzyby wyróżniają
się różnymi zapachami, które określa się m.in. jako
zapach: mąki, rzodkwi, czosnku, anyżu. Od smaku
i zapachu grzybów, jak również od indywidualnych
upodobań konsumenta zależy zarówno sposób przy­
gotowania potrawy do bezpośredniego spożycia (np.
odlanie czy pozostawienie do wykorzystania wody po
obgotowaniu, dobór przypraw), jak i przeznaczenie ich
na przetwory. Grzyby zjedzone na surowo lub tylko
lekko posolone czy opieczone (np. rydze czy kanie)
mogą wywołać zatrucia pokarmowe. Wiele przy tym
zależy od indywidualnych zachowań trawiennych
organizmu.
Grzyby świeżo zebrane można przechowywać na
surowo w chłodziarce do 48 godzin. Jeżeli tego
samego dnia nie ma możliwości zrobienia przetworów
z grzybów, należy je oczyścić, umyć, zagotować w
osolonej wodzie, odcedzić, ostudzić i schować do
chłodziarki. Grzyby przeznaczone na potrawy na
następny dzień również obgotowuje się w wodzie z
solą (w garnku stalowym emaliowanym, nie w alumi­
niowym) i po ostudzeniu przechowuje się w chło­
dziarce; nie zaprawia się ich śmietaną, mąką itp.
Następnego dnia grzyby gotuje się ponownie (niektó­
re, np. opieńki, po odlaniu wody z poprzedniego dnia),
dodając tłuszcz, przyprawy itd. Potraw z grzybów nie
przechowuje się i nie odgrzewa.
Przetwory z grzybów nie zakwaszone wymagają ste­
rylizacji (w piekarniku nagrzanym do ok. 180*C uzys­
kuje się wewnątrz wstawionych słojów temp. ok.
120...140 C; najlepiej sterylizuje się w szybkowarze).
Pasteryzacja (gotowanie w słojach we wrzątku) nie
wystarcza!
111.4.3.1
Grzyby suszone
Najbardziej aromatyczny susz jest z borowików,
bardzo dobry z kożlarzy i podgrzybków. Często suszy
się również pieczarki i maślaki. Grzybów do suszenia
nie myje się. Suszyć można grzyby w całości (same
kapelusze lub razem z trzonami), pokrajane na części
lub na płatki. Płatków z kapeluszy borowików używa
się do duszenia (po umyciu i namoczeniu w mleku), z
innych grzybów - jako mączkę do zup czy sosow lub
jako dodatek, np. do warzyw.
Grzyby można suszyć w specjalnych suszarkach
elektrycznych, piecach chlebowych, piekarnikach,
nad płytami kuchni węglowych, gazowych i elektrycz­
nych, nad kaloryferami lub w miejscach przewiew­
nych na słońcu Najlepsze efekty daje suszenie w
piekarniku - najpierw w temp 40...50 C, później
- 65,,.70‘C- W ten sposob należy postępować
zwłaszcza z grzybami zebranymi podczas deszczu
oraz z gatunkami o wyjątkowo dużej zawartości wody,
np maślakami. Grzyby można suszyć na sitach,
siatkach metalowych (jedna warstwa, wierzchami
kapeluszy do góry), na drutach lub luźno nawleczone
na sznurkach, najlepiej umieszczonych na specjal­
nych stojakach lub w ramach. Czas suszenia wynosi
od kilku do kilkunastu godzin, w zależności od gatun­
ku i wielkości grzybów lub krajanki.
Dobrze wysuszone grzyby powinny mieć jasną barwę,
przyjemny zapach, być twarde, a jednocześnie kru­
che. Można je przechowywać przez wiele lat. najlepiej
w woreczkach z folii lub słoikach zamkniętych, aby
nie zwilgotniały i nie dostały się do nich szkodniki
(mole, myszy).
111.4.3.2
Grzyby apertyzowane
Borowiki, pieczarki, rydze, kurki, oczyszczone i umyte
(dowolnie pokrajane, ewentualnie w całości, ale jed­
nakowej wielkości i w jednym gatunku) wkłada się do
emaliowanego rondla, wlewa wodę, dodaje trochę soli
i koniecznie kwasku cytrynowego. Gotuje się przez
5 min. a następnie, po wystudzeniu, układa grzyby w
słoikach (wekach lub twist-off, najlepsze 0,3; 0,5
i 0,75 I) I zalewa wywarem z gotowania. Takie grzyby
pasteryzuje się (rozdz. III.2) przez 60 min; po 24 godzi­
nach pasteryzację należy powtórzyć. Konserwę
przechowuje się w chłodnym, ciemnym pomieszcze­
niu; po otwarciu stoika cała zawartość powinna być
od razu zużyta Grzybów apertyzowanych nte spoży­
wa się bez dodatkowego zagotowania.
Grzyby (borowiki, kożlarze, rydze lub obrane ze skór­
ki maślaki) można również apertyzować w tłuszczu.
Dowolnie pokrajane grzyby wkłada sie do emaliowa­ wymieszaną z przyprawami (pieprz, ziele angielskie,
nego rondla, dodaje sól i tłuszcz (olej lub smalec) i listek laurowy). Dobrze jest dodać tabletki do za­
smaży tak długo, aż tłuszcz stanie się przezroczysty. kwaszania mleka, serwatkę lub kwaśne (zsiadłe) mle­
Wówczas grzyby przekłada się do słoików i sterylizuje ko i trochę cukru.
w piekarniku w temp. ok. 180"C przez 30 45 min od Grzyby mogą być przekładane drobno pokrajaną,
chwili powstawania pęcherzyków wewnątrz słoi lub w sparzoną cebulą (rydze), a nawet cebulą z czosnkiem
szybkowarach przez 15 min od chwili zadziałania (kurki) Zalewa się je warstwą oleju, przykrywa lnianą
szybkowara Po 48 godzinach sterylizację należy ściereczką i obciąża talerzem lub denkiem z kamie­
powtórzyć. niem. Grzyby muszą być stale pokryte płynem. Nie­
Do obu rodzajów konserw można dodawać przyprawy dobór płynu trzeba uzupełniać solanką (2 dag soli na
korzenne według upodobania. Grzyby apertyzowane 1 I wody) Naczynia można uzupełniać grzybami w
w ten sposób powinny być przed spożyciem również ciągu tygodnia. Następnie słoiki zamyka się. Przezna­
jeszcze raz zagotowane Można to zrobić po dodaniu czone do szybszego spożycia można zostawić w
cebuli, śmietany itd. kuchni.
Po upływie ok. 4 tygodni, podczas których wytworzył
się naturalny kwas mlekowy, grzyby kwaszone mają
111.4 .3.3 większą wartość odżywczą i smakową od solonych.
Grzyby solone Są znacznie zdrowsze od marynowanych. Nadają się
na sałatki i surówki.
Wszystkie grzyby wymienione w tab. G.l. {nawet w Grzyby, głównie gąski, można kwasić z poszatkowa-
mieszankach) nadaję się do solenia. Po oczyszczeniu ną, białą kapustą cukrową. Jest to doskonała surów­
i umyciu (w kilkakrotnie zmienianej wodzie lub pod ka, nie wymagająca już żadnego przyprawiania;
wodą bieżącą) gotuje się je przez 15 min w wodzie z można ją również zmieszać z pokrajaną, świeżą
dodatkiem kwasku cytrynowego {tub soli). Po odce- cebulą i olejem.
dzeniu i wystudzeniu {najlepiej w strumieniu zimnej,
bieżącej wody), a następnie ponownym osączeniu,
grzyby układa się warstwami (jeżeli w całości, to III. 4.3.5
kapeluszami do góry) w słoikach zamykanych albo w Grzyby marynowane
kamiennych garnkach (duże ilości w beczułkach).
Warstwy zalewa się ostudzoną, przegotowaną wodą z Wszystkie grzyby wymienione w tab. G.1 nadają się
solą {20 dag soli na 1 I wody). Słoiki zamyka się, do marynowania. Po oczyszczeniu i umyciu (najlepiej
kamienne garnki lub beczułki przykrywa lnianą ściere- same kapelusze z krótko przyciętymi trzonami) gotuje
czką, przyciskając ją płaskim talerzem lub drewnia­ się je w lekko osolonej wodzie: rydze 5 min, borowiki,
nym denkiem. Grzyby można przesypywać różnymi maślaki, opieńki 10...15 min, gąski t kurki 15...20 min.
przyprawami, np. pieprzem, gorczycą, zielem angiel­ Odlane i ostudzone grzyby układa się luźno w
skim, liśćmi laurowymi, jałowcem, cząbrem, bazylią słoikach, które następnie napełnia się zimną zalewą
czy estragonem. octową z różnymi przyprawami, jak np.: pieprz, liście
Grzyby sotone w ten sposób nie wymagają aperty- laurowe, ziele angielskie czy gorczyca, estragon, jało­
zacji. Jeżeli jednak zamierza się je pasteryzować wiec, a nawet cynamon, jeżeli marynata ma być lekko
{najlepiej w małych słoikach przez 15 min), wówczas słodzona. Można dodać cebulę w plastrach lub całe
można nie używać zalewy, a jedynie sól zmieszaną z obgotowane małe cebulki. Marynaty łagodniejsze, np.
przyprawami, którą posypuje się ciasno ułożone z octem 3%, pasteryzuje się przez 20 min. Marynaty z
warstwami grzyby, uprzednio obgotowane i wystudzo­ octem 5% nie wymagają pasteryzacji; po paru tygod­
ne. Naczynia z grzybami solonymi przechowuje się w niach można zalewę zmienić. Można też do używanej
chłodnych pomieszczeniach. Podczas wypraw biwa­ już zalewy dodać trochę octu I w niej jeszcze raz
kowych solone grzyby można przechowywać w wor­ gotować grzyby przez 2...3 min. Takie marynaty, głów­
kach foliowych (umieszczonych w kartonach). Przed nie z borowików i maślaków, po pewnym czasie gala­
wyjazdem solankę można wylać. retują się.
Grzyby solone mogą być używane (po wypłukaniu) na Gąski zielonki marynuje się inaczej. Po dokładnym
różne potrawy lub jako dodatek do sosów, zup itd. Nie oczyszczeniu z piasku i umyciu (przydatna jest przy
powinny jednak być używane jako surówki, tym szczoteczka taka, jak do zębów), grzyby kraje się
w paski, talarki, plasterki, ćwiartki, a mniejsze pozos­
tawia w całości. Tak rozdrobnione miesza się z suro­
Hl.4.3.4 wą cebulą (również dowolnie pokrajaną) i zmielonymi
Grzyby kwaszone przyprawami, solą i odrobiną cukru. Następnie grzyby
dusi się pod przykryciem w emaliowanym rondlu
Do kwaszenia najlepsze są rydze i borowiki, dobre są przez kilka minut. Po odkryciu, odparowuje się wodę i
również gąski, opieńki (bez trzonków) i kurki. Oczysz­ dodaje ocet 6 % (lub 3%) w takiej ilości, aby grzyby
czone i dobrze umyte (najlepiej w strumieniu bieżącej były pokryte płynem. Gotuje się jeszcze przez 5 min.
wody) grzyby gotuje się w lekko osolonej wodzie - ry­ Gorącą marynatę wkłada się do małych słoików i pa­
dze, borowiki, opieńki (bez trzonków) lub kurki przez steryzuje (rozdz. ill.2) przez 15 min. Po pewnym
5 min, a gąski przez 10 min. Następnie grzyby odce- czasie gąski powinny być w galarecie, co jest zaletą
dza się i układa warstwami w słojach, faskach, ka­ marynaty przygotowanej według powyższego przepi­
miennych garnkach lub drewnianych beczułkach, su, Po otwarciu nie należy marynaty przechowywać
przesypując je solą (3...5 dag na 1 kg grzybów) dłużej niż kilka dni.
 Rodzaj chłodziarki
Przechowywanie żywności, z zamrażalnikiem z zamrażalnikiem
zapasy pod stropem przy ściance
komory komory
Produkt
poziom poziom
3
W większości współczesnych miejskich gospodarstw 3 M
C
domowych średniej wielkości rolę dawnej piwnicy, jE
<0
»
>
*
aft
*N
3> HaM
spiżarni czy szafki podokiennej z wentylacją pełni -fsl
m 5 c O
£ 5 c
zwykła szafka ustawiona w kuchni i chłodziarka o po­ E >- jt > £ > JZ >
m c -o T3 £ S C 'O -O £
jemności komory ok. 180 dm3 i temperaturach zamra- N O 2
05 k/>
£
«
O
D 5 •o £ 2 o
O l -di sn ^
£
żalnika 2'C. Takie wyposażenie pozwala na
przechowywanie żywności od kilku do kilkunastu dni Mrożonki, (ody X X

(tab. III,9,111.10). Mięso:

- Świeże X X
Komór chłodziarek i zamrażalników nie należy przeła­ — gotowane, pie~
dowywać. Powietrze powinno mieć dostęp do prze­ czone, wędliny,
chowywanych produktów ze wszystkich stron. Należy pasztety X X

więc umieszczać w chłodziarce tylko te produkty, Ryby świeże X X

które nie mogą być przechowywane w temperaturze Masło, tłuszcze X X

Jaja X X X X
pokojowej, a więc: mięso i wędliny (z wyjątkiem su­ Mleko, śmietana X X
chych), ryby smażone i wędzone, masło i margarynę, Sałatki, majonezy X X
sery twarogowe, majonez, wszystkie mrożonki oraz Świeże owoce
otwarte konserwy (zawsze przełożone do szklanego i warzywa X X

lub porcelanowego naczynia). Z fabrycznie opakowa­ Napoje X X

nych trwałych konserw mięsnych i rybnych umiesz­ III, 10. Czas przechowywania produktów spożywczych
czenia w chłodziarce wymagają jedynie szynka i śle­ w chłodziarce poza zamrażalnikiem w temp. 4...6*C,
dzie marynowane (mało kwaśne). w dniach
Wszystkie potrawy wstawione do chłodziarki muszą
być uprzednio wystudzone i przykryte pokrywkami; Liczba dni
Produkt
mleko i inne napoje - w zamkniętych butelkach; owo­ zalecana dopuszczalna
ce, jaja, mięso surowe, ryby, warzywa - umyte i obsu-
szone. Przechowywane produkty należy wkładać do Masło świeże rozpakowane 3 8
specjalnych pojemników lub worków plastykowych Masło opakowane1* 7 14
Jaja 10 14
albo owijać je folią aluminiową w celu uchronienia Mięso:
przed wysychaniem i przed wydzielaniem lub chłonię­ —surowe 1 4
ciem zapachów. Takie opakowanie ułatwia także wyj­ — pieczone 3 7
mowanie produktów z chłodziarki, np. mięsa z zamra- —gotowane 3 6
żalnika. — mielone surowe 1 2
Jeżeli w mieszkaniu jest miejsce na oddzielną spiżar­ — mielone pieczone 2 4
K iełbasa wędzona lub podsuszana 3 7
nię, powinno to być pomieszczenie usytuowane obok Konserwy mielone otwarte2 * 1 2
kuchni, nieogrzewane, najlepiej od północy, suche i z Wędzonki, oprócz ryb 6 12
dobrą wentylacją (sprawny wywietrznik lub okno). Ryba:
Przynajmniej raz na rok całą spiżarnię trzeba opróż­ —świeża 1 2
nić, podłogi, półki i szafki wyszorować, a ściany po­ - gotowana 2 4
- pieczona lub wędzona 2 5
malować na biało. Kwaszonki otwarte2* 1 2
W spiżarni trzyma się produkty przeznaczone do bie­ Szpinak i groszek zielony 1 2
żącego użycia, takie które nie wymagają przechowy­ Groszek i fasola w strąkach 2 8
wania w chłodziarce (np. solone mięso i ryby) czy w Warzywa korzeniowe i kapusta 8 14
piwnicy (np. kwaszona kapusta w beczce) oraz małe Konserwy warzywne otwarte2 * 2 3
zapasy. Gdy nie ma piwnicy, w spiżami przechowuje Sałatki 2 5
Sery:
się również wszelkie przetwory owocowo-warzywne, — twarogowe 2 3
a także (w specjalnych pojemnikach) ziemniaki i wa­ —twarde krojone opakowane* * 3 5
rzywa, jeśli skrzynka za oknem lub na balkonie nie - twarde krojone 1 2
nadaje się już do tego celu z powodu upału lub mrozu. Wyroby cukiernicze 2 6
Cebulę i czosnek dobrze jest przechowywać w siatce, Mleko i śmietana słodka 1 3
a jeszcze łepiej wplecione w warkocze ze słomy. śmietana kwaśna 3 5
Mleko skondensowane z puszek2 ) 3 5
W małych gospodarstwach szafka i półki w kuchni Borówki czernice (jagody) 3 8
(które mają spełniać rolę spiżarni), przeznaczone Owoce;
wyłącznie do przechowywania produktów żywnościo­ - pestkowe 6 14
wych, powinny znajdować się jak najdalej od kuchni - ziarnkowe 10 14
gazowej czy elektrycznej i zlewozmywaka, aby za­ Konserwy owocowe otwarte2* 4 5
pewnić przechowywanym produktom jak najniższą **opakowanie fabryczne
temperaturę i chronić je przed wilgocią i zapachami. 2* zawartoić konserw po ich otwarciu należy przekładać do
naczyń szklanych tub porcelanowych
Orientacyjny czas i warunki przechowywania podsta-
wowych trwałych produktów żywnościowych podano o silnym zapachu: sery, ocet, solone śledzie, czosnek
w tatr 111.1 1 . oraz kwaszonkt (kapusta, ogórki) muszą byt przecho­
Należy podkreślić, że wszystkie nie konserwowane wywane w zamkniętych naczyniach; sery —pod klo­
produkty żywnościowe są narażone na zakażenie szem szklanym lub owinięte wilgotną .lnianą szmatką,
drobnoustrojami. Jeżeli zatem, w wyniku zaniedbania, śledzie i kwaszonki - jeżeli nie ma piwnicy - tylko w
przechowywane produkty, np.i wędliny, pieczywo, słojach hermetycznie zamykanych. Również w zam­
przecier pomidorowy, owoce czy warzywa, zazielenia­ kniętych naczyniach należy przechowywać wszystkie
ły lub zapleśntały (nadgniły) - trzeba je natychmiast produkty, które chłoną wilgoć lub zapachy z otocze­
usunąć. Suche wędliny można umyć czy nawet obgo­ nia. a więc mleko w proszku, susze grzybowe, jarzy­
tować, a z zaplesniałych przetworów owocowych - nowe i owocowe, wszystkie przyprawy (również kost­
np, konfitur - zdjąć pleśń i po doprowadzeniu do ki rosołowe), używki (herbata, kawa), wyrób/ cukier­
stanu wrzenia włożyć je ponownie do stoików. Pro­ nicze. Tłuszcze, nabiał, susze i proszki (również mle­
dukty te trzeba zużyć w pierwszej kolejności, Z kwa- ko w proszku) oraz warzywa (ziemniaki, cebula)
szonek należy zdejmować pleśń i ewentualnie do­ muszą być dodatkowo chronione przed działaniem
dawać do nich solanki lub przegotowanej wody; przy­ światła. Natomiast mąki, kasze, makarony ,,nie lubią"
krycia naczyń, w których są one przechowywane, zamkniętych pojemników. Powinny one być przecho­
należy płukać. wywane w woreczkach płóciennych lub w opakowa­
Produkty nieświeże, zaczernione, z zanieczyszczenia­ niach fabrycznych, z dala od produktów wydzielają­
mi, nie nadają się do przechowywania. Do resztek cych silną woń, np. umieszczone w oddzielnym karto­
zapasów nie można dokładać nowych porcji Produkty nie lub w oddzielnej szufladzie ogólnej szafki-spiżarni.
Wszystkie pojemniki powinny być oznakowane, aby
111.11. Maksymalny czas przechowywania niektórych każdy, kto ma do nich dostęp nawet bez otwierania
trwałych produktów w chłodnym miejscu poza wiedział, co się w nich znajduje.
chłodziarką, w miesiącach Przetwory z owoców, warzyw, grzybów powinny być
w zasadzie przechowywane w chłodnym miejscu, ale
Liczba dobrze zrobione przetwory (apertyzowane kompoty i
Produkt miesię­ Uwagi przeciery, dżemy, marynaty) doskonale przechowują
cy
się również w pomieszczeniach z centralnym ogrze­
Konserwy mięsne 24 Trzymać w suchym waniem, a ustawić je można dwiema warstwami, np.
w puszkach (gulasz. miejscu za tapczanem lub wersalką albo w przedpokoju, za
pasztety) ścianą wieszaka, przekładając warstwy stoików
Szynka konserwowa 6
i w puszce odpowiednio przyciętym papierem, styropianem lub
Wędzonki 1 Chronić przed światłem deską.
Słonina solona 2 i wysychaniem Nawet w małym mieszkaniu można wygospodarować
Smalec 4 miejsce na mini-ogródek, na uprawianie, choćby w
Ryby marynowane 1 Trzymać w zalewie kilku naczyniach, niezbędnych świeżych warzyw i
i śledzie solone przypraw ziołowych: zielonej pietruszki, szczypiorku,
Konserwy rybne 12 rzeżuchy, bazylii, tymianku czy geranium.
trwałe w puszkach W każdym domu powinien znajdować się zapas pod­
Śledzie solone w zale­ 1 stawowych produktów, przetworów i przypraw. Ich
wie w słoju ilości, w zależności od rodzaju gospodarstwa oraz
Masło topione 6 Chronić przed Światłem, możliwości i upodobań domowników, mogą się zna­
np. trzymać w kamion­
kach
cznie różnić. Dla gospodarstwa domowego średniej
Sery twarde 1 Nie dopuścić do pleśnie­
wielkości przyjmuje się orientacyjnie jako wystarcza­
nia i wysychania —owi­ jące następujące zapasy:
nąć szmatką mąka pszenna - 3...5 kg, ziemniaczana - 1 kg,
Mleko w proszku 1 Przechowywać w zam­ cukier kryształ - 2..,3 kg, puder - 1 kg,
kniętych opakowaniach kasze: jęczmienna, gryczana, manna, krakowska,
Olej 3 Chronić przed światłem, płatki owsiane, itp. - po 1,5 kg,
trzymać w zamkniętych ryż - 2 kg,
butelkach, owiniętych makaron - 3...5 paczek (rosołowy i do mięsa),
papierem
puree ziemniaczane - 2 ...3 opakowania,
Mąka 2 Trzymać w suchym
Makaron 3 miejscu, szczelnie opako-
sól miałka i gruba - po 0,5... t kg,
Kasza 2 wane. chronić przed fasola i groch - po 0.5...1 kg,
światłem i szkodnikami mleko w proszku - 2 paczki, skondensowane niesto-
Susze z owoców, 12 Trzymać w suchym po- dzone - 2 puszki,
grzybów i warzyw mieszczeniu, np. w karto­ olej sojowy, oliwa - 1 ...2 butelki,
nach (w workach folio­ wędzonka (najlepiej boczek), słonina solona i papry­
wych) lub puszkach
kowana - po 0,3 kg,
Przetwory z nwoców 12 Przechowywać w słojach, topiony smalec i masło - po 1 ,„2 kostki,
kamionkach, szczelnie
zawiązane bułka sucha do namoczenia i tarta - 0,5 kg,
Konserwy warzywne 12 Nie dopuścić do zamarza-
ser twardy - 0,5... 1 kg (przeznaczony do bezpośred­
Przecier pomidorowy 6 nia niego spożycia oraz do potraw i zapiekanek),
| Nalewki i wina 36 Trzymać na leiąco trwałe konserwy miesne (we własnym sosie, gulasz,
pasztet) i rybne - kilka puszek,
cukru), zagotować. Podaje się do chudych mięs i dro­ Umytymi, oczyszczonymi z listków całymi owocami
biu lub dyni makaronowej (tzn. takiej, która rozpada (z pestkami) należy napełnić do połowy 1 0 -litrowy
się na włókna, więc kraje się ją tylko w poprzek) gąsior, następnie do 3/4 pojemności zalać owoce
gotowanej lub zapiekanej. wodą przegotowaną z cukrem (1,25...1,5 kg cukru na
5 I wody), dodać 2...3 dag drożdży winnych. Zatkać
Napój z suszonych owoców róży. Największą zawar­ korkiem z rurką fermentacyjną i zostawić na ok. 4
tość witaminy C mają następujące gatunki: róża gir- miesiące w temp. ok. 20‘C. Potem ściągnąć wino
landowa {454...2400 mg w 100 g owocu), której rurką plastykową do drugiego gąsiora, zatkać korkiem
owoce są duże, jak jabłuszka rajskie; róża pomarsz­ z rurką i zostawić na pól roku w temp. ok. 10’C, po
czona {336...2130); róża rdzawa (316...1494) i róża czym zlać do butelek. Owoce róży po rozgnieceniu
dzika {189...1472). Owoce suszy się przez 3...4 go­ można ponownie wykorzystać na wino.
dziny. Najpierw w temp. 80...100"C przez 10 min. Jabłecznik z rajskich jabłuszek robi się z moszczu,
którą potem obniża się powoli do 50..60SC, tzn. płynu wyciśniętego z jabłek (bez pestek, ale nie
przy zapewnionej wentylacji. Owoce suszone w niż­ obieranych), do którego dodaje się (koniecznie!) do­
szych temperaturach tracą dużo witaminy C. Susz kładnie tyle, ile było moszczu, przegotowanej, ostu­
musi mieć barwę świeżych owoców - spalony, czarny dzonej wody oraz cukier (2,5 kg cukru na 10 I wody) i
nie ma witaminy C. Na 1 szklankę wody wziąć 1 ły­ drożdże winne, najlepiej typu malaga. Można dodać
żeczkę suszonych owoców dzikiej róży, opłukać, nie­ trochę rodzynek i miodu. Dalej postępuje się jak zwi­
co rozdrobnić, włożyć do garnka, zalać wrzącą wodą i nem z owoców bzu czarnego.
zostawić na 2...3 godziny. Przecedzić, osłodzić i
podawać do picia. Polewki winne rozgrzewające. Szklankę wina czerwo­
nego, np. z owoców bzu czarnego, zagotować z 2 goź­
Wino czerwone z owoców bzu czarnego lub bo­ dzikami i szczyptą cynamonu, dodać miód i cukier do
rówek czernic. Dojrzałe owoce bzu (niedojrzałe za­ smaku. Pic gorące, w grubych, glinianych czarkach.
wierają tzw. kwas pruski) dokładnie oczyścić z łody­ W emaliowanym rondelku ubić kogel-mogel z dwóch
żek, umyć i rozgnieść, a następnie zalać wrzącą wodą żółtek, dolać szklankę wina, np. jabłecznika, rozmie­
(1 I wody na 2,5 kg owoców bzu) i zagotować. Miaz­ szać, podgrzewać (uważać, żeby wino nie zagotowało
gę, po odciśnięciu z niej moszczu, zalać ponownie 1 I się), ubijając trzepaczką. Gdy się zapieni, podawać
wrzącej wody, zostawić do następnego dnia i znów w czarkach lub szklaneczkach.
odcisnąć. Miazgę można dołożyć do marmolady lub
„przesmażyć” z cukrem i używać jako nadzienia do Kruszony z owocami lub ziołami. Sezonowe owoce
pierogów lub drożdżówek. Oba moszcze połączyć, (np. poziomki - przebrać, morele, brzoskwinie lub
dodać syrop sporządzony z 50 dag cukru i 0,5 pomarańcze - obrać i pokroić w plasterki), posypać
szklanki wody oraz drożdży winnych. Zmieszać, prze­ cukrem i zostawić w chłodzie na 1...2 godziny. Przed
lać do gąsiorka lub innego naczynia o pojemności ok. podaniem włożyć do wazy lub szklanego dzbanka,
5 I z wąskim otworem. Zatkać korkiem (uszczelniając obłożyć kostkami lodu, wlać 1 I wina i 0,5 I wody
go parafiną lub plasteliną) z rurką fermentacyjną. mineralnej lub sodowej, doprawić cytryną.
Trzymać w temp. ok. 20'C. Gdy fermentacja osłabnie Wino z owoców dzikiej róży zmieszane z wodą mine­
(po ok. 3 tygodniach), dodaje się ponownie syrop z ralną podawać z kostkami lodu i aromatycznymi .świe­
50 dag cukru i 0,5 szklanki wody, miesza. Po kilku żymi ziołami, np. w maju z marzanką, latem z melisą, a
dniach dodaje się syrop po raz trzeci i zostawia wino w karnawale z listkami geranium.
na kilka tygodni, aż do całkowitego zakończenia fer­
mentacji. Wówczas wino ściąga się rurką plastykową Sorbet. Lody owocowe bezpośrednio przed podaniem
do drugiego gąsiora, zatyka korkiem z rurką fermenta­ zmieszać z winem białym z owoców dzikiej róży
cyjną i zostawia w temp, ok. 1Q'C na co najmniej rok, lub rajskich jabłuszek i podawać w szklanych
aby dojrzało, po czym przelewa do butelek z zakrętką. pucharkach. Można dodawać również różne przeciery
W butelkach przechowuje się wino w chłodnym (ok. owocowe, np, z poziomek.
8 ...1 0‘C), ciemnym pomieszczeniu.
Wino z borówek czernic przypomina składem i sma­ Chłodnik owocowy. Maliny lub truskawki (1 kg) prze­
kiem czerwone wina gronowe. Jagody należy dokład­ trzeć do wazy przez sito. Zrobić syrop ze szklanki
nie rozetrzeć i z utartej masy po 2 tygodniach wycis­ wody i 50 dag cukru. Gdy ostygnie, wymieszać z
nąć moszcz. Na 5 I moszczu bierze się 2...3 kg cukru przetartymi owocami, wlać butelkę wina z rajskich
w zależności od tego, jak słodkie wino chce się otrzy­ jabłuszek lub owoców dzikiej róży. Trzymać w lodów­
mać. Czas pierwszej fermentacji (z dodatkiem droż­ ce przez 1...2 godziny. Podawać w czarkach lub
dży winnych) trwa ok. 2 miesiące, potem wino ściąga szklaneczkach. Do takich chłodników podaje się
się do innego gąsiora i przechowuje kilka miesięcy biszkopciki.
lub rok, po czym butelkuje. Wina słabsze, o mniejszej
zawartości cukru, trzeba wcześniej zlewać do bute­ Koktajle mleczne z winem. Zimną śmietankę lub kefir
lek, zużywać, ewentualnie pasteryzować. zmiksować z kieliszkiem czerwonego wina z borówek
czernic i dodatkiem cukru pudru do smaku.
Wino białe, złote lub różowe z owoców dzikiej róży Szklankę przegotowanego, ostudzonego mleka zmik­
lub rajskich jabłuszek. Witamina C nie ulega rozkłado­ sować z łyżką przecieru z rokitnika, łyżką syropu naj­
wi w alkoholu, więc „najbogatsze, witaminowe” wina lepiej pomarańczowego, łyżką miodu i kieliszkiem
robi się z owoców dzikiej róży. Kieliszek takiego wina wina z owoców dzikiej róży. Duża dawka witaminy C
ma ok, 70 mg witaminy C. w okresie zimy. (jnź/
Nalewka wiśniowa wytrawna. Wydrylować 2 kg doj­ rację w spirytusie, utrudnia jednak odsączanie nalewu
rzałych czarnych wiśni. Wrzucić je razem z oddzie­ od owoców ze względu na powstawanie obfitego
lonymi pestkami do 5-)itrowego gąsiorka, zalać 2,51 osadu. W celu wzbogacenia aromatu nalewki można
spirytusu i szczelnie zakorkować. Przez 2...3 mie­ do niej dodać tzw. „listkówkę” , czyli nalewkę na mło­
siące (najmniej 4 tygodnie) przechowywać w ciepłym dych liściach krzewu porzeczkowego, których mace­
miejscu, od czasu do czasu mieszając. Następnie racja trwa 7...10 dni. Dodatek nie powinien przekra­
ziać nalew, dodać do niego 0,251syropu o zawartości czać 10 % ogólnej ilości nalewu z owoców.
25 dag cukru oraz 0,251spirytusu o mocy 95*. Po
4 tygodniach otrzymuje się ok. 3 1mocnej, wytrawnej Nalewki dereniowe, jarzębinowe i tarninowe. Owoce
nalewki na wiśniach. Jeżeli jest mętna, należy ją prze- derenia należy przed nalaniem spirytusem poprzeci­
fiitrować. Wiśnie po zlaniu nalewu można dołożyć do nać lub ponakłuwać szpilką. Usuwanie pestek jest
ratafii. zbyteczne. Owoce jarzębiny i tarniny należy zbierać
najlepiej po pierwszym przymrozku, kiedy są lekko
Nalewka wiśniowa słodka Do 5-litrowego gąsiorka pomarszczone. Przed nalaniem spirytusu wskazane
wsypać 2 kg wiśni i zasypać 2 kg cukru. Zakorkowa­ jest lekkie posypanie owoców cukrem (ok. 10 dag na
ny gąsiorek odstawić aż do całkowitego rozpuszcze­ 1 kg). Po zmianie barwy owoców, zlewa się nalew
nia cukru, tzn. na 7...10 dni. Dobrze wymieszać i odstawia na kilka miesięcy w celu osiągnięcia pełnej
zawartość gąsiorka i zlać syrop, przez sito łub gęsty dojrzałości napoju.
cedzak, do emaliowanego garnka o pojemności co
najmniej 3 1. Ogrzewać do wrzenia na wolnym ogniu Ratafie. Ratafie, są to nalewki, do wyrobu których
aż do opadnięcia, obfitej początkowo, piany. Resztę używa się co najmniej dwóch, a często więcej gatun­
piany zebrać za pomocą tzw. szumówki. Otrzymany ków owoców. Przykładem ratafii dwuowocowej może
syrop przelać do butelek. Wiśnie pozostałe w gąsior- być nalewka wiśniowo-porzeczkowa. Robi się ją
ku zalać 1,6 I spirytusu o mocy 60", a po wymieszaniu z 240 ml nalewu wiśniowego, 160 ml nalewu z czar­
szczelnie zakorkować i odstawić na 5...6 tygodni. Zlać nych porzeczek, dodaje 350 ml syropu z 350 g cukru,
nalewkę, przefiltrować przez watę lub bibułę. Otrzy­ 200 ml spirytusu o mocy 95* i dopełnia wodą do 1 I.
muje się ok, 2 I słodkiej nalewki wiśniowej o mocy Otrzymany produkt ma moc ok. 35’ i wymaga co
30', tzw. damskiej. Jeżeli nalewka ma być mocniejsza najmniej rocznego leżakowania.
i mniej słodka, do tak otrzymanych 2 ł nalewki trzeba Przykładem ratafii trójowocowej może być nalewka
dodać 300...400 ml spirytusu o mocy 95". Otrzymuje wiśniowo-malinowo-truskawkowa. W celu zapewnie­
się wówczas ok. 2,3 I nalewki o mocy 40". nia odpowiednio zharmonizowanego smaku i zapa­
chu, należy uwzględnić szczególnie intensywny aro­
Nalewka malinowa lub poziomkowa. Zebrane w le- mat malin leśnych, mniejszy wiśni i najsłabszy truska­
sie maliny lub poziomki (poziomki ogrodowe mają sła­ wek i użyć do wyrobu odpowiednich ilości tych
by aromat, który zanika w trakcie wyrobu nalewki) podstawowych składników, np. 200 ml nalewu tru­
zalać spirytusem w proporcji 0,5 I spirytusu na 1 kg skawkowego, 12 0 min wiśniowego i 80 ml malinowe­
owoców. Po 6,.,8 tygodniach zlać nalew i doprawić go, Przyjmując moc nalewów na ok. 30', należy dodać
kilku kroplami nalewki korzennej (może być na samej 300 ml syropu z 300 g cukru oraz dopełnić spirytu­
wanilii). Nalewka jest bardzo wytrawna. Aby otrzymać sem do 1 I. Wskazane jest doprawienie 3 ml 10-pro-
nalewkę półwytrawną, owoce na 5...7 dni przed zala­ centowego roztworu kwasku cytrynowego. Czas
niem spirytusem należy zasypać 2...4 łyżkami stoło­ dojrzewania ok. 3 miesięcy.
wymi cukru (25...50 g). Natomiast nalewkę słodką W wielu domach wyrabia się ratafie wieloowocowe.
otrzymuje się z nalewu 1 I spirytusu na 1 kg owoców. Do dużego gąsiora wkłada się najrozmaitsze owoce w
Po 6...8 tygodniach maceracji klarowny nalew słodzi miarę ich dojrzewania, najpierw najwcześniejsze
się 150 ml syropu z 150 g cukru, dodaje truskawki i czereśnie, potem porzeczki, morele, mali­
1.. .3 ml korzennej nalewki waniliowej, 150 ml spirytusu ny, brzoskwinie, wszelkie śliwki, wreszcie gruszki, a
o mocy 95' i dopełnia wodą do 1 I. Gotowe nalewki nawet soczyste jabłka. Niekiedy dodaje się też wiśni
malinowe i poziomkowe powinny leżakować ok. pozostałych po wyrobie nalewek wiśniowych. Oczy­
6 miesięcy, po tym okresie osiągają petnię smaku. wiście wszystkie owoce powinny być pokryte spirytu­
sem, dolewanym w miarę potrzeby. Po zlaniu nalewu
Nalewka na czarnych porzeczkach. Sparzone owoce, należy go dosłodzić (do smaku) syropem cukrowym
bez gałązek i szypułek, zalewa się spirytusem, w pro­ oraz wzmocnić spirytusem do żądanej mocy.
porcji 1 I spirytusu na 1 kg owoców. Do wyrobu
nalewki wytrawnej owoce posypuje się 2...3 łyżkami Nalewka na orzechach włoskich. Wyrabia się ją zale­
stołowymi cukru (25...40 g) i spirytus nalewa dopiero wając kilka pokrajanych zielonych (jeszcze nie zdre­
po rozpuszczeniu cukru. Nalew zlewa się po 6...8 wniałych) orzechów spirytusem lub czystą wódką.
tygodniach. Po co najmniej półrocznym przechowy­ Można dodać do owoców cukier - 10 dag na 1 I. Po
waniu, nalewka jest dojrzała. W wypadku nalewki pół- trzech tygodniach przechowywania z dala od światła,
słodkiej spirytus nalewa się na owoce bez cukru, ale naiew zlewa się do butelek. Ma on barwę od ciemno­
po zlaniu nalewu dodaje się 150 ml syropu cukrowe­ zielonej do brązowej. Można też nalewu nie zlewać,
go z 150 g cukru, 120 ml spirytusu o mocy 95” i wówczas barwa jego przechodzi w brunatną, a po
dopełnia wodą do 1 t. Pożądana jest aromatyzacja dłuższym czasie w brunatnoczarną. Nalewka zlana
2.. .3 ml korzennej nalewki waniliowej. Spirytus można wcześnie nadaje się do picia lub do zaprawiania
też nalewać na owoce rozgniecione, np. drewnianą wódek czystych. Nalewka pozostająca na owocach
łyżką. Wpływa to wprawdzie korzystnie na ich mace­ nadaje się tylko do zaprawiania wódek, (aha)
111. 6,2
Zastosowanie warzyw
Boćwina a la szpinak. Dobrze opiekane liście, wraz
z ogonkami, sparzyć wrzątkiem i po odcedzeniu
zemleć lub drobno posiekać. Dodać zasmażkę z ma­
sła i mąki rozprowadzoną mlekiem i przyprawić solą,
pieprzem, utartym ząbkiem czosnku oraz kilkoma łyż­
kami śmietany. Tak przyrządzoną boćwinę można
podawać z sadzonym jajkiem.
Brokuły w majonezie. Oczyszczone i umyte brokuły,
podzielone na cząstki (różyczki), wrzuca się do gorą­
cej, lekko osobnej wody i gotuje. Ugotowane brokuły
powinny być lekko twardawe. Po odcedzeniu i ostu­
dzeniu wyłożyć na salaterkę i polać majonezem. Ze
względu na odczuwany przez niektórych nieco mdły
smak brokułów, do gotowania można dodać mały
listek laurowy oraz 2...3 ziarna ziela angielskiego, a
do majonezu - pieprzu białego lub kajeńskiego.
Bulwy zapiekane. Obrane bulwy włożyć do wrzącej,
osobnej wody z dodatkiem mleka i cukru, gotować
na pół miękko. Odcedzić, przełożyć do ogniotrwałego
naczynia wysmarowanego masłem i wysypanego tar­
tą bułką. Zalać sosem, np. pomidorowym lub besza-
melem i zapiec w dobrze nagrzanym piekarniku.
Przed podaniem posypać drobno posiekaną natką
pietruszki.
Cukinia duszona. Średniej wielkości cebulę drobno
posiekać i dobrze zeszklić w oleju. Następnie wrzucić
średniej wielkości cukinię, obraną, bez gniazda na­
siennego, pokrajaną w kostkę (1,5 x 1,5 x 1,5 cm).
Dusić, od czasu do czasu mieszając, ewentualnie
dodać nieco wody. Osolić i popieprzyć. W ostatniej
fazie duszenia dodać 2 lub 3 średniej wielkości drob­
no pokrajane pomidory, uprzednio obrane, oczyszczo­
ne z pestek i odciśnięte. Dusić na wolnym ogniu, aż
całość nabierze konsystencji dość jednolitej masy.
Dla amatorów ostrzejszych potraw zaleca się dodanie
małego strączka pieprzu kajeńskiego, bez pestek,
bardzo drobno pokrajanego lub mielonego,suszonego.
Podaje się na gorąco jako jarzynę lub na zimno.
Cukinia w tej postaci nadaje się również do weko­
wania.
Surówka holenderska z endywii zimowej. Kilka ro­
dzynek,moczonych 3...4 godziny w wodzie, osączyć i
posiekać. Endywię drobno pokrajać w poprzek, po
uprzednim wycięciu gorzkiej nasady. Posiekać kilka
włoskich orzechów i połączyć z endywią oraz rodzyn­
kami. Skropić sokiem cytrynowym, wymieszać z
kwaśną śmietaną lub majonezem.
Cykoria po flamandzku. Oczyszczoną i opłukaną
cykorię (1...2 na osobę), przekrojoną wzdłuż, układa się smakiem i aromatem co najmniej dorównują rodzyn­
w rondlu wysmarowanym masłem. Po nasoleniu i skro­ kom.
pieniu cytryną nakłada się warstwę obranych jabłek
pokrajanych w plastry. Całość zalewa się śmietaną, Sałatka z mniszka lekarskiego. Najlepszą sałatkę
posypuje dość obficie tartym serem (Ementaler, Gouda otrzymuje się z najdelikatniejszych listków, zbiera­
lub Edamski). Na wierzch rzuca się kilka małych ka­ nych wiosną, przed zakwitnięciem rośliny, które po
wałków masła (może być roślinne) i dusi pod przykry­ bardzo starannym umyciu zostawia się do ocieknię­
ciem ok. 15 min.
Jarmuż duszony. Młode liście wrzucić do osoionej,
wrzącej wody i gotować, aż będą miękkie. Po odce-
dzeniu drobno posiekać. Burak ćwikłowy, utarty na
tarce, kilka małych marchewek i jedną posiekaną
cebulę przesmażyć na tłuszczu,stale mieszając.
Dodać jarmuż, wymieszać, osoiić i popieprzyć, podlać
bulionem i dusić pod przykryciem na małym ogniu.
Podawać na gorąco z plasterkami przesmażonej kieł­
basy lub boczku.
Musaka z kabaczków i bakłażanów (specjalność
kuchni rosyjskiej). Obrać 1 kg ziemniaków, z tego
75 dag pokrajać w plastry i usmażyć na oleju. Ka­
baczki (50 dag) i bakłażany (10 dag) umyć, obrać, po­
krajać w krążki, posolić, popieprzyć, obtoczyć w mące i
obsmażyć z dwóch stron na oleju. Resztę surowych
ziemniaków, 5 dag świeżych grzybów, 1 cebulę prze-
smażoną na oleju zemleć, dodać cale jajko, osoiić i
popieprzyć, po czym starannie wymieszać. Dno rondla
wysmarować masłem i posypać tartą bułką, po czym
układać warstwami: nadzienie, kabaczki, nadzienie,
bakłażany, nadzienie, smażone ziemniaki. Obłożyć
kilkoma pomidorami pokrajanymi na ćwiartki lub
ósemki, zalać 12,5 dag śmietany z rozmieszanym
jajkiem i piec 25 min w gorącym piekarniku. Po lekkim
ostudzeniu, wyjąć musakę odwracając rondel, przy­
brać kawałkami pomidorów i drobno pokrajaną nacią
pietruszki.
Kapusta pekińska z parówkami. Posiekaną kapustę
(3...4 główki) sparzyć wrzącą wodą i krótko obgoto­
wać w osoionej wodzie. Odcedzić, popieprzyć, dodać
drobno posiekaną cebulę. Włożyć do rondla, na
wierzchu ułożyć kilka parówek obranych z osłonek,
podlać bulionem i dusić, aż będą miękkie. Podawać z
ziemniakami.
Karczochy na zimno. Obciąć końce łodyg oraz wierz­
chołki najdłuższych łusek, umyć w dużej ilości zimnej
wody i ugotować w osoionej wodzie. Czas gotowania
zależy od wielkości karczocha (gotowanie jest skoń­
czone, gdy łuski dają się łatwo odrywać). Po odsą­
czeniu i ostudzeniu podaje się z oddzielnie przygoto­
wanym sosem, np. z oliwy, soku cytrynowego,
pieprzu, soli i musztardy. Można też podawać z so­
sem tatarskim lub innym. W ten sposób przygotowuje
się karczochy na gorąco z sosem holenderskim,
śmietanowym, winegretem lub beszamelem.
Rodzynki z miechunki peruwiańskiej. Starannie umy­
te i osuszone owoce zanurza się na 4...6 min w gorą­
cym syropie (0,5 szklanki wody, 2 szklanki cukru), po
czym rozkłada się na blasze do pieczenia, posypuje
cukrem i suszy na słońcu lub w piekarniku. Można też
suszyć na słońcu bez zanurzania w syropie. Wysu­
szone owoce miechunki wyglądem przypominają
rodzynki (noszą nazwę rodzynek brazylijskich), a
cia. Osuszone liście kraje się na dwie lub trzy części,
dodaje po 1 łyżeczce drobno posiekanego szczypior­ gorczycą (tę ostatnią dobrze jest zastąpić tzw. chiń­
ku i trybuły, a następnie miesza z sosem przyrządzo­ ską przyprawą). Podawać po kilku minutach, przed
nym z oliwy, soku cytrynowego lub octu, sołi i pie­ tym jeszcze raz wymieszać. Sałatkę tę można
przu. urozmaicić chińskim sposobem przez dodanie drobno
pokrajanych kawałeczków gotowanego mięsa (kury
Pasternak w cieście. Pasternak oczyszczony, umyty i lub wieprzowiny), pokrajanej w drobną kostkę zielonej
pokrajany w plasterki, obgotowany w osolonej wodzie papryki oraz skropienie sosem sojowym.
i odcedzony, macza się w gęstym cieście naleśniko­
wym i smaży na gorącym tłuszczu. Kukurydza lub soja apertyzowana. Ziarna młodej
kukurydzy cukrowej lub soi gotować w osolonej wo­
Pory na zimno w sosie. Starannie umyte pory jedna­ dzie przez 5 min. Wodę odlać przez sito do innego
kowej wielkości (w całości, po usunięciu korzonków i naczynia. Ziarna opłukać zimną wodą, włożyć w słoje
uszkodzonych liści) ugotować w osoionej wodzie z i zalać wodą, w której się uprzednio gotowały. Steryli­
listkiem laurowym i zielem angielskim. Gdy są mięk­ zować w piekarniku dwukrotnie po 30 min w odstępie
kie, ale nie rozgotowane, wyjąć z wody, zostawić do 24 godzin. Jeżeli jest możliwość sterylizacji w szyb­
ocieknięcia. Do zimnych porów nadaje się m.in. sos kowarze, wystarczy dwukrotnie po 5 min lub nawet
sporządzony z łyżki stołowej oleju (oiiwy), łyżki stoło­ jednokrotnie przez 10 min. Kukurydza lub soja aperty­
wej dżemu z borówek brusznic, łyżeczki musztardy, zowana. podobnie jak świeża, może być podawana
płaskiej łyżeczki imbiru, soli, pieprzu oraz 2...3 łyżek na wiele sposobów, np. na zimno - jako składnik sa­
gęstej śmietany. Wszystkie składniki bardzo staran­ łatek (ze świeżym ogórkiem, konserwą z ryb w sosie
nie należy ukręcić. W celu zaostrzenia smaku sosu własnym lub oleju), na gorąco - zmieszana z ryżem
można dodać sporą szczyptę pieprzu kajeńskiego. ugotowanym na sypko lub polana sosem pomidoro­
Specjalnego smaku dodaje łyżeczka sosu sojowego. wym z dodatkiem oliwy, czosnku, zielonej pietruszki
Borówki można zastąpić żurawinami. lub ziela bazylii, albo z cebulą duszoną w oliwie, przy­
prawiona miętą, pieprzem i sokiem cytrynowym.
Masło rzeżuchowe. Młode, opłukane i osuszone liście
rzeżuchy, drobno posiekane i osolone oraz skropione Krokiety z kukurydzy. Świeże ziarna kukurydzy z
cytryną ucierać z masłem, ewentualnie z dodatkiem trzech kolb lub 1,5 szklanki kukurydzy apertyzowanej
żółtek jaj ugotowanych na twardo. Smaruje się nim wymieszać z łyżeczką cukru, solą i pieprzem do sma­
grubo kromki chleba, najlepiej razowego, gruboziarni­ ku. Dodać 1 jajo roztrzepane z 3 łyżkami stołowymi
stego lub pumpemikla. mąki i łyżeczką tartego sera Cheddar; dokładnie wy­
mieszać. Smażyć (nakładając masę łyżeczką) na roz­
Salsefia smażona. Oczyszczoną salsefię gotuje się grzanym oteju na złoty kolor. Podaje się z sosem
w osolonej wodzie,aż będzie miękka, odcedza, osu­ pomidorowym, najlepiej keczupem,i zieloną sałatą.
sza i kroi na kawałki 4... 5 cm. Obtoczoną w jajku i tar­
tej bułce, smaży się na tłuszczu i podaje jako dodatek Pop-corn - kukurydza po amerykańsku. W naczyniu
do mięs. rozgrzać 4 łyżki stołowe oleju słonecznikowego, wrzu­
cić 20 dag ziaren świeżej kukurydzy cukrowej (z ga­
Skorzonera zapiekana. Skorzonery, obrane i krótko tunku tzw. pękającej) i prażyć pod pokrywką, aby
wymoczone w mleku, ugotować w osolonej wodzie z ziarna popękały. Wyjąć łyżką cedzakową, posolić,
listkiem laurowym, kilkoma ziarnami ziela angielskie­ podawać do pieczonego mięsa. Można nie solić, a
go oraz czarnego pieprzu. Gdy są miękkie (ale nie posypywać ziarna kukurydzy cukrem pudrem i po­
rozgotowane), odcedzić, osuszyć i pokrajać w plastry dawać dzieciom na deser lub gościom do słodkiego
grubości 1 ...1 ,5 cm. Ułożyć w ogniotrwałym naczyniu wina.
szklanym, posypać tartym twardym serem (Ementaler,
Gouda lub Edamski), uprzednio wymieszanym z pła­ Szparagi konserwowe. Świeże szparagi segreguje
ską łyżeczką imbiru, rzucić na wierzch kilka małych się na trzy grupy; grube, średnie oraz razem: cienkie,
kawałków masła (może być roślinne), zalać kwaśną krzywe i połamane. Po opłukaniu z piasku, należy
śmietaną i wstawić do gorącego piekarnika na włożyć szparagi do zimnej wody i zostawić na 3 go­
10...15 min. Przed podaniem lekko posypać mieloną dziny, zmieniając kilkakrotnie wodę. Potem obrać sta­
papryką słodką lub ostrą. rannie (sf>ecjalnym nożykiem); szparagi cienkie i po­
łamane pokrajać na kawałki 3...6 cm, odrzucając tylko
Seler naciowy w cieście. Umyte łodygi selera pokra­ zdrewniałe końce, szparagi grube i średniej grubości
jać na kawałki długości 8...10 cm i posolić. Z mleka, (każde oddzielnie) skrócić od dołu do kilkunastu cen­
mąki, jajka i odrobiny soli wyrobić ciasto bardziej tymetrów. Obcięte części odłożyć do szparagów cien­
gęste niż na lane kluski. W cieście zanurzać kawałki kich. Związać w pęczki, zanurzyć w osolonej wrzącej
osuszonego selera i smażyć na gorącym tłuszczu. wodzie na 3...5 min, a następnie włożyć do wody zim­
Podawać na gorąco. nej. Ostudzone i osączone szparagi grube i średniej
grubości układać pionowo, jeden obok drugiego w
Sałatka z kukurydzy cukrowej. Niezupełnie dojrzałe słojach, zalać zimną, przegotowaną wodą i sterylizo­
nasiona kukurydzy wyłuskać z kolb, ugotować do wać przez 30 min w piekarniku. Po 3 dniach steryliza­
miękkości w osolonej wodzie, odcedzić i ostudzić. cję powtórzyć. Jeżeli jest możliwość sterylizacji w
Skropić sokiem cytrynowym i oliwą (olejem), wymie­ szybkowarze, wystarczy zrobić to raz przez 5 .7 min.
szać z drobno posiekaną cebulą i koperkiem, dopra­ Podając szparagi (jedno z najwykwintniejszych, obok
wić solą, cukrem, pieprzem i ewentualnie mieloną karczochów, warzyw) na gorąco, trzeba je wyjąć deli-
Niemal w każdym budżecie domowym
wydatki na warzywa i owoce zajmują
znaczna pozycje. Uprawiając ogród
działkowy lub przydomowy ogranicza
sie te wydatki do minimum, zwłaszcza
w okresie letnim i jesiennym. Z tytułu
swej pracy ogrodniczej działkowiec
może uzyskać rocznie - z działki o po­
wierzchni 300 m2 - produkcje warzyw
i owoców o wartości równej co naj­
mniej średniej płacy miesięcznej w go­
spodarce uspołecznionej. Produkcja
kwiatów nie została uwzględniona w
tym rachunku; można ją doliczyć
według własnej kalkulacji, {dmtl
Działka
Jabłka

ODMIANY JABŁONI
1
Jonatan
2
Close
3
James Grieve
4
Beforest
5
Wealthy
6
Spartan
7
Książę Albrecht Pruski
 Gruszki i śliwki
ODMIANY GRUSZY
1
Bonk ret a Williamsa
2
Konferencja
3
Faworytka

ODMIANY ŚLIWY
4
Stanley
5
Węgierka Zwykła
6
Renkloda Altana
Wiśnie, brzoskwinie, maliny, agrest

ODMIANY WIŚNI
1
Lutówka
2
North Star
ODMIANA MALINY
3
Malina czarna
ODMIANA BRZOSKWINI
4
Kijowska wczesna
ODMIANA AGRESTU
5
Biały Triumf
ODMIANY PORZECZKI CZERWONEJ
1
Holenderska czerwona
2
Jonkheer van Tets
ODMIANA PORZECZKI CZARNEJ
3
Roodknop

Porzeczki i truskawki

ODMIANA PORZECZKI BIAŁEJ

4
Biała 2 Jiiterbog
ODMIANY TRUSKAWKI
5
Senga Sengana
6
Surprise des Halles
 1
Berberysu
zwyczajnego
2
Bzu czarnego
3
Borówki
brusznicy
4
Borówki
czernicy
5
Głogu
6
Jabłoni
dzikiej
7
Gruszy
pospolitej
8
Jeżyny
fałdowanej
9
Maliny
właściwej
10
Poziomki
pospolitej

XXII Owoce roślin dziko rosnących

 t
Jarz ąbu
p o s p o lite g o
2
Śliwy
tarniny
3
Rokitnika
zwyczaj'
4
Osrania
jadalnegr
5
Żurawiny
błotnej
6
Leszczyny
7
Róży dzlklsj
6
Atyczy

Owoce roślin dziko rosnących XXIII

 1
Babka
lancetowata
2
Chaber
bławatek
3
Jałowiec
pospolity
4
Kosaciec
iółty
5
Krwawnik
pospolity
6
Lebiodka
pospolita
7
Macierzanka
piaskowa
8
Mniszek
lekarski
I 1
I Łopian
większy
2
Mydlnica
lekarska
3
Pięciornik
kurzę ziele
4
Pokrzywa
zwyczajna
5
Skrzyp po In)
6
Ślaz dziki

| Świetlik
I łękowy
) 8
Tatarak
I zwyczajny
 t
Arcydzięgief
litwor
2
Bazylia
pospolita
3
Biodrze nieć
anyż
4
Byli ca
estragon
5
Chmiel
zwyczajny
6
Cząber
ogrodowy
7
Gorczyca
czarna
8
Kolendra
siewna
9
Melisa
lekarska
10
Czarnuszka
siewna
11
Kminek
zwyczajny
1
Majeranek
ogrodowy
2
Mięta
pieprzowa
3
Ogórecznik
lekarski
4
Rozmaryn
lekarski
5
Rumianek
pospolity
6
Tymianek
pospolity
7
Trybuła
ogrodowa
8
Nagietek
lekarski
9
Lubczyk
ogrodowy
10
Kozieradka
pospolita
11
Lawenda
wąskolistną
 1
Borowik
szlachetny
2
Cz ubajka
kania
3
Gołąbek
cukrówka
4
Gąska
zielonka
5
Kożlarz
czerwony
6
Maślak
zwyczajny
7
Mleczą j
rydz
8
Kożlarz
babka
9
Pieprznik
jadalny
10
Pieczarka
polna
11
Opieńka
miodowa
12
Podgrzybek
brunatny
13
Boczniak
ostrygowaty
14
Pierścienlak
półkolisty
15
Twardzioszek
przydrożny
16
Smardz
stożkowaty
 0)
c
cc 1

1
Bakłażan
2
Brokuł włoski
3
Cukinia
4
Cykoria
liściowa
5
Jarmuż
6
Endywia
zimowa
7
Kapusta
pekińska
S
Karczoch
zwyczajny
1
Borowik
szatański
2
G ąska
tygrysowata
3
Gołąbek
wymiotny
4
Lejko w ka
odbielona
5
Goryczek
żółciowy
6
Maślanka
wiązkowa
7
Mleczaj
wełnianka
8
Krowiak
podwinięty
9
Muchomor
plamisty
10
Muchomor
sromotni ko wy
11
Muchomór
czerwony
12
Piestrzenica
kasztanowata
13
Strzępi a k
cegiasty
14
Tęgoskór
pospolity
15
Wieruszka
zatokowata
16
Zasłonak
rudy
 S A D O '

1,V ■*!
NVCHfŁ
SNKU0® / '

g g s f tf c>
R V ł /*7

"1 c O \S \
£
£ 7 p^ Go, \ £ ■p r. z
\o '

5 z m N
— >
; Rozsady ^ ° Du^cJi 0
3
rr N
>
Tl <
OGRÓD OZDOBNY

!/V\

*M ®8H

^O D A za d

^ * ^ 0 3 tó Z 3
* ! ? 3* 0vs
V"^AAa».-----
Sploty
katn ie z zalewy, zalewę doprowadzić do wrzenia,
ewentualnie posolić, trochę posłodzić i w niej,przez
chwilę,odgrzewać szparagi. Szparagi sterylizowane
można podawać polane topionym masłem z rumianą,
tartą bułką, lub z sosem holenderskim, podobnie jak
świeże.
Szparagi cienkie należy również sterylizować w lekko
osolonej i osłodzonej wodzie. Można ich używać na
jarzynę, na zupę, do sałatek, mieszając np. z gotowa­
nymi na twardo jajeczkami przepiórek i zalewając ła­
godnym majonezem.
Omdlały imam - bakłażany po turecku. Przyrządzić
farsz z pokrajanych w cienkie plastry 4 cebul, lekko
zrumienionych w 2 łyżkach stołowych oleju, z dodat­
kiem roztartego ząbka czosnku i 30 dag pokrajanych,
obranych czerwonych pomidorów. Dusić, przyprawia­
jąc solą, pieprzem i ewentualnie gałką muszkatołową.
Cztery bakłażany (nie obrane) włożyć do gotującej się
wody i, nie dopuszczając do wrzenia, trzymać w niej
ok. 8 min. Do środka bakłażanów nałożyć 1/3 przygo­
towanego farszu, włożyć do żaroodpornego naczynia,
zalać pozostałym farszem i 4 łyżkami stołowymi oleju
1zapiekać w piekarniku przez 90 min. Można pastery­
zować (dwukrotnie przez 60 min i po 48 godzinach po
raz trzeci - przez 30 min) lub sterylizować w szybko­
warze przez 10 min. Podawać na gorąco lub na
zimno.
Kawior z bakłażanów. Bakłażany a'la kawior można
przyrządzać kilkoma sposobami. Przepis libański:
2 duże bakłażany umyć, upiec (w piekarniku albo na
kuchni na płytce azbestowej lub tarce aluminiowej),
obrać ze skórki. Małą główkę czosnku oczyścić z
łusek, drobno pokrajać i dokładnie rozgnieść z łyże­
czką soli. Bakłażany posiekać drewnianą łyżką i wy­
mieszać z czosnkiem, olejem sezamowym (w wersji
polskiej z 3.,.4 łyżkami stołowymi oleju sojowego lub
słonecznikowego, ewentualnie z dodatkiem łyżki
stołowej zmielonych orzechów włoskich lub kilku po­
pularnych sezamek) i sokiem cytrynowym (kwas­
kiem, przyprawą cytrynową, ewentualnie octem) do
smaku.
Przepis bułgarski: bakłażany opiec ze wszystkich
stron, szybko obracając, żeby nie sczerniały, po
ściągnięciu skórki zetrzeć na plastykowej tarce lub
lekko posiekać drewnianą łyżką. Dodać roztarty z
solą czosnek, sok cytrynowy i oliwę do smaku. Ugo­
tować tyle jajek na twardo ile było bakłażanów. Wy-
studzone i drobno posiekane - dodać do masy,
dobrze wymieszać.
Kawior z bakłażanów podaje się na zimno, jako przy­
stawkę, dekorując np. natką pietruszki, ćwiartkami
pomidorów i plasterkami cytryny lub jako pastę do
chleba.
Caponata - przystawka tunezyjska z warzyw. Młode
kabaczki umyć i pokrajać ze skórką w kostkę, np.
2 x 2 x 2 cm, bakłażany umyć (ewentualnie obrać) i
również podobnie pokrajać. Sparzyć pomidory i słod­
ką paprykę, obrać ze skórki, usunąć pestki, pokrajać
na ósemki lub w paski. Kompozycje mogą być dowol­
ne, lepiej gdy na porcję papryki przypadają po
dwie porcje bakłażanów, kabaczków i pomidorów.
Duży garnek natrzeć czosnkiem (lub wrzucić miazgę
z 1 dużego ząbka czosnku), wlać do niego oliwę lub
olej (wystarczy 1 szklanka na 1,5 kg warzyw), włożyć
warzywa, posolić, popieprzyć i gotować powoli
1,5 godz. Smak znacznie podnosi dodatek zielonych
oliwek (wydrylowanych) i kaparów (mogą być rodzi­
me, tzn. robione z nasion nasturcji). Wymieszać. Moż'~
na pasteryzować - pierwszego dnia 60 min, po 1...2
dniach - 30 min; wówczas wystarczy dusić warzywa
Ok. 30 min. Podawać jako zimną lub gorącą
przystawkę.
Sałatka z rzodkwi po indonezyjaku. Rzodkiew słodką,
letnią, różową przepołowić lub pokrajać na ćwiartki
(ewentualnie rzodkiewki w całości), wymieszać z solą
do smaku, odstawić na 20 min, osączyć. Ocet
6-procentowy zmieszać pół na pół z wodą, dodać
cukru do smaku, zagotować, wystudzić. Rzodkiew
zalać zalewą octową, wymieszać, wstawić pod przy­
kryciem do lodówki. Podawać na zimno następnego
dnia. Można przechowywać w słoikach hermetycznie
zamykanych, ewentualnie pasteryzować przez
15...20 min.
Pikle z ogórków. Przepis sprzed 100 lat: ogórki na­
sienne (tzn. gruntowe, szerokie i już żółknące) obrać
ze skórki, pokrajać wzdłuż na kilka części, wyjąć
łyżeczką ziarenka (można wykrajać część z nasiona­
mi nożem), posolić i włożyć do glinianego (kamienne­
go, emaliowanego lub ze szkła żaroodpornego) na­
czynia, zostawić na dobę. Wyjąć (powstały sok wy­
lać), wytrzeć do sucha ściereczką, zalać wrzącym
octem (2-procentowym) i zostawić w nim przez parę
dni (2.,.3). Ocet zlać, zagotować i ponownie zalać nim
pikle. Po kilku dniach czynność tę powtórzyć. Utłuc
(zemleć) kilka ziaren pieprzu, ziela angielskiego, goź­
dzików, posiekać trochę chrzanu, parę cebul i ząbek
czosnku, dodać kilka ziaren gorczycy. Obtoczyć w
przyprawach ogórki wyjęte z octu (ocet wylać). Zago­
tować mocny ocet (5-procentowy) i wrzącym zalać
pikle ułożone w kamionkach. Dobrze obwiązać pę­
cherzem i trzymać w zimnej piwnicy.
Przepisy współczesne (według których podano w na­
wiasach moc octu i inne uwagi) zalecają do zalania w
słojach 1 kg ogórków: 1 I octu, 5 dag cukru i 0,5 dag
przypraw (ziele angielskie, pieprz, liście laurowe, gor­
czyca). Posolone ogórki odstawić na kilka godzin, na­
stępnie 3...4-krotnie, przez kolejne dni, zalewać oc­
tem, ale zawsze ostudzonym.
Przechowywać w suchym, chłodnym pomieszczeniu,
w słojach twist-off lub obwiązanych celofanem czy
pergaminem.
Surówka z dyni. Obraną dynię, melonową lub bambi-
no, zetrzeć na grubej tarce i dodać trochę dowolnego
przecieru owocowego, np. z żurawin, jabłek, głogu,
derenia, rokitnika, konfitury z żurawin lub lekko wymo­
czonych i pokrajanych suszonych śliwek, dodać cu­
kru, szczyptę soli, trochę śmietany. Wszystko zmie­
szać i obficie posypać posiekanymi orzechami, ewen­
tualnie wysuszonymi pestkami z dyni lub słonecz­
nika.
Tort-krem z dyni. Obraną i pokrajaną w kostkę dynię,
melonową lub bambino udusić, dodając 2 łyżeczki
masła na 1 kg dyni. Przetrzeć przez sito, dosłodzić do
smaku i wymieszać z 0,5 szklanki tłuczonych Fondue (czyi. fądi) 2 borowików łub pieczarek. Umyte,
lub zmielonych orzechów włoskich i 1 łyżeczką namoczone w mieku kapelusze suszonych borowików
mielonego cynamonu. Połowę masy włożyć do okrą­ lub świeże pieczarki (obrane ze skórki) posolić i osu­
głej tortownicy, wysmarowanej masłem roślinnym szyć w bibułce lub ściereczce. W ceramicznym lub
(albo rondla wyłożonego folią aluminiową, wysmaro­ metalowym naczyniu (są specjalne do fondue) roz­
waną olejem lub masłem). Masą wygładzić nożem. Na grzać olej i po przeniesieniu na stół nadal utrzymywać
nią nałożyć 1 szklankę bardzo gęstych powideł ze śli­ go w stanie lekkiego wrzenia, ustawiając naczynie na
wek węgierek, lubaszek lub tarniny. Przykryć drugą maszynce spirytusowej. Obok postawić naczynie z
częścią masy z dyni. Wierzch posypać grubo warstwą wcześniej przygotowanym ciastem (ze 100 g mąki,
zmielonych orzechów (ok. 0,5 szklanki). Pozostawić 1 żółtka, 1 filiżanki piwa, soli i piany z białka) i sa­
na noc w lodówce. Przed podaniem zanurzyć formę laterkę z grzybami. Jest to potrawa, którą od tej chwili
na moment w gorącej wodzie i wyłożyć tort dnem do zarówno gospodarze, jak i goście przygotowują sami
góry na płaski talerz. Podawać z bitą śmietaną lub (każdy dla siebie) nadziewając grzyby na długie szpi­
gęstą pianą z białek, ubitą z cukrem pudrem. kulce (o nie nagrzewających się rączkach,np. z rogu),
maczając je w cieście i zanurzając we wrzącym tłu­
szczu. Dobre danie nie tylko na biwaku czy przyjęciu
III.6.3 w ogrodzie, ale również na eleganckich kolacjach.
Zastosowanie grzybów
Kurki po prowansałsku. Dokładnie umyte młode grzy­
by, po odsączeniu z wody, smaży się w oleju na głę­
Sałatki grzybowe • Świeże grzyby, np: gąski, pod­ bokiej patelni lub w rondlu, lekko je tylko rumieniąc.
grzybki, opieńki (mogą być zmieszane), ugotować, Następnie dodaje się roztarty czosnek (dużo) i prze­
ostudzić, pokrajać i zmieszać z ugotowanymi i pokra­ cier pomidorowy (ewentualnie keczup). Przykryte po­
janymi w kostkę ziemniakami w proporcji dwie części krywką, dusi się powoli, aż będą miękkie, doprawiając
grzybów na jedną część ziemniaków. Przyprawić solą, solą i pieprzem. Na końcu wsypuje się dużo świeżych
pieprzem, dodać posiekany szczypiorek, koperek, (ewentualnie suszonych) ziół, np: bazyiię, tymianek
ewentualnie pokrajaną i sparzoną wrzątkiem cebulę, lub rozmaryn i natkę pietruszki. Podaje się na gorąco
śmietanę, jogurt lub majonez albo oliwę z sokiem do puree z ziemniaków lub z bułką.
cytrynowym. Wymieszać.
• Pieczarki ugotować w lekko zakwaszonej wodzie. Klopsy z grzybów. Na klopsy mogą być użyte różne
Ugotować jaja na twardo (jedno jajo na 10 dag pie­ grzyby mieszane, kożlarze lub podgrzybki. Do
czarek). Pieczarki i jaja pokrajać w kostkę dowolnej ok. 50 dag drobno posiekanych (albo przepuszczo­
wielkości, dodać sól i pieprz, zalać oliwą wymieszaną nych przez maszynkę do mielenia) grzybów dodać
z sokiem cytrynowym. Posypać posiekanym koper­ 1 dużą cebulę podsmażoną w tłuszczu (margarynie) i
kiem. razem dusić (odkryte) aż do wyparowania soku. Po
• Oczyszczone kapelusze borowików pokrajać w wystudzeniu dodać do masy 15...20 dag tartej bułki
dość grube paski, opłukać w lekko zakwaszonej albo dwie namoczone bułeczki, 3 lub 4 całe jaja,
(kwaskiem cytrynowym lub octem) wodzie, osuszyć soli i pieprzu do smaku oraz sporo posiekanych świe­
w ściereczce i smażyć w niewielkiej ilości rozgrzane­ żych ziół (np.: bazyiię, tymianek i natkę pietruszki). Po
go tłuszczu (najlepiej oleju) przez ok. 8 min. Osobno dobrym wyrobieniu formować małe klopsy (mogą być
poddusić posiekaną cebulę (jedna duża cebula na okrągłe lub podłużne, trochę spłaszczone), obtoczyć
25 dag grzybów), zmieszać z podsmażonymi grzyba­ je w tartej bułce, którą można zmieszać ze sproszko­
mi, dodać soku cytrynowego, sól i pieprz do smaku i wanymi suszonymi grzybami. Smażyć klopsy w dość
razem smażyć jeszcze przez kilka minut. Odstawić z dużej ilości gorącego tłuszczu (np. margaryny zmie­
ognia, skropić winiakiem i, po ostudzeniu, włożyć do szanej z olejem), polewając, w czasie smażenia, z
chłodziarki na 2...3 godziny. wierzchu gorącym tłuszczem z patelni w celu szyb­
• Świeże grzyby (na tę sałatkę dobre są słodkie szego ścięcia masy. Najlepsze są klopsy na gorąco z
gołąbki) obrać ze skórki, pokrajać na części, wrzucić kaszą gryczaną.
do wrzącej wody i, po zagotowaniu, odcedzić. Słoninę
przesmaźyć z cebulą (nie rumienić), włożyć obgoto­ Grzyby duszone z ziołami Grzyby o jasnym miąższu
wane grzyby, posolić i popieprzyć do smaku. Dusić aż (pieczarki, borowiki, maślaki) drobno pokrajać i dusić
będą miękkie, dodając skondensowane mleko lub pod przykryciem z dodatkiem tłuszczu (margaryny,
śmietanę. Sałatkę tę je się na gorąco z ziemniakami, masła) i rozpuszczonej kostki rosołowej. Gdy będą
np. ugotowanymi w mundurkach lub upieczonymi w miękkie, dosolić, dodać skondensowanego mleka
ognisku. albo trochę mąki roztrzepanej w zimnej wodzie, kwa­
sku cytrynowego lub soku z cytryny i dużo drobno po­
Kołduny po połsku.Przygotować masę z drobno po- siekanych ziół (rzeżucha, natka pietruszki, zielony ko­
siekanych.surowych borowików i tłustej, wędzonej, perek, szczypiorek, bazylia, tymianek). Chwilę jeszcze
surowej szynki lub wędzonego boczku. Dodać jajo, razem dusić i gorące podawać z ziemniakami puree.
pieprz i sol. Zagnieść ciasto jak na pierogi. Robić
małe pierożki - kołduny. Gotować 5 min we wrzącej, Pieczarki nadziewane. Duże pieczarki umyć, odciąć
osolonej wodzie. Można podawać w bulionie albo z trzony i drobno je posiekać lub zemleć. Dodać utartą
czystym czerwonym barszczem (nie zabielanym). lub posiekaną cebulę i razem poddusić w tłuszczu
Mogą być również odsmażane na tłuszczu i podawa­ (masło, margaryna, olej sojowy lub słonecznikowy).
ne jako samodzielne danie. Następnie dodać na każde 10 pieczarek t całe jajo.
doprawić solą i pieprzem. Tak przygotowanym far­ Zielony sos. Szczypiorek, natkę pietruszki, ogórecz-
szem napełnić kapelusze, posypać obficie posiekaną nik, koper, estragon, trybulę, pieprzycę i melisę - ra­
natką pietruszki i tartym żółtym serem, najlepiej Par- zem ok. 20 dag - drobno posiekać i wymieszać
mezanem. Układać na blasze wysmarowanej tłusz­ z 2 szklankami gęstej, kwaśnej śmietany, po czym do­
czem (farszem do góry albo zlepione po dwa razem). prawić solą, pieprzem, szczyptą cukru, odrobiną
Piec w piekarniku ok. 20 min. Do farszu można dodać musztardy i sokiem cytrynowym. Cztery jaja, ugoto­
również tarty ser lub mieloną, surową cielęcinę. Fa­ wane na twardo, przetrzeć przez sito i dodać do przy­
szerowane pieczarki (zlepione po dwie) można też gotowanej masy ziołowej. Całość starannie utrzeć.
smażyć we wrzącym oleju. Podawać na gorąco. Sos powinien być dość gęsty, ale płynny, „aksamit­
ny"; przed podaniem dobrze schłodzony w lodówce.
Ziemniaki nadziewane grzybami. Ziemniaki w łupin­ Brak niektórych ziół można zrównoważyć zwiększoną
kach, na pół ugotowane, obrać i wydrążyć. Podduszo- dawką innych. W celach dietetycznych można ogra­
ne grzyby (np. maślaki) lub podsmażone z cebulą pie­ niczyć liczbę jaj, a śmietanę zastąpić (całkowicie lub
czarki drobno posiekać lub zemleć w maszynce wraz częściowo) jogurtem. Podawać do mięs, ryb, ziem­
z kiełbasą zwyczajną (obraną ze skórki). Dodać sól i niaków.
pieprz do smaku i napełnić tym farszem ziemniaki.
Ułożyć na patelni lub w rondlu, zalać śmietaną zmie­ Okoń z fenkułem. 2 okonie, łącznie ok. 40 dag, spra­
szaną z mąką, posypać tartym serem. Zapiekać w wić, od wewnątrz i na zewnątrz natrzeć solą i pie­
piekarniku przez ok. 20 min. przem. Następnie, drobno posiekać 2 garście świe­
Można również faszerować surowe ziemniaki nadzie­ żych lub 2 łyżki stołowe suszonych liści fenkułu oraz
niem przygotowanym z gotowanych,suszonych grzy­ szałwii i nadziać tym ryby. Dobrze posmarować ole­
bów z dodatkiem cebuli, soli, pieprzu, surowego jaja i jem i piec na ruszcie. W trakcie pieczenia przynaj­
przetartych,gotowanych ziemniaków. Zamiast śmieta­ mniej raz odwrócić a kilkakrotnie smarować olejem.
ną polewa się je podczas pieczenia kilka razy tłusz­ Podawać z plasterkami cytryny, masłem ziołowym i
czem (np. margaryną), aby się zrumienify; na końcu ziemniakami posypanymi natką pietruszki.
posypuje się tartą bułką.
Obie zapiekanki podaje się na gorąco, z dodatkiem Ziemniaki z kminkiem. Nieobrane, ale starannie umy­
jakiejś surówki lub z zieloną sałatą zmieszaną z te i osuszone ziemniaki pokrajać na połowy, ułożyć
rzeżuchą, (jnż) na natłuszczonej i dobrze posypanej kminkiem blasze
(lub dobrze posmarowanej olejem i posypanej miętą
zmieszaną z kminkiem). Piec w piekarniku przez
111.6.4 30...40 min. Podaje się np. z twarożkiem ziołowym.
Zastosowanie przypraw Kurczę po kaszmirsku z ryżem. Sprawionego kurcza­
ka (ok. 75 dag) natrzeć od wewnątrz i z zewnątrz
Camembert z masłem ziołowym. Owa lub trzy mieszanką ziołową z ostrej papryki (1 łyżeczka), soli
liście szpinaku, jedną cebulę szalotkę, trzy roz­ (1 łyżeczka) oraz imbiru (0,5 łyżeczki). Przed naciera­
gniecione ząbki czosnku oraz liście bazylii drobno po­ niem ponakłuwać skórę widelcem. Kurczaka zrumie­
siekać i wymieszać starannie z 12,5 dag ubitej na nić w f 00 g margaryny, dodać 2 drobno posiekane
pianę margaryny lub masła, posolić, popieprzyć i do­ cebule, nieco wody, 1 łyżkę stołową kolendry i 1 łyże­
prawić łyżeczką soku cytrynowego. Jeden Camembert czkę imbiru, wstawić do piekarnika. W razie potrzeby
obrać ze skórki i starannie utrzeć z przygotowanym dolać wody. Pod koniec pieczenia, odkryć garnek na
uprzednio masłem ziołowym i dodatkiem odrobiny 5...10 min, żeby kurczak się zrumienii Sos przetrzeć
musztardy. Uformować ponownie ser i posypać mielo­ przez sito, zaprawić niewielką ilością mąki i sokiem
ną papryką, ostrą lub sfodką, stosownie do upodobań. cytrynowym, gdy trzeba - dosolić. Podawać z od­
dzielnie ugotowanym ryżem.
Sos curry (czyt. kari). W 4 dag masła lekko zrumienić
drobno posiekaną matą cebulę, wymieszać z czubatą Schab pieczony lub duszony w koprze. Schab goto­
łyżką stołową przyprawy curry i 4 dag mąki, rozpro­ wy do pieczenia, posolony, popieprzony (może być też
wadzić bulionem (ewentualnie bulionem z mlekiem w naszpikowany kilkoma ząbkami czosnku) posypać
proporcji 1:1) i zagotować. Doprawić łyżką stołową grubo ze wszytkich stron owocami kopru, zawinąć w
soku cytrynowego, jednym utartym kwaskowatym folię aluminiową i piec w piekarniku. Pod koniec pie­
jabłkiem, szczyptą imbiru, cukru oraz soią i pieprzem. czenia, odwinąć z góry folię w celu zrumienienia po­
Podawać do jaj, mięs, ryb, ryżu. wierzchni, tak jednak, aby koper nie przypalił się.
W wypadku schabu duszonego, koper dodaje się po
Sos czosnkowy. Drobno posiekać i utrzeć w moź­ zrumienieniu mięsa, do sosu, w którym się dusi. Aby
dzierzu ze szczyptą soli 5 lub 6 ząbków czosnku. koper nie przedostał się do sosu, wskazane jest zawi­
Przełożyć do garnuszka, wbić żółtko i ucierac jak nięcie go (ok. 2 łyżek stołowych) w kawałek czystej
majonez, dodając stopniowo 0,75 szklanki oliwy lub gazy i związanie jej nitką.
oleju, aż do uzyskania jednolitej półpłynnej masy,
podobnej do majonezu. Doprawić sokiem cytrynowym Spaghetti w sosie zlotowym. W rozgrzanej na małym
lub dosolić. Jeśli sos ma być ostrzejszy, można przy­ ogniu oliwie lub oleju (2 łyżki stołowe) zeztocic 1 roz­
prawić go szczyptą pieprzu białego lub kajeńskiego. gnieciony ząbek czosnku. Wyjąć czosnek i w tym
Podawać do gotowanych mięs, ryb oraz jarzyn, samym tłuszczu smażyć 100 g drobno pokrajanego
a także jaj na twardo. boczku (tłuszczu od szynki), drobno posiekaną cebu-
lę średniej wielkości oraz pęczek świeżej,lub czubatą Klopsiki rybne z rozmarynem. Zemleć w maszynce
łyżeczkę suszonej,bazylii, drobno roztartej. Smażyć, do mięsa 40 dag filetów rybnych. W 4 łyżkach stoło­
aż cebula zacznie zmieniać barwę. Dodać ponownie wych mleka namoczyć 5 dag bulki. Filety zemleć po­
czosnek. Wlać 0,5 szklanki białego wytrawnego wina nownie z odciśniętą bułką, dodając 1 grubo pokrajaną
i gotować, aż sos wchłonie wino Włożyć obrane ze cebulę i rozgnieciony ząbek czosnku. Do masy dodać
skórki i wolne od pestek pomidory (ok. 50 dag), dolać 1,5 łyżki stołowej świeżego lub łyżeczkę roztartego
szklankę gorącej wody i gotować pod przykryciem ok. suchego rozmarynu, sól, pieprz i ponownie wymie­
60 min. Na końcu osolić, popieprzyć i dosypać łyżecz­ szać. Uformować kulki lub klopsiki. Do środka każde­
kę drobno utartych liści lebiodki. Sos można przetrzeć go klopsika włożyć kawałeczek masła. Obtoczyć w
przez sito. Polewa się nim spaghetti, uprzednio posy­ jaju i tartej bułce i smażyć na oleju. Podawać z majo­
pane tartym serem {najlepiej Parmezanem lub Emen­ nezową sałatką ziemniaczaną.
talerem).
Ryba smażona w tymianku. Filety lub wyporcjowane
Klopsy ziołowe. Starannie wymieszać 25 dag mielo­ kawałki ryby, najlepiej morskiej, posolić, lekko popie­
nego mięsa wieprzowego, 25 dag mielonej wołowiny przyć i z dwóch stron dosc grubo posypać drobno
(może być tatar), 2 jaja, 1 małą utartą cebulę, 1 na­ zmielonym lub roztartym w moździerzu tymiankiem, a
moczoną i odciśniętą bułkę, t łyżeczkę musztardy, następnie obtoczyć w mące. Smażyć na gorącym tłu­
dodać sól i pieprz do smaku oraz 2 łyżki stołowe szczu, najlepiej na oleju.
drobno posiekanych świeżych lub t ,5 łyżeczki suszo­
nych, dobrze rozdrobnionych ziół: lubczyku, majeran­ Nalewka na jałowcu. Utłuc w moździerzu ok. 25 szy-
ku, rozmarynu. Z masy uformować klopsiki i gotować szkojagód jałowca i zalać w litrowej butelce spirytu­
w osolonym wrzątku. Podawać w sosie pomidorowym, sem lub zwykłą, czystą wódką. Z chwilą gdy nalewka
z ziemniakami, ryżem lub kluskami. zacznie przybierać coraz intensywniejszą barwę żółtą,
wódkę odsączyć przez watę {bibułę) lub zlać. Stoso­
Twarożek ziołowy. Ubić 25 dag twarożku z mlekiem, wać do aromatyzowania innych nalewek lub jako do­
aż do otrzymania kremowej konsystencji i wymieszać datek smakowo-zapachowy do wielu koktajli i tzw.
z drobno posiekanymi ziołami {po jednej płaskiej łyżce long drinków, np. do czystej wódki z sokiem pomarań­
stołowej): ogorecznikiem, koperkiem i natką czowym lub grejpfrutowym.
pietruszki.
Nalewka korzenna mieszana. Utłuc w moździerzu
Jajecznica po węgiersku. Strąk papryki, mały por, 4...6 goździków, 5 nasion kardamonu, 3...5 nasion zie­
obrany pomidor, odciśnięty i bez pestek, drobno po­ la angielskiego oraz 3...5 ziaren pieprzu. Dodać po 0,5
krajać, Ubić 4 jaja z łyżką stołową mleka, solą i pie­ płaskiej łyżeczki do kawy mielonego cynamonu, imbi­
przem, zmieszać z papryką, porem, pomidorem i sma­ ru, cukru oraz drobno pokrajaną laskę wanilii lub 2
żyć. Pod koniec smażenia jajecznicy dodać przygoto­ łyżeczki cukru waniliowego. Przenieść całość do półli­
wane uprzednio przyprawy - łyżkę stołową drobno trowej butelki i zalać spirytusem o mocy 60...70’ lub
posiekanych świeżych liści bazylii i estragonu oraz zwykłą, czystą wódką o mocy 40". Po upływie 5...S ty­
0,5 łyżeczki słodkiej papryki. godni zlać lub odsączyć wódkę przez lejek z sącz­
kiem z waty bądź bibuły, a korzenie wyrzucić. Nalew­
Befsztyki z zielonym pieprzem madagaskarskim. kę korzenną stosuje się jako zaprawę do czystej
Befsztyki z wołowej polędwicy posolić i nałożyć na ich wódki bądź jako dodatek smakowo-zapac howy do
powierzchnię dość grubą warstwę zielonego pieprzu nalewek owocowych. Z uwagi na intensywność walo­
Pieprz wcisnąć starannie w mięso, posługując się rów smakowo- zapachowych półlitrowy zapas wystar­
płasko ułożonym ostrzem noża. Powtórzyć to samo cza na długo, faha)
po odwróceniu befsztyka na drugą stronę. Tak przy­
gotowane mięso smażyć na patelni, na bardzo gorą­
cym maśle, ok. 2 min po każdej stronie. Bezpośrednio
po zdjęciu befsztyków z patelni, wlać do niej ok. 50 ml III.6.5
whisky lub spirytusu i zapalić. Po krótkiej chwili uga­
sić płomień kwaśną śmietaną i otrzymany w ten spo­
Namiastki
sób sos bardzo szybko wymieszać. Polać nim usma­
żone befsztyki. Skórka pomarańczowa z marchwi. Dorodną,słodką,
czerwoną lub żółtą marchew {(A. 50 dag) gotować w
Wiosenna zupa ziołowa. Starannie umyć I grubo po­ wodzie, aż będzie na pół miękka {nie dogotowywaćl).
siekać 10 dag szpinaku, 10 dag pokrzywy i 10 dag Potem wykrawać z niej gwiazdki, kółka lub ładnie po­
szczawiu. 3/4 siekaniny lekko podsmażyć w 4 dag kroić karbowanym nożykiem w paseczki dowolnej
margaryny lub masła. Posypać czubatą stołową łyżką grubości, szerokości (np. 0,5 cm) i długości {np.
mąki i zalać 1 l bulionu mięsnego lub wody. Posolić, 2 cm). W płaskim rondlu przyrządzić syrop z 1 szklan­
popieprzyć i gotować 10 min na małym ogniu. Garść ki cukru i 0,5 szklanki wody; na wrzący syrop wrzucić
trybuty i natki pietruszki oraz parę liści szczypiorku marchew i gotować 3 razy po 10 min, za każdym
posiekać, połączyć z resztą szpinaku, pokrzywy oraz razem odstawiając konfiturę do ostudzenia. Następ­
szczawiu i dodać do zupy. Dwa żółtka rozbić w 0,5 nego dnia dodać olejek pomarańczowy (10 ml na
szklanki mleKa lub śmietany i dodać do zupy już po jej 0,251konfitury) i jeszcze raz zagotować. Włożyć w
zdjęciu z ognia. Dodatkowo doprawić solą i pieprzem małe słoiki, szczelnie zamknąć. Używać do keksów,
Podawać z grzankami. serników, strucli, ciast wielkanocnych i pączków.
Ptasie mleczko z serka homogenizowanego. Gala*
retkę owocową (1 opakowanie) zalać 1.5 szklanki
wrzącej wody, dokładnie rozmieszać i odstawić, aby
zastygła. Gdy galaretka zacznie krzepnąć, dodać t
opakowanie serka homogenizowanego (może być
waniliowy). Mieszaninę rozbić trzepaczką na jed­
nolitą masę, włożyć do płaskiego pojemnika i wystu-
dzić. Po wyjęciu pokrajać na prostokąty i polać rozpu­
szczoną masą kakaową.
• 3 cz. marzanki, 3 cz.l. melisy, 5 cz.l. porzeczki lub
wiśni,
• 3 cz.l. melisy, 1 cz. marzanki, 1 cz.1. dziurawca zwy­
czajnego.
• 3 cz.l. poziomek, 1,5 cz. marzanki, 3 cz.l. porzeczek.
Herbaty z liści przefermentowanych mają lepszy kolor
i smak, natomiast z roślin tylko ususzonych są bar­
dziej aromatyczne, bogatsze w składniki odżywcze,
ale w smaku bardziej ziołowe.

Anchois (ezyt. artszua) ze szprota. Świeże szproty
starannie oczyścić (wyjąć wnętrzności, obciąć łebki)
nie myjąc ich, po czym natrzeć solą z zewnątrz i we­
wnątrz. Można dodać zmielonych przypraw (ziele an­
gielskie, jałowiec, goździki, liście laurowe, gorczyca,
pieprz). Ułożyć ścisło w słoiku lub kamionce. Trzymać
w chłodzie. Po kilku lub kilkunastu dniach szprotki
dokładnie umyć, odfiletować, ewentualnie trochę po­
moczyć i obrać. Filety,zwinięte w koreczki z ka­
parem (np. z nasturcji lub mniszka lekarskiego),
zalać olejem.
Kapary z owoców nasturcji. Młode, nie zdrewniałe
owoce (nasiona) nasturcji lub nierozwinięte pączki
kwiatu mniszka lekarskiego (mlecza) umyć, osuszyć,
wsypać do butelek. Przygotować zalewę z 0,5 I wody,
10 dag soli; zagotować ją i ostudzić. Zalać kapary, bu­
telki szczelnie zamknąć.
Można też owoce nasturcji lub pączki kwiatu mlecza
nasolić na noc, a następnie zagotować w słabym roz­
tworze octu (na 0,5 szklanki 6-procentowego octu
1 szklanka wody). Po tygodniu ocet zlać i wlać świeży
z dodatkiem gorczycy, estragonu i zielonego koperku.

Sago z białek. Białka jaj zagnieść z mąką ziemnia­ Oliwki z derenia. Niedojrzałe owoce derenia jadalne­
czaną na gęste ciasto, przetrzeć przez cedzak na go zakonserwowane w osolonej wodzie z dodatkiem
ściereczkę i zostawić na noc do wyschnięcia. Prze­ liści fenkułu lub zielonego koperku, liści laurowych i
chowywać w zamkniętym słoju. Gotować podobnie odrobiny oleju nabiorą po pewnym czasie smaku i ko­
jak sago - na wodzie lub mleku; używać do roso­ loru oliwek. Podobnie jak zielone oliwki, mogą być
łu, zup owocowych, legumin i kulebiaków. używane mJn. do sałatek, koktajli lub podawane jako
przystawki.
Czekolada domowa z bakaliami, t /3 szklanki mleka
lub wody gotować przez kilka minut z 1 szklanką cu­
kru. Potem podstawić pod naczynie płytkę azbesto­
wą, dodać 0,5 paczki masła roślinnego lub margaryny m.7
mlecznej oraz kilka łyżek stołowych kakao zmiesza­
nego dokładnie z 2 szklankami mleka w proszku. Mie­ Przyjmowanie gości
szać do momentu uzyskania jednolitej masy. Następ­
nie dodać bakalie: rodzynki, suszone winogrona (bez IH.7.1
pestek, drobno pokrajane), suszone śliwki, orzechy,
konfiturę z żurawiny, marchwi itp. oraz olejek, np:.wa­ Przygotowanie stołu
niliowy, rumowy lub arakowy. Masę wylać (szybko,
żeby nie zastygła) na tacki z rantem, wyłożone folią Do obiadów i kolacji szczególnie uroczystych stół
aluminiową lub foremki wysmarowane olejem. Wyrów­ nakrywa się dokładnie wyprasowanym (bez kantów)
nać na grubość 1,5 cm. Trzymać w lodówce białym obrusem. Przy spotkaniach mniej „oficjalnych”
obrus może być kolorowy. Można też,zamiast obrusa,
Herbaty ziołowe. Susze na herbaty przyrządza się pod każde nakrycie położyć kolorową serwetkę, ser-
dwojako, tzn. podobnie jak wszystkie susze roślin wetkę-matę ze słomki, rafii itp., a pod półmiski i
zielnych albo poddaje najpierw fermentacji, tak jak salaterki - większe serwetki lub bieżniki z tego sa­
postępuje się z liśćmi herbaty. W tym drugim wypad­ mego kompletu. Zamiast serwetek można ustawić
ku umyte liście wsypuje się do słoja, nakrywa go i okrągłe lub kwadratowe deseczki albo tacki drewno­
pozostawia na 8... 10 dni. Przez ten czas liście zagrze­ podobne.
wają się i ciemnieją. Po wyjęciu ze słoja liście suszy Talerze ustawia się przy samym brzegu stołu - w
się w letnim piekarniku lub na słońcu. Następnie susz komplecie zależnym od rodzaju podawanych potraw:
należy pokroić cienko, jak makaron lub tytoń. Susze duży - na danie główne lub służący tylko jako pod­
przechowuje się w słojach lub zamykanych,metalo­ stawa (na dania gorące należy raczej później podać
wych puszkach. Oto przykłady cięciu kompozycji talerze ogrzane), średni - na gorące lub zimne przys­
herbat; tawki, mały, jeden lub dwa, np. na śledzie, kawior,
* 1 część liści malin, 2 cz.l. poziomek, 3 cz.l. melisy rybę. Przed nimi, z lewej strony, talerzyk na paszte­
lekarskiej, 1 cz.1. jeżyn, 1 cz,l. borówek, ciki, sałatkę lub ostre dodatki. Talerzy lub filiżanek do
• 3 cz.l. wiśni, 1 cz.l. jeżyn, 2 cz.l. borówek, 2 cz.l. zupy nie ustawia się na stole.
orzecha włoskiego, 4 cz. kłączy młodego perzu, Sztućce układa się starannie i równo, z obu stron
talerzy lub przed nimi. Na przykład: z prawej strony
talerza, ostrzem do niego, kładzie się nóż, obok ewen­
u Sapo - kaszka lub mączką odżywcza z bogatego w tualnie drugi, tępy do ryb. Widelce (dwa duże, jeżeli
skrobię rdzenia pnia drzew sagowców i palmy sagów- nie ma specjalnych noży do ryb i dodatkowy, mały, do
nicv, rosnących na Malajach, przystawek lub pasztecików) mogą być zarówno z

III .1. Sposoby składania serweta
prawej, jak i lewej strony. Obok noży łyżka lub łyże­
czka do zupy (stroną wypukłą do stołu). Przed tale­
rzem - łyżeczka do deseru. Między nią a talerzem,
jeżeli stół jest szeroki, można ułożyć np.: komplet
sztućców do przystawek, nóż do masła, koziołki na
sztućce.
Przybranie stołu nie może przeszkadzać gościom. Nie
stawia się wysokich wazonów ani kwiatów w doni­
czkach. Z drobnych kwiatków, gałązek igliwia lub
borówek układa się niskie ikebany lub bukieciki, stroi­
ki, np. ze świeczkami, lub uktada się kwiaty w płas­
kich czarkach. Do kolacji są pożądane świeczniki,
najlepiej potrójne, z palącymi się świecami.
Obok nakryć,z lewej strony lub na nich, kładzie się
ładnie zwinięte albo złożone serwetki płócienne
(rys. lik i) lub stawia serwetnik z serwetkami pa­
pierowymi.
Przy każdym nakryciu stawia się,w szeregu po prawej
stronie, ukośnie do krawędzi stołu (rys. 111,2), szkla­
neczkę lub pucharek na zimne napoje oraz komplet
kieliszków (w kolejności od prawej do lewej): mały
kieliszek do wódki, kieliszki do wina czerwonego i
białego oraz do szampana. Kieliszki do likierów i ko­
niaków lepiej podać dopiero po sprzątnięciu ze stołu,
razem z zastawą do deserów.
Półmiski z zimnymi zakąskami, salaterki z sałatkami,
rybami, kawiorem (wyjętym z puszki do salaterki t
ustawionym na drugiej salaterce z lodem) - wszystko
pięknie przybrane zielonymi gałązkami kopru, pie­
truszki, jarmużu, owocami, konserwowanymi jarzyna­
mi itp. - stawia się na stole (z widelcami, łyżkami, łyże­
czkami i szczypcami do ich brania) przed przyjściem
gości.
Pieczywo, ostre dodatki, przyprawy, zimne sosy oraz
masło, w małych maselniczkach lub ukręcone w kulki
czy ślimaczki,ustawia się na stole w odstępach co
kilka nakryć.
4 ^
( N <E >
Wódkę (czystą i kolorową) stawia się na dwóch koń­
cach stołu. Po przekąskach wódkę w zasadzie sprzą­
ta się i podaje wino odpowiednio dobrane do potraw i
o właściwej temperaturze.
ill.7.2
Potrawy i ich podawanie
Układając listę dań wystawnego przyjęcia (np. z oka­
zji ślubu czy jubileuszu), organizowanego w godzinach
obiadowych (14-16), trzeba zachować określony
porządek podawania potraw, a mianowicie: 1 - za­
kąski; 2 - zupy podawane w filiżankach; 3 - ryby na
gorąco, kulebiaki lub pasztety w cieście na gorąco,
grzyby w kokilkach; 4 - różne mięsa, pieczony drób
lub dziczyzna; 5 - sałaty, jarzyny, kompoty; 6 - te-
guminy gorące i zimne; 7 - desery: lody. kremy, gala­
retki; 8 - sery (na drewnianym talerzu, pod kloszem,
ze specjalnym nożem); 9 - kawa, torty, słodycze.
Jeżeli przyjęciem będzie śniadanie (godziny 11-13)
lub kolacja (godziny 19-20), rezygnuje się w zasadzie
prawie zawsze z zup, często również z zakąsek tub
gorących przystawek.
Podawanie potraw zaczyna się od pani siedzącej po
prawej stronie pana domu. Pani i pan domu powinni
siedzeć naprzeciw siebie.
Zupę można podać w wazie, stawiając ją na bocznym
stoliku Nalewa się ją na talerz, który ustawia się na
tacy, a następnie podaje z prawej strony siedzącego.
Talerz z zupą stawia się na dużym talerzu płaskim.
Jeżeli zupa jest w filiżankach, podaje się ją na tacy na
spodeczkach z łyżeczkami. Dalsze dania podaje się
na ogrzanych półmiskach, opartych na lewym ręku,
na podłożonej białej serwetce. Podaje się je z lewej
strony siedzącego. Na półmisku musi być łyżka i wi­
delec do nabierania. Sos w sosjerce, z odpowiednią
łyżką, stawia się na stole.
 Napoje nalewa się zawsze z prawej strony. Napoje 111.7.3
i alkohole, które tego wymagają, trzyma się w kubeł­
kach z lodem. Przyjęcie na stojąco
Talerze zbiera się wówczas, gdy wszyscy zjedli. Mię­
dzy daniami należy robić niewielkie przerwy, zbierając Przyjęcie gości umożliwia również przygotowanie sto-
niepotrzebne nakrycia i półmiski. Opróżnione naczy­ łu-bufetu, mniej kłopotliwego, nie wymagającego tak
nia zbiera się (na tacę) z prawej strony. starannie dobranej zastawy. Talerzyki ustawia się
W czasie posiłków w zasadzie nie pali się, dopiero wówczas pośrodku stołu w stosach, obok układa
przy kawie. Warto jednak wcześniej przygotować się sztućce, jeden przy drugim. Kieliszki, szklaneczki
odpowiednią liczbą popielniczek (co najmniej jedna oraz butelki z wódką, winem, piwem, sokami owoco­
na trzy osoby), a kilka większych rozstawić przed wymi, wodą mineralną ustawia się na tacach. Serwet­
przyjściem gości po całym mieszkaniu. ki - w serwetnikach. Zimne zakąski i potrawy oraz
Ogólne zasady łączenia alkoholu z potrawami są ciasta i słodycze - w takim miejscu, aby był do nich
następujące: łatwy dostęp. Stół-bufet można przybrać nawet wyso­
do zakąsek - wódki, starki, wytrawne nalewki, wina kimi kwiatami w wazonie, np. forsycją z baziami na
białe wytrawne lub różowe albo czerwone wytrawne, Wielkanoc lub małą choinką na Boże Narodzenie czy
do zup - w Polsce nie podaje się alkoholu, spotkanie sylwestrowe.
do dań z ryb, raków, ślimaków - wina białe wytrawne, Gorące dania, np. bigos czy gulasz, podaje się w du­
do dań z grzybów, niektórych jarzyn - wina białe żych kamionkach (z łyżką), z których goście mogą
wytrawne, sami nabierać na własne talerze; zapiekanki - najle­
do jaj i takich jarzyn, jak np. kapusta, kalafior, sałaty - piej w małych kokilkach; barszcz, kawę - w filiżan­
- nie podaje się alkoholu, kach na tacach (wózkach), z którymi trzeba podejść
do mięsa białego - wina białe wytrawne, do każdego z gości.
do mięsa ciemnego - wina czerwone bardzo
wytrawne,
do serów typu Rokpol, Brie oraz wszystkich serów
twardych (tzw. żółtych) - wina czerwone wytrawne,
do serów topionych i świeżych - wina białe i różowe
półwytrawne,
do deserów - wina białe słodkie i półsłodkie, likiery,
koniaki, winiaki, nalewki.
Jeżeli można podać tylko jeden czy dwa rodzaje wina, 111,2. Eleganckie nakrycie stołu
należy zdecydować się raczej na czerwone wytrawne
(chyba, że jest to kolacja wigilijna - wówczas białe
wytrawne), a drugie stodkie białe lub czerwone do
deserów. Przed posiłkiem, jako aperitif, można podać
wermut z lodem lub koktajle z wermutem.
Wina powinny mieć odpowiednią temperaturę:
wina białe podaje się schłodzone, ale nigdy
poniżej 0’C,
wina musujące: 3...6‘C,
wina różowe (rosę): 7..,10’C,
wina czerwone: w zasadzie w temperaturze pokojo­
wej 14...18'C, w lecie z piwnicy.
Butelki (z wyjątkiem win musujących) należy otwo­
rzyć na godzinę przed przyjściem gości, trzymać
otwarte 3 min, potem zamknąć do połowy korka.
Podczas bardzo wystawnego przyjęcia podaje się
przed pieczystym tzw. sorbety (zimne napoje z lodów
owocowych, zmieszanych z sokami i winem - najlepiej
białym lub szampanem, również lody zmieszane z ubi­
tym białkiem zaparzonym syropem i wystudzone, z
dodatkiem alkoholu, np.: araku, szampana, likieru).
Szampana można podawać w zasadzie do każdego
posiłku, w Polsce zwykle podaje się go jako aperitif
lub przy deserze; butelkę trzyma się w specjalnym
kubełku z lodem.
W godzinach podwieczorku (17-18) lub podczas krót­
kich spotkań można podawać zarówno wina słodkie
deserowe, jak i półwytrawne lub wytrawne, a do nich
paluszki, precelki, sery pokrojone i nadziane na
szpadle, orzechy, kruche ciasteczka, owoce. Dosko­
nałe są na takie okazje tokaje (wytrawne, półwytraw­
ne i słodkie), wina domowej roboty, nalewki i likiery,
różne koktajle, wina grzane lub zimne kruszony.
 jeżeli do ciasta drożdżowego doda się ugotowaną i
III .3 przetartą dynię, a do pierników utartą, surową mar­
Pięćdziesiąt sekretów chew, cukinię lub kabaczek i trochę deju.
16. Ciasto, które przywarło do formy można łatwo
1. Napoje i mleko dobrze przechowują się w ciepłe, wyjąć, jeśli formę odwróci się dnem do góry i jeszcze
letnie dni bez lodówki, gdy bańkę lub butelkę owinie ciepłą owinie na 15 min wilgotną ściereczką. Najlepiej
się szczelnie grubym, białym płótnem namoczonym w jednak wykładać formę natłuszczonym papierem per­
wodzie i wystawi na silnie nasłonecznione lub bardzo gaminowym lub folią aluminiową.
przewiewne miejsce. Dodanie paru kropli soku poma­ 17. Galareta da się wyjąć z formy, jeżeli na chwilę
rańczy lub listków szałwii lekarskiej (na 1 I) zapobiega zanurzy się ją w ciepłej wodzie lub owinie ściereczką
kwaśnieniu mleka przez kilka dni. zmoczonJ) w gorącej wodzie.
2. Mleko szybciej się zstądzie, jeżeli doda się do nie­18. Ryż na sypko, do zup lub mięsa, najprościej goto­
go szczyptę cukru. wać w dużej ilości osolonej wody i odcedzać. Każde
3. Mleko nie przypali się, jeżeli przed gotowaniem wy­ ziarno będzie wówczas oddzielnie.
płucze się garnek zimną wodą, a nie wykipi, jeżeli na 19. Makaron i pierogi nie będą się sklejały, jeśli do
dno garnka włoży się krążek kamionkowy, np. płaski wody, w której się je gotuje, doda się łyżkę oleju.
talerzyk.
20. Kaszę krakowską lub mannę należy gotować w
4. śmietanę (mleko świeże lub skondensowane) do emaliowanym garnku i solić przed samym podaniem,
„zaprawienia" zupy lub sosu trzeba dobrze rozetrzeć aby nie miały szarego lub różowego koloru.
choćby z odrobiną mąki zmieszanej z zimną wodą,
dodać trochę sosu lub zupy i dopiero wtedy wlać do 21. Makarony, kasze, potrawy z mięs i warzyw od­
garnka. Nie będzie grudek i śmietana nie zwarzy się. grzewa się na parze, tzn. garnek z potrawą wstawia
się do drugiego naczynia z wodą, nakrywa i gotuje, aż
5. Śmietankę można szybko zagęścić i zakwasić, do­ do całkowitego odgrzania potrawy.
dając do niej trochę soku cytrynowego lub parę kropli
octu i trzymając w cieple. 22. Parówki gotuje się w wodzie z dodatkiem soli (nie
pękają osłonki).
6. Sery bez opakowania fabrycznego, w. kawałkach,
przechowuje się w ściereczce zwilżonej wodą (może 23. Rosół będzie klarowny, jeżeli najpierw zagotuje
być zakwaszona octem) lub piwem. się mięso, a potem dopiero doda włoszczyznę, sól i
przyprawy. Żeby była dobra sztuka mięsa, mięso trze­
7. Masło narażone na działanie słońca owija się w ba włożyć do gotującej się wody; jeżeli gotuje się
liście chrzanowe i zwilżone wodą białe płótno. mocny rosół na tzw. bulion, należy mięso włożyć do
8. Świeżość jaj sprawdza się, wkładając je do osolo- zimnej wody. Tak wygotowane mięso nadaje się na
nej wody (10 dag soli na 1 I wody). Im jaja świeższe, farsz do naleśników i pierogów.
tym cięższe; nieświeże wypłyną na powierzchnię. 24. Mięso wieprzowe dobrze przechowuje się owi­
Natomiast gotowane od surowych odróżnia się przez nięte w liście chrzanowe lub posypane płatkami na­
puszczenie w ruch obrotowy na stole. Surowe nie gietków; wołowina, zające, baranina - w szmatce
będą się obracać. zwilżonej octem; cielęcina i wątróbka - zalane świe­
9. Jaja nie wypłyną w czasie gotowania, jeżeli wodę żym mlekiem, które zsiądzie się. Mięso (surowe, pie­
się posoli, a skorupki nie pękną, jeżeli doda się do czone itd.) należy zawsze kroić w poprzek włókien.
wody octu. Jaja z pękniętą skorupką można ugotować 25. Befsztyki po angielsku, szaszłyki itd. smaży się
zawinięte w zwilżony kawałek pergaminu. Jaja do na patelni uprzednio wyprażonej grubą solą, krótko,
gotowania należy wcześniej wyjmować z lodówki lub na silnym ogniu - na bardzo rozgrzanym tłuszczu
trzymać je pod strumieniem ciepłej wody, żeby się (najlepiej na oliwie, ewentualnie oleju zmieszanym z
ogrzały. Aby łatwiej dały się obrać, studzi się ugoto­ masłem). Soli się je w ostatniej chwili, po odwróceniu
wane jajo w zimnej wodzie. na patelni, a nawet dopiero na talerzu.
Sznycle i kotlety panierowane smaży się na oleju,
10. Żółtko od białka można dokładnie oddzielić wybi­
margarynie lub smalcu dobrze rozgrzanym, powoli, na
jając jajo do zwykłego lejka.1
mniejszym ogniu, aby bułka nie przypaliła się.
11. Majonez da się łatwo ukręcić, jeżeli olej i jaja Mięsa na pieczeń: wołowinę, baraninę i sarninę (rów­
będą ogrzane do jednakowej temperatury. nież zające i dzikie kaczki) na kilka dni przed piecze­
niem ubija się wałkiem, naciera solą zmieszaną z mie­
12. Pianę z białek ubija się szybko ze szczyptą soli
lonym pieprzem i zielem angielskim, listkiem lauro­
lub kroplą octu.
wym, ewentualnie estragonem, obkłada plasterkami
13. Naleśniki najlepiej robić na mleku zmieszanym pół cebuli i zawija w ściereczkę zmoczoną w occie roz­
na pół z wodą i smażyć na teflonowej patelni lub cieńczonym zimną wodą lub jeszcze lepiej w skwaś-
zwykłej, wyprażonej grubą solą. niałym czerwonym winie. Natomiast bitki wołowe
będą doskonałe, jeżeli polezą w śmietanie zmieszanej
14. Omlety i pierogi będą pulchne, jeżeli do masy
z cebulą, przyprawami i musztardą, a cielęcina po
jajecznej lub ciasta doda się łyżkę oliwy tub oleju. prostu w zsiadłym mleku lub słodkim, zakwaszonym
15. Ciasta będą pulchne t zachowają dłużej świeżość, przyprawą cytrynową, z dodatkiem ziół, np.: bazylii,
nawet przy zmniejszonej liczbie żółtek lub bez miodu, lebiodki, majeranku. Wieprzowinę przygotowuje się
podobnie, lecz bez octu i wina. Można dodawać czos­ 37. Owoce kwaśne (rabarbar, porzeczki, agrest) gotu­
nek, tymianek, lebiodkę, szałwię, cząber, gorczycę, je się z dodatkiem szczypty soli, która je odkwasza.
goździki.
Mięso przygotowane w podany sposób wkłada się do 38. Powidła śliwkowe nie będą miały kawałków
emaliowanego lub kamiennego naczynia, dopasowa­ skórek bez fasowania i bardzo szybko dadzą się
nego wielkością do kawałka mięsa, żeby nie było luzu zagęścić, jeżeli wypestkowane śliwki przepuści się
z boków i zbyt dużo wolnej przestrzeni od góry. przez maszynkę do mielenia mięsa (tak samo można
postępować z owocami mrożonymi).
Nakrywa się pokrywką lub talerzem I wystawia w
chłodne miejsce (spiżarnia, balkon, piwnica). Po 1...2 39. Przybrania tzw, zimnych półmisków: ogórki świe­
dniach cielęcina i bitki w śmietanie, a po 4.,.6 dniach że kraje się wraz ze skórką w cieniutkie plasterki,
pozostałe mięsa lub dziczyzna nadają się do piecze­ następnie nacina z jednej strony do środka i przekrę­
nia. Mięso przygotowane do pieczenia może leżeć w ca, aby tworzyły spiralę; marchewkę przecina się na
temperaturze ok, 1"C do dwóch tygodni. pół, ostrą skrobaczką do warzyw ścina z niej wiórki,
które zwija się i spina kolorowymi wykałaczkami;
26. Mięso lub ryby można smażyć bez tłuszczu na sałatę kraje się nożyczkami (nierdzewnymi lub plasty­
zwykłej, nie teflonowej patelni, jeżeli uprzednio wy­ kowymi) w wąskie pasęczki i posypuje nimi sałatki
praży się na niej grubą sól, lub kanapki; rzodkiewki nacina się z wierzchu, aby
27. Ryby, jeżeli nie mają być spożywane od razu, tworzyły różyczki; korniszony lub małe ogóreczki kon­
niepłukane, rozplątuje się wzdłuż, czyści z wnętrznoś­ serwowe przecina się wzdłuż na pół, każdą połówkę
ci, w środku posypuje się odrobiną cukru, a następnie nacina w cieniutkie paseczki, które po rozłożeniu
naciera wewnątrz i z zewnątrz grubą,wyprażoną na tworzą wachlarzyk.
patelni solą (wewnątrz można również tymiankiem, z 40. Kanapki koktajlowe można sporządzić na małych
wyjątkiem łososia, którego trzeba nieco obficiej posy­ obwarzankach (takich z wianuszków) z różnymi ro­
pać cukrem lub dodać estragonu), układa jedną na dzajami gęstych past (np. z rybek wędzonych, serów,
drugiej w kamionce lub innym naczyniu, do którego jaj, pasztetów roztartych z majonezem, masłem,
nie ma dostępu światło i trzyma się w chłodzie. Mogą keczupem itp ), układanych małymi kopkami lub
stać kilka dni. Przed użyciem trzeba je trochę wymo­ szprycowanych, podobnie jak kremy na torty. Trzeba
czyć, żeby nie były za słone. przygotować po 10 kanapek na osobę.
28. Tłuszcz (oliwa, smalec) pozostanie czysty w cza­ 41. Ocet zwykły spirytusowy 6% można zmienić w
sie smażenia, jeżeli włoży się do niego kilka umytych i aromatyczną przyprawę, dodając do niego świeżych
obsuszonych obierzyn z ziemniaków. ziół, np.: estragonu, bazylii, szałwii lekarskiej. Podobnie
29. Owoce, obrane warzywa, zieleninę do chwili po­ można przyrządzać ocet z ząbkami czosnku, krążkami
dania przetrzymuje się w wodzie lekko zakwaszonej cytryny. Po dwóch tygodniach nadaje się on do
octem. użycia.
30. Sałaty, zieleniny, rzodkiewki przechowuje się 42. Sól w solniczce nie zwilgotnieje, jeżeli wsypie się
zwilżone wodą w zawiązanych workach foliowych lub do niej trochę surowego ryżu.
szczelnie owinięte w zwilżoną gazetę Zwiędłe sałaty, 43. Rdzę z tortowoic i innych form do pieczenia
zielone natki i koperek można odświeżyć przez wło­ można usunąć posypując ją grubo solą kuchenną i po
żenie ich na chwilę do ciepłej wody. 15 min pocierając skórką od słoniny. Natomiast z
noży, tasaka i innych ostrych,metalowych przedmio­
31. Pozostałe po tarciu na tarce nawet drobne
kawałki chrzanu należy ususzyć, utłuc lub zemleć. tów - pocierając pokrajaną cebulą „moczoną” w
Trzymać w zamkniętym słoiku. Przed użyciem namo­ cukrze pudrze.
czyć na 15...20 min w zimnej wodzie, odsączyć. Uży­ 44. Garnek przypalony można uratować zagołowując
wać,jak świeży,na sosy. w nim trochę wody z dużą ilości soli kuchennej i
proszku do szorowania. Po odstawieniu na jakiś czas
32. Cebulę lub czosnek przed użyciem do sałatek czy (niestety, nieraz dość długi) przypalenie „samo odej­
śledzia parzy się wrzątkiem lub podpieka w piekar­
dzie” lub da się wyszorować.
niku (będą łagodniejsze i mniej wonne).
33. Paprykę i bakłażany obiera się palcami, bez uży­ 45. Butelki po oleju myje się łatwo woda zmieszaną z
cia noża, a sieka drewnianą łopatką; wówczas nie octem i ryżem (4 łyżki octu i łyżka surowego ryżu na
czernieją. 0,5 I wody). Po 2 4 godzinach, po kilku energicznych
potrząśnięciach, butelki można już wypłukać.
34. Pomidory łatwo dadzą się obrać ze skórki bez
parzenia, jeżeli najpierw przetrze się je tępą stroną 46. Naczynia kuchenne można dobrze wymyć: gorą­
noża. cą wodą, w której gotował się makaron, wodą z do­
mieszką soli lub octu. podgrzaną serwatką, odcedzo-
35. Ogórki można ukwasić nawet w ciągu doby, jeżeli ną przy sporządzaniu twarogu ze zsiadłego mleka
zaleje się je osoloną wodą zmieszaną z żurem żytnim
47. Kamień z czajnika można usunąć gotując w nim
(proporcja 3:1 >i pozostawi w cieple.
obierki z ziemniaków lub kwaśnych jabłek albo wle­
36. Owoce (śliwki, morele, gruszki) przeznaczone do wając do niego trochę octu i pozostawiając pod przy­
suszenia będą lepiej wysychały, jeśli zanurzy się je na kryciem na kilka dni. Po tych zabiegach (szczególnie
chwilę we wrzącej wodzie z dodatkiem sody oczysz­ po wianiu octu) trzeba kilkakrotnie napełnić czajnik
czanej, a następnie wypłucze. wodą, którą, po zagotowaniu, wylewa się.
48. Zapachy kuchenne skutecznie wchłoną: mięta,
pieprz, goździki, majeranek ugotowane w małej ilości
wody; ocet gotowany aż do całkowitego wyparowania
(np, rozlany na płytę, na którą wykipi lub rozleje się
mleko); fusy z herbaty zalane wodą na patelni, na
której smażyły się ryby,
49. Ogień łatwiej rozpali się pod kuchnią lub w komin­
ku, jeżeli drewienka na podpałkę posypie się solą
kuchenną.
50. Gorąca woda dłużej utrzyma ciepło, jeżeli do
wrzątku doda się łyżkę soli, np. do bańki, butelki, ter­
moforu. Sposób ten jest również stosowany w wielu
gospodarstwach przy apertyzowaniu przetworów, aby
podwyższyć temperaturę wody. (jnź)

Bibliograha

Cieślak J.: Domowy wyrób win owocowych, miodów

pitnych, wódek, likierów, coctailów. Warszawa 1969
Domański Z,: Grzyb jadalny czy trujący. Warszawa 1982
Encyklopedia techniki. Przemysł spożywczy. Warszawa
1978
Grochowski W.: Jadalne owoce feśne. Warszawa 1983
Grzywacz A., Dudziński W., Szymaniak T.: Grzyby i las.
Warszawa 1981
Gumińska B „ Wojewoda W.: Grzyby i ich oznaczanie.
Warszawa 1983
Iwaszkiewicz M.: Gawędy o jedzeniu. Warszawa 1972
Jacórzyhski B,: Przetwory z warzyw i owoców mało słodzo­
ne i bez cukru. Warszawa 1982
Lisiewska M„ Szmid M.: Przewodnik grzyboznawczy.
Warszawa 1983
Mała encyklopedia leśna. Warszawa 1980
Mała encyklopedia medycyny. Warszawa 1979
Melchior H„ Kastner H.: Przyprawy. Warszawa 1978
Orłoś H.: Atlas grzybów jadalnych i trujących. Warszawa
1963
Orłoś H.: Atlas grzybów leśnych. Warszawa 1979
Orłoś H.: Grzyby leśne na tle środowiska. Warszawa 1966
Piekarska J., Szczygieł A., Łoś-Kuczera M.: Popularne
tabele wartości odżywczych żywności. Warszawa 1983
Pilśt A.: Mały atlas grzybów. Warszawa 1978
Podbielkowski Z.: Słownik roślin użytkowych. Warszawa
1966
Starzyńska F.. Jacórzyński B.: Grzyby w naszej kuchni.
Warszawa 1981
Szczygieł A. Siczkówna J „ Nowicka L : Normy żywienia dla
osiemnastu grup ludności. Warszawa 1970
Zaborska Ł.. Zawistowska Z.: Warzywa na działce
i w kuchni. Warszawa 1983
 IV.1
Znaczenie ziół dla zdrowia
Kosmetyka i urody
naturalna Troska o urodę to także, i przecie wszystkim, starania o
zdrowie. Ono jest bowiem podstawowym warunkiem
ładnego wyglądu, świeżej, gładkie} cery, ogółnego
Anna Karwacka dobrego stanu skóry, włosów, paznokci. Niemałą rołę
odgrywa przy tym prawidłowe odżywianie. Zgodnie z
wynikami badań, dotyczących roli witamin natural­
nych w organizmie ludzkim, białka, tłuszcze, węglo­
wodany i woda - to składniki pożywienia decydujące
o zasobach energii, służące likwidowaniu „głodu kalo­
rycznego", natomiast dobry stan zdrowia zapewniają
pokarmy bogate w witaminy, sole mineralne, mikro­
elementy, katalizatory, biostymulatory i inne związki
chemiczne, których minimalne ilości, ale systema­
tycznie dostarczane organizmowi, zapewniają jego
prawidłowe funkcjonowanie i chronią przed choroba­
mi. Odżywianie, w tym rozumieniu, stwarza podstawę
do osiągnięcia tzw. stanu homeostazy organizmu,
czyli równowagi zapewniającej optymalne samopo­
czucie i dobrą formę fizyczną.
Jedną z zasadniczych przyczyn zachwiania homeo­
stazy. według badaczy tego zagadnienia, są niedobo­
ry witamin (hipowitaminozy}, szczególnie niebezpie­
czne, gdyż początkowo przebiegają bezobjawowo; po
pewnym czasie mogą jednak doprowadzić do wyczer­
pania się zgromadzonych w organizmie zapasów jed­
nej czy kilku witamin, tzn. do awitaminoz. Każda z
nich z kolei może być przyczyną różnych dolegliwości.
Leczenie ich powinno polegać na:
- przywróceniu do normy poziomu danej witaminy,
głównie przez urozmaicone pożywienie, bogate w su­
rowe warzywa, soki, owoce, a także przez inne zabie­
gi, dostarczające organizmowi witamin i mikroelemen­
tów;
- zapewnieniu dobrego trawienia produktów zawiera­
jących tę witaminę. Służą temu odpowiednie przypra­
wy wspomagające trawienie.
Szczególną rolę w utrzymaniu i poprawie stanu zdro­
wia i urody odgrywają zioła (rozdz. 11.3.6,111.1.3),
ważne, naturalne źródło składników niezbędnych do
prawidłowego przebiegu procesów życiowych, odgry­
wających rolę regulacyjną. Ich wszechstronne działa­
nie znała od najdawniejszych lat medycyna ludowa,
sztuka kulinarna i kosmetyka. Dzięki temu. że zawie­
rają wiele witamin, aminokwasów, metali i soli mine­
ralnych oraz różnorodnych związków chemicznych, są
niezwykle pomocne w walce z awitaminozami i to za­
Hasła równo przez oddziaływanie wewnętrzne, jak i zew­
Energetyczne składniki żywności, s.18 nętrzne. Trzeba bowiem wiedzieć, że witaminy - zwła­
Mineralne składniki żywności, s.29 szcza A, D, E, F - i inne związki chemiczne mogą być
Witaminy w żywności, $.58 wchłaniane nie tylko przez układ pokarmowy, ale i
przez skórę (kąpiele, kompresy, maseczki, kremy,
Tablice maści). Im więcej sposobów dostarczania organizmo­
wi witamin pochodzenia naturalnego, tym szybszy
Zioła dziko rosnące, s.XXlV, XXV skutek. Używając ziół warto pamiętać, że tak w ich
Zioła uprawiane, s.XXVI, XXVII zastosowaniu leczniczym, jak i w pielęgnacyjnym, o
powodzeniu decyduje stały, umiarkowany dopływ wi­
Dodatek tamin do organizmu, drogą systematycznego, prawi­
Zioła i ich zastosowanie, s.289 dłowego odżywiania i powtarzających się zabiegów,
 nie zaś ilość witamin dostarczonych jednorazowo.
Dbając o zdrowie i urodę, należy nie tylko kupować
zioła w wyspecjalizowanych sklepach, ale - zażywa­
jąc świeżego powietrza - samemu je uprawiać, a
także zbierać te, które rosną poza ogrodem.
Oto kilka zasad zbierania, suszenia i przechowywania
ziół.
• Przystępując do zbierania ziół ze stanu naturalne­
go, trzeba znać ich wygląd, smak i zapach, glebę ja­
kiej wymagają, miejsce i sposób występowania, kli­
mat i warunki ekologiczne, najkorzystniejsze dla ich
właściwości leczniczych. Na przykład dziurawiec z hal
tatrzańskich nie ma nawet jednej dziesiątej wartości
dziurawca z mazowieckich równin, promieniowanie
molekularne nasion białej gorczycy zanika najczęściej
po około czterech latach, zdarza się jednak, że u
uprawianej na niektórych glebach - trwa nawet do
dziesięciu lat.
• Wszelkie zioła można zbierać, gdy są idealnie
suche, a zatem w dni pogodne.
• Wszystkie surowce zielarskie - kwiaty, całe ziele,
liście, korzenie lub owoce należy suszyć w cieniu i w
miejscu przewiewnym; słońce jest przyjacielem roślin
żywych, ale wrogiem roślin zerwanych.
• Każdy surowiec zielarski należy zbierać i suszyć
osobno oraz przechowywać w oddzielnym i szczel­
nym opakowaniu.
• Zioła zachowują właściwości lecznicze tylko przez
ściśle określony czas: zioła i kwiaty pachnące można
przechowywać do dwóch lat {zapach jest także le­
kiem, kiedy więc zioła tracą zapach, tracą i działanie);
niepachnące - do trzech lat; korzenie i kora tracą swe
właściwości po pięciu latach; owoce - po trzech la­
tach. Niektóre zioła lecznicze, jak fiołek trójbarwny,
melisa lekarska, świetlik łąkowy i owoc kasztanowca
tracą działanie lecznicze już po roku. Kminek nato­
miast i korzeń kobylaka są dobre nawet po dzie­
sięciu latach. Kora kruszyny nadaje się do użycia do­
piero po roku.
Wyniki badan nad ziołami oraz wykrycie w nich wielu
witamin zmieniły pogląd na sposób przygotowywania
ziół do spożycia. Zasadniczo nie należy ich parzyć i
gotować (wyjątek stanowią kory i korzenie). Wskaza­
ne jest zażywanie ziół sproszkowanych (wyłączając
dziurawiec zwyczajny, świetlik łąkowy i arcydzięgiel
litwor, które przy takim stosowaniu mogą wywołać
podrażnienia skóry). Mniej niż pół łyżeczki proszku
zażywa się dwa razy dziennie i popija letnim, a na­
stępnie ciepłym płynem. W większych dawkach moż­
na stosować zioła wzmacniające, np.: liść pokrzy­
wy zwyczajnej, nasienie kozieradki, siemię lniane.
Tradycyjnie zioła zażywa się jeszcze dość często w
postaci naparu. Drobno pocięte, zaparza się jak
domową herbatę, w szklance wrzątku. Innym sposo­
bem, stosowanym zwłaszcza wówczas, gdy dotyczy
to kory, korzeni, owoców lub nasion, jest gotowanie
odwaru. Drobno pocięty surowiec ziołowy sypie się do
wody, w proporcji łyżka ziół na szklankę, i gotuje 5 min.
Napar i odwar pije się dwa razy dziennie. Rzadziej sto­
suje się macerat Łyżkę ziela zalewa się szklanką zim­
nej, przegotowanej wody lub deszczówki, na kilka go­
dzin, np. na noc, i pije się dwie, trzy szklanki dziennie.
Na końcu książki zebrano podstawowe informacje do­
tyczące uprawy i wykorzystania ziół (Dodatek. Ziota i
ich zastosowanie).
IV,2
Pielęgnacja ciała
Skóra bierze udział w wielu ważnych czynnościach
organizmu; m.in. w oddychaniu, w procesach przemia­
ny materii i wydzielania, a także chroni przed inwazją
bakterii. Z wyglądu skóry można wnioskować o stanie
zdrowia i wieku człowieka. Należy więc poświęcić jej
należną uwagę, bo niewłaściwie pielęgnowana wyglą­
da „szaro i staro” , nawet gdy jest jeszcze zupełnie
młoda. Aby była gładka, jędrna, dobrze ukrwiona I
dobrze odżywiona trzeba o nią dbać. Bardzo dobre
efekty można uzyskać stosując nieskomplikowane
domowe zabiegi pielęgnacyjne - wykorzystując zioła i
bogatą wiedzę medycyny ludowej.
Należy jednak pamiętać, że wygląd skóry, zaburzenia
jej normalnego stanu świadczą nierzadko o zaburze­
niach wewnętrznych organizmu. W wielu wypadkach
zabiegi pielęgnacyjne łagodzą tylko objawy. Usunięcie
przyczyny różnego rodzaju wyprysków, wysypek, su­
chości czy łojotoku - wymaga powiązania kosmety­
ki z leczeniem wewnętrznym.
Mycie
Podstawowym, codziennym zabiegiem pielęgnacyj­
nym jest mycie całego ciała wodą i delikatnym myd­
łem przy użyciu gąbki, szorstkiej rękawicy lub szczot­
ki. Mycie należy rozpoczynać ciepłą, a nawet gorącą
wodą, a kończyć zawsze zimną. Jeżeli woda jest zbyt
twarda, można ją zmiękczyć dodając niewielką ilość
boraksu, soku cytrynowego, octu lub sody. Najlepsza
do mycia jest woda deszczowa. Mycie codzienne,
jako częściowa kąpiel w wannie lub natrysk, nie po­
winno trwać dłużej niż 10 min. Całkowita, gorąca
kąpiel higieniczna o temp. 38...39’C może trwać dłu­
żej - do 20...30 min; powinno się ją brać raz w ty­
godniu, wieczorem, aby po niej móc wypocząć.
Na zakończenie mycia bardzo wskazany jest natrysk
zimny lub na przemian gorący i zimny. Wzmaga on na­
pięcie tkanek i pobudza krążenie krwi. Zimny natrysk
odświeża, nawet przy bardzo silnym wyczerpaniu i
zmęczeniu. Jest on jednak niewskazany przy choro­
bach reumatycznych, chorobach serca i wysokim ciś­
nieniu. Natrysk irlandzki zaczyna sie gorącym strumie­
niem wody (2,..3 min), a kończy krótkim, zimnym
(5...10 s). Skutek jest tym lepszy, im większa jest róż­
nica temperatur. Natrysk zimny jest bardzo polecany
także po gorącej, całkowitej kąpieli higienicznej, aby
rozszerzone pory skóry mogły się zamknąć.
Nacieranie
Codziennie po umyciu iub na przemian z natryskiem,
nie rzadziej jednak niż kilka razy w tygodniu, powinno
się nacierać całe ciało ostrą rękawicą lub szczotką,
często moczoną w zimnym płynie przyrządzonym z 1 I
wody. 1 łyżki octu i 2 łyżek soli kuchennej. Nacieranie
wykonuje się krótkimi, mocnymi ruchami, zaczynając
od palców stóp, wzdłuż nóg, przez pośladki, brzuch,
plecy i boki; ręce - od palców do ramion, kończąc na
szyi i biuście. Piersi należy nacierać ruchem kolistym,
zaczynając od pachy, dołem ku środkowi, w górę i zno­
wu do pachy, omijając gruczoły sutkowe (rys. W.1).
Zabieg nacierania działa hartujące, bardzo dobrze

IV.1. Kierunek nacierania piersi
pojędrnia i wygładza skórę, a więc jest także dosko­
nałym środkiem łagodzącym bardzo nieestetyczne
dolegliwości, tzw. gęsią skórkę oraz ceilulitis
(rozdz. IV, 2.2). Ponadto nacieranie zimne świetnie
wpływa na poranne „budzenie się organizmu" i polep­
sza samopoczucie.
Nawilżanie
Najistotniejszą przyczyną powstawania zmarszczek,
czyli starzenia się skóry, jest utrata wody. Należy
więc nie tylko chronić skórę przed działaniem szkodli­
wych czynników, takich jak silne promieniowanie sło­
neczne, silne wiatry, ale także przed złym wpływem
centralnego ogrzewania Przeciwdziałać wysuszeniu
skóry można m.in. przez: nacieranie i kąpiele specjal­
ne, o ile to możliwe, nie wycieranie jej po umyciu, po­
zwalanie na wyschnięcie z resztek wilgoci na po­
wietrzu i wklepywanie kremu nawilżającego czy też
mleczka, emulsji lub śmietanki nawiiżająco-nattusz-
czającej, zwłaszcza w przypadku skóry suchej.
Kąpiele specjalne
W celu nawilżenia i odżywienia skóry, zapewniają­
cych jej zdrowy wygląd, pożądane jest stosowanie
kąpieli specjalnych, tzn. zawierających oprócz wody
różne dodatki. Kąpiele takie, o temp. ok, 37*C, stosuje
się raz lub dwa razy w tygodniu: powinny one trwać
20. .30 min.
• Kąpiel w ziołach. 50 dag trzech wybranych wysoko-
witaminowych ziół (liście dębu szypułkowego, orze­
cha włoskiego, topoli czarnej, igliwie sosny zwyczaj­
nej. jodły pospolitej lub świerku pospolitego) i 10 dag
mięty pieprzowej wsypuje się do kilku litrów wystu-
dzonej, przegotowanej wody i zostawia na noc do ką­
pieli porannej lub na dzień do kąpieli wieczornej.
Przed samą kąpielą wodę z ziołami krótko gotuje się i
wlewa do wanny z ciepła wodą Kąpiel odżywia i
wzmacnia skórę
• Kąpiel w drożdżach 50 dag drożdży rozpuszcza się
bezpośrednio w wodzie przeznaczonej do kąpieli. Ką­
piel ma działanie odżywcze
• Kąpiel w kapuście lub szpinaku. 2 kg poszatkowa-
nej białej kapusty lub szpinaku zalewa się wystudzo-
ną .przegotowaną wodą, a następnie wlewa do wanny,
nie odcedzając Kąpiel taka ma działanie odżywcze.
■ Kąpiel słona. Po napełnieniu wanny do 3/4 obję­
tości, do wody sypie się 25. .50 dag soli kuchennej
lub morskiej. Kąpiel działa wzmacniająco i pobudza­
jąco.
• Kąpiel w krochmalu. 25...50 dag mąki ziemniacza­
nej rozprowadza się zimną wodą i dolewa do gorącej
wody w wannie Po wystygnięciu wody do temp. 37'C
należy spędzić w kąpieli nie mniej niż 30 min. Działa
łagodząco, wygładza skórę; szczególnie zalecana
przy cerze suchej i wrażliwej.
• Kąpiel w odwarze z płatków lub otrąb. 1 kg płatków
owsianych lub otrąb pszennych gotuje się w płócien­
nym woreczku w 5 1wody przez 15 min. Odwar wlewa
się do napełnionej wanny. Kąpiel ta jest zalecana raz
w tygodniu Usuwa zanieczyszczenia, uelastycznia
naskórek, zmiękcza skórę i łagodzi jej szorstkość.
• Kąpiel tatarakowa W 2...3 I wody gotuje się 25 dag
kłączy tataraku, po odcedzeniu odwar doiewa się
do wody w wannie. Ta kąpiel systematycznie stoso­
wana znakomicie pojędrnia zwiotczałą skórę.
• Kąpiel przeciwtrądzikowa. Tymianek pospolity, mię­
tę pieprzową, kwiat rumianku pospolitego, ziele skrzy­
pu polnego i kłącze tataraku zwyczajnego, w łącznej
ilości około 10 dag, gotuje się w 2...31 wody. Odce-
dzony odwar wlewa się do napełnionej wanny,
• Kąpiel w odwarze z igliwia. 1 kg igliwia gotuje się w
woreczku z cienkiego płótna przez 30 min w 5 1wody.
Odwar wlewa się do napełnionej wanny. Kąpiel ta
pobudza krążenie, odżywia skórę i zwiększa odpor­
ność naskórka.
• Kąpiel w naparze z siana. Dużą garść suchego,
świeżego siana zalewa się 5 I wrzącej wody i zosta­
wia pod przykryciem na 15 min. Napar wlewa się do
napełnionej wanny. Jest to aromatyczna kąpiel
odświeżająca.
■ Kąpiel ziołowa dla skór tłustych. Po 20 g owoców
jałowca pospolitego, kwiatów lipy, kwiatów lawendy,
liści mięty pieprzowej, ziela macierzanki piaskowej i
koszyczków rumianku pospolitego podgrzewa się, nie
dopuszczając do zagotowania, w 5 I wody i odstawia
na 30 min. Po odcedzeniu dodaje się do kąpieli. Moż­
na stosować przy łojotoku.
• Kąpiel wpływająca na usunięcie przykrego zapachu
potu. Przykra woń potu często nie jest wyłącznie
sprawą higieny osobistej. Aby usunąć tę dolegliwość
należy stosować następującą kąpiel: 20 dag słomy
owsianej, 10 dag ziela mięty pieprzowej, 20 dag liści
pokrzywy zwyczajnej, wsypać do kilku litrów przego­
towanej wody, zostawić na noc do kąpieli porannej
lub na dzień do kąpieli wieczornej. Następnie, przed
samą kąpielą, zagotować i wlać do wanny z ciepłą
wodą. Niezależnie od kąpieli należy zażywać dwa
razy dziennie łyżeczkę sproszkowanej pokrzywy, po­
pijając ją letnim płynem.
Środki wybielające skórę
Walka z piegami i innymi przebarwieniami wymaga
wiele wytrwałości. Tylko wówczas prowadzi do zado­
walających wyników. Oto kilka wypróbowanych, pros­
tych metod pozwalających w znacznym stopniu łago­
dzić intensywność przebarwień skóry. Najlepiej zabie­
gi wybielania rozpoczynać w zimie, gdy skóra nie jest
narażona na działanie promieni słonecznych.
Miejsca pokryte piegami naciera się świeżo utartą
pietruszką, a po godzinie, zmywa je sokiem z cytryny.
Dobrze oczyszczoną i lekko natłuszczoną skórę okła­
da się plasterkami pomidorów lub rzodkwi. Sok powi­
nien działać 30 min, po czym należy go zmyć letnim
mlekiem.
Warto również polecić regularne zwilżanie piegów
maślanką, nacieranie rozcieńczoną wodą cytrynową,
zwilżanie twarzy sokiem ze świeżych ogórków. Wy­
próbowanym środkiem jest także okład z niedojrza­
łych porzeczek; na jeden zabieg wystarczy 12,5 dag.
Jagody rozgniata się widelcem, miesza z łyżką miodu
na papkę i smaruje się nią piegi, pozostawiając okład
przez co najmniej 30 min. Następnie papkę zmywa się
wodą cytrynową.
Można też stosować nalewkę chrzanową. Jedną
część utartego chrzanu pospolitego zalewa się 4
częściami octu, odstawia na 5...7 dni w ciemne miej­
sce, po czym zlewa do butelki. Miejsca pokryte piega­
mi obmywa się roztworem 2 łyżek nalewki w 1/2
szklanki wody.
Dobre wyniki daje także zwilżanie piegów ostudzo­
nym naparem z kwiatów mniszka lekarskiego (mle­
cza). Przygotowuje się go z dużej garści suszu zala­
nego 0,5 I Wrzącej wody. Po ostygnięciu i odcedzeniu
napar zlewa się do butelki. Ilość ta wystarcza na ty­
dzień.
W walce z przebarwieniami nie należy oczywiście
zapominać o środkach wewnętrznych. Warto zatem
zażywać 2...3 razy dziennie płaską łyżeczkę proszku
ze zmielonych w równych ilościach: kwiatu lipy, ziela
szałwii, ziela krwawnika pospolitego i kłącza pięcior­
nika kurzego ziela oraz uzupełniać pożywienie natu­
ralnymi witaminami grupy B i C, zawartymi w pokar­
mach (np. bogatym źródłem witamin z grupy B są
otręby i drożdże, a witaminy C - natka pietruszki).
IV.2.1
Pielęgnacja rąk
Często mówi się, że ręce, podobnie jak szyja, są
metryką kobiety. Nie sposób ich ukryć, skorygować
defektów makijażem - wymagają więc dodatkowych
zabiegów pielęgnacyjnych. Aby łagodzić skutki wyko­
nywanych prac domowych (pranie, szorowanie, obie­
ranie jarzyn), należy nacierać ręce mieszaniną glice­
ryny z sokiem cytrynowym (1 łyżka stołowa gliceryny
na ilość soku z 1 cytryny). Sok cytrynowy dobrze
zmywa wszelkie zabarwienia skóry od owoców i ja­
rzyn, a także od nikotyny.
Ręce o wysuszonej skórze nabierają zdrowego, ład­
nego wyglądu po wcieraniu w nie, najlepiej na noc,
kremu zrobionego z czystego smalcu wieprzowego
zmieszanego z płynną witaminą F w proporcji 2:1
(wskazane jest założenie bawełnianych rękawiczek).
Jednym z bardzo starych sposobów na piękne ręce
było nacieranie ich na noc płynem z wymieszanych w
równych ilościach: gliceryny, amoniaku, soku cytryno­
wego i wody kolońskiej.
Zdarza się, że ręce bywają zaczerwienione, sine i
spierzchnięte, czego najczęstszą przyczyną jest
odmrożenie. Zaproponować tu można kilka domo­
wych sposobów pozbycia $ię tej nieestetycznej dole­
gliwości: przemienne kąpiele - gorące i zimne, stoso­
wane przez 15...20 min; moczenie w ciepłej wodzie, w
której gotowały się ziemniaki; moczenie w wywarze z
selera korzeniowego - średniej wielkości, drobno po­
krojony seler gotuje sie przez 30 min w 1 I wody.
Aby zapobiec przemrożeniu rąk nie należy wychodzić
bezpośrednio po ich umyciu na mroźne powietrze.
Zawsze po umyciu należy wetrzeć nieco kremu do rąk
w jeszcze wilgotną skórę. Raz na tydzień można
moczyć ręce w podgrzanej oliwie lub w kiełku ze
zmielonego siemienia lnianego.
Jeżeli kruszą się paznokcie - można moczyć je w
ciepłej oliwie. Można też dodawać do potraw 10 g
żelatyny dziennie do czasu zaobserwowania poprawy
stanu paznokci.
Zrogowaciały naskórek na łokciach usuwa się przez
moczenie w ciepłej oliwie: 65 g oliwy podgrzanej w
gorącej wodzie wlewa się do dwóch miseczek i za­
nurza w nich łokcie na 5...10 min. Najtwardsza, zrogo-
waciała skóra odzyska miękkość już po kilku takich
kąpielach. Można używać tej samej oliwy wielokrot­
nie. Wskazane jest nie zmywać oliwy, lecz odczekać
aż wsiąknie w skórę.
Do pielęgnacji skóry ramion zalecić można raz w
tygodniu przez 10...15 min kąpiel w maślance. 2 I
maślanki wlewa się do miski, zanurza w niej przedra­
miona, a ramiona ciągle polewa, czerpiąc maślankę
dłonią. Wygląd skóry ramion poprawiają także kom­
presy z twarogu: 50 dag białego twarogu rozgniata
się na kawałku płótna i owija nim ramiona na 20 min.
Zaczerwienioną i łuszczącą się skórę na ramionach
można wybielić i wygładzić za pomocą ciepłych okła­
dów z ziemniaków; 1 kg utłuczonych, świeżo ugoto­
wanych w łupinach ziemniaków, rozkłada się równo­
miernie na dwóch kawałkach płótna i owija tym ramio­
na, pozostawiane okład na skórze do czasu, aż
wystygnie.
IV.2.2
Pielęgnacja nóg
Ciepła kąpiel nóg wieczorem jest zabiegiem nie tylko
dla samych nóg, lecz przynosi ulgę przy ogólnym
zmęczeniu, gdyż reguluje krwioobieg. Dla lepszego
efektu można do wody dodać garść soli kuchennej
albo parę kropli olejku eukaliptusowego. Wskazane
są także odwary ziołowe z rumianku pospolitego,
mięty pieprzowej, lawendy, siana itp. Wypoczynkiem
dla zmęczonych stóp jest moczenie ich na przemian
w wodzie gorącej i zimnej przez 5...10 min. Przy
obrzęku kostek stosuje się kompresy z odwaru z liści
rozmarynu lekarskiego (garść na 1 I wody), układając
na ten czas wysoko stopy.
Celtulitis - dolegliwość wielu kobiet, polegająca na
szczególnego rodzaju nadmiarze tkanki ttuszczowei i
zmianach w tkance podskórnej, umiejscowionych i
ograniczonych przeważnie do ud, pośladków, czasem
także podudzi, rzadziej ramion. Wygląd skóry okolic
dotkniętych celtulitis przypomina skórkę pomarańczy.
Tę przykrą dolegliwość można łagodzić przez natryski
gorącą i zimną wodą, nacieranie zimną wodą, szczot­
kowanie i masaże. Do wewnątrz zalecane jest wypija­
nie na czczo filiżanki naparu z tawuły łąkowej (królo­
wa łąk) - 20 g na 1 I wody. Kuracja wymaga stoso­
wania zaleceń przez dłuższy czas.
IV.2.3
Pielęgnacja twarzy i szyi
Twarz i szyję należy wyodrębnić z ogólnej pielęgnacji
ciała. Wymagają one specjalnego rodzaju zabiegów i
dużej dbałości. Skóra twarzy jest bardzo delikatna i
narażona na wpływy otoczenia: zanieczyszczonego
powietrza, warunków atmosferycznych, a także,
często nieobojętnych dla skóry, kosmetyków do
makijażu.
Zasadniczą sprawą w zabiegach pielęgnacyjnych
twarzy i szyi jest ustalenie rodzaju skóry. Rozróżnia
się cztery podstawowe rodzaje skóry twarzy (cery):
normalną, suchą, tłustą oraz - najczęściej spotykaną
- mieszaną, tj. czoło, nos, broda - skóra tłusta, a
partie boczne, czyli policzki i okolice oczu - suche.
Pielęgnując skórę należy pamiętać, aby dobierać
kosmetyki przeznaczone dla danego jej rodzaju.
IV.2.3.1
Mycie, oczyszczanie, zabiegi pojędrniające
Szczotkowanie. Poranną toaletę twarzy i szyi wska­
zane jest rozpoczynać (wyłączając cerę bardziej
wrażliwą) od szczotkowania, używając do tego spe­
cjalnej, okrągłej, małej szczoteczki. Zabieg ten pobu­
dzając krwioobieg, bardzo ożywia twarz, dokładnie ją
oczyszcza, a jednocześnie stanowi doskonały masaż,
pożądany dla pojędrnienia skóry. Szczotkuje się
początkowo wodą możliwie ciepłą, a następnie wodą
bardzo zimną (różnica temperatur wody niewskazana
jest przy tendencjach do pękania drobnych naczyń
krwionośnych), od środka linii symetrii twarzy i posu­
wa na zewnątrz, całość rozpoczynając od czoła.
Ostatnie płukanie - możliwie zimną wodą.
Okłady ze śniegu lub kostek lodu. Innym zabiegiem
pojędrniającym, wygładzającym naskórek, a więc za­
pobiegającym tworzeniu się zmarszczek, są okłady ze
śniegu lub kostek lodu. Uzyskuje się w ten sposob
szybki efekt odświeżenia i ożywienia skóry twarzy.
Nie można stosować go jednak przy rozszerzonych
naczyniach włosowatych i przy skórze wrażliwej.
Kilka łyżek śniegu lub kilka kostek lodu należy poło­
żyć na serwetkę, zawinąć i utworzoną w ten spo­
sób kulę przykładać do całej twarzy (rys. IV.2), a
zwłaszcza do powiek górnych i dolnych, ust oraz pod­
bródka. Przykładanie takie ponawiać można kilkakrot­
nie, uważając jednak, aby twarzy i szyi nie odmrozić.
IV.2. Okłady ze śniegu
IV.3. Przemienne okłady ciepłe I zimne
Zmywacz naturalny. Wykorzystując środki naturalne
do oczyszczania skóry, stosować można zmywacz z
płatków owsianych. Ma on tę zaletę, że nadaje się do
każdego rodzaju cery. Przygotowuje się go w sposób
następujący: do miseczki, z położoną na dnie gazą,
wsypuje się kilka łyżek płatków owsianych i zalewa
niewielką ilością wody lub mleka. Następnie, uformo­
waną przez zaciśnięcie gazy kulką, kolistymi ruchami,
poczynając od czoła, a kończąc na szyi, wyciera się
twarz. Jeżeli stosuje się taki zmywacz w czasie po­
rannej toalety twarzy, nie trzeba już zmywać jej potem
wodą, natomiast jeżeli używa się go do demakijażu,
przemycie twarzy wodą jest wskazane dla lepszego
jej odświeżenia.
Ponadto dla zachowania jędrności podbródka i szyi
można zalecić trzy proste zabiegi:
• Przemienne okłady ciepłe i zimne. Należy przygoto­
wać dwa naczynia - z zimną i gorącą wodą. Do każ­
dego włożyć serwetkę złożoną podłużnie. Następnie,
przez 10 min, wyjmować na przemian serwetkę raz z
gorącej, raz z zimnej wody, wyciskać i przykładać do
podbródka, dobrze naciągając, by przylegała do skóry
(rys. IV.3). Gorącej wody trzeba dolewać. Kończyć
należy zawsze okładem zimnym. Pożądane jest po­
wtarzać zabieg co 2..,3 dni. Jego działanie polega
na gimnastyce naczyń krwionośnych (lepsze ukrwie-
nie, a więc i odżywienie skóry), które pod wpływem
gorąca rozszerzają się, a pod wpływem zimna zwężają.
• Natrzepywanie podbródka i szyi. Zabieg ten działa
podobnie jak poprzedni, a dodatkowo pełni rolę masa­
żu. Kilkakrotnie złożoną serwetkę zanurzyć w zimnej
wodzie z dodatkiem soli kuchennej (3 łyżki soli i 1 łyż­
ka octu winnego lub soku z cytryny na 0,51wody),
następnie serwetkę wykręcić, prawą ręką ująć jeden
jej koniec, a drugim końcem natrzepywać podbródek i
dolną część lewego policzka. Uderzenia muszą być
krótkie, szybkie i dość silne. Po 10...15 uderzeniach
należy przełożyć serwetkę do lewej ręki i natrzepy­
wać dolną część prawego policzka i podbródek
(rys. IV.4). Z każdej strony należy powtarzać uderzenia
po 4 .5 razy, aż do zaczerwienienia się skóry,
Do zwiotczałej skóry szyi można przygotować spe­
cjalny płyn do natrzepywań: 0,5 i wytrawnego czerwo­
nego wina. 2 łyżki rozmarynu lekarskiego, łyżka ko­
szyczków rumianku pospolitego, łyżka mięty pieprzo­
wej. Zioła wsypać do nagrzanej .pustej butelki, zakorko­
wać, wstawić butelkę do gorącej wody. Po 24 godzi­
nach wlać do ziół ogrzane w gorącej wodzie wino

IV,4. Nstrzepywanie podbródka i szyi
(butelkę z winem wstawić do gorącej wody, trzymać
tak długo, aż wino będzie ciepłe). Po 6 tygodniach płyn
przecedzić i zlać do innej butelki. Używać go należy w
rozcieńczeniu; 1 łyżka płynu na 1/4 szklanki przegoto­
wanej wody.
• Kompresy odżywcze. Trzy łyżki zmielonego siemie­
nia lnianego zalać ciepłą wodą i nałożyć na uprzednio
umoczoną w gorącej wodzie gazę. Przyłożyć na pod­
bródek i szyję. Nakryć ceratką i umocować kompres
bandażem wokół szyi i przez ciemię. Po 30 min zdjąć
kompres, a w skórę szyi i podbródka wklepać krem
nawilżający. Wskazane jest wykonywanie tego zabie­
gu dwa razy w tygodniu. Podobnie można wykonać
kompres z dwóch ugotowanych, gorących ziemniaków,
utartych z żółtkiem, łyżeczką miodu i łyżeczką oliwy,
IV.2.3.2
Nawilżanie
Toniki. Nawilżanie skóry twarzy można osiągnąć przez wody. a w przypadku użycia ziół, wody dodatkowo
stosowanie specjalnie do tego celu przeznaczonych
płynów, zwanych tonikami. Toniki ponadto orzeźwiają, pożądanych, okresowych zabiegów pielęgnacyjnych,
dezynfekują, a także, niektóre z nich, wpływają na
zachowanie odpowiedniej równowagi kwasowo-zasa-
dowej skóry (bardzo istotnej dla utrzymania przez kilka
godzin niezmienionej kolorystyki makijażu). Dzięki za­ IV.2.3.3
stosowaniu toniku neutralizuje się także zły wpływ,
najczęściej używanej w miastach do mycia twarzy,
wody chlorowanej. Tamponem z waty umoczonym w Po dokładnym wymyciu i oczyszczeniu skóry twarzy,
toniku natrzepuje się delikatnie skórę twarzy i szyi,
pozostawiając ją do wyschnięcia.
Płyny sprzed lat. W arsenale kosmetycznym, oprócz
najlepszego kosmetyku, jakim jest deszczówka, byty
także płyny spełniające wiele wymienionych funkcji.
• Płyn ziołowy. Jedna łyżeczka korzenia ślazu dzikie­
go, łyżeczka kwiatu lipowego, łyżeczka miodu. Wszyst­
kie składniki zalewa się szklanką wody i gotuje pod
przykryciem 10 min. Następnie płyn należy odstawić
na dalsze 10 min, aby dobrze naciągnął, po czym
odcedzić i zlać do buteleczki. Płyn taki można używać
przez kilka dni, przechowując go w chłodnym miejscu.
• Odwar ze skrzypu. Jedną łyżkę stołową ziela skrzypu
zalewa się zimną wodą i gotuje 20 min. Po odcedzeniu
stosuje się do skóry (cery) tłustej i trądzikowej Odwar
ma właściwości osuszające,
• Tonik rozmarynowy. Czubatą łyżkę liści rozmarynu
lekarskiego zalewa się szklanką czerwonego wina (w
wypadku skór suchych i normalnych) lub wódki (w wy­
padku skór tłustych). Buteleczką z nalewką należy
wstrząsnąć co dwa dni. Po sześciu tygodniach płyn
przecedza się. Wskazane jest przechowywanie go w
chłodnym i ciemnym miejscu.
• Tonik liliowy. Ten preparat można używać przez
cały rok, ale przygotować go trzeba na wiosnę, gdy
kwitną białe lilie. Do butelki z dużym otworem lub
wąskiego słoika (koniecznie z ciemnego szkła) ze
szczelnym zamknięciem wkłada się, ciasno ubijając,
płatki dobrze rozwiniętych kwiatów. Po wypełnieniu
naczynia do połowy wysokości, płatki należy zalać
czystym spirytusem, do wysokości ok. 4 cm powyżej
ich powierzchni, szczelnie zamknąć i postawić w ciem­
nym i chłodnym miejscu. Co pewien czas wstrząsnąć.
Po sześciu tygodniach odlać część płynu do małej
buteleczki (także ciemnej), rozcieńczyć dwiema takimi
samymi częściami przegotowanej, zimnej wody i uży­
wać do skóry normalnej i suchej. Do skóry tłustej trze­
ba rozcieńczyć wodą w proporcji 1:1,
Parówka. Doskonałym sposobem nawilżenia, odświe­
żenia, a także głębszego oczyszczenia skóry twarzy
jest parówka. Można do niej używać pary zwykłej
wody, ale lepiej deszczówki lub naparów ziołowych,
np.: z kwiatu lipowego, rumianku pospolitego, fiołka
trójbarwnego, zwłaszcza przy cerze trądzikowej. Pa­
rówka jest niewskazana przy cerze starczej, wrażliwej
lub rozszerzonych naczyniach włosowatych.
Czysto wymytą twarz należy pochylić nad naczyniem
ze świeżo wlaną, wrzącą wodą. Następnie głowę
wraz z naczyniem przykryć dużym ręcznikiem i tak
przetrwać 10 min, dolewając wrzącej wody lub wrzą­
cego naparu ziołowego (rys. IV.5). Ciepła para otwie­
ra pory skóry. Dzięki temu przenika do skóry więcej
wzbogaconej. Sposób ten uzupełnia działanie bardzo
jakimi są maseczki odżywcze.
Odżywianie
zabiegach pojędrniających i nawilżeniu, skórę twarzy
należy odżywić. Zasadnicze znaczenie mają systema-
IV Parówka
tycznie stosowane w codziennej pielęgnacji - kremy,
a okresowo - maseczki, odpowiednie dla danej cery.
Kremy
Wyróżnia się kremy nawilżające - stosowane wiosną,
latem i jesionią na dzień i odżywcze - stosowane
wiosną, latem i jesienią na noc. Zimą - odżywcze na
dzień, nawilżające na noc. Ponadto można wyodręb­
nić kremy specjalne: pod oczy i na szyję, Skóra okoli­
cy oczu jest szczególnie delikatna, dlatego wymaga
specjalnych preparatów pielęgnacyjnych. Należy przy
tym pamiętać, aby pod oczy nie stosować kremów
nawilżających, bo często powodują podrażnienia.
Kremy należy delikatnie wklepywać w skórę twarzy i
szyi opuszkami palców; nigdy natomiast nie wcierać.
Wklepywanie rozpoczyna się od czoła, potem przez
policzki i boki twarzy, od osi podłużnej twarzy i szyi,
nieco skosnie wzwyż i na zewnątrz. Podobnie, choć
delikatniej, wklepuje się krem w powieki (rys. IV,6).
IV.6. Wklepywanie kremu w powieki
Okrężnymi mchami, rozpoczynając od zewnętrznych
kącików, wzdtuż dolnej powieki w stronę nosa, na­
stępnie na górną powiekę i znów w kierunku zew­
nętrznych kącików oka. Zewnętrzne kąciki oczu, tam
gdzie tworzą się „kurze tapki", można oklepywać
nieco silniej. Podbródek natomiast wskazane jest
oklepywać dość mocno grzbietami palców lekko
usztywnionych. Łatwiej jest prawą ręką klepać lewą
stronę podbródka i dolną część lewego policzka i
odwrotnie, zaczynając od środka, w kierunku na
zewnątrz. W szyję należy wklepywać krem miękkimi
ruchami rozluźnionych palców, w kierunku z góry na
dół, od dolnej szczęki aż poniżej obojczyków.
Prostym, bardzo dobrym i uniwersalnym pod wzglę­
dem przeznaczenia kremem, możliwym do wykonania
w domu, jest krem, którego podstawą jest czysty,
nie solony smalec wieprzowy. Jego sporządzanie roz­
poczyna się od drobnego pokrojenia 10...15 dag
świeżej słoniny. Wkłada się ją następnie do słoika,
który wstawia się do garnka z gorącą wodą i podgrze­
wa do chwili stopienia się słoniny. Topiący się sma­
lec należy zbierać łyżką i cedząc wlewać do przygoto­
wanego mniejszego słoiczka. Tak otrzymany smalec
już spełnia rolę doskonałego kremu odżywczego,
choć można go jeszcze wzbogacić, dodając płynną
witaminę A lub E albo obydwie łącznie. Krem ten jest rodzaju maseczkami ziołowymi polecane są również
doskonały dla skóry normalnej, suchej i bardzo suchej,maseczki owocowe i warzywne, zwłaszcza w okresie
natomiast przy skórze tłustej można go stosować
wyłącznie na suchą często skórę okolic oczu.
Maseczki
Historia maseczek kosmetycznych sięga czasów
rzymskich. Ogromna większość składników w ma­
seczkach to zioła zawierające naturalne witaminy,
szczególnie te, które przenikają przez skórę. Masecz­ czych znajduje się bezpośrdnio pod skórką. Dlatego
ka nie tylko poprawia wygląd skóry, ale też chroni ją też, zaraz po obraniu ogórka, należy jego skorki nało­
przed chorobami.
Maseczki ziołowe. Charakteryzują się wielostronnym
korzystnym działaniem. W trzech przykładowych
przepisach w nawiasach podano liczbę płaskich łyżek
slotowych wymienionych składników.
• Maseczka dla skóry bardzo suchej. Siemię lniane
(3). kwiat rumianku zwyczajnego (2), korzeń mydlnicy
lekarskiej (2), owoc kopru ogrodowego (2) i dekstry­
na, tj, mąka ziemniaczana (t). Dobrze rozdrobnione
zioła należy zalać gorącą wodą, dodać 1...2 łyżki mio­
du i wymieszać do konsystencji gęstej papki. Masę
rozsmarowuje się na płótnie lub gazie (z wyciętymi
otworami na nos, oczy i usta) i ciepłą przykłada na
umytą i lekko natłuszczoną twarz (zawsze płótnem do
twarzy). Po zdjęciu maseczki i umyciu twarzy należy
położyć krem nawilżający
• Maseczka dla cery bardzo suchej i wrażliwej. Kwiat
nagietka lekarskiego (1), kwiat rumianku zwyczajne­
go (2), ziele krwawnika (1), ziele gryki zwyczajnej
(1/2), iiść szałwii (1/2), korzeń mydlnicy lekarskiej
(1), siemię lniane (1 >, mąka owsiana (3). Dwie. trzy
łyżeczki mieszaniny ziół rozczynia się z 1 surowym
żółtkiem, 1 łyżeczką oliwy, 1 łyżeczką śmietanki, do
uzyskania gęstej papki. Masę rozsmarowuje się na
lekko podgrzanym płótnie lub gazie i nakłada na
umytą twarz.
• Maseczka dla skóry ttustej z trądzikiem. Kwiat ru­
mianku zwyczajnego (1), ziele krwawnika (1), liść
mięty pieprzowej (2), kwiat nagietka (1), korzeń mydl­
nicy lekarskiej (1), ziele tymianku (1), nasienie kozie­
radki pospolitej (1), mąka ziemniaczana (1). Składniki
rozczynia się mocną esencją herbacianą i dodaje
łyżeczkę miodu. Maseczkę nakłada się tak samo jak
poprzednie.
W celu zmniejszenia objawów trądziku można także
robić kompresy z naparu kwiatu rumianku zwyczajne­
go, kwiatu nagietka i kory wierzby purpurowej,
Łyżeczkę kory zagotowuje się w t /4 szklanki wody,
zasypuje łyżeczką rumianku i łyżeczką nagietka i
odstawia do naciągnięcia. W naparze moczy się gazę,
którą kładzie się na twarz na godzinę.
W przypadku trądziku najważniejsze jest jednak sto­
sowanie do wewnątrz ziół poprawiających przemianę
materii, np. korzeń łopianu większego, korzeń mydlni­
cy lekarskiej, korzeń mniszka lekarskiego, ziele fiołka
trójbarwnego i ziele macierzanki. Wymienione zioła,
zmieszane w równych ilościach, w proporcji łyżka ziół
na szklankę wody gotuje się krótko i pije 2...3 razy
dziennie, po szklance przed jedzeniem. Można rów­
nież zazywać tę mieszaninę zmieloną - po pół łyżeczki
proszku 2,„3 razy dziennie. Bardzo dobre rezultaty w
leczeniu trądziku daje również picie drożdży.
Maseczki owocowe i warzywne. Poza różnego
wiosny, lata i jesieni, np.: maseczki z truskawek,
brzoskwiń, winogron, borowek czernic, ogorkow itp.
Surowe owoce należy rozetrzeć i otrzymaną papką
posmarować twarz na ok. 20 min. Takie maseczki są
wskazane dla każdego rodzaju skóry, z wyjątkiem
alergicznych, i można je stosować dowolnie często.
• Maseczka z ogórka. Najwięcej substancji odżyw­
żyć bezpośrednio na uprzednio oczyszczoną twarz.
Można twarz przykryć wilgotnym płatkiem gazy. Pozo­ • Maseczka z miodu i białka. Dwie łyżki miodu, 2 łyżki
stawić maseczkę na ok. 20 min, a potem nie zmywać mąki jęczmiennej i białko z jednego jajka, po dokła­
twarzy. Maseczka ta działa odżywczo, odświeżająco, dnym wymieszaniu, rozsmar owuje się na twarzy, zo­
wygładzające i lekko wybielająco. stawiając do wyschnięcia (20...30 min). Następnie
• Maseczka z marchwi. Dwie młode, starte marchewki zmywa się gorącą i spłukuje lodowatą wodą. Masecz­
miesza się z łyżką mąki ziemniaczanej i jednym żółt­ ka działa odżywczo i pobudzająco. Jest doskonałym
kiem, po czym na 20 min nakłada się na umytą twarz. sposobem na wygładzenie „kurzych łapek". Nie nale­
Zmywa się ją najpierw gorącą, a potem zimną wodą. ży jednak stosować jej zbyt często, aby nie rozciągać
Również działa odżywczo, odświeżająco i wygładzają- skóry przez częste jej napinanie ściągającym biał­
co; może nadać skórze odcień opalenizny. kiem.
• Paryska maseczka z kwaszonej kapusty. 10 dag • Maseczka z białka. Ubitą pianę z białka nakłada się
kapusty kwaszonej nakłada się na twarz, omijając bezpośrednio na skórę W ciągu kilku minut białko
okolice oczu. Po 15.,,20 min usuwa się kapustę zasycha i napina skórę. Wówczas należy zmyć je
i opłukuje twarz zimną wodą. Działa odżywczo i od­ watką umoczoną w letniej wodzie z sokiem z cytryny.
świeżająco, Skórze tłustej nadaje matowość; spierz­ Działa tonizująco i ściągające. Jest zarazem dobrym
chniętą i popękaną - leczy. środkiem przeciw szerokim porom i zwiotczałej
• Maseczka z truskawek. Kilka truskawek rozgniata skórze. Nie należy jej jednak stosować częściej niż
się z łyżeczką śmietany i łyżeczką miodu. Taką pastą raz w miesiącu.
smaruje się oczyszczoną twarz i pozostawia na • Maseczka hiszpańska. Filiżankę moczonej przez
20 min, po czym zmywa tamponikiem waty umoczo­ kilka godzin fasoli rozgotowuje się w niewielkiej ilości
nym w letnim mleku. wody, po czym przeciera przez sito z włosia. Gorącą
papkę miesza się z sokiem wyciśniętym z połówki
Maseczki z podstawowych produktów spożywczych. cytryny i 1 łyżką stołową oliwy, następnie, jeszcze
Z wielu codziennie używanych produktów można ciepłą, rozsmarowuje na twarzy i zostawia na
przyrządzić o każdej porze roku wartościowe ma­ 15...20 min. Działa odżywczo i wygładzająco. Nadaje
seczki odżywcze. Poniżej kilka przykładów. się wybitnie do delikatnej I suchej skóry.
• Maseczka serowa, 2 łyżki świeżego, mokrego sera • Amerykańska maseczka z papki ziemniaczanej.
białego lub twarożku uciera się z żółtkiem oraz paro­ Duży ziemniak, świeżo ugotowany w łupinie, obiera
ma kroplami wody utlenionej na gładką, niezbyt gęstą się, rozgniata i miesza na papkę z odrobiną świeżego
masę, którą na 15 min rozprowadza się na twarzy i mleka i jednym żółtkiem. Mieszaninę tę należy ogrzać,
szyi. Zmywać należy letnią, a potem zimną wodą. wstawiając do gorącej wody i możliwie jak najcieplej­
Maseczka ta odżywia skórę i rozjaśnia cerę. szą nakładać na twarz, przykryć gazą i ręcznikiem, w
• Maseczka drożdżowa. Na łyżeczce podgrzewa się celu utrzymania ciepła przez kilka minut. Po 20 min
parę kropli miodu i uciera z 3 dag świeżych drożdży zmywa się maseczkę gorącą, a potem jak najzimniej­
(miód można zastąpić mlekiem). Jeśli masa jest za szą wodą. Odświeża, ożywia, wygładza zwiędłą skórę,
rzadka, można ją zagęścić dodając trochę mąki ziem­ a suchą czyni delikatną i sprężystą.
niaczanej lub sojowej. Dla cery suchej dobrze jest
dodać 3..,4 krople oliwy lub oleju sojowego. Papkę
nakłada się palcami na twarz i szyję. Ponieważ szyb­ IV.2.4
ko zastyga, można z nią chodzić. Po 15 ..20 min
maseczkę zmywa się letnią wodą i spłukuje zimną. Pielęgnacja oczu
Działa oczyszczające i wygładzająco. Bardzo wskaza­
na przy cerze z trądzikiem. Wiele schorzeń oczu i powiek, ich zły wygląd, zaczer­
• Maseczka żółtkowo-miodowa, Z jednego żółtka i wienienie, zapalenie spojówek, skłonność do zmian
kilku kropli oliwy należy utrzeć majonez, gdy zgęstnie­ alergicznych, obniżona odporność ustroju jest wyni­
je dodać pół łyżeczki miodu i dokładnie wymieszać. kiem braku witamin, przede wszystkim witaminy A.
Jeśli masa jest za rzadka, można ją zagęścić mąką Najważniejsze jest więc jej uzupełnianie w organizmie
ziemniaczaną lub sojową. Nakłada się na twarz i szyję oraz równoczesne oddziaływanie zewnętrzne, przez
palcami, po 20 min zmywa ciepłą wodą. Działa od­ stosowanie naparów ziołowych i kompresów, nie tylko
żywczo i wygładzająco. łagodzących podrażnienia, ale także usuwających
• Maseczka z siemienia lnianego. 2 łyżki zmielonego zmęczenie oczu.
siemienia lnianego zalewa się gorącą wodą i miesza
na papkę. Możliwie jak najcieplejszą kładzie się na Napary ziołowe do płukania oczu. Bardzo wskazane
twarz. Po 20 min zmywa się gorącą wodą i spłukuje jest przepłukiwanie oczu dwa razy dziennie naparem
zimną. Maseczka ta działa odżywczo i wygładzająco. ze świetlika łąkowego. Pół łyżeczki ziela zalewa się
Regularnie stosowana zapobiega fałdom i zmarszcz­ t/2 szklanki wrzątku. Po wystygnięciu naparu, należy
kom. Szczególnie wskazana dla skóry wrażliwej i go bardzo dokładnie przecedzić, np. przelewając
suchej. przez sitko z watą. Tak uzyskanym płynem przepłuku­
• Maseczka z płatków owsianych. Dwie łyżeczki płat­ je się oczy, wykorzystując specjalny kieliszek, a na­
ków owsianych zalewa się 4 łyżkami śmietany lub stępnie, za pomocą tamponu, dodatkowo przeciera
mleka. Gdy płatki napęcznieją, powstałą papką sma­ okolice oczu, a także całą twarz, pozostawiając je do
ruje się twarz i zostawia na 20 min, a następnie wyschnięcia. Napar można także pić, stosując łyżkę
zmywa gorącą i opłukuje zimną wodą. Maseczka ta stołową ziela na pełną szklankę wrzątku,
wygładza szorstką skórę i powoduje zmatowienie Do płukania oczu można używać naparów z kwiatu
skóry tłustej. chabra bławatka, esencji herbacianej, łiści rozmarynu
lekarskiego, ziela nostrzyka żółtego, ziela niezapo­
minajki leśnej, liścia babki lancetowatej i owoców
kopru włoskiego. Robi sie z nich również odświeżają­
ce i łagodzące kompresy - dwa umoczone w naparze
tampony waty układa sie na zamknięte powieki na
10 min.
„Woreczki" pod oczami. Bardzo nieprzyjemnym de­
fektem urody, zwłaszcza kobiecej, są tzw. woreczki
pod oczami. Nie zawsze wiążą sie one z podeszłym
wiekiem Bardzo skuteczną metodą, łagodzącą takie
objawy, są przemienne okłady ciepłe i zimne z naparu
szałwii: t łyżeczkę ziół zalewa sie 112 szklanki wrząt­
ku, parę minut trzyma pod przykryciem, przecedza,
potowe studzi, a połowę podgrzewa. Po dwa tampony
waty wkłada sie do obydwu naparów i na zmianę
przykłada przez 10 min na zamknięte powieki. Zaw­
sze ostatni okład powinien być zimny. Zabieg ten sto­
sować należy co drugi dzień wieczorem. Na noc wkle­
pać krem kamforowy Po miesiącu powinna nastąpić
wyraźna poprawa. Niezależnie od tych zabiegów, na­
leży zainteresować sie jednak przyczyną, którą mogą
być choroby narządów wewnętrznych.
Obrzmiałe powieki. Częstym problemem są także
zaognione lub obrzmiałe powieki, które szpecą twarz i
powodują złe samopoczucie. Środkiem łagodzącym
ten stan jest papka z utartego ziemniaka. Świeżo
utartą papkę rozsmarowuje się na dwóch płatkach
gazy i kładzie na zamknięte oczy. Po 10.., 15 min
papkę należy zmyć tamponem umoczonym w naparze
z rumianku pospolitego, świetlika łąkowego lub kopru
włoskiego. Następnie natłuścić skórą w okolicach
oczu odpowiednim kremem, lekko wklepując go koń­
cami palców.
Rzęsy i brwi. Ważną sprawą dla estetycznego wyglądu
oczu jest ich oprawa, a więc ładne rzęsy i brwi. Dla
wzmocnienia i nieznacznego ich przyciemnienia można
co wieczór, przed snem, kilkakrotnie przeszczotkować
każdą brew w kierunku od nosa do skroni, a górne
rzęsy przy zamkniętym oku - z góry na dół. a przy
otwartym - z dołu do góry. Szczotkowanie to wykonuje
się natłuszczoną kilkoma kroplami rycyny szczoteczką
do rzęs (specjalnie do tego celu przeznaczoną).
łV.2.5
Pielęgnacja włosów
Pielęgnacja włosów ziołami, jak i innymi środkami
naturalnymi, polega na wzmacnianiu brodawek (cebu­
lek) włosowych i poprawieniu krążenia krwi w skórze
głowy, co można osiągnąć działaniem zewnętrznym
Są to zabiegi ułatwiające nie tylko utrzymanie włosow
w dobrym stanie, ale jednocześnie przeciwdziałające
ich podstawowym schorzeniom, jak np. nadmierne
przetłuszczanie się, wzmożone wypadanie, łupież.
Po myciu włosów zwykłym mydłem i ciepłą, zmiękczo­
ną wodą, najlepiej deszczową (z częstością mycia
dostosowaną do indywidualnej potrzeby), ważną rolę
pielęgnacyjną spełnia spłukiwanie włosów środkami
ziołowymi: odwarem z korzenia łopianu, mydlnicy le­
karskiej, kory dębu, kłącza tataraku zwyczajnego, zie­
la skrzypu polnego lub naparem z pokrzywy zwyczaj­
nej, rumianku zwyczajnego (który działa także rozjaś-
mająco na wtosy), liścia orzechu (który przyciemnia
włosy). Wymienione zioła parzyć w proporcji dwie łyż­
ki stołowe na szklankę wrzątku; kofzenie i kory goto­
wać krótko, a ziele skrzypu polnego dłużej niż pół go­
dziny, pod przykryciem. Do płukania włosów można
także używać piwa (pół butelki do ostatniego płuka­
nia), które ułatwia układanie włosów i wpływa na
trwałość fryzury.
Bardziej radykalną metodą przeciwdziałania wypada­
niu włosów, przez poprawienie krążenia krwi w skórze
głowy, są kilkuminutowe okłady ze świeżo utartego
chrzanu pospolitego. Po okładzie włosy należy płukać
wodą, aż do zniknięcia charakterystycznego zapachu,
a na końcu - naparem lub odwarem jednego z wymie­
nionych ziół.
Skutecznym, choć kłopotliwym, środkiem pielęgnacyj­
nym jest stosowanie ołeju lnianego (najlepszy nie ra­
finowany), zawierającego witaminy A, E i F, które ule­
gają wchłonięciu przez skórę. Gdy przyczyną wypa­
dania włosów jest awitaminoza, skutek takiej kuracji
może być bardzo widoczny. Skórę głowy należy wie­
czorem posmarować olejem oraz owinąć kapturkiem
foliowym, a rano zmyć włosy mydłem, a potem spłu­
kać wybranym naparem ziołowym.
Do częstej i łatwej pielęgnacji włosów można przygo­
tować nalewkę z 1 części młodej, świeżej pokrzywy
zwyczajnej, 1 części nasturcji większej (kwiaty, liś­
cie), 2 części spirytusu. Wszystkie składniki zmikso­
wane wlewa się do butelki lub słoika i stawia w ciem­
nym miejscu. Po dwóch tygodniach zlewa tyle, ile po­
trzeba do jednorazowego użycia. Raz na tydzień, na
dzień przed myciem głowy, włosy rozczesuje się na
strony i wciera nalewkę w skórę.
Dla wzmocnienia włosów suchych można je myć w
surowym jajku. W tym celu jajko wbija się do szklanki
i zalewa do potowy ciepłą, ale nie gorącą wodą, do­
kładnie miesza oraz rozprowadza na uprzednio zmo­
czone włosy i dobrze wciera palcami w skórę. Na­
stępnie płucze się włosy pod bieżącą wodą i rozcze­
suje w czasie płukania. Aby zwiększyć efekt odżyw­
czy, można jeszcze raz wetrzeć w skórę głowy żółtko
i zawinąć głowę na 10 min ręcznikiem, po czym spłu­
kać włosy ciepłą wodą.
Po myciu włosów mydłem lub szamponem, dobrze
jest do płukania dodawać soku z cytryny.
Pielęgnując włosy należy przede wszystkim pamiętać
o jednoczesnym usuwaniu przyczyny ich złego stanu,
który spowodowany jest najczęściej zaburzeniami
wewnętrznymi, gdyż inaczej wskazane zabiegi będą
skutkować tylko doraźnie.
iV.3
Środki zachowania kondycji
Zgodnie z zasadą, że efekt zabiegów kosmetycznych
i leczniczych, sprzyjających zdrowiu i urodzie często
zależy od równoległego oddziaływania zewnętrznego i
wewnętrznego na organizm, zalecić można kilka pros­
tych sposobów działania od wewnątrz. Oczywiście
nie należy rozumieć, że dla uzyskania oczekiwanego
 rezultatu trzeba je stosować wszystkie jednocześnie.
Chodzi o to, aby wiedzieć jak w prosty sposób można
oddziaływać korzystnie na swój organizm. Oto niektó­
re z naturalnych środków wzmacniających, służących
zachowaniu dobrej kondycji.
• Mieszanka wzmacniająca z pokrzywy i miodu.
200 ml soku z liści nie kwitnącej pokrzywy zwyczajnej
(najlepiej majowej) dobrze wymieszać z 50 dag praw­
dziwego miodu. Słoik z tą mieszaniną wstawić do lo­
dówki i codziennie wieczorem łyżkę stołową miesza­
niny zalewać szklanką przegotowanej, letniej wody,
odstawiać na 12 godz i wypijać rano na czczo, w
miarę możliwości pół godziny przed śniadaniem. Zimą,
gdy nie ma świeżego soku, można używać pokrzywy
sproszkowanej. Wówczas łyżeczkę ziela łączy się z
łyżką stołową miodu i zalewa szklanką wody.
Pokrzywa zwyczajna, bogata w żelazo, jest doskona­
łym środkiem na poprawienie obrazu krwi przy nie­
dokrwistości, ma bardzo dobry wpływ na przemianę
materii oraz właściwości „oczyszczające krew" Dzia­
łanie odżywcze i lecznicze miodu znane jest od lat.
Zawiera on kompleks witamin grupy B. znaczną ilość
witaminy C. wapń, potas, sód, mikroelementy (żelazo,
mangan, miedź) oraz łatwo przyswajalne cukry i biał­
ka. Dzięki tym składnikom miód jest jedną z najłatwiej
przyswajalnych odżywek.
• Płyny witam inowo-mineralne. Bardzo korzystne dla
organizmu jest przemienne wypijanie szklanki wody
mineralnej, szklanki soku z owoców oraz szklanki
naparu ziołowego oczyszczającego, np.: z rumianku
zwyczajnego, fiołka trójbarwnego, krwawnika, liści
malin, borówek brusznic, liści orzecha, marzanny bar­
wierskiej oraz naparów z szałwii, mięty pieprzowej,
kopru włoskiego, melisy lekarskiej, ślazu, mchu
islandzkiego (płucnicy islandzkiej). Wszystkie te zioła
działają skutecznie jedynie wówczas, gdy zażywa się
je regularnie: rano na czczo, a wieczorem przed snem,
pijąc małymi tykami pełną filiżankę naparu.
• Surówki piękności. Podane kompozycje, bogate w
sole mineralne, witaminy grupy B, kwasy organiczne,
witaminę C, przy dłuższym stosowaniu mają doskona­
ły wpływ na włosy, skórę i paznokcie. Skóra staje sie
gładka I jędrna, włosy uzyskują elastyczność i pu­
szystość, paznokcie wzmacniają się. Wzmagają także
ruchy robaczkowe jelit, co ułatwia trawienie.
Surówka francuska: 2 czubate łyżki stołowe płatków
owsianych, 6 łyżeczek przegotowanej, ostudzonej
wody, 3 łyżki stołowe przegotowanego mleka, łyżka
stołowa cukru, duże jabłko grubo tarte ze skórką,
2 łyżeczki soku z cytryny.
Surówka amerykańska: 5 łyżek stołowych (płaskich)
płatków owsianych, 5 łyżek stołowych przegotowanej
wody, łyżka stołowa mleka lub słodkiej śmietanki,
1...2 łyżki stołowe miodu, 4...5 grubo siekanych orze­
chów laskowych.
Wieczorem płatki zalewa się przegotowaną wodą.
rano dodaje pozostałe składniki. Dla zaoszczędzenia
czasu można jeść powoli w trakcie porannej toalety
przed śniadaniem lub zamiast niego. Uwaga: dla
zrównoważenia braków wapnia, spowodowanych re­
gularnym spożywaniem płatków owsianych, które
odwapniają organizm, należy do innych pokarmów
dodawać wapń ze skorupek z jajek. Umyte skorupki,
bardzo dokładnie starte na proszek, np. w moździerzu,
dosypuje się po trochu do zup, mleka i innych potraw.
• Otręby pszenne Cztery łyżki stołowe otrąb zalewa
się letnim mlekiem i zjada wolno żując przed śniada­
niem lub w ciągu dnia dosypuje do pokarmów. Za­
wierają one witaminy z grupy B (Bi, Bi, Be, PP, kwas
pantotenowy i foliowy), witaminę E, wapń, sód, potas
i mikroelementy, a zwłaszcza kobalt, cynk, miedź,
magnez, mangan i żelazo. Otręby wzmagają ruchy
robaczkowe jelit, wchłaniają szkodliwe i zbędne sub­
stancje, regulują działanie przewodu pokarmowego,
zapobiegają powstawaniu chorób cywilizacyjnych.
• Drożdże. Są one źródłem niezbędnych dla zdrowia
składników odżywczych i czynników odpornościo­
wych. Zawierają 50% łatwo przyswajalnego białka,
ponadto zespół witamin z grupy B, zwiększającą
odporność organizmu biotynę (witamina H) oraz
składniki mineralne, jak wapń. fosfor, potas, magnez,
żelazo i selen.
Znane są dwa sposoby przyrządzania drożdży do
picia. Pierwszy z nich, uwzględniający ostatnie wyniki
badan właściwości drożdży, zaleca picie drożdży za­
bitych: 2 dag świeżych drożdży zalewa się wrząt­
kiem i doprowadza do wrzenia. Po wystudzeniu, pije
się przed snem (codziennie) nie słodzone. Stosując
kurację drożdżową należy pić je przez dwa miesiące,
a następnie zrobić miesiąc przerwy. Jako uzupełnie­
nie pożywienia, pije się drożdże kilka razy w tygodniu.
Są także zwolennicy picia drożdży żywych: 2 dag
świeżych drożdży zalewa się letnią wodą z niewielkim
dodatkiem cukru (dla sfermentowania) i odstawia na
2...3 godziny. Pije się przed jedzeniem, w ramach
kuracji przez 3..,6 tygodni,
• Siemię lniane. Cztery łyżki stołowe siemienia oraz
łyżkę cukru należy zemleć w młynku elektrycznym,
wsypać do stoika, przechowywać w lodówce. Zjada
się 3 łyżeczki mieszaniny dziennie, popijając mlekiem
lub jakimkolwiek letnim płynem, Siemię jest znakomi­
tym środkiem odżywczym, o szerokim zastosowaniu
leczniczym, zwłaszcza w chorobach przewodu pokar­
mowego. Zawiera witaminy A, E. F i w dużym stopniu
może zastąpić odżywcze działanie tranu.
• Nasienie kozieradki. Zażywa się dziennie pół ły­
żeczki sproszkowanego ziela popijając jakimkolwiek
płynem. Kozieradka reguluje przemianę materii,
zwiększa liczbę czerwonych ciałek krwi, dostarcza
wielu witamin.
• Przyprawy. Kminek zwyczajny, majeranek ogrodo­
wy, biedrzeniec anyż, czarnuszka siewna, pieprz
czarny (prawdziwy), pieprz ziołowy, kolendra siewna,
papryka roczna, bylica estragon I inne przyprawy
mają nie tytko właściwości smakowe, ale i trawienne,
ułatwiające organizmowi przyswajanie wielu składni­
ków pokarmowych. Przykładowo wspomnieć należy o
doskonałym środku ułatwiającym trawienie, zaleca­
nym po zjedzeniu wszystkich ciężkostrawnych po­
traw, tj. o mieszaninie kminku z majerankiem, Obie
przyprawy należy zemleć w równej proporcji, przesy­
pać do małej buteleczki, np. po witaminach, i nosić
przy sobie Zażywać 112 łyżeczki mieszaniny po spo­
życiu cieżkostrawnej potrawy.
• Owoce i warzywa. Surówki i soki owocowo-wa­
rzywne powinny być jak najczęściej obecne na stole,
Jabłko zjedzone przed snem, dzięki właściwościom
pobudzającym trawienie, spełnia rolę jakby „szczotki"
dla organizmu, tym samym wpływając także na ładną
cerę. Ponadto jabłko zawiera składniki mineralne, ta-
Kie jak: wapń. żelazo, miedź i fosfor oraz witaminy
C, PP, A i witaminy z grupy 8. Pamiętać należy, że
najwięcej wartościowych składników znajduje się w
skórce i bezpośrednio pod nią, a więc wskazane jest
jedzenie jabłek nie obieranych (rozdz. 111,3).
• Sen. Popołudniowa drzemka, trwająca choćby tylko
kwadrans, ma niezwykle ważną rolę dla dobrego sa­
mopoczucia. świeżego wyglądu i kondycji. Wyłącze­
nie się z napięć całego dnia i pełne odprężenie w tym
czasie bardzo regenerują organizm i odświeżają cerę,
a na całe lata odsuwają pojawienie się „kurzych
łapek’1i zmarszczek koło ust. Należy również pamię­
tać, że każdą godzinę snu przed północą liczy się
podwójnie.
• Niepalenie tytoniu. Szkodliwy wpływ palenia na
stan zdrowia i urodę jest oczywisty. Dym tytoniowy
zawiera ok 400 toksycznych składników. Oprócz ni­
kotyny w jego skład wchodzą m.in.: amoniak, siarko­
wodór, kwas pruski, dwutlenek węgla. Nikotyna po­
woduje niedotlenienie mięśnia sercowego, przyspie­
sza powstawanie miażdżycy. Składniki rakotwórcze
znajdujące się w dymie sprzyjają rozwojowi raka
oskrzeli i innych narządów oraz choroby wrzodowej
żołądka i dwunastnicy.
Palenie tytoniu przyspiesza ponadto zmęczenie, na
skutek niedotłenienia komórek mózgowych, jak rów­
nież niszczenia przez nikotynę zapasów witaminy C w
organizmie. Wpływa także negatywnie na urodę. Cera
palacza jest szaroziemista, wysusza się i wiotczeje.
Niedotlenione mięsnie tracą elastyczność, powodując
pogłębianie się zmarszczek. Naczynia krwionośne
włosowate tracąc sprężystość, tworzą na twarzy
brzydko wyglądającą siateczkę. Można jeszcze wyli­
czyć wiele innych zgubnych skutków palenia tytoniu.
Dlatego, chcąc ładnie wyglądać i czuć się zdrowo, nie
należy palić tytoniu ani przebywać w zadymionych
pomieszczeniach, (akr)

Bibliografia

Aleksandrowicz J., Gumowska I.: Kuchnia i medycyna.

Warszawa 1981
Aureden L : Bądź zawsze piękną. Warszawa 1959
Jaroszewska B Kosmetyka pielęgnacyjna Warszawa
1979
Kożmińska-Kubarska A.: Pielęgnowanie zdrowia i urody.
Warszawa 1980
Kużnicka B , Dziak M.: Zioła i ich stosowanie. Warszawa
1977
Materiały na I Sympozjum Stowarzyszenia Radiestetów.
Warszawa. 19-20 IX 1981
Materiały na II Ogólnopolskie Sympozjum Stowarzyszenia
Radiestetów, Warszawa, 24-25 IX 1983
Muszyński J.: Ziołolecznictwo i leki roślinne. Warszawa
1958
Poprzęcki W.: Poradnik zielarza. Warszawa 1984
Prużan M.: Technologia środków kosmetycznych. Łodż
1950
Rudowska I.: Kosmetyka na co dzień. Warszawa 1976
Wydmuchowa B : Ewa zawsze młoda. Warszawa 1978

Chemia
praktyczna
Zdzisław Karpeta
Hasła
Barwniki, s.13
Chemikalia, s.14
Kwasy, s,27
Laboratoryjne czynności, s.28
Laboratoryjne naczynia, s.28
Rozpuszczalniki, s.45
Tworzywa sztuczne, s,53
V.1
Domowa pracownia
chemiczna
V.1.1
Bezpieczeństwo i higiena prac
chemicznych
Wszystkie substancje chemiczne należy traktować
jako szkodliwe dla zdrowia. Szczególna ostrożność
należy zachować w stosunku do związków tzw. metali
ciężkich, jak: miedź, ołów, cynk. nikiel, kobalt, rtęć,
chrom i inne. Trzeba również pamiętać, że długotrwa­
łe stykanie się ze związkami uznawanymi za nie­
szkodliwe. może doprowadzić do nadmiernego ich na­
gromadzenia się w organizmie, co jest zawsze nie­
bezpieczne, Nawet zwykła sól kuchenna w zbyt
dużym stężeniu jest substancją szkodliwą!
Należy zwracać baczną uwagę na nazwę chemiczna i
wzór chemiczny używanej substancji, gdyż często
podobnie brzmiące nazwy oznaczają związki o zupeł­
nie różnych właściwościach. Na przykład: azotan
sodowy NaNOa jest substancją zasadniczo nieszkod­
liwą, natomiast azotyn sodowy - NaNO, - jest trujący.
Dlatego przed przystąpieniem do pracy trzeba dokła­
dnie poznać właściwości związków występujących w
przepisie.
Prace ze stężonymi kwasami i zasadami wymagają
bezwzględnie użycia okularów i rękawtc ochronnych,
a do ochrony odzieży jest pożądany również fartuch
gumowy, z folii polietylenowej lub z polichlorku winylu.
Jako zasadę należy przyjąć, że przy rozcieńczaniu
stężonych kwasów wlewa się cienkim strumieniem
kwas do wody (nigdy odwrotnie!), ciągle przy tym
mieszając. Jeżeli temperatura roztworu zbytnio wzra­
sta, należy pracę przerwać i odczekać aż roztwór
ostygnie.
Prace z rozpuszczalnikami organicznymi należy wy­
konywać na wolnym powietrzu lub w pomieszczeniu
dobrze wietrzonym, aby uniknąć wdychania oparów.
Nie wolno nachylać się nad naczyniami. Szczególnie
szkodliwe są pary benzenu, trójchloroetylenu i roz­
puszczalnika „nitro” ,
Z rozpuszczalnikami palnymi nie wolno pracować w
pobliżu płomienia lub rozgrzanych grzejników elek­
trycznych. Należy zachować również duży odstęp
od czynnych żarówek elektrycznych, gdyż pryśnięcie
kropli rozpuszczalnika na rozgrzaną bankę szklaną
spowoduje jej pęknięcie, a od rozżarzonego drucika
z pewnością zapalą się - nieraz wybuchowo - pary
cieczy palnej. Palenie papierosa w czasie pracy jest
niedopuszczalne!
W wypadku zwilżenia skóry roztworami kwasów lub
zasad trzeba natychmiast spłukać zwilżone miejsce
dużą ilością wody, następnie umyć dokładnie skórę
wodą z mydłem, a w przypadku zasad - wodą z ma­
łym dodatkiem octu, następnie ponownie spłukać
czystą wodą. Gdy kwas pryśnie na ubranie, można je
uchronić od zniszczenia przez zobojętnienie spryska­
nych miejsc wodą amoniakalną, a następnie spłuka­
nie wodą, aż do zniknięcia zapachu amoniaku. Młej-
sca spryskane zasadą zobojętnia się 1O-procento-
wym octem i spłukuje dużą ilością wody,
U osób szczególnie wrażliwych mogą, w wyniku
zetknięcia się z odczynnikami chemicznymi, wystą­
pić dokuczliwe podrażnienia skóry i uczulenia. W
przypadku wystąpienia takich objawów należy przer­
wać prace chemiczne do czasu ustąpienia przykrych
dolegliwości. Podejmując pracę ponownie, należy
pokryć skórę rąk grubą warstwą kremu ochronnego
i zabezpieczyć ręce miękkimi rękawiczkami
gumowymi.
Wszystkie chemikalia należy przechowywać w miej­
scu niedostępnym dla dzieci, a osoby dorosłe, nie
biorące udziału w pracach chemicznych, trzeba
poinformować o niebezpiecznych własnościach
związków chemicznych.
Pęknięte szklane naczynia należy natychmiast wyrzu­
cać. Drobne wyszczerbienia zeszlifować jakąkolwiek
osełką lub papierem ściernym, owiniętym na okrągłym
pręcie (np. na pilniku).
Naczynie, w którym ma być ogrzewana ciecz, nie
powinno być napełnione więcej niż do 2/3 swojej
pojemności. W czasie ogrzewania cieczy należy ją
mieszać, gdyż ogrzewana w bezruchu może ulec
przegrzaniu, a następnie wykipieć gwałtownie, nawet
przy lekkim poruszeniu, np. przy przenoszeniu,
powodując ciężkie oparzenia.
Nawet drobne ranki czy zadrapania należy zabezpie­
czyć plastrem, gdyż w zetknięciu z oparami kwasów
lub amoniaku powodują dotkliwy ból. Ponadto już
drobne ilości wielu związków chemicznych, przenika­
jąc do rany, utrudniają jej gojenie; mogą nawet
spowodować przykre stany zapalne.
Miejsce pracy należy utrzymywać w idealnym porząd­
ku. Rozlaną czy rozpryśniętą ciecz trzeba natych­
miast zetrzeć najpierw papierem gazetowym lub
toaletowym, następnie wilgotną szmatką lub gąbką.
Wszystkie czynności muszą być wykonywane czysto
i starannie, bez pośpiechu, dokładnie według kolej­
ności podanej w przepisie. Staranność i dokładność
jest podstawowym warunkiem powodzenia we wszel­
kich pracach chemicznych, a równocześnie zapewnia
bezpieczne Ich wykonanie.
V .1.2
Naczynia i sprzęt podstawowy
Do wielu czynności chemicznych, szczególnie tych,
które wykonuje się w temperatui ze pokojowej, można
z powodzeniem wykorzystywać szklane, porcelanowe Kwasy organiczne
lub kamionkowe naczynia kuchenne, przeznaczone
już wyłącznie do tego celu. Natomiast do prac wyma­ winowy, krystaliczny spożywczy - 100 g
gających większej odporności chemicznej i termicz­
nej, należy używać typowych naczyń laboratoryjnych. Zasady nieorganiczne
W skład najskromniejszego zestawu powinny wejść:
- zlewki: 800, 600, 250, 100 cm3- po 2 szt.
- kolby stożkowe: 1000, 500. 250 cm3- po 2 szt.
- cylindry miarowe: 500, 250,'100 cm3- po 1 szt.
- lejki szklane o różnych rozmiarach: po 1 sztuce, w sodowy czteroboran, krystaliczny (boraks) - 500 g
tym jeden możliwie największy
- butle szklane z doszlifowanymi korkami: 1000, 500. potasowy dwuchromian, krystaliczny - 200 g
250 cm3- po 3 szt.
- tryskawka 500 cm3 - 1 szt.
- probówki o średnicy 10 mm i długości ok. 15 cm -
- kilka sztuk
- parownice porcelanowe o średnicy 20,10 cm -
-po 1 szt.
- moździerz porcelanowy o średnicy 10...15 cm -
-1 szt.
- pręty szklane o różnych długościach i grubościach,
obtopione na obu końcach - kilka sztuk
- wanienki z tworzyw sztucznych, stosowane do prac
fotograficznych - kilka sztuk różnych rozmiarów.
- siatki azbestowe - 2 szt.
- termometr laboratoryjny o zakresie od -10 do
+15Q*C - 1 szt.
- waga dowolnego typu, umożliwiająca odważanie od
0,5 do 500 g
- szczotki włosiane okrągłe do mycia naczyn labora­
toryjnych - kilka sztuk
- bibuła filtracyjna - kilka arkuszy
- okulary ochronne, rękawice gumowe, fartuch
ochronny.
Do prac, w których stosuje się procesy elektrolityczne
są potrzebne:
- źródło prądu stałego o napięciu 6 .12 V, pozwala­
jące uzyskiwać prąd do 5 A. Może to być prostownik
do ładowania akumulatorów, akumulator samochodo­
wy lub motocyklowy (nawet taki, który nie nadaje się
już do rozruchu samochodu, lecz po naładowaniu
pozwala na czerpanie prądu 3...4 A przez kilka
godzin), a nawet kilka baterii płaskich typu 3R12,
połączonych równolegle (wszystkie jednakowe bie­
guny połączone ze sobą),
- opornik nastawny, o zakresie regulacji 1-15 Q i o
średnicy drutu co najmniej 0,8 mm,
- amperomierz prądu stałego, o zakresie do 5 A,
- woltomierz prądu stałego, o zakresie do 12 V,
Jako źródło ciepła do ogrzewania naczyń można wy­
korzystać domową kuchenkę gazową, kuchenkę tury­
styczną na gaz z butli albo kuchenkę elektryczną, naj­
lepiej krytą.
V .1.3
Chemikalia
Wymienione niżej związki chemiczne stanowią zasad­
nicze wyposażenie każdej pracowni chemicznej i na­
leży je traktować jako absolutnie niezbędne:
Kwasy nieorganiczne stężone
siarkowy, solny, azotowy - po 1000 cm3
octowy 10-procentowy (ocet spożywczy) - 1000 cm3
cytrynowy, krystaliczny spożywczy - 100 g
sodowy wodorotlenek, stały - 500...1000 g
woda amoniakalna, stężona - 1000 cm3
Sole
sodowy węglan, bezwodny - 1000 g
wapniowy węglan (kreda strącana) - 500 g
potasowy nadmanganian, krystaliczny - 100 g
amonowy chlorek, krystaliczny - 200 g
Rozpuszczalniki 50 cm3 stężonego kwasu solnego, dodawanego stop­
woda destylowana lub demineralizowana niowo, niewielkimi porcjami. Reakcja przebiega burzli­
-3000,..5000 cm3 wie z wydzielaniem wodoru. Po dodaniu całej ilości
benzen - 500 cm3 kwasu na dnie zlewki powinno pozostać trochę nie
benzyna ekstrakcyjna - 1000 cm3 rozpuszczonych wiórków, co gwarantuje całkowite
denaturat - 1000 cm3 zużycie kwasu solnego, którego obecność w roztwo­
ksylen lub rozpuszczalnik do lakierów renowacyjnych rze trawiącym jest niepożądana. Po odsączeniu otrzy­
-1000 cm3 many zielony roztwór ogrzać do wrzenia i dodawać po
rozpuszczalnik do wyrobów „nitro" -1000 cm3 kropli stężony kwas azotowy. Wydzielają się przy tym
toluen - 500 cm3 brunatne dymy tlenków azotu (szkodliwe!), a roztwór
trójchloroetylen <tri> lub czterochlorek węgla - przybiera barwę początkowo pomarańczową, później
500 cm3 brunatną. Dodawanie kwasu azotowego należy przer­
Inne różne wać w chwili, gdy dodana kropla kwasu nie spowo­
mąka ziemniaczana - 1000 g duje wydzielania brunatnych dymów. Nadmiar kwasu
szkło wodne - 1000 cm3 azotowego jest niepożądany, gdyż powoduje zbyt
talk techniczny - 500 g szybkie wytrawianie miedzi. Otrzymany roztwór do­
żelatyna spożywcza -1 0 0 g pełnić wodą do objętości 500 cm3. Zawiera on ok.
papierki wskaźnikowe do pomiaru pH - 1 książeczka. 30% chlorku żelazowego. Zamiast kwasu azotowego
można użyć również wody utlenionej, ale trzeba do­
Kupienie niektórych odczynników wymienionych w dać jej dość dużo, a następnie odparować roztwór do
przepisach szczegółowych może być trudne. Warto objętości 500 cm3. Zaletą jest w tym przypadku cał­
więc poznać proste metody otrzymywania ich z do­ kowity brak w roztworze wolnych kwasów.
stępnych składników. Odparowując roztwór chlorku żelazowego otrzymuje
Węglany metali. Węglany, z wyjątkiem sodowego, się brunatnopomaranczową masę krystaliczną uwod­
potasowego, chromowego, glinowego i żelazawego, nionego chlorku żelazowego o wzorze FeCto 6HaO,
można sporządzić dodając do roztworu jakiejkolwiek Trzeba go przechowywać w szczelnie zamkniętym
rozpuszczalnej soli danego metalu - roztwór węglanu słoiku, gdyż wchłania wilgoć z powietrza i rozpływa
sodowego do chwili, gdy następna dodana porcja nie się.
wytrąca osadu. Wytrącony osad węglanu przemyć, Kwas fosforowy. Sporządza się z kości zwierzęcych
odsączyć i wysuszyć w temperaturze nie wyższej niż spalonych w płaskim, stalowym naczyniu i prażonych
100'C. aż do momentu rozsypania się ich na biały proszek,
Roztwarzając węglan metalu w odpowiednim kwasie którego głównym składnikiem jest fosforan wapniowy
rozcieńczonym (silne burzenie się, wydzielanie dwu­ Produkt należy zważyć, przenieść do parownicy por­
tlenku węgla) i odparowując roztwór do krystalizacji celanowej odpowiedniej wielkości i na każde 100 g
można otrzymać dowolną sól metalu. Na przykład przygotować 56 cm3 stężonego kwasu siarkowego,
dysponując siarczanem miedzi można otrzymać chlo­ rozcieńczonego w 150 cm3wody. Wlewać powoli roz­
rek tego metalu, przechodząc przez stadium węglanu. cieńczony kwas do parownicy, ciągle mieszając i
Tlenki metali. Otrzymuje się przez wyprażenie węgla­ ogrzewać na parze przez 1 h, mieszając od czasu do
nów w temperaturze powyżej 800‘C. czasu. Po ostygnięciu zlać ciecz znad osadu, a na
Tlenki glinu, chromu i żelaza można otrzymać, wy­ osad wlać ponownie po 100 cm3 wody na każde
trącając z roztworów soli tych metali, przez działanie 100 g użytego początkowo fosforanu wapniowego,
wodą amoniakalną, galaretowate wodorotlenki. Po wymieszać i zlać ciecz, dołączając ją do poprzedniej.
odsączeniu i przemyciu na sączku można je roztwo­ Całość przesączyć i odparować nad małym płomie­
rzyć w odpowiednim kwasie i otrzymać inną sól bądź niem do lekko syropowatej konsystencji. Ze 100 g
też wyprażyć w temp. ok, 1000'C i otrzymać odpo­ fosforanu wapniowego otrzymuje się ok, 60 g kwasu
wiedni tlenek. fosforowego.
Tienek chromu o wzorze CraCb otrzymuje się łatwo Związki srebra. Można je przygotowywać z kawałków
przez termiczny rozkład dwuchromianu amonowego. złomu srebrnego. Pierwszym etapem jest roztworze­
10...15 g tego związku umieścić na parownicy i do­ nie metalu w możliwie najmniejszej ilości kwasu azo­
tknąć rozżarzonym drutem stalowym. W wyniku szyb­ towego (ok. 10 cm3 na każdy gram metalu) I rozcień­
kiej reakcji z pomarańczowych kryształków dwuchro­ czenie otrzymanego roztworu pięciokrotną objętością
mianu amonowego powstaje szarozielony tlenek wody destylowanej.
chromu. Nie należy brać na raz większych ilości dwu­ Aby otrzymać chlorek srebra, należy do otrzymanego
chromianu, gdyż gwałtownie przebiegające reakcja roztworu dodawać 10-procentowy roztwór soli
spowoduje wydmuchnęcie lekkiego produktu z pa­ kuchennej do chwili, gdy przestanie się wytrącać
rownicy. biały osad o konsystencji kłaczkowatej. Ogrzać do
wrzenia i odstawić do opadnięcia osadu, przemyć trzy
Kreda szlamowana. Otrzymuje się ją gotując w wo­
razy przez dekantację, odsączyć i wysuszyć. Wytrą­
dzie pałeczki kredy szkolnej. Gdy rozpadną się całko­
canie i dalsze czynności przeprowadzić w miejscu
wicie, przemywa się ją kilka razy wodą przez dekan-
możliwie słabo oświetlonym, a najlepiej w świetle
tację, odsącza i suszy w temp. 100'C. ciemniowej żarówki pomarańczowej. Produkt prze­
Roztwór chlorku żelazowego. Sporządza się roztwa­ chowywać w słoiku z ciemnego szkła.
rzając 82 g wiórków stalowych (np. używanych do Niewielkie ilości chlorku srebra można otrzymać ze
wiórkowania podłóg) lub żelaza w innej postaci w ok. zużytego utrwalacza fotograficznego, zakwaszając go
kwasem solnym. Oprócz chlorku srebra wydziela się
przy tym duża ilość koloidalnej siarki. Można ją usu­
nąć wielokrotnym przemywaniem przez dekanłację,
gdyż chlorek srebra szybko opada na dno, zaś koloi­
dalna siarka długo utrzymuje się w zawiesinie i można
ją zlać wraz z wodą.
Ze zużytego utrwalacza fotograficznego można też
wydzielić czyste srebro, działając nań przez kiika dni
blachą cynkową. Srebro otrzymuje się w postaci
drobnokrystalicznego proszku. Można je również wy­
dzielić przez elektrolizę utrwalacza, używając jako
katody - blachy ze stali nierdzewnej, a jako anody -
grafitu. Gęstość prądu nie powinna być większa niż
0,1 do 0,2 A/dmz powierzchni katody. Cienka, bły­
szcząca warstwa srebra daje się łatwo oddzielić od
stali nierdzewnej.
Azotan srebra otrzymuje się z proszku czystego
srebra po roztworzeniu go w możliwie najmniejszej
ilości stężonego kwasu azotowego <10 cm3 na 1 g)
na parownicy porcelanowej i odparowaniu na parze
do otrzymania krystalicznej masy. Z t g czystego
srebra otrzymuje się ok. 1,5 g suchego azotanu
srebra. Przechowywać w ciemnym słoiku.
Odparowywanie płomieniem stwarza możliwość roz­
kładu azotanu srebra na brunatny tlenek srebra.
(Ciemne plamy, pozostałe po zetknięciu z azotanem
srebra, usuwa się z rąk zwilżając je jodyną, a gdy
zżółkną - moczy w utrwalaczu fotograficznym do
zniknięcia zabarwienia i myje starannie wodą z
mydłem.)
Alkohol bezwodny. Handlowe postacie alkoholu ety­
lowego - zarówno rektyfikat, jak i denaturat - za­
wierają ok. 4% wody, której nie można oddzielić przez Określenie: rozcieńczony 1:10 oznacza, że 1 objętość
prostą destylację, lecz można ją stosunkowo łatwo
związać chemicznie. W tym celu trzeba 65 g krystali­
cznego siarczanu miedziowego prażyć lekko na pa­
rownicy porcelanowej do chwili, gdy niebieskie krysz­
tały całkowicie rozsypią się na biały proszek. Po
ostygnięciu wsypać do 0,5 I denaturatu i zostawić na
2...3 dni, często wstrząsając. Gdy na dnie naczynia
powstanie warstwa niebieskich kryształów, zlać ciecz
i w razie potrzeby przesączyć. W metodzie tej pozba­
wiony wody krystaliczny siarczan miedziowy uwadnia
się z powrotem kosztem wody zawartej w alkoholu.
Mieszanina chromowa. 15 g sproszkowanego dwu­
chromianu potasowego wsypać do 500 cm3 stężo­
nego kwasu siarkowego i wstrząsać (ostrożnie!) do
całkowitego rozpuszczenia dwuchromianu, co trwa
dość długo. Mieszaniny używać można wielokrotnie,
dopóki czerwonopomarańczowa barwa nie zmieni się
na ciemnozieloną.
Metale w postaci proszków. Rozdrobnione chemi­
cznie złoto, srebro, miedź, cynę, ołów, antymon i
bizmut można otrzymać w wyniku wyparcia wolnego
metalu z roztworu jego soli, przez działanie innym
metalem, łatwiej przechodzącym w stan roztworu.
Wypierany metal wydziela się w postaci drobnych
kryształków, których wymiary zależą od wielu czynni­ nia. Po wygładzeniu papierem ściernym, o coraz drob­
ków.
Złoto lub srebro w proszku można otrzymać miesza­
jąc roztwór soli złota lub srebra oczyszczonym drutem zwykle z drobnoziarnistego związku chemicznego o
miedzianym.
Miedź rozdrobnioną otrzymuje się przez mieszanie
roztworu soli miedzi drutem stalowym lub paskiem
blachy cynkowej.
Cynę, ołów, antymon i bizmut wypiera się z roztworów
ich soli również przez mieszanie paskiem blachy
cynkowej. Dwa pierwsze metale wydzielają się w
postaci dość dużych kryształków.
Wydzielone metale łatwo opadają na dno naczynia
Przemywa się je przez dekantację i suszy. Rozdrob­
niona miedź łatwo utlenia się już w temperaturze
pokojowej, należy ją więc przechowywać w denatura­
cie, do którego dodaje się niewielką ilość formaliny.
V ,1 .4
Receptury i opisy czynności
Aby uniknąć przeciążenia tekstu wzorami chemicz­
nymi, w przepisach podano tylko nazwy związków
chemicznych. Natomiast ich wzory chemiczne, opis
własności i typowych postaci handlowych zebrano w
haśle chemikalia. Wszędzie tam, gdzie obok nazwy
związku nie podano dodatkowych określeń, należy
przyjąć, że chodzi o jego typową postać handlową.
Tak np. określenie „woda amoniakalna" oznacza
wodny roztwór amoniaku o stężeniu ok. 25%, „siar­
czan miedziowy" oznacza krystaliczną, pięciowodną
sól o wzorze CuSOr 5H?0. Gdy w przepisie wystę­
puje postać nietypowa, zaznaczono to dodatkowym
określeniem, np, siarczan miedziowy bezwodny, woda
amoniakalna 10-procentowa.
związku w postaci cieczy zmieszano z 10 takimi sa­
mymi objętościami wody. Jeżeli zamiast wody należy
użyć innego rozpuszczalnika, podano to wyraźnie w
tekście przepisu.
Rodzaj i wielkość naczynia podano tylko w przypad­
kach, gdy odgrywa to istotną rolę. W innych przy­
padkach należy kierować się rodzajem czynności
przewidzianych do wykonania oraz końcową objętoś­
cią przyrządzanego preparatu. Przy wyborze wiel­
kości naczynia należy kierować się zasadą, że lepiej
użyć naczynia nieco za dużego, niż zbyt małego.
V.1.4.1
Uszlachetnianie powierzchni metali
Po obróbce mechanicznej można powierzchnię metali
poddać działaniu czynników chemicznych, w celu
uzyskania dodatkowych efektów estetycznych lub
użytkowych. Otrzymuje się je przez malowanie, wytra­
wianie, barwienie powierzchniowe, pokrywanie rysun­
kami lub wzorami oraz przez pokrywanie innymi
metalami.
Podstawowym warunkiem uzyskania dobrych wyni­
ków jest bardzo staranne przygotowanie powierzchni
metalu przed poddaniem jej procesom uszlachetnia­
niejszym ziarnie, poleruje się powierzchnię za pomocą
mieszanin polerskich. Mieszaniny takie złożone są
dużej twardości i składnika ciekłego lub mazistego,
ułatwiającego zmywanie startych cząstek, a często
również rozpuszczającego związki pokrywające po­
wierzchnię metalu. Z tego względu mieszaniny takie
stużą również do czyszczenia powierzchni starych
przedmiotów metalowych.
Następnym stadium przygotowania powierzchni me­
talu do dalszej obróbki chemicznej jest bardzo sta­
ranne jej odtłuszczenie, przez wyszorowanie powierz­
chni miękką szczotką, maczaną w wodzie z dodat­
kiem detergentu. Można zastosować którykolwiek z
ciekłych środków, używanych w gospodarstwie do­
mowym do zmywania tłustych naczyń lub jakikolwiek
syntetyczny środek piorący. Po wyszorowaniu spłu­
kuje się wielokrotnie powierzchnię wodą, a ostatni raz
wodą destylowaną lub demineralizowaną. Dokładnie
odtłuszczona powierzchnia jest równomiernie zwil­
żona. Obecność „wiszących” na powierzchni kropel
świadczy o niecałkowitym odtłuszczeniu i wymaga
powtórzenia zabiegu. Powierzchni odtłuszczonej nie
wolno dotykać palcami, a do przenoszenia odtłusz­
czonych przedmiotów należy stosować również od­
tłuszczone szczypce lub pęsetę. Jeżeli dalszy zabieg
polega na działaniu roztworu wodnego, przenosi się
do niego przedmiot w stanie mokrym, natomiast mato­
wanie, pisanie lub rysowanie wymaga uprzedniego
wysuszenia przedmiotu w strumieniu ciepłego po­
wietrza, np. za pomocą suszarki do włosów
Wszystkie podane dalej przepisy chemicznej obróbki
wymagają przygotowania powierzchni w opisany
sposób.
Odrdzewianie przedmiotów stalowych
W prosty sposob można otrzymać odrdzewiacz. przez
rozpuszczenie w 1200 cm3 wody 75 g wodorotlenku
sodowego, 35 g bezwodnego węglanu sodowego i
1 g nadmanganianu potasowego. Przedmioty zanurza
się na kilka minut, a następnie opłukuje wodą i ściera
rdzę miękką szmatką. Roztwór nie jest trwały i należy
go przyrządzić bezpośrednio przed użyciem.
(Brunatne plamy po nadmanganianie potasowym usu­
wa się z rąk utrwalaczem, zakwaszonym kwasem
octowym, a z naczyń - roztworem azotynu potaso­
wego lub sodowego).
Znacznie lepsze są odrdzewiacze, których podstawo­
wym składnikiem jest kwas fosforowy. Spełnia on
podwójną rolę: przeprowadza zawarte w rdzy związki
żelaza w związki łatwo rozpuszczalne i działając na
oczyszczoną powierzchnię, wytwarza na niej
szczelną powłokę trudno rozpuszczalnego fosforanu
żelazawego, odgrywającego rolę powłoki antykoro­
zyjnej.
Foforan żelazawy ma barwę szarozieloną. Pojawienie
się tej barwy na powierzchni odrdzewianego przed­
miotu świadczy o zakończeniu procesu odrdzewiania.
Ostatnim etapem jest bardzo staranne spłukanie
wodą resztek odrdzewiacza z powierzchni przedmiotu
i osuszenie w strumieniu ciepłego powietrza.
Najprostszym odrdzewiaczem fosforowym jest
15-procentowy roztwór wodny kwasu fosforano­
wego.
Lepsze wyniki otrzymuje się przy użyciu odrdzewia­
cza otrzymanego w sposób następujący: do 1000 cm3
wody dodać 78 g kwasu fosforowego i w tym roztwo­
rze rozpuścić 56 g fosforanu żelazawego FesfPOa)?.
Przeznaczone do odrdzewiania przedmioty zanurzyć
w odrdzewiaczu i co pewien czas przecierać ich
powierzchnię twardym pędzlem włosianym. Plamy
rdzy na większej powierzchni zwilżać obficie odrdze­
wiaczem i również przecierać twardym pędzlem.
Po pojawieniu się szarozielonego zabarwienia po­
wierzchnię spłukać dokładnie wodą i wysuszyć.
Ponieważ kupienie fosforanu żelazawego jest dość
trudne, można go przyrządzić według następującego
przepisu: 16 g wiórków stalowych roztworzyć w mie­
szaninie 15 cm3 stężonego kwasu siarkowego
150 cm3 wody Do powstałego bladozielonego roz­
tworu dodawać 10-procentowy roztwór węglanu sodu
tak długo, aż następna porcja roztworu nie wytrąca
już osadu. Strącony osad węglanu żelazawego szyb­
ko odsączyć i rozpuścić w 40 cm3 kwasu fosforowe­
go. Otrzymany roztwor zastępuje 56 g fosforanu żela­
zawego.
W sklepach można kupić gotowy odrdzewiacz fosfo­
ranowy o nazwie Fosol.
Czyszczenie i polerowanie metali
Łatwe do sporządzenia mieszaniny czyszcząco
-poferujące otrzymuje się przez zmieszanie drobno­
ziarnistego środka ściernego z wodą, do konsystencji
gęstej śmietany. Jako środki ścierne do metali twar­
dych stosuje się tlenek glinowy, tlenek żelazowy, tle­
nek chromowy o wzorze Cr203 (nie CrOal), ziemię
okrzemkową, Do polerowania stopow glinu używa się
głównie tlenku glinowego. Do miedzi, srebra i ich sto­
pów stosuje się mniej twarde substancje ścierne:
kredę szlamowaną, tlenek wapniowy, tlenek magne­
zowy, ziemię okrzemkową, a zamiast czystej wody
celowe jest zastosowanie rozcieńczonej wody amo­
niakalnej (1 objętość stężonej wody amoniakalnej
+ 2 objętości wody). Amoniak działa rozpuszczając o
na związki pokrywające powierzchnię tych metali
Przedmioty czyści się miękką szmatką z niewielką,
często zmienianą, ilością mieszaniny lub za pomocą
wirującej tarczy filcowej z naniesioną mieszaniną
czyszcząco-polerującą.
Pasty polerskie otrzymuje się przez wprowadzenie
środka ściernego do mieszaniny stopionej parafiny i
wosku ziemnego (wagowo 2:t albo 1:1). Środek
ścierny dobiera się według wyżej podanych wska­
zówek. Dodatek środka ściernego powinien wynosić
50...60% całkowitej masy otrzymanej pasty, to znaczy
na 40 g mieszaniny woskowo-parafinowej trzeba
dodać ok. 60 g środka ściernego.
Tak otrzymane pasty mają konsystencję wosku.
Jeżeli pożądana jest pasta o konsystencji wazeliny,
do mieszaniny woskowo-parafinowej dodaje się olej
wazelinowy lub naftę, w ilościach zapewniających
pożądaną konsystencję, zmniejszając jednocześnie
ilości parafiny i wosku. Po polerowaniu, przed od­
tłuszczeniem, należy usunąć z powierzchni metalu
parafinę i wosk, zanurzając wypolerowany przedmiot
na kilka minut do benzenu, benzyny lub trójchloro­
etylenu, ciągle nim poruszając.
Wytrawianie powierzchni metali
Wytrawianie stali na błyszcząco, i objętość stężo­
nego kwasu fosforowego rozcieńczyć 3 objętościami
wody, W roztworze tym wytrawiać przedmioty do
chwili uzyskania błyszczącej powierzchni. Płukać
wodą z dodatkiem 3 cm3 kwasu fosforowego na
2 dm3 wody.
Wytrawianie aluminium na matowo, 30 g soli dzo starannie i wysuszyć. Tak wytrawiona blacha
kuchennej i 200 g wodorotlenku sodowego rozpuścić cynkowa może służyć do sporządzania klisz drukar­
w 1000 cm3wody, W ogrzanym do temp. ok, 50’C skich metodą światłodruku (cynkografia).
roztworze zanurzać przedmioty na kilka sekund, Ciekawe efekty zdobnicze można uzyskać, wytrawia­
natychmiast po wyjęciu spłukać obficie wodą i za­ jąc cafą powierzchnię metalu na matowo, a następnie
nurzyć na ok. 30 s w kwasie azotowym, rozcieńczo­ pokrywając niektóre jej części lakierem ochronnym
nym woda w stosunku 1:1. Płukać dokładnie najpierw <np. asfaltowym) ł wytrawiając powtórnie na błysz­
2imną, następnie gorącą wodą, wysuszyć w strumie­ cząco. Po zakończeniu trawienia, lakier zmywa się
niu ciepłego powietrza. benzyną lub terpentyną.
Wytrawianie aluminium na błyszcząco. Zanurzać Wytrawianie napisów i rysunków na metalach
przedmioty do ogrzanej do 85...100‘C kąpieli o skła­ Miejsca, które mają pozostać wypukłe należy pokryć
dzie: 155 cm3stężonego kwasu fosforowego. 17 cm3 lakierem ochronnym, najlepiej asfaltowym, i wytrawiać
stężonego kwasu siarkowego. 13 cm3 stężonego powierzchnie w którymkolwiek z roztworow podanych
kwasu azotowego, 25 cm3 wody, 1 g kwasu boro­ w przepisach wytrawiania metali Polecana czasem
wego, 1 g azotanu miedziowego. Czas wytrawiania: metoda pokrywania całej powierzchni lakierem, wos­
1...4 min. Spłukać dokładnie wodą i wysuszyć. kiem lub parafiną i następnie wydrapywania miejsc,
Wytrawianie aluminium na srebrzysty połysk. 2 cm3 które mają być wytrawione, nie daje dobrych wyników,
stężonego kwasu solnego dopełnić wodą do gdyż dokładne oczyszczenie powierzchni w tych miejs­
1000 cm3. W tym roztworze wytrawiać przedmioty aż cach nie jest możliwe, a każda resztka powłoki ochron­
do chwili uzyskania pożądanego efektu. Spłukać nej powoduje nierównomiemosci wytrawienia.
wodą i wysuszyć. Metoda fotochemiczna. Jest dość trudna w wykona­
Wytrawianie miedzi i jej stopów {mosiądz, brąz) na niu, jednak bezkonkurencyjna w wypadkach, gdy cho­
matowo • W 50 cm3 wody rozpuścić 2 g soli kuchen­ dzi o ostrość i precyzję rysunku. Polega na pokryciu
nej i 1 g siarczanu cynkowego, dodać 214 cm3 stężo­ powierzchni metalu emulsją światłoczułą, która po na­
nego kwasu azotowego i 108 cm3 stężonego kwasu świetlaniu staje się nierozpuszczalna, ale daje się łat­
siarkowego. Trawić przez 5...10 min w temperaturze wo usunąć z miejsc, które nie były naświetlone. Na­
pokojowej. stępnym etapem jest wytrawianie miejsc odsłonię­
• Podobnie działa roztwór o składzie: 145 cm3 stężo­ tych.
nego kwasu azotowego, 55 cm3 stężonego kwasu Wytrawioną na matowo powierzchnię metalu powleka
siarkowego, 2 g soli kuchennej, 3 g siarczanu cyn­ się jedną z podanych niżej emulsji:
kowego. • 120 g żelatyny moczyć przez 24 h w 400 cm3wody
Wytrawianie miedzi i jej stopów na błyszcząco. destylowanej, następnie ogrzać do ok. 40'C i mie­
Zanurzyć przedmiot na czas bardzo krótki {1 ,3 s) do szając doprowadzić do całkowitego rozpuszczenia
kąpieli o temperaturze pokojowej i składzie: 750 cm3 żelatyny. Dodać roztwór zawierający 5 cm3 szkła
stężonego kwasu azotowego, 270 cm3 stężonego wodnego i 3 g ałunu glinowo-potasowego oraz do­
kwasu siarkowego, 20 g soli kuchennej i 25 g sadzy. kładnie wymieszać. Pokryć metal niezbyt grubą, rów­
Natychmiast po wyjęciu spłukać energicznie wodą. nomierną warstwą tej emulsji i suszyć w miejscu
Przedłużenie czasu trawienia lub opóźnione płukanie zabezpieczonym przed kurzem przez 12 h w tempera­
powoduje powstawanie plam na powierzchni. Można turze pokojowej. Następnie uczula się emulsję przez
je usunąć przez ponowne wytrawienie, wykonane 15-minutową kąpieł w roztworze o składzie: 200 cm3
zgodnie z przepisem. wody destylowanej, 8 g dwuchromianu potasowego i
tyle kropli wody amoniakalnej, aby roztwór z pomarań­
Wytrawianie srebra na matowo • Gotować przed­ czowego stał się żółty. Uczuloną płytę wysuszyć w
mioty przez 10... 15 min w roztworze 800 g węglanu ciemności, w temperaturze pokojowej.
potasowego bezwodnego, 80 g boraksu i 33 g azota­
• 80 g białka z jaja kurzego rozmieszać w 800 cm3
nu sodowego. Płukać najpierw zwykłą, ostatni zaś raz
wody destylowanej i dodać roztwór zawierający 30 g
- destylowaną wodą,
dwuchromianu amonowego i 5 cm3 wody amoniakal­
• Można również w identyczny sposób zużytkować
nej w 200 cm3 wody destylowanej. Powlec emulsją
roztwór o składzie: 250 g węglanu potasowego bez­
metal i wysuszyć w ciemności, w temperaturze po­
wodnego, 240 g boraksu i 100 g azotanu potasowego
kojowej.
w 3 dm3 wody.
• 80 cm3 białka z jaja kurzego rozmieszać w 300 cm3
Wytrawianie srebra na biało. Zanurzyć przedmioty wody destylowanej i dodać 100 cm3 roztworu zawie-
we wrzącej kąpieli o składzie: 10 g kwaśnego winianu rającego 8 g dwuchromianu amonowego i 60 cm3
potasowego, 20 g soli kuchennej i 1000 cm3wody, na miodu pszczelego. Dalej jak poprzednio. W przypadku
czas potrzebny do uzyskania pożądanego odcienia braku dwuchromianu amonowego, można zastosować
powierzchni. Spłukać wodą, następnie wodą z dodat­ dwuchromian potasowy, lecz daje on obraz mniej ostry.
kiem kilku centymetrów sześciennych amoniaku na 1mniej kontrastowy.
1000 cm3 i ponownie samą wodą. • 44 g szelaku, 80 cm3 wody amoniakalnej i 300 cm3
Wytrawianie blachy cynkowej na matowo. Rozpuś­ wody destylowanej ogrzewać przez 4 h do 80‘C, po­
cić 5 g soli kuchennej i 5 g siarczanu cynkowego w zostawić na 3 dni w temperaturze pokojowej, zlać
mieszaninie 730 cm3 stężonego kwasu azotowego i delikatnie klarowny roztwór znad osadu. Bezpośred­
270 cm3 stężonego kwasu siarkowego. Trawić przez nio przed użyciem zmieszać 1 objętość tego roztworu
kilka sekund w temperaturze pokojowej. Opłukać bar­ 2 5 objętościami roztworu o składzie: 30 g dwuchro-
 mianu amonowego, 28 cm3 wody amoniakalnej, 80 cm3 Atramenty do metali
spirytusu rektyfikowanego, 300 cm3 wody destylowa­ Napisy i rysunki na metalach można wykonać za
nej. Nanieść na metal i wysuszyć w ciemności, w pomocą emalii olejnej lub emalii „nitro” , jednak uzys­
temperaturze pokojowej. kanie ostrych, czystych linii wymaga dużej wprawy.
Równomierne nanoszenie emulsji można osiągnąć, Ponadto farby te mają różną przyczepność do róż­
wylewając ją z niewielkiej wysokości na poziomo nych metali. Lepsze wyniki można uzyskać, stosując
umieszczoną płytę metalową. Doskonale pomaga atramenty dostosowane do danego metalu.
wprawienie płyty w ruch obrotowy; prędkość obroto­
wa nie powinna być większa niż 160 obr/min. Atrament do stali. 10 g szelaku rozpuścić w 100 cm3
Odpowiedni rysunek o wymiarach płyty metalowej denaturatu i dodać jakikolwiek barwnik rozpuszczalny
wykonać na kalce kreślarskiej lub na przezroczystej w alkoholu lub jakikolwiek pigment barwny, a do na­
łolii. Miejsca, które mają być wytrawione,należy sta­ pisów czarnych - sadzę.
rannie zaczernić, miejsca, które mają być wypukłe -
Atrament do aluminium • Zmieszać 25 g kredy szla­
pozostawić przezroczyste. Przez tak wykonaną kliszę mowanej i 25 g szkła wodnego.
naświetlać pokrytą emulsją płytę z takiej odległości, • W zlewce o pojemności 250 cm3umieścić 25 g bo­
aby cała powierzchnia płyty była równomiernie raksu, 150 g szelaku i f 00 cm3 wody. Zlewkę wsta­
oświetlona. Czas naświetlania należy dobrać metodą
wić do większego naczynia z wodą i ogrzewać, ciągle
prób, gdyż zależy on zarówno od rodzaju emulsji, jak mieszając, aż do otrzymania jednorodnej cieczy.
i od źródła światła. Orientacyjnie można przyjąć, że na­ Następnie dodać niewielką ilość kredy szlamowanej
świetlanie lampą, dającą światło zbliżone do dzienne­ lub sadzy, w zależności od pożądanej barwy napisów.
go, trwa 10...15 min, żarówką halogenową - 5„,7 min,
a lampą kwarcową - 2 .3 min. Atrament do miedzi i jej stopów. 25 g siarczanu mie­
Po naświetleniu usuwa się nie utwardzoną emulsję dziowego, 10 g gumy arabskiej (można ją zastąpić
przez 15...20-minutowe kąpanie w wodzie przy ciąg­ również dekstryną), 25 g chlorku amonowego, 25 cm3
łym poruszaniu płyty. Emulsję szelakową rozpuszcza wody i 8 cm3 stężonego kwasu solnego - mieszać w
się w 0,1 -procentowym roztworze fioletu metylowego temperaturze pokojowej aż do otrzymania jednorodnej
w alkoholu etylowym (można użyć po prostu denatu­ cieczy; dodać niewielką ilość sadzy.
ratu, który jest zwykle barwiony właśnie fioletem Barwienie metali
metylowym).
Jeżeli do wytrawiania używa się roztworu rozcieńczo­ Zamiast malowania metali różnego rodzaju lakierami
nych kwasów lub, jak w przypadku trawienia miedzi, lub emaliami, można chemicznie wytwarzać na ich
roztworów chlorku żelazowego - nie trzeba dodat­ powierzchni barwne związki, odznaczające się dużą
kowo zabezpieczać nie zmytej warstwy emulsji. Lep­ trwałością, a jednocześnie, dzięki szczelności wy­
sze wyniki daje jednak pokrycie wypukłości lakie­ tworzonej powłoki i jej dobrej przyczepności do meta­
rem asfaltowym za pomocą wałka gumowego. Tra­ lu, działające ochronnie.
wienie przeprowadza się po wyschnięciu lakieru. Barwienie stali na czarno • Do 1000 cm3 wody
Emulsję szelakową można utrwalić w kąpieli złożonej dodać 50 cm3 denaturatu i 75 cm3 stężonego kwasu
z 20 g kalafonii, 10 cm3 wody amoniakalnej, 4 g fiole­ azotowego, następnie rozpuścić 150 g chlorku żela­
tu metylowego i 300 cm3 denaturatu. Po 3 min wyjąć zowego i 30 g siarczanu miedziowego. Zwilżać przed­
z kąpieli, wypłukać wodą i suszyć przez 30 min w miot tym roztworem za pomocą gąbki lub szmatki,
temperaturze pokojowej i 30 min w temp. 80"C. suszyć w temp. 100"C przez 2.„3 h. Następnie goto­
Po wytrawieniu i wypłukaniu płyty, usuwa się pozo­ wać - najpierw w roztworze taniny (10 g taniny na
stałą emulsję przez rozmoczenie jej w kilkuprocento­ f 000 cm3 wody), potem przez 20 min we wrzącej wo­
wym roztworze wodorotlenku sodowego. Jeżeli meta­ dzie. Zabieg ten można powtarzać aż do uzyskania
lem jest aluminium lub jego stop, należy emulsję usu­ głębokiej czerni. W przypadku braku taniny, można
nąć, przez kilkugodzinne moczenie jej w 10-procen- zastosować wyciąg z kory dębowej lub z kulistych
towym roztworze węglanu sodowego albo we wrzącej narośli na liściach dębu - galasówek. Wyciąg taki
wodzie. otrzymuje się gotując ok. 500 g kory lub galasówek w
Miejsca nie wytrawione można trwale zabarwić, nano­ 1000 cm3 wody przez 1...2 h. Po odcedzeniu otrzy­
sząc wałkiem gumowym jakikolwiek lakier. Można muje się roztwór zawierający dostateczną ilość
również zabarwić wytrawione wgłębienia, nie trosz­ taniny.
cząc się zbytnio o ostrość konturów, a nadmiar lakie­ • Zanurzać przedmioty we wrzącym roztworze, za­
ru zetrzeć papierem ściernym, położonym na płaskiej, wierającym 1200 g azotynu sodowego i 800 g wodo­
twardej podkładce, np. płytce szklanej. rotlenku sodowego w 1000 cm3wody, na czas ok.
Opisanej metodzie poświęcono dużo uwagi, gdyż daje 20 min. Przemyć wodą, wysuszyć i przetrzeć oliwą.
się ona zastosować w bardzo licznych wariantach. Po • Zmieszać 55 cm3 stężonego kwasu azotowego,
pokryciu farbą drukarską wypukłości żelatynowych 63 cm3 stężonego kwasu solnego i 60 cm3 denatura­
lub wytrawionych można zastosować płytę jako kli­ tu, szybko dopełnić wodą do objętości 1000 cm3, roz­
szę drukarską. Można również wytrawiać rysunki na puścić w tym 150 g chlorku żelazowego i 30 g
tworzywach sztucznych, stosując do trawienia odpo­ siarczanu miedziowego. Nacierać powierzchnię watą
wiednie rozpuszczalniki. Metoda ta pozwala również lub szmatką zmoczoną roztworem, suszyć w temp.
wykonać tzw. fotografie wypalane, spotykane często 30...35SC przez 5...6 h, następnie przez 30 min w
na nagrobkach. Na podobnych zasadach opiera się temp. 100...110’C, po czym gotować przez 30 min
również malowanie wzorów na tkaninach metodą dru­ w roztworze taniny, opłukać, wysuszyć i przetrzeć
ku sitowego. oliwą.
• Odcień niebieskawoczarny otrzymuje się przez za*
nurzenie stali w ogrzanym do 150‘C roztworze o
składzie: 100 g azotynu sodowego, 100 g azotanu
sodowego, 750 g wodorotlenku sodowego,rozpusz­
czone w 500 cm3 wody, a następnie dopełnione wodą
do 1000 cm3.
Barwienie stali na kolor niebieski. W stalowym, lecz
wolnym wewnątrz od rdzy, naczyniu stopić ostrożnie
500 g azotanu sodowego i 50 g tlenku magnezowego.
Dokładnie wymieszać prętem stalowym, również wol­
nym od rdzy. W stopionej masie zanurzać przedmioty
na czas ok. 0,5 min. Po wyjęciu i przestudzeniu do ok.
50‘C umyć dokądnie roztworem węglanu sodowego
(20 g na 1000 cm3 wody), następnie dokładnie wodą.
po czym wysuszyć i przetrzeć oliwą.
Barwienie miedzi i jej stopów. Na miedzi i jej stopach
najczęściej wytwarza się niebieskawozieiony nalot
imitujący „patynę", powstającą po upływie długiego
czasu pod wpływem czynników atmosferycznych.
Dość trwałe efekty można również uzyskać barwiąc
te metale na kolor niebieski, granatowoniebieski lub
czarny. Inne wybarwienia, otrzymywane metodami
chemicznymi, nie są zbyt trwałe i wymagają utrwala­
nia powłokami lakierowymi
Patynowanie miedzi i jej stopów • Najprostszy, lecz
wymagający dość długiego czasu, sposób polega na
umieszczeniu zwilżonych kwasem octowym przed­
miotów w atmosferze dwutlenku węgla i pary wodnej.
Na dno wanienki fotograficznej lub talerza należy
nasypać warstwę wilgotnych trocin lub wilgotnego
piasku i na wykonanym z drutu stojaczku zawiesić
przeznaczone do barwienia przedmioty. Pod nimi lub
obok ustawić parownicę, napełnioną do 1/3 objętości
węglanem sodowym. Zawartość parownicy zalać
kwasem octowym (ok. 50 cm3 10-procentowego
octu) i natychmiast przykryć całość słojem odpowied­
niej wielkości. Co 2..,3 dni wymieniać zawartość paro­
wnicy, dodając za każdym razem nową porcję octu.
Zabieg powtórzyć co najmniej trzykrotnie, Po powierz­
chniowym opłukaniu przedmiotów wodą wysuszyć je
w strumieniu powietrza.
• Zanurzać przedmioty w jednym z podanych niżej
roztworów, o temperaturze pokojowej, zawierających
w 1000 cm3wody:
a) 330 g azotanu miedziowego i 330 g chlorku cyn­
kowego,
b) 1000 g azotanu miedziowego i 350 g chlorku wap­
niowego,
c) 80 g siarczanu miedziowego i 20 g chlorku amono­
wego,
d) 500 cm3 stężonej wody amoniakalnej, 3 g chlorku
amonowego i 3 g siarczanu miedziowego,
e) 30 g azotanu miedziowego i 10 g chlorku amono­
wego - ten roztwór należy wcierac w powierzchnię
metalu watą lub szmatką. Po osiągnięciu pożądanego
zabarwienia opłukać przedmioty wodą i wysuszyć.
Barwienie miedzi i jej stopów na kolor ciemnobłęfcit-
ny. Gotować przedmioty w roztworze zawierającym
125 g tiosiarczanu sodowego i 40 g octanu ołowia-
wego w 1000 cm3 wody.
Barwienie mosiądzu na kolor granatowoczarny.
W 1000 cm3 stężonej wody amoniakalnej rozpuścić
200 g węglanu miedziowego. W tym roztworze zanu­
rzać przedmioty, utrzymując je w ciągłym ruchu. Po
uzyskaniu pożądanej barwy opłukać i wysuszyć. Dla
nadania połysku przetrzeć oliwą.
Czernienie srebra. Zabieg ten ma na celu nadanie
przedmiotom srebrnym cech wyrobów starych. Stoso­
wane roztwory zawierają zwykle siarczki lub wielo­
siarczki sodowe bądź potasowe oraz najczęściej
węglan amonowy, Siarczki i wielosiarczki są nietrwałe
i trudne do uzyskania dla amatora. Srebro można
również przyczemic w prosty, ale niezbyt przyjemny
sposób: stare zepsute jajo kurze rozmieszać w
500 cm3 roztworu zawierającego 5 g węglanu amono­
wego W tak przygotowanej kąpieli zanurzać przed­
mioty srebrne do uzyskania pożądanego stopnia za­
czernienia. Ze względu na bardzo niemiły zapach
zabieg ten należy przeprowadzać na wolnym powie­
trzu. Po starannym opłukaniu przedmiot wysuszyć.
Barwienie aluminium i jego stopów na kolor szary
lub zielony. Rozpuście 20 g wodorotlenku sodowego i
10 g dwuchromianu potasowego w 1000 cm3 wody,
ogrzać do wrzenia i zanurzać barwione przedmioty.
Po krótkim czasie powstaje zabarwienie szare, po
dłuższym gotowaniu - jasnozielone.
Barwienie aluminium i jego stopów na kolor czarny.
Rozpuście 100 g wodorotlenku sodowego w 800 cm3
wody i dopetmć do 1000 cm3, następnie dodawać
niewielkimi porcjami sol kuchenną aż do momentu,
gdy następna porcja me rozpuszcza się w trakcie
mieszania (roztwór nasycony). W ogrzanym do temp.
40...50‘C roztworze zanurzać przedmioty na Ok 20 S,
oczyścić ostrą szczotką i ponownie zanurzyć w roz­
tworze aż do momentu wywiązywania się pęcherzy­
ków gazu. Umyć dokładnie wodą i wysuszyć.
Barwienie aluminium i jego stopów po utlenieniu
powierzchniowym. Podczas utleniania aluminium
powstaje na jego powierzchni bardzo cienka, bez­
barwna, twarda i przezroczysta warstewka tlenku.
Dzięki temu, że jest ona mikroporowata, można ją za­
barwić na dowolny kolor w wodnych roztworach
barwników, a następnie zamknąć pory przez długo­
trwałe gotowanie w wodzie Utlenianie można prze­
prowadzić chemicznie lub elektrolitycznie.
Aby utlenić chemicznie, należy zanurzyć przedmiot na
3.5 min w roztworze o temp. 90...100'C, zawierają­
cym 30 g węglanu sodowego i 15 g chromianu sodo­
wego lub 10 g dwuchromianu potasowego. Następnie
wypłukać i natychmiast przenieść do kąpieli barwią­
cej.
W celu utlenienia elektrolitycznego należy przyrządzić
10-procentowy roztwór kwasu siarkowego (945 cm3
wody destylowanej i 55 cm3 stężonego kwasu siarko­
wego) i umieścić go w wanience elektrolitycznej.
Przedmioty utleniane zawiesić jako anodę; za katodę
służy blacha ołowiana Prowadzić elektrolizę w temp
poniżej 20*C prądem o gęstości 1 .1,8 A/dm3 (po­
wierzchni przedmiotów), przez 20.40 min, w zależ­
ności od pożądanej grubości powłoki tlenkowej Opłu­
kać kilkakrotnie w wodzie destylowanej i przenieść do
kąpieli barwiącej.
Do barwienia warstewKi tlenkowei, uzyskanej jednym
z dwóch podanych sjrasobów, w zasadzie nadaje się
każdy barwnik bezpośredni rozpuszczalny w wodzie,
ale najtrwalsze wybarwienia otrzymuje się przy użyciu
tzw. barwników poloksalowych. Zależnie od pożąda­
nej intensywności zabarwienia, kąpiel barwiąca może
zawierać od 1,5 do kilku gramów barwnika na .
1000 cm3 wody. Najlepsze wyniki daje barwienie w
temperaturze pokojowej, chociaż trwa dłużej, niż w
temperaturze podwyższonej.
Po uzyskaniu barwy nieco ciemniejszej, niż pożądana,
płukać przedmioty w zimnej wodzie, następnie w wo­
dzie o temp. 60'C, suszyć w temperaturze pokojo­
wej po czym ogrzewać do temp, 90...100‘C w ciągu
10 min. Na koniec umieścić we wrzącej wodzie desty­
lowanej na 1...2 h. Po wyjęciu wysuszyć.
Pokrywanie metali innymi metalami
Powłoki szczelne i o dobrej przyczepności do podłoża trwania elektrolizy ubożeje w sól niklu.
można otrzymać za pomocą metod elektrolitycznych
(rys. V.1), W celu uzyskania efektów zdobniczych
najczęściej nanosi się powłoki niklowe, miedziane lub
srebrne, ewentualnie złote. Wprawdzie niklowanie i
miedziowanie elektrolityczne można przeprowadzać w
roztworach prostych soli tych metali (np. siarczanu
niklawego lub siarczanu miedziowego) z odpowiedni­
mi dodatkami, ale powłoki uzyskiwane tą drogą są
dalekie od doskonałości, szczególnie przy zastoso­
waniu dość prymitywnych, z konieczności, metod
elektrolizy dostępnych dla majsterkowicza. Należy
się tu zawsze liczyć z możliwością otrzymania powło­
ki dość gruboziarnistej, porowatej i o niezbyt dobrej
przyczepności do podłoża, szczególnie jeśli tym pod­
łożem jest żelazo. Najlepsze wyniki otrzymuje się w
procesach srebrzenia przedmiotów wykonanych z
miedzi lub jej stopów. Chromowanie elektrolityczne
prowadzi się w roztworach o prostym składzie (kwas
chromowy), ale proces wymaga podwyższonych tem­
peratur i dużych gęstości prądu, a więc warunków
trudnych do zrealizowania w domowej pracowni che­
micznej.
Powłoki miedziane, niklowe lub srebrne bardzo wyso­
kiej jakości otrzymuje się w kąpielach zawierających
silnie trujące cyjanki, a zatem nie kwalifikowanych do
wykonania w pracach amatorskich.
i+ - t
4 1
~-~2
V.1. Układ połączeń cło elektrolitycznego pokrywania
przedmiotów metalami
1 - elektrolit; 2 - pokrywany przedmiot
Miedziowanie elektrolityczne. Jako elektrolit stosuje
się roztwór zawierający 200 g krystalicznego siarcza­
nu miedziowego i 25 cm3 stężonego kwasu siarkowe­
go w 1000 cm3 wody. Anodą jest gruba blacha z
czystej miedzi. Gęstosć prądu 1-2 A/dm2 (powierz­
chni przedmiotu miedziowanego), temperatura poko-
jowa. Po 1 h otrzymuje się warstewkę miedzi grubości
ok. 0,03 mm, Jakość powłoki jest tym lepsza, im gę­
stość prądu była mniejsza.
Niklowanie elektrolityczne. Najprostsza kąpiel za­
wiera 240 g krystalicznego siarczanu niklawego
(NiSO-t 7 H2O), 25 g chlorku sodowego (soli kuchen­
nej) I 4 g kwasu borowego w 1000 cm3 wody. Kwas
borowy należy rozpuszczać oddzielnie w ok, 400 cm3
wody i dodać do roztworu siarczanu niklawego i
chlorku sodowego, sporządzonego w 600 cm3wody.
Elektrolizę należy prowadzić w temperaturze pokojo­
wej przy niewielkiej gęstości prądu (0.8...1 A/dm2).
Jako anodę stosuje się blachę czysto niklową lub też
płytki grafitowe, ale w tym wypadku roztwór w czasie
Srebrzenie elektrolityczne. Elektrolit sporządza się
przez rozpuszczenie 2.,.3 g chlorku srebra w 500 cm3
roztworu, zawierającego 100 g tiosiarczanu sodowe­
go. W przypadku braku związków srebra można za­
stosować zużyty utrwalacz fotograficzny, ze względu
jednak na niewielkie ilości srebra w utrwalaczu ele­
ktrolit ten można stosować tylko jednorazowo. Przed­
mioty srebrzone zawiesza się jako katodę, rolę anody
pełni blacha ołowiana, płytka grafitowa lub też kilka
pałeczek węglowych ze zużytych baterii. Metalowe
nasadki tych pałeczek należy przylutować do drutu
miedzianego, który posłuży jako doprowadzenie prądu
z dodatniego bieguna źródła, W elektrolicie mogą być
zanurzone tylko pateczki węglowe, gdyż w przypadku
zanurzenia metalu będzie się on roztwarzał i zanie­
czyszczał elektrolit. Nie należy stosować gęstości
prądu większych niż 0,1. .0,2 A/dm*1 (srebrzonej po­
wierzchni). Elektrolit powinien mieć temperaturę
pokojową.
Ponieważ nie stosuje się tu anody srebrnej, która roz­
twarzając się uzupełniłaby ubytki srebra w elektroli­
cie, jego ilość w roztworze maleje, co objawia się
coraz wolniejszym osadzaniem się srebra na kato­
dzie. Gdy proces ten staje się zbyt wolny, należy
przyrządzić nowy elektrolit lub użyć nowej porcji
utrwalacza. Ten ostatni jest tym lepszy, im więcej
filmów czy papierów fotograficznych w nim utrwalono.
Srebrzenie przez pocieranie • 5 g chlorku srebra,
10 g soli kuchennej i 10 g kwaśnego winianu potaso­
wego utrzeć z wodą destylowaną w moździerzu por­
celanowym na papkę o konsystencji gęstej śmietany.
Przedmiot srebrzony nacierać tą mieszaniną za po­
mocą korka lub miękkiej skórki. Mieszaninę srebrzącą
można przechowywać w szczelnie zamykanym słoiku
z ciemnego szkła.
• Utrzeć mieszaninę z 6 cm3 stężonej wody amonia­
kalnej, 6 g azotanu srebra, 10 g tiosiarczanu sodowe­
go i 10 g kredy szlamowanej. Dalej postępować jak w
poprzednim przepisie,
Metody te doskonale nadają się do uzupełniania ubyt­
ków powłoki powstałych na skutek starcia lub odpryś­
nięcia wartwy srebrnej z posrebrzonych przedmiotów.
Srebrzenie przez zanurzanie. Przedmioty gotować
przez 20 min w roztworze zawierającym 1 g chlorku
srebra. 6 g soli kuchennej i 6 g kwaśnego winianu
potasowego w 120 cm3 wody destylowanej. Po opłu­
kaniu i wysuszeniu można otrzymaną matowobiałą
powłokę polerować do połysku.
 Płyn do lutowania elektrotechnicznego. Rozdrobnio­
ną kalafonię rozpuścić w bezwodnym alkoholu lub w
W przypadku braku gotowej płytki pokrytej folią mie­ toluenie w takiej ilości, aby otrzymać roztwór o kon­
dzianą można ją sporządzić przez naklejenie folii mie­ systencji rzadkiego oleju.
dzianej na płytkę z tworzywa sztucznego, nie miękną­
cego w podwyższonych temperaturach. W tym celu Pasta z lutem do lutowania elektrotechnicznego.
należy powierzchnię płytki po stronie klejonej prze­ Przygotować roztwór kalafonii w bezwodnym alkoholu
trzeć papierem ściernym, a folię odtłuścić acetonem, lub toluenie,o konsystencji rzadkiego kleju,i połączyć
trójchloroetylenem lub czterochlorkiem węgla. Do kle­ ze sproszkowaną cyną lub mieszaniną sproszkowa­
jenia najlepiej nadają się kleje: BWF 21, BWF 41 lub nej cyny i ołowiu, zawierającą 60% cyny i 40% oło­
Hermetikol. (Sposoby klejenia podane są na opako­ wiu. Mieszać aż do uzyskania konsystencji pasty.
waniu kleju). Używanie kleju Epidian 5 nie jest wska­
zane ze względu na jego niewielką przyczepność do V. 1.4.2
miedzi i jej stopów. Obróbka i uszlachetnianie powierzchni szkła
Nanoszenie warstewki miedzi metodą elektrolityczną
na podłoża nieprzewodzące jest trudne i nie daje Wstępne przygotowanie polega na oczyszczeniu i
dobrych rezultatów. odtłuszczeniu powierzchni szkła. Można to zrobić tak,
Obróbka gotowej płytki wymaga odtłuszczenia po­ jak w przypadku powierzchni metali (rozdz. V,1,4.1),
wierzchni miedzi. Na odtłuszczoną powierzchnię na­ można również zastosować tzw. mieszaninę chromo­
nosi się rysunek ścieżek przewodzących, pokrywając wą (rozdz. V.1.3), w której zanurza się wstępnie umy­
je jakimkolwiek lakierem (najlepiej asfaltowym). Po te przedmioty szklane na kilka godzin, następnie do­
wyschnięciu lakieru należy wytrawić nie chronione kładnie spłukuje wodą.
powierzchnie w roztworze chlorku żelazowego o stę­
żeniu 20..,40%. Czynność tę najlepiej wykonuje się w Malowanie na szkle
wanience,fotograficznej, ciągle nią kołysząc. Gdy Najlepszą przyczepność do szkła wykazują lakiery
miedź ulegnie całkowitemu rozpuszczeniu, dokładnie szelakowe oraz lakiery i emalie pokostowe. Emalie
opłukać płytkę bieżącą wodą, wysuszyć i zmyć lakier „nitro" łatwo odpryskują od szkła po wyschnięciu.
odpowiednim rozpuszczalnikiem (szelakowy - dena­ Lakiery szelakowe bezbarwne można barwić barwni­
turatem, olejny asfaltowy - benzyną, toluenem lub kami rozpuszczalnymi w wodzie, gdyż rozpuszczają
terpentyną, nitrocelulozowy - rozpuszczalnikiem się one również w alkoholu. Do zabarwiania lakierów
„nitro” ). pokostowych trzeba używać barwników rozpuszczal­
Obwody drukowane o skomplikowanym rysunku i wą­ nych w ttuszczach. Oba typy lakierów można zamie­
skich ścieżkach lepiej jest wykonywać, opisaną nić na kryjące emalie, dodając odpowiedni pigment.
wcześniej, metodą fotochemiczną. Ponieważ roztwór Bardzo trwałe napisy i rysunki na szkle otrzymuje się
chlorku żelazowego nie działa na zgarbowaną przez przy użyciu odpowiednich atramentów. Czarny -
naświetenie emulsję, zbędna jest dodatkowa jej Otrzymuje się przez zmieszanie 10 g sproszkowanego
ochrona przez pokrywanie lakierem. węgla drzewnego. 10 g sadzy i 40 g szkła wodnego;
Obwody drukowane można również sporządzać przez biały - przez zmieszanie 10 g siarczanu barowego lub
malowanie farbą przewodzącą, zrobioną ze srebra w kredy szlamowanej i 40 g szkła wodnego.
proszku i lakieru „nitro” . Ponieważ lakier pełni tu tylko
rolę lepiszcza ziaren srebra i zmniejsza przewodnic­ Matowanie szkła
two, należy stosować dość duże rozcieńczenie lakie­ Równomierne zmatowanie większych powierzchni
ru i możliwie duże ilości srebra, pamiętając jednak szklą jest możliwe tylko przy użyciu gazowego fluoro­
o konsystencji, umożliwiającej malowanie pędzel­ wodoru, co jest w warunkach domowych niewykonal­
kiem. ne. Matowanie niewielkich płytek szklanych oraz
Jeżeli podłożem jest płytka ceramiczna, można utrwa­ wytrawianie matowych rysunków i napisów można
lić naniesione obwody przez powolne ogrzanie jej do przeprowadzić stosunkowo łatwo przy użyciu płynów I
800*C i równie powolne ostudzenie. Lakier ulegnie past zawierających fluorki: amonowy, sodowy, pota­
wypaleniu, a srebro wpiecze się w porowatą po­ sowy lub wapniowy (należy przy tym pamiętać o tru­
wierzchnię płytki. W miejscach przewidzianych do lu­ jących własnościach tych substacji i o szkodliwości
towania należy nanosić grubszą warstwę srebra. fluorowodoru, wydzielającego się z mieszanek trawią­
cych).
Płyny i pasty lutownicze
Poniżej dwie receptury.
Płyn do lutowania blacharskiego. Stężony kwas sol­ • Przygotować dwa roztwory: (A) 3,6 g fluorku sodo­
ny rozcieńczyć wodą w stosunku 1:1 i wprowadzać wego i 1 g siarczanu potasowego rozpuścić w 50 cm3
do niego kawałki blachy cynkowej tak długo, aż cynk, wody oraz (B) 0,7 g cynku roztworzyć w 5 cm3 stężo­
przestanie się roztwarzać. Ze względu na gwałtowne nego kwasu solnego, dodać 45 cm3wody i nieco
pienienie się cieczy (wydzielanie wodoru) reakcję naj­ czarnego tuszu kreślarskiego. Zmieszać równe obję­
lepiej przeprowadzać w kolbie stożkowej na wolnym tości obu roztworów. Malować pędzelkiem, (Nie sty­
powietrzu. Zlać ciecz znad resztek cynku i dodać nie­ kać metalowego okucia pędzelka z roztworem). Po
wielką ilość (ok. 1 g na 100 cm3) chlorku amonowe­ 30 min zmyć wodą. Roztwory (A) i (B) są trwałe,
go. Na dno butelki, w której przechowuje się płyn, natomiast nie wykorzystaną ich mieszaninę należy
wrzucić niewielkie ziarenko czystej cyny. wylać.
Do lutowania blachy cynkowej używa się kwasu sol­ • Około 1 g fluorku sodowego, potasowego lub amo­
nego rozcieńczonego wodą w stosunku 1:10. nowego rozpuścić w możliwie najmniejszej ilości
wody i dodać klej roślinny z domieszką mąki, do uzys­
kania pożądanej do pisania lub malowania konsys­
tencji. Zakwasić lekko rozcieńczonym kwasem siar­
kowym i nanieść na szkło na 10...15 min.
Srebrzenie szkła {wykonanie lustra)
Przepolerować szkło wodną zawiesiną kredy szlamo­
wanej lub tlenku magnezowego, po opłukaniu odtłuś­
cić. Przygotować dwa roztwory:
(A) 9 g cukru rozpuścić w 100 cm3wody destylowa­
nej, dodać 0,5 cm3 (kilka kropel) stężonego kwasu
azotowego, gotować przez 10 min, po ostudzeniu
dodać 18 cm3 alkoholu etylowego. Przyrządzić co naj­
mniej na jeden dzień przed użyciem. Roztwór jest
trwały i może być przechowywany dowolnie długo.
Zamiast cukru można użyć 10 g glukozy, dodawanie
kwasu azotowego i gotowanie jest wówczas zbędne;
(B) 1 g azotanu srebra rozpuścić w 100 cm3 wody
destylowanej, dodać roztwór 0,5 g wodorotlenku po­
tasowego w 50 cm3 wody destylowanej. Wytrąca się
brunatny tlenek srebra. Dodawać kroplami, ciągle
mieszając, rozcieńczoną 1:5 wodę amoniakalną aż
do momentu, gdy na dnie naczynia pozostanie drobna
ilość nie rozpuszczonego osadu. Nadmiar amoniaku
powoduje powstanie luster złej jakości. Należy pamię­
tać, że roztwory azotanu srebra i wodorotlenku pota­
sowego tworzące roztwór (B) można oddzielnie
przechowywać dowolnie długo (pierwszy w ciemnej
butelce), natomiast ich mieszaninę z amoniakiem
należy przygotowywać bezpośrednio przed użyciem.
Przechowywanie jej grozi wybuchem!
Przygotowanie kąpieli srebrzącej: całą ilość roztworu
(B) zmieszać z 6 cm3 roztworu (A) w wanience foto­
graficznej. Podana ilość wystarcza do posrebrzenia
ok. 40 cm2 powierzchni szkła. Przy płytkach więk­
szych rozmiarów, należy odpowiednio zwiększyć iloś­
ci obu roztworów. W przygotowanej kąpieli zanurzyć
płytkę szklaną i utrzymywać ciecz w ruchu, przez
ciągłe kołysanie wanienki. Proces srebrzenia trwa ok.
20 min. Posrebrzoną płytkę wyjąć z kąpieli, chwytając
za brzegi szkła, opłukać kilkakrotnie wodą destylowa­
ną i wysuszyć w temperaturze pokojowej.
Pokrytą srebrem powierzchnię zabezpieczyć, przez
pomalowanie farbą, złożoną z minii ołowianej i pokos­
tu, używając do malowania miękkiego pędzelka. Po
wyschnięciu farby usunąć nalot srebra z drugiej po­
wierzchni szkła, przez przetarcie watą zwilżoną roz­
cieńczonym 1:10 kwasem azotowym, nie dotykając
jednak brzegów szkła, aby kwas nie dostał się pod
warstwę farby ochronnej, natychmiast dokładnie płu­
kać wodą i wysuszyć.
W podobny sposób można srebrzyć wewnętrzną po­
wierzchnię bombek choinkowych, a barwę nadawać
przez malowanie zewnętrznych powierzchni lakierami.
Otrzymane tą metodą powłoki srebrne są bardzo cien­
kie i łatwo ścieralne, nie nadają się więc do zdobienia
naczyń szklanych lub porcelanowych.
V. 1.4.3
Szkliwienie wyrobów ceramicznych
W warunkach domowych można pokrywać szkliwem
tylko drobne przedmioty, mieszczące sie w komorach
piecyków laboratoryjnych, dostępnych w handlu. Zaa­
wansowany majsterkowicz może samodzielnie skon­
struować regulator temperatury do takiego piecyka.
Szkliwienie dużych przedmiotów wymaga posiadania
pieca wielkich rozmiarów, z precyzyjną regulacją tem­
peratury, zużywającego duże ilości enegii elek­
trycznej.
Temperaturę wewnętrzną pieca mierzy się zazwyczaj
za pomocą termoelementów połączonych z odpo­
wiednio wyskalowanym mil iwoltomierzem. Stosowane
są również smukłe piramidki z materiałów ceramicz­
nych, nadtapiające się w ściśle określonych przedzia­
łach temperatury, zwane stożkami Segera. W razie
braku przyrządów pomiarowych można w przybliżeniu
ocenić temperaturę wewnątrz pieca na podstawie
barwy wysyłanego promieniowania: początek żarze­
nia następuje zwykle przy temp. 550’C, promieniowa­
nie ciemnoczerwone oznacza temp. ok. 700'C. wiś­
niowe - 850'C. jasnoczerwone - 950'C, żółte -
1100'C, żółtobiałe - 1300*C.
W piecach elektrycznych z drutowym uzwojeniem
ogrzewczym nie można osiągnąć temjjeratur wyższych
niż 1200‘C bez obawy przepalenia elementu grzejne­
go. Z tego względu podano tylko przepis na szkliwa o
temperaturze topnienia nie wyższej niż 110CTC.
Wszystkie składniki muszą być bardzo starannie
zmielone i przesiane przez bardzo gęste sito, najlepiej
z gazy młyńskiej. Po odważeniu należy je też bardzo
dokładnie wymieszać, np. przez energiczne wstrząsa­
nie w zamkniętej korkiem kolbie stożkowej. Mieszani­
nę uciera się w moździerzu na rzadką masę. nadającą
się do nanoszenia pędzelkiem lub też do zanurzenia
przedmiotów. Rozdrabnianie niewielkich ilości sub­
stancji można przeprowadzać w moździerzu porcela­
nowym, dla większych ilości niezbędny jest niewielki
porcelanowy młynek kulowy.
Podstawowe składniki szkliw to: czysty, bezbarwny
piasek kwarcowy, kaolin, skaleń, węglan sodowy, wę­
glan wapniowy, tlenki ołowiu, boraks. Jeżeli użyte
składniki są dostatecznie czyste, otrzymuje się bez­
barwne, przezroczyste szkliwo. Dodatek 8... 10% dwu­
tlenku cynowego daje szkliwo nieprzezroczyste, białe
Zarówno szkliwa przezroczyste, jak i białe, można
barwić na różne kolory dodatkiem tlenków lub węgla­
nów niektórych metali Można również malować roz­
tworami soli metali na nieszkliwionym podłożu cera­
micznym i po naniesieniu szkliwa otrzymać barwny
rysunek (farby podszkliwne) lub też malować na
szkliwie i powtórnie wypalać (farby naszkliwne).
Najczęściej występujące błędy to niestopnienie
szkliwa, powodowane zbyt niską temperaturą w piecu
lub zbyt wysoką temperaturą topnienia szkliwa oraz
ściekanie stopionego szkliwa z podłoża ceramiczne­
go, na skutek zbyt wysokiej temperatury w piecu lub
zbyt niskiej temperatury topnienia szkliwa. Zwiększe­
nie zawartości węglanu sodowego, boraksu lub tlenku
ołowiu powoduje obniżenie, a dodatek większej ilości
piasku, kaolinu tub skalenia - podwyższenie tempera­
tury topnienia szkliwa. Takie zmiany składu należy
jednak robić bardzo ostrożnie, gdyż nawet niewielkie
dodatki powodują wydatne podwyższenie lub obniże­
nie temperatury topnienia.
Szkliw o dużej zawartości związków ołowiu nie należy
nanosić do wnętrza naczyń przeznaczonych do przy­
rządzania potraw i napojów ze względu na trujące
właściwości związków ołowiu!
• Szkliwa o temp. topnienia ok. 900"C: do uzyskania pożądanego stopnia wybielenia. Drewno
a) 28 g piasku kwarcowego, 10 g skalenia i 160 g 0 dużej zawartości żywic nie zwilża się dobrze roztwo­
minii ołowiowej, rami wodnymi, a zatem wybieleniu uiegną głównie miej­
b) 54 g piasku kwarcowego i 229 g minii ołowiowej, sca, w których żywicy jest mniej. Może to doprowadzić
c) 54 g piasku kwarcowego i 258 g zasadowego do powstania plam. W niektórych jednak przypadkach
węglanu otowiawego (bieli ołowianej). uzyskane tą metodą wyraźniejsze wystąpienie rysunku
• Szkliwa o temp. topnienia ok, 1000'C: słojów daje dodatkowy efekt zdobniczy.
a) 18 g piasku kwarcowego, 8 g kaolinu, 6 g tlenku
cynkowego (bieli cynkowej) i 68 g minii ołowiowej, Barwienie drewna
b) 100 g skalenia, 50 g kaolinu i 200 g boraksu Do barwienia drewna można stosować dostępne w
krystalicznego. handlu zaprawy barwne (bejce), ale wybór nie jest
Czynnikami barwiącymi szkliwa są zazwyczaj tlenki zbyt duży. Skalę barw można rozszerzyć, stosując
lub węglany metali, dodawane w trakcie mieszania rozpuszczalne w wodzie barwniki bezpośrednie, sto­
składników szkliwa w ilości odpowiadającej kilku pro­ sowane do barwienia włókien roślinnych (bawełny,
centom masy szkliwa. Dodatek 1...6% tlenku kobalta- lnu). Drewno z drzew iglastych, mocno przesycone
wego pozwala uzyskać barwę niebieską; 1...6% tlen­ żywicą, żle wchłania roztwory wodne, z tego względu
ku lub węglanu miedziowego - barwę zieloną; 1...3% lepiej jest stosować barwniki rozpuszczalne w tłusz­
tlenku miedziowego i 2...4% tlenku żelazowego - bar­ czach, rozpuszczając je w terpentynie. W innych me­
wę brunatną; 0,5% tlenku żelazowego - barwę żółtą; todach stosuje się wyciągi z surowców naturalnych,
2...3% tlenku chromowego - barwę żółtą (tylko dla takich jak drewno czy kora niektórych drzew egzo­
szkliw o wysokiej zawartości ołowiu); 2...5% tlenku tycznych, Dobre efekty można otrzymać stosując pro­
miedziowego i 30...40% dwutlenku manganowego ste związki chemiczne.
(braunsztynu) - barwę czarną.
• Glazury pomarańczowoczerwone o temp. topnienia Barwienie na kolor drewna mahoniowego. Drewna
960*C: brzozowe, olchowe, świerkowe lub sosnowe wytra­
a) 206 g minii ołowiowej, 42 g węglanu magnezowe­ wiać rozcieńczonym 1:10 kwasem azotowym. Po uzy­
go, 68,5 g chromianu otowiawego, 54 g piasku kwar­ skaniu pożądanej barwy drewna spłukać je wodą i
cowego, 28 g skalenia i 13 g kaolinu, wysuszyć.
b) 206 g minii ołowiowej, 10 g węglanu wapniowego, Barwienie na kolor drewna orzechowego • Pokryć
56 g chromianu otowiawego, 23 g piasku kwarcowe­ dwukrotnie drewno roztworem 10 g nadmanganianu
go i 41,5 g kaolinu. potasowego w 300 cm3wody, po 6 min zmyć wodą i
• Farby podszkliwne otrzymuje się przez roztarcie w wysuszyć.
100 g gliceryny 100 g jednego z następujących • Nasączyć drewno wodnym roztworem z zielonych
związków: skorup orzechów włoskich, podsuszyć i jeszcze lekko
a) chlorku kobaltawego- w celu uzyskania farby nie­ wilgotne nasycić roztworem 10 g dwuchromianu po­
bieskiej, tasowego w 50 cm3 wody.
b) azotanu chromowego - zielonej,
c) azotanu nlklawego - brązowej, Barwienie na kolor żółty. Do roztworu zawierającego
d) chlorku żelazowego - żółtobrązowej. 1 g dwuchromianu potasowego w 100 cm3 wody
Malować pędzelkiem na podłożu ceramicznym, pozo­ dodawać, ciągle mieszając, krople wody amoniakal­
stawić do wsiąknięcia w podłoże, pokryć mieszanką nej, aż do zmiany barwy z pomarańczowej na żółtą.
szkliwa i wypalić w piecu. Nasycić drewno 1...2 razy, następnie wysuszyć bez
Po osiągnięciu temperatury topnienia szkliwa, utrzy­ spłukiwania wodą.
mywać ją przez co najmniej 30 min, następnie wyłą­
czyć dopływ prądu i zostawić przedmioty w piecu do Barwienie na kolor ziełony • 60 g węglanu lub zasa­
ostygnięcia. Wyjmować po ostygnięciu do temperatu­ dowego węglanu miedziowego rozpuścić w 250 cm3
octu. Nasycac drewno roztworem ogrzanym do temp.
ry pokojowej,
50...70C.
• 12,5 g kwaśnego winianu potasowego i 50 g wę­
V. 1.4.4 glanu miedziowego rozpuścić w 300 cm3octu i dodać
kilka małych kryształków ałunu glinowo-potasowego.
Barwienie, malowanie i politurowanie drewna
Pozostawić roztwór na kilka dni w ciepłym miejscu.
Powierzchnię drewna przewidzianą do obróbki uszla­ Następnie nasycać nim drewno w temperaturze poko­
chetniającej należy starannie wygładzić, następnie jowej.
zwilżyć dość obficie wodą. wysuszyć w temperaturze Barwienie na kolor brunatny. 10...20 g nadmanga­
pokojowej i ponownie przeszlifować, usuwając w ten nianu potasowego rozpuścić w 200 cm3 wody, nano­
sposób wszystkie luźno związane włókienka. sić na drewno 1...2 razy, po kilku minutach zmyć
Bielenie drewna wodą i wysuszyć. Barwa będzie tym ciemniejsza, im
Drewno o ciemnej barwie, przeznaczone do barwienia większe będzie stężenie nadmanganianu.
na jasne kolory lub do pokrywania lakierami o jasnych Barwienie na kolor czarny. Należy przygotować trzy
barwach, należy poddać procesowi bielenia. Bielenie roztwory: (A) do 100 g aniliny dodawać małymi por­
przeprowadza się przez nasycenie powierzchni drew­ cjami, ciągle mieszając, ok. 200 cm3 rozcieńczonego
na najpierw zwykłą wodą, a następnie wodą utlenioną. 1:1 kwasu solnego. Dodawanie kwasu przerwać, gdy
Zabieg należy powtarzać w dobowych odstępach, aż wytrącający się,początkowo biały,osad ulegnie całko-
witemu rozpuszczeniu. Dopełnić wodą do 1000 cm3;
(B) 20 g chlorku miedziowego rozpuścić w 200 cm3
octu i dopełnić wodą do 1000 cm3; (C) 35 g dwu­
chromianu potasowego rozpuścić w 1000 cm3 wody i
dodać 8 cm3 stężonego kwasu siarkowego. Każdy z
tych roztworów jest trwały t może być przechowywa­
ny dowolnie długo.
Nasycić drewno trzykrotnie roztworem (A), na je­
szcze wilgotne nanieść szybko roztwór (B> i wysu­
szyć. Pokrywać ogrzanym do wrzenia roztworem (Cj
aż do uzyskania głębokiej czerni. Po wyschnięciu za-
pokostować. Metoda ta daje bardzo trwałe zabarwie­
nie. odporne nawet na działanie kwasów i zasad. Sto­
suje się ją często do barwienia stołów laboratoryj­
nych.
Lakierowanie i poltturowanie
Naturalne lub zabarwione drewno można pokryć do­
wolnym lakierem bezbarwnym. Uzyskanie ładnego
połysku przy użyciu lakierów pokostowych, nitrocelu­
lozowych lub chemoiakow nie nastręcza większych
trudności. Uzyskanie wysokiego połysku przy użyciu
lakierów szelakowo-spirytusowych, zwanych potocz­
nie politurami, jest nieco trudniejsze.
Politurę nakłada się za pomocą kłębka waty owinięte­
go w cienką, gęstą szmatkę. Pierwszą warstwę na­
kłada się, zwilżając tampon dość obficie politurą i
przeciągając nim wzdłuż catej długości przedmiotu,
zgodnie z kierunkiem słojów. Nie należy pociągać
tamponem po raz drugi w tym samym miejscu. Drugą
warstwę nanosić dopiero po zupełnym wyschnięciu
pierwszej.
Ostateczne wykończenie wykonuje się przez bardzo
lekkie przecieranie powierzchni niemal suchym tam­
ponem aż do otrzymania pożądanego połysku.
Występująca w handlu nitropolrtura jest odmianą la­
kieru nitrocelulozowego, zbliżonego własnościami do
lakieru szelakowego. Należy nią malować, jak zwykłą
politurą.
V.1.4.5
Malowanie i drukowanie na tkaninach
Warunkiem niezbędnym do otrzymania ostrych kontu­
rów wzorów malowanych ręcznie lub drukowanych
jest przyrządzenie farby o takiej konsystencji, która
zapobiega rozlewaniu się barwnych plam j wsiąkaniu
farby w obszary sąsiednie. Można to osiągnąć przez
dodawanie do roztworu barwnika tzw. zagęstników, w
skład których wchodzą różnego rodzaju substancje
klejotwórcze: skrobia, dekstryna, guma arabska i bar­
dzo trudna do zdobycia u nas guma tragantowa, bez
której trudno jest sporządzić dobry zagęstnik.
Malowanie ręczne można stosować do pojedynczych
egzemplarzy małych kawałków tkaniny, takich jak
chusteczki, szaliki itp. Otrzymanie większej liczby
egzemplarzy jednakowo malowanych wymaga zasto­
sowania metody drukowania. W warunkach domo­
wych najczęściej stosuje się metodę druku sitowego
(nieprawidłowo nazywanego często filmodrukiem).
Sama metoda drukowania jest prosta, natomiast
przygotowanie niezbędnego do tego celu wyposaże­
nia wymaga dużego nakładu pracy, umiejętności i
cierpliwości. Proces ten składa się z kilku etapów.
Wzornik można wykonać metodą malowania ręczne­
go bądź metodą fotochemiczną. Podłożem jest gaza
młynarska, napięta na sztywnej, drewnianej ramce,
W metodzie malowania ręcznego wykonuje się na
gazie wzór miękkim ołówkiem lub węglem rysunko­
wym, a następnie powierzchnię poza rysunkiem po­
krywa się jakimkolwiek wodoodpornym lakierem.
Metoda fotochemiczna opiera się na zasadach opisa­
nych w przepisie wytrawiania napisów na metalach
(rozdz. V.1.4.1). Rysunek wzoru należy wykonać na
kalce kreślarskiej lub na przezroczystej folii i całą po­
wierzchnię, poza rysunkiem, pokryć tuszem kreślar­
skim lub czarnym lakierem. Gazę młynarską, napiętą
na ramkę, pokrywa się cienką warstwą emulsji świa­
tłoczułej. Można tu zastosować którąkolwiek z emulsji
podanych wcześniej albo też sporządzić ją według
recepty:
do 186 cm3wody wsypać 24 g żelatyny i pozostawić w
temperaturze pokojowej na co najmniej 5 h, następnie
ogrzewać na łaźni wodnej w temp. 30...40'C do całko­
witego rozpuszczenia żelatyny. Dalsze prace wykony­
wać przy słabym ośwtetleniu, najlepiej w świetle poma­
rańczowej żarówki ciemniowej. Do żelatyny dodać 7,8 g
dwuchromianu amonowego i 0,6 cm3 roztworu kwasu
cytrynowego, sporządzonego z t g kwasu i 4 cm3
wody. Mieszać do rozpuszczenia dwuchromianu.
Po naniesieniu emulsji na gazę, wysuszyć ją w ciem­
nym, wolnym od kurzu pomieszczeniu, w temperatu­
rze pokojowej. Na ctronę pokrytą emulsją nałożyć
sporządzoną pop zednio kliszę wzoru i naświetlać,
umieszczając źródło światła w takiej odległości, aby
cała powierzchnia była równomiernie oświetlona. Na­
świetlanie żarówką o mocy 100 W trwa ok. 1 h, uży­
cie żarówki halogenowej lub rtęciowej (kwarcowej)
wydatnie skraca czas naświetlenia. Czas ten należy
dla danej emulsji ustalić doświadczalnie, naświetlając
kawałek gazy pokrytej emulsją, z tej samej odległości,
z jakiej będzie naświetlany wzornik. Jeżeli czas na­
świetlania został dobrany prawidłowo, żelatyna w
miejscach naświetlonych nie ulegnie rozpuszczeniu w
wodzie, nawet po długim moczeniu. Należy pa­
miętać, że zbyt krótki czas naświetlania spowoduje
stratę włożonej wcześniej pracy, natomiast trochę za
długie naświetlenie nie przyniesie wielkiej szkody.
Po naświetleniu wzornika należy wypłukać żelatynę z
miejsc nie naświetlonych, przez płukanie w wodzie:
3 min w zimnej, 5... 10 min w gorącej (60...80"C) i po­
nownie 5 min w zimnej. Podczas płukania poruszać
wzornikiem w kierunku prostopadłym do jego po­
wierzchni, aby woda, przepływając przez oczka gazy,
wypłukiwała żelatynę. Suszenie wzornika przez prze­
dmuchanie powietrzem o temperaturze pokojowej
oraz inne następujące po tym prace można prowadzić
w miejscu dobrze oświetlonym.
Tak przygotowany wzornik może posłużyć do wyko­
nania najwyżej kilkunastu wydruków. Jeżeli ma on
służyć dłużej, należy go wzmocnić przez pokrycie po­
wierzchni emulsji farbą chlorokauczukową. Po lekkim
podsuszeniu przecierać drugą stronę gazy watą zwil­
żoną ksylenem do zupełnego usunięcia drobnych
ilości farby, która przeniknęła przez siatkę. Oglądając
wzornik pod światło, poprawić błędy farbą chlo­
rokauczukową. Gotowy wzornik dokładnie wysuszyć,
Zagęstnik tragantowy. 60 g gumy tragantowej mo­
czyć przez 24 h w 1000 cm3 wody. Gotować przez
1 6...18 h, uzupełniając wyparowaną wodę, aż do
otrzymania jednolitej substancji o masie 1000 g.
Zagęstnik mieszany. Rozrobić 100 g mąki pszennej
w 600 cm3 wody, rozgotować na jednolitą masę, do­
dać 200 g zagęstnika tragantowego, 100 g gumy
arabskiej i 20 g gliceryny. Mieszać aż do rozpuszcze­
nia się gumy arabskiej.
Przygotowanie farby drukarskiej
Farba do tkanin z włókien roślinnych. 20 g barwnika
bezpośredniego do bawełny rozetrzeć na pastę z nie­
wielką ilością gorącej wody, rozpuścić w 350 cm3 go­
rącej wody, dodać 20 g mocznika, wlać do 600 g za­
gęstnika mieszanego i dodać 10 g fosforanu dwuso-
dowego. Wymieszać bardzo starannie. Lepkość farby
powinna być taka, aby farba nie przeciekała pod
własnym ciężarem przez oczka siatki, ale dała się bez
trudności przecisnąć podczas przesuwania po niej
paska sprężystej gumy. Należy to sprawdzić do­
świadczalnie na kawałku takiej samej gazy młynar­
skiej, jaka została użyta do sporządzenia szablonu.
Rozrzedzać dodatkiem wody, zagęszczać zwiększoną
ilością zagęstnika.
Farba do jedwabiu naturalnego. 20...40 g barwnika
kwasowego, 100 g mocznika, 200 cm3 wody, 20 g
siarczanu amonowego rozpuścić i wlać do 600 g za­
gęstnika tragantowego. Starannie wymieszać.
Farba do sty tonu. 20 g barwnika kwasowego, 60 g
tiomocznika, 30 g fenolu, 350 cm3 wody, 30 g siar­
czanu amonowego rozpuścić i wlać do 485 g zagęst­
nika tragantowego. Starannie wymieszać.
Drukowanie tkanin
Na stole położyć podwójnie złożony koc, przykryć ce­
ratą i przymocować lekko naprężony kawałek tkaniny
za pomocą kleju roślinnego. Położyć na tkaninie sza­
blon tak, aby ściśle do niej przylegał, nalać farby do
wnętrza ramki i przecisnąć ją przez oczka gazy przez
przesunięcie przeciskacza, zwanego rakiem
(rys. V.2) Zdjąć szablon, unosząc go pionowo, bez
najmniejszego przesunięcia w kierunku poziomym.
Zwilżając wodą miejsca przyklejenia, zdjąć tkaninę i
dokładnie wysuszyć. Niedokładne wysuszenie powo­
duje rozpływanie się farby w czasie utrwalania parą.*1
V-2- Przekrój poprzeczny urządzenia do druku sitowego
tkanin. U dołu budowa rakla
1 - blat stołu; 2 - tkanina drukowana; 3 - wzornik sitowy;
4 - ramka wzornika; 5 - prowadnica; 6 - rakiel; 7 - drewno;
8 - guma z dętki samochodowej; 9 - śruby
Wysuszoną tkaninę poddać działaniu gorącej pary
wodnej, np. w skrzyni drewnianej, do której parę do­
prowadza się rurką gumową założoną na szyjkę czaj­
nika z gotującą się wodą. Czas utrwalania parą - ok.
15 min. Po parowaniu tkaninę wysuszyć.
Na tak zadrukowaną tkaninę można nakładać drugi
rysunek w innym kolorze, oczywiście za pomocą
innego szablonu.
W podobny sposób można wykonywać druki na fo­
liach z tworzyw sztucznych. Farbę drukarską należy
wówczas przyrządzić nie z wodą, lecz używając roz­
puszczalników danego tworzywa.
V,1.4.6
Klejenie i spawanie tworzyw sztucznych
Najłatwiej klei się.tworzywa rozpuszczalne w orga­
nicznych rozpuszczalnikach, to znaczy celuloid, poli­
styren i polimetakrylan metylu. Wystarczy miejsca
sklejane zmoczyć odpowiednim rozpuszczalnikiem, a
po stwierdzeniu, że zaczął on działać rozpuszczająco
na powierzchnię tworzywa, docisnąć miejsca sklejane
i pozostawić na kilka godzin. Lepsze wyniki otrzymuje
się, stosując do klejenia rzadkie kleje otrzymywane
przez rozpuszczenie tego samego tworzywa w rozpu­
szczalniku (rozdz. V.1,4.7).
Klejenie polichlorku winylu. Tworzywo to klei stę
trudno. Klej można sporządzić, rozpuszczając niewiel­
ką ilość folii PCW w rozpuszczalniku, złożonym z 70%
cykloheksanonu i 30% toluenu, jednak nie wszystkie
gatunki PCW są jednakowo rozpuszczalne. Ponieważ
cykloheksanon jest odczynnikiem raczej trudno do­
stępnym dla przeciętnego amatora, lepiej skorzystać
z dostępnych w handlu klejów PCW/AT lub PCW/CH.
Powierzchnie przeznaczone do klejenia należy prze­
trzeć papierem ściernym i odtłuścić benzyną, posma­
rować jedną z klejonych powierzchni klejem i docis­
nąć, pozostawić pod dociskiem przez 20...30 min.
Pełną wytrzymałość spoiny otrzymuje się jednak do­
piero po kilku dniach. Do PCW twardego zaleca się
stosowanie kleju PCW/AT, do miękkiego - PCW/CH.
Klejenie poliestrów. Kleją się również trudno, a przy­
rządzenie we własnym zakresie odpowiedniego kleju
jest niemożliwe Można stosować dostępne w handlu
kleje Połes 170/T i 220/T. Powierzchnie klejone
odtłuścić benzyną lub innym rozpuszczalnikiem tłusz­
czów, klej zmieszać z utwardzaczem Izocyn PT 100 w
stosunku 132 g Izocynu na 100 g kleju Poles 170 lub
120 g Izocynu na 100 g kleju Poles 200. Powierzch­
nie pokryte tą mieszaniną pozostawia się na 30 min w
temperaturze pokojowej, następnie mocno dociska,
utrzymując docisk przez 2 h Pełną wytrzymałość
spoina osiąga po 3 dniach.
Klejenie bakelitu. Nie można liczyć na dużą wytrzy­
małość mechaniczną spoiny. Najlepsze wyniki otrzy­
muje się, stosując handlowe kleje BWF 21, BWF 41,
klej bakelitowy L, a do klejenia bakelitu z metalem klej
o nazwie: Klej nr 1. Dobre wyniki można też otrzymać,
stosując do klejenia bakelitu popularny Hermetikol,
używany do uszczelniania złączy metalowych, sprze­
dawany w sklepach branży motoryzacyjnej i w stac-
jach benzynowych. Powierzchnie klejone powinny być
możliwie szorstkie, co można uzyskać przez przetar­
cie ich gruboziarnistym papierem ściernym W celu
sklejenia powierzchnie należy posmarować cienka
warstwą Hermetikolu. docisnąć i ogrzewać w temp.
ok. 140'C przez 2 h.
Popularny klej Epidian 5 ma niewielką przyczepność
do bakelitu i stosowanie go nie daje oczekiwanych
efektów. Może on jednak posłużyć do zalewania
pęknięć, występujących często w bakelitowych obu­
dowach elektrycznych przyrządów pomiarowych. Po­
nieważ są one zwykle czarne, należy do epidianu
dodać czarnego lakieru nitrocelulozowego, aby spoi­
na nie odróżniała się od pozostałej części obudowy.
Klejenie poliamidów. Obficie zwilża się ich powierz­
chnię stężonym kwasem mrówkowym lub octowym i
po kilku minutach silnie dociska. Docisk należy utrzy­
mywać przez kilka godzin. Można również sporządzić
klej do poliamidów rozpuszczając cienkie skrawki po­
liamidu w wyżej wymienionych kwasach lub w
15-procentowym kwasie solnym. Powierzchnie klejo­
ne pokryć cienką warstwą kleju, silnie docisnąć i po­
zostawić na kilka godzin.
Spawanie polietylenu. Polietylen nie klei się żadnym
klejem. Folie polietylenowe można łatwo spawać, za­
ciskając brzegi między dwiema płaskimi listwami z
drewna lub metalu, tak aby wystawała krawędź folii
szerokości mm. Następnie należy przesuwać
od dołu, wzdłuż wystającej krawędzi, niewielki pło­
mień świecy, w takiej odległości, aby topił on brzeg
folii, ale go nie zapalał. Przy pewnej wprawie można
uzyskać spawy nie ustępujące wytrzymałością spa­
wom otrzymywanym na specjalnych zgrzewarkach.
Spawanie tą metodą folii z PCW jest również możliwe,
ale daje gorsze wyniki.
Spawanie winiduru. Płyty winidurowe spawa się
łatwo metodą przypominającą spawanie metali, pło­
mieniem palnika. „Palnik" sporządza się zastępując
miedziany grot lutownicy elektrycznej cienką rurką
miedzianą, przez którą przepuszcza się strumień po­
wietrza z taką prędkością, aby skierowany na brzeg
płytki winidurowej powodował jego szybkie nadtapia-
nie. Powietrze można doprowadzać z wylotu odkurza­
cza rurką gumową zaopatrzoną w zaworek, umożli­
wiający regulację przepływu. Rolę drutu spawalnicze­
go pełni cienki drut winidurowy; w przypadku jego
braku można użyć również wąskich pasków, uciętych
z płytki winidurowej.
Spawanie tworzyw termoplastycznych. Folie z tych
tworzyw spawa się najczęściej przez zgrzewanie za
pomocą szybkozmiennych pól elektrycznych, wytwa­
rzanych przez specjalne generatory. W warunkach
domowych można uzyskać dobre wyniki zgrzewania
za pomocą rozgrzanego krążka miedzianego lub mo­
siężnego, osadzonego obrotowo w uchwycie z mate­
riału żle przewodzącego ciepło. Przetoczenie lekko
dociśniętego krążka po brzegu złożonej folii upla­
stycznia ją, a docisk powoduje połączenie. Tempera­
turę nagrzania krążków należy dobrać doświadczal­
nie w zależności od rodzaju i grubości spawanej folii.
Orientacyjne temperatury mięknienia tworzyw
termoplastycznych podane są w haśle tworzywa
sztuczne.
V.1,4.7
Kleje, kity, szpachlówki, lakiery
Wprawdzie produkty te są dostępne w handlu w dość
dużym wyborze, ale niektóre z nich można sporządzić
samemu niewielkim nakładem pracy.
Klajster z mąki żytniej lub pszennej. Rozrobić mąkę
w zimnej wodzie na gęstą, lejącą się masę i ciągle
mieszając wlewać cienkim strumieniem do wrzącej
wody aż do otrzymania kleistej masy. W celu zwięk­
szenia trwałości dodać 2...3 cm3 formaliny lub kilka
centymetrów sześciennych roztworu ałunu glinowo-
-potasowego.
Klajster z mąki ziemniaczanej. 160 g mąki ziemnia­
czanej rozrobić w 680 cm3 zimnej wody. Następnie
dodawać cienkim strumieniem, ciągle mieszając, roz­
twór 15,6 g wodorotlenku sodowego w 30 cm3 wody,
aż powstanie przezroczysta, galaretowata masa. Mie­
szać jeszcze przez 30 min, i nadal mieszając, zobojęt­
nić przez dodawanie kroplami 29 cm3 kwasu azoto­
wego rozcieńczonego w 25 cm3 wody do pH = 8. W
celu zwiększenia trwałości dodać 5 cm3 formaliny.
Klej do gumy. Matę kawałki kauczuku rozpuścić w
benzynie, benzenie lub toluenie, Rozpuszczanie trwa
kilka dni, nawet przy częstym mieszaniu. Gotowy klej
powinien mieć konsystencję rzadkiego oleju; jeżeli
jest zbyt gęsty, należy dodać użytego rozpuszczalni­
ka. Oczyszczone gruboziarnistym papierem ściernym
powierzchnie gumy posmarować cienką warstwą kle­
ju; odczekać aż klej stanie się pozornie zupełnie su­
chy, złożyć klejone powierzchnie zdecydowanym ru­
chem (nie próbować poprawiać!), ścisnąć i pozosta­
wić na 2...Ś h.
Klej do polistyrenu. Drobne kawałki polistyrenu roz­
puścić w benzenie, trójchloroetylenie lub czterochlor­
ku węgla. Rozpuszczanie można bardzo przyspieszyć,
używając zamiast twardego polistyrenu, polistyrenu
spienionego, tzw, styropianu Klej powinien być rzad­
ki, gdyż gęsty przy rozprowadzaniu wyciąga się w
nitki. Przechowywać w szczelnie zamkniętym naczy­
niu, najlepiej w słoiku z nakrętką polietylenową lub
poliamidową. Klej ten, ze względu na doskonałe
własności izolacyjne polistyrenu, nadaje się do impre­
gnowania drobnych detali używanych w pracach
elektrotechnicznych.
Klej do polimetakrylanu metylowego. Kawałki płyt*
ki polimetakrylanowej rozpuścić w trójchloroetylenie
lub czterochlorku węgla na rzadki klej. Miejsca klejo­
ne stają się nieprzezroczyste Zastosowanie chloro­
formu jako rozpuszczalnika pozwala uzyskać spoinę
mniej kruchą i przeźroczystą. Płytki polimetakrylanu
można sklejać w grubsze warstwy, zachowując ich
przezroczystość, smarując powierzchnie bezwodni­
kiem octowym i mocno ściskając. Po upływie doby
otrzymuje się jednorodny, przezroczysty blok. Warun­
kiem utrzymania przezroczystości jest absolutny brak
wody w bezwodniku octowym. Stężony kwas octowy
(tzw. lodowaty) dale spoiny lekko mętne.
Klej do celuloidów. Skrawki celuloidu rozpuścić w
acetonie lub rozpuszczalniku „nitro” . Do kleju bez­
barwnego konieczne iest użycie bezbarwnego celuloi-
du; celuloid biaty daje klej biały, nieprzezroczysty. Klej
ten jest bardzo łatwo zapalny.
Kłej do szkła, zastępujący balsam kanadyjski. 20 g
bardzo jasnej kalafonii rozpuścić w 100 cm* toluenu
lub ksylenu w naczyniu szczelnie zamkniętym, często
wstrząsając. Rozpuszczanie trwa 2...3 dni. Pozosta­
wić w spokoju na dłuższy czas, aby cząstki nie rozpu­
szczone opadły na dno, co trwa kilkanaście dni. Zlać
ostrożnie klarowny roztwór do parownicy, nakryć ka­
wałkiem bibuły i pozostawić w temperaturze pokojo­
wej w celu odparowania nadmiaru rozpuszczalnika.
Gotowy klej powinien mieć konsystencję rzadkiego
miodu. Zlać do stoika z zakrętką polietylenową lub po­
liamidową.
Przeznaczone do klejenia przedmioty szklane należy
starannie odttuścić i bardzo dokładnie wysuszyć, na­
stępnie lekko podgrzać. Nałożyć cienką warstwę kleju
na obie sklejane powierzchnie, lekko docisnąć, usu­
nąć pęcherzyki powietrza przez lekkie przesuwanie
po sobie klejonych płaszczyzn, docisnąć mocniej we
właściwym położeniu i zostawić na 2...3 dni. Klej
przyrządzony na toluenie wysycha szybciej, niż spo­
rządzony na ksylenie.
Miejsca klejone pozostają doskonale przezroczyste,
jeżeli użyta kalafonia była prawie bezbarwna. Klej ten
nadaje się do klejenia elementów optycznych (pryz­
maty, soczewki), naczyń ze szkła kryształowego, do
naklejania szkiełek nakrywkowych preparatów mikro­
skopowych. Spoiny są odporne na wodę i alkohol,
nieodporne na działanie węglowodorów i podwyższo­
nej temperatury. Wytrzymałość tak klejonego złącza
na rozrywanie jest niewielka.
Kit okienny. Zarobić kredę szlamowaną z pokostem
w stosunku wagowym 10:1 i ugniatać w rękach, aż do na porcja kwasu nie powoduje burzenia się roztworu.
otrzymania ciastowatej masy. Przechowywać pod
wodą. Czas twardnienia - kilka dni.
Kity do akwarium • Utrzeć zasadowy węglan oło-
wiawy (biel ołowiana) ze szkłem wodnym na gęstą
masę.
• 300 g kredy szlamowanej i 150 g minii ołowiowej
wyrobić z pokostem na ciastowatą masę. Czas
twardnienia - ok. 7 dni.
• Tlenek ołowiawy (glejta) zmieszać z dodatkiem gli­ Zawarta w denaturacie woda również powoduje lek­
ceryny na gęstą masę. Czas twardnienia - kilka go­
dzin.
Kit uniwersalny, szybko twardniejący. Zmieszać
100 g talku i 50 g szkła wodnego. Wykazuje dobrą
przyczepność do szkła, ceramiki i metali.
Kit do żeliwa i stali. Zarobić klej Epidian 5 z drobnymi jeszcze ciepły stop rozpuścić w 50 cm* terpentyny;
opiłkami żeliwnymi tub stalowymi na gęstą masę. W
tej postaci można go przechowywać dowolnie długo
Twardnieje w ciągu kilku godzin po dodaniu 10% (li­
cząc na masę samego Epidianu) utwardzacza Z1.
Utwardzacz należy bardzo dokładnie wymieszać z ki­
tem. Nadaje się doskonale do kitowania pęknięć i rys
w żeliwie i stali, gdyż miejsca kitowane dorównują
wytrzymałością metalom
Kit do aluminium i jego stopów. Kłej Epidian 5 zmie­ nika zrobić rysę w pożądanym miejscu i oddzielić obie
szać z pyłem glinowym Przechowywanie i używanie
jak wyżej. Oprócz kitowania pęknięć w odlewach ze
stopow aluminium znajduje zastosowanie do wyrów­ tą nie można przecinać rur o średnicy większej niż
nywania większych nierówności blach karoseryjnych. 1 cm.
Naniesiony cienką warstwą na kawałek tkaniny
szklanej, przyłożonej od spodniej strony blachy, sta­
nowi doskonałą łatę do likwidowania dziur w nadwo­
ziach samochodowych. Po stwardnieniu należy do­
datkowo wyrównać tym samym kitem nierówności po
zewnętrznej stronie blachy. Utwardzone kity epidiano-
we można obrabiaj pilnikiem i szlifować.
Uwaga: Kity te w początkowym okresie utwardzania
wykazują pewną nadciekłość, to znaczy po kilku mi­
nutach pozornie bardzo gęsty kit płynie i zmienia
kształt. Z tego względu nie należy go używać
natychmiast po dodaniu utwardzacza, lecz odczekać
ok. 20 min i nanosić, gdy proces utwardzania staje
się wyczuwalny dotykiem.
Masy zacierowe-szpachlowki, Każdą farbę czy
emalię, olejną lub nitrocelulozową, można zmienić w
szpachlówkę, dodając odpowiedni wypełniacz. Do
emalii nitrocelulozowych stosuje się zwykle talk, do
emalii olejnych - talk lub tlenek cynkowy (biel cynko­
wa). Rodzaj szpachlówki musi odpowiadać rodzajowi
stosowanej następnie farby. Jako szpachlówkę pod
farby olejne można stosować zwykły kit okienny, ale
farbę można nanosić dopiero po całkowitym stward­
nieniu kitu.
Lakier szeiakowy. Dobry połysk lakierów szelako-
wych można uzyskać używając do ich przyrządzania
szelaku odwoskowanego. Szelak taki można otrzy­
mać w sposób następujący: rozpuścić 5 g węglanu
sodowego w 95 cm* wody, dodać 10 g szelaku i goto­
wać do momentu, gdy wydzielony wosk utworzy na
powierzchni cieczy kulkę. Po ostudzeniu usuwa się
wosk i wytrąca szelak przez powolne dodawanie roz­
cieńczonego 1:10 kwasu solnego do chwili, gdy doda­
Wydzielony szelak przemyć kilkakrotnie wodą i wysu­
szyć.
Lakier można otrzymać jednym z podanych sposo­
bów:
• 30 g odwoskowanego szelaku i 1 g oleju rycynowe­
go rozpuścić w 100 cm* denaturatu;
• 10 g odwoskowanego szelaku i 2 g olejku kamforo­
wego rozpuścić w 90 cm* denaturatu.
kie zmętnienie powłoki lakierowej, lepiej więc zasto­
sować denaturat odwodniony (rozdz. V.1,3).
Lakier asfaltowy. Stosowany do pokryć ochronnych
przyrządza się następująco:
• stopić 10 g asfaltu, 10 g kalafonii i 5 g wosku
pszczelego lub ziemnego (cerezyna), przestudzić i
• stopić 150 g asfaltu i 15 g kalafonii, stop rozpuścić
na ciepło w 500 cm* terpentyny, dodać 250 cm* ben­
zenu i rozmieszać 15 g sadzy,
V. 1.4.8
Różne porady praktyczne
Cięcie rurek i prętów szklanych. Kantem ostrego pil­
części ruchem tamiąco-rozciągającym Jeżeli rurka
me pęka przy lekkim nacisku, pogłębić rysę Metodą
 Obcinanie butelek. Cylindryczne części butelek mogą Przechowywanie substancji stałych. Przy braku słoi­
służyć jako naczynia zastępcze. Czynność przecina­ ków z korkami doszlifowanymi dobrze przechowuje
nia wymaga udziału dwóch osob, z których jedna się substancje stałe w słojach twist-off. Jeżeli te­
energicznie pociąga za końce sznurka (rys. V,3), a flonowa lub polietylenowa powłoka wewnętrznej po­
druga, trzymając butelkę, po dostatecznym nagrzaniu wierzchni nakrętki jest uszkodzona, wystarczy podło­
przecinanego miejsca, szybko zanurza butelkę do na­ żyć dodatkowo krążek folii polietylenowej. Substancje
czynia z wodą. Ostre brzagi oszlifować na mokro, stałe można przechowywać również w torebkach z
używając arkusza wodoodpornego papieru ściernego, folii polietylenowej, zamkniętych przez skręcenie gór­
położonego na płycie szklanej lub metalowej.*1 nej części i zaciśnięcie gumką-recepturką. Etykietę
należy włożyć do wnętrza torebki.
Wylewanie roztworów z butelek. Przy wylewaniu roz­
tworów należy chwytać butelkę dłonią od strony ety­
kiety. Uchroni to etykietę od szybkiego zniszczenia
przez ściekające po butelce krople roztworu.
Przenoszenie naczyń z gorącymi cieczami. Zlewkę z
gorącą cieczą można przenieść bez obawy oparzenia
się, chwytając ją palcami za sam kant wywiniętego
V-3. Obcinanie butelek za pomocą ruchów nawrotnych górnego brzegu i me dociskając palców mocniej niż
sznurka Na rysunku pokazano przesadnie duże odstępy jest to konieczne do utrzymania naczynia-
miedzy zwojami sznurka owiniętego na butelce
1 - paski tektury; 2 - sznurek Ogrzewanie w probówce. Ciecz ogrzewana w pro­
bówce nie wykipi, jeżeli ukośnie trzymaną probówkę
Obtapianie rurek i prętów szklanych. Koniec obciętej ogrzewa się tuż pod powierzchnią cieczy i równo­
rurki czy pręta wprowadzić do płomienia i powoli na­ cześnie wstrząsa (rys. V,4). Wysokość słupka cieczy
grzewać, ciągle obracając, aż do wyraźnego zaokrą­ nie powinna przekraczać 4 cm. Ogrzewanie kulistego
glenia się ostrych kantów. Na koniec pręta założyć dna probówki, szczególnie bez wstrząsania, prowadzi
kawałek rurki gumowej, czysto wymytej, aby zapobiec do powstania dużego pęcherza pary, wyrzucającego
rysowaniu naczyń szklanych podczas mieszania. ciecz na zewnątrz.
Wyginanie rurek szklanych. Trzymaną w obu rękach
rurkę ogrzewać w miejscu zginania, ciągle ją obraca­
jąc. Rurkę ogrzewać należy na długości trochę więk­
szej niż wymagana długość łuku. Po zmięknięciu
szkła wyjąć rurkę z płomienia i wyginać, jednocześnie
lekko ją rozciągając. Ogrzewanie na zbyt małej dłu­
gości i wyginanie małym łukiem prowadzą do załama­
nia się rurki na wewnętrznej stronie łuku.
Otwieranie butelek z korkiem doszlifowanym. Na
styku korka z butelką, na skutek odparowania wody,
wydziela się substancja rozpuszczona, która skleja
korek z butelką i utrudnia otworzenie. Należy wów­ V4, Stopień napełnienia i pozycja probówki podczas ogrze­
czas odwrócić butelkę dnem do góry i obserwować wania
czy powierzchnia styku korka z szyjką ulega powol­
Piec jako wyciąg laboratoryjny. Piec pokojowy o do­
nemu zwilżeniu. Gdy cała powierzchnia została zwil­
brym ciągu może zastąpić wyciąg laboratoryjny. Na­
żona, korek łatwo daje się wyjąć. Jeżeli zwilżenie wy­
czynie. z którego wydzielają się gazy, należy wstawić
stępuje tylko w niektórych częściach tej powierzchni,
na ruszt pieca, na podstawce z drewna lub tworzywa
należy korek lekko opukać o kant drewnianego stołu sztucznego, zamknąć drzwiczki pieca, a otworzyć
lub deski, obracając równocześnie butelką Uderzenia
drzwiczki popielnika.
wykonywać ruchem łukowym tak, aby korek uderzał o
drewno brzegiem swojej dolnej powierzchni. Korek Usuwanie rozlanej rtęci. Stłuczenie termometru po­
można zwykle wyjąć po kilku uderzeniach. Jeżeli za­ woduje zwykle rozpryśnięcie się rtęci na drobne kro­
bieg ten nie dał pozytywnego rezultatu, trzeba wsta­ pelki, umiejscowiające się zwykle w szparach stołu i
wić butelkę, korkiem ku dołowi, do garnka z zimną podłogi. Pozostawienie ich tam jest bardzo niebez­
wodą i ogrzewać powoli do wrzenia. Po kilku minutach pieczne, gdyż wydzielają one ciężkie, trudne do wy­
gotowania opukać korek w wyżej wymieniony sposób wietrzenia i ciągle odnawiające się pary rtęci. Przy
Jeżeli butelka zawierała roztwór silnie zasadowy (wo­ dłuższym działaniu na organizm ludzki powodują one
dorotlenek sodowy, wodorotlenek potasowy, szkło ciężkie schorzenia, występujące pozornie bez powo­
wodne), to zwykle żadna metoda nie da dobrego wyni­ du. Większe kropelki należy starannie zebrać za po­
ku, a naczynie i roztwór są stracone, gdyż rzadko udaje mocą pipetki - zakrapiacza do oczu - następnie bar­
się odtrącenie szyjki bez stłuczenia całej butelki. Łatwo dzo dokładnie oczyścić podłogę, a szczególnie szpa­
wtedy o skaleczenia i oparzenia żrącym roztworem. Z ry, za pomocą dobrze ciągnącego odkurzacza, uży­
tego względu nie należy nigdy przechowywać tych roz­ wając wąskiej nasadki ssawkowej. Szpary, których
tworów w naczyniach z korkiem szklanym, lecz stoso­ oczyszczenie nie wydaje się całkowite, należy zasy­
wać korki 2 gumy lub polichlorku winylu. pać sproszkowana siarką („kwiatem siarczanym").
Statyw do lejków. Wygodny statyw, umożliwiający otrzymany roztwór będzie miał gęstość nieco wyższą
ustawienie lejka na dowolnej wysokości, można łatwo od pożądanej. Przez ostrożne dodawanie małych
wykonać według rys. V.5. objętości wody destylowanej doprowadzić roztwór do
właściwej gęstości, ciągle mieszając i odczekując z
odczytem gęstości każdorazowo do ponownego obni­
żenia się temp. do 20'C. Gęstość 1,24 g/cm3 odpo­
wiada 27,9"Be, gęstość 1,28 g/cm3- 31,5’Be.
Wykonanie prostownika elektrolitycznego. Do łado­
wania akumulatora można łatwo zbudować prostow­
nik elektrolityczny, który wprawdzie dziata gorzej niż
prostowniki półprzewodnikowe, ale pilnie potrzebny,
może być przydatny. Do naczynia szklanego lub z
tworzywa sztucznego, nie mięknącego w temp. ok.
100"C, wlać roztwór zawierający 96 g wodorowęgla­
nu sodowego (zwanego nieprawidłowo kwaśnym wę­
glanem sodu albo,pospolicie,sodą oczyszczoną) w
1000 cm3 wody. Zanurzyć w nim płytkę z możliwie
grubej blachy aluminiowej, a w odległości około 2 cm
drugą płytkę, wykonaną z blachy ołowianej lub stalo­
wej. Do górnych części płytek doprowadzić przewody,
złącza nie mogą się stykać z roztworem. Połączenia z
transformatorem i akumulatorem wykonać według
Sporządzanie lepów na muchy. Wycofanie ze sprze­ rys. V.6.
daży wielu środków owadobójczych, które okazały się
szkodliwymi dla ludzi i zwierząt, zmusza czasem do
sięgnięcia po ten stary środek. Oto trzy przepisy:
• Stopić 50 g kalafonii, dodać 25 g terpentyny i 25 g
oleju rzepakowego. Wymieszać.
• Stopić 25 g kalafonii, dodać 12 g oleju rycynowego,
12 g gliceryny i 35 g miodu. Wymieszać.
• Stopić 45 g kalafonii, dodać 1 g wosku ziemnego,
15 g foju, 25 g oleju wrzecionowego i 13 g oleju rze­
pakowego. Wymieszać. V,6. Układ ppłączeh do ładowania akumulatora z prostowni­
Jedną z powyższych mieszanin rozprowadzać w sta­ ka elektrolitycznego
nie ciepłym na paskach papieru (najlepsza jest kalka
W czasie pracy prostownik nagrzewa się, trzeba więc
kreślarska), pokrywając je obustronnie.
co pewien czas przerwać ładowanie i odczekać, aż
Sporządzanie kwasu akumulatorowego. Niezbędne urządzenie przestygnie. Im większa jest powierzchnia
jest posiadanie zlewki o pojemności 2,5...3 I, najlepiej płyt, tym większy może być prąd ładowania i tym po­
wysokiej o małej średnicy oraz przyrządu pływakowe­ wolniejsze jest nagrzewanie się prostownika. Przy po­
go do pomiaru gęstości cieczy, zwanego areometrem, wierzchni około 1 dm3 można ustalić prąd ładowania
o zakresie skali od 1,20 do 1,30 g/cm3. W wypadku na 2...3 A. Można wprawdzie skonstruować urządze­
użycia areometru starszego typu, o skali w stopniach nie chłodzone przepływem wody, ale jest to nieopła­
Baume (Be), skala musi mieć zakres od 25 do 35 Be. calne, jeżeli traktuje się taki prostownik jako rozwią­
W celu otrzymania 1000 cm3 kwasu akumulatorowe­ zanie tymczasowe.
go o gęstości 1,24 g/cm3, należy starannie odmierzyć Wykonanie opornika elektrolitycznego. Nastawny
za pomocą cylindra miarowego 780 cm3 wody desty­ opornik drutowy można zastąpić opornikiem elektroli­
lowanej (dla gęstości 1,28 - 740 cm3 wody), prze­ tycznym (rys. V.7). Jak wiadomo rezystancja słupa
nieść ją do zlewki, osuszyć cylinder i odmierzyć w nim elektrolitu zależy nie tylko od jego wysokości, ale
218 cm3 stężonego kwasu siarkowego o czystości również od powierzchni przekroju poprzecznego i stę­
cz.d,a„ co oznacza czysty do analiz (do otrzymania żenia soli w roztworze. Naieży zatem wysokość słupa
gęstości 1.28 - 257 cm3 kwasu). Wlewać kwas do cieczy i stężenie dobrać doświadczalnie do
wody cienkim strumieniem, ciągle mieszając szkla­ średnicy posiadanej rury szklanej. Rezystancja
nym prętem. Aby nie dopuścić do zbyt silnego roz­ zmniejszać się będzie w miarę przesuwania górnej
grzewania się roztworu, należy dodawanie kwasu elektrody ku dołowi. Ponieważ w trakcie pracy nastę­
przerywać na kilkanaście minut po wlaniu każdych puje nagrzewanie się elektrolitu, górna pokrywa nie
50...60 cm3 kwasu. W tej fazie pracy użycie okularów może być szczelna, lecz powinna mieć kilka otworów,
ochronnych jest absolutnie niezbędne. umożliwiających uchodzenie pary. Opornik taki należy
Po wlaniu do wocfy całej odmierzonej objętości kwasu również traktować jako rozwiązanie prowizoryczne.
wysączyć, również do wody, resztki kwasu ze ścianek
cylindra miarowego i pozostawić roztwór na kilka go­ V,7. Rezystor elektrolityczny
dzin w celu jego ostudzenia do temperatury pokojo­ 1 - pręt miedziany przesuwny; 2 - pokrywa z bakelitu;
wej (20'C). Sprawdzić temperaturę za pomocą termo­ 3 - korek naturalny; 4 - płyta miedziana 5 - roztwór siar­
metru. Zmierzyć gęstość za pomocą areometru. Jeżeli czanu miedziowego; 6 - arka szklana 7 - korek gumowy
wszystkie czynności zostały wykonane dokładnie, szczelnie osadzony; 8 - pręt miedziany nieprzesuwny

V.2
Chemia w gospodarstwie
domowym
V.2.1
Wywabianie ptam, czyszczenie
Nie ma, niestety, uniwersalnego środka wywabiające­
go plamy różnego pochodzenia z dowolnego podłoża,
W metodach wywabiania trzeba uwzględniać zarówno
własności substancji plamiącej, jak i własności zapla-
mionego materiału. Najmniej kłopotów sprawia wywa­
bianie plam z podłoża białego, gdyż nie zachodzi
wówczas obawa zniszczenia barwnika podłoża. Nale­
ży się tylko upewnić, czy zastosowany środek nie ni­
szczy podłoża. W przypadku materiałów zabarwio­
nych, „lekarstwo” może się okazać gorsze od „choro­
by" - plama zniknie, ale na jej miejscu pojawi się inna,
jasna, po zniszczonym barwniku, a ta jest zwykle nie
do usunięcia. Z tego względu należy zawsze spraw­
dzić, na kawałku identycznego materiału, działanie
wykorzystywanego środka przed zastosowaniem go
do wywabiania.
Metody wywabiania plam można podzielić następują­
co;
- rozpuszczanie substancji plamiącej w odpowiednim
rozpuszczalniku;
- działanie na nierozpuszczalną substancję plamy
środkami ułatwiającymi zwilżenie jej wodą i usunięcie
w sposób mechaniczny, np. przez tarcie. Substancje
tego typu nazywa się emulgatorami. Należy do nich
mydło i wszystkie syntetyczne środki piorące;
- przeprowadzenie substancji plamiącej nierozpusz­
czalnej w postać rozpuszczalną i wypłukanie jej odpo­
wiednim rozpuszczalnikiem. Metodę tę stosuje się
często do plam z różnych barwników naturalnych i
syntetycznych. Czynnikiem działającym są związki
chemiczne o własnościach redukujących - siarczyn
lub wodorosiarczyn sodowy, wodne roztwory dwutlen­
ku siarki i wiele innych. Pod ich działaniem barwna
plama znika. Należy jednak powstały bezbarwny
związek rozpuszczalny dokładnie wypłukać wodą. Je­
żeli płukanie było niedostateczne, plama pojawi się po
pewnym czasie ponownie na skuteR działania tlenu z
powietrza. Metodę tę często stosuje się do wywabia­
nia starych plam z soków lub czerwonego wina, z bia­
łych tkanin;
- zniszczenie barwnej substancji plamy przez działa­
nie środków utleniających. Tak działa woda utleniona
oraz substancje wydzielające wolny chlor, np. tzw.
chlorek, stosowany do wybielania bielizny po praniu.
Należy pamiętać, że świeżo powstałą plamę o wiele
łatwiej usunąć niż starą, która często okazuje się nie­
możliwą do usunięcia. Plamy z soków owocowych i
win dają się łatwiej usunąć, jeżeli zostały natychmiast
po powstaniu posypane dużą ilością soli kuchennej.
Metoda usuwania plam przez pocieranie szmatką lub
tamponem z waty jest błędna, gdyż powoduje rozpro­
wadzenie substancji plamiącej na większy obszar, a
sam materiał ulega ścieraniu. Właściwe postępowa­
nie polega na opukiwaniu zwilżonym tamponem
obszaru plamy lub posypaniu plamy, zwilżonej obficie
odpowiednim środkiem, proszkiem wchłaniającym
ciecz. Do tego celu można stosować talk, ziemię
okrzemkową, w ostateczności kredę. Po kilkakrotnym
powtórzeniu tej operacji należy proszek usunąć,
resztki wy szczotkować.
Przed przystąpieniem do usuwania plam tłustych na­
leży miejsce dookoła plamy zwilżyć wodą. Zapobieg­
nie to przenikaniu tłuszczu wraz z rozpuszczalnikiem
do obszarów sąsiednich.
Jako zasadę należy przyjąć, że pod plamę podkłada
się kawałek bibuły filtracyjnej lub miękkiej szmatki.
Podkładkę tę należy często zmieniać podczas wywa­
biania, Dotyczy to wszystkich przypadków, więc
wskazówka ta nie będzie powtarzana w poszczegól­
nych przepisach.
Wywabianie plam z odzieży
Plamy z tłuszczów. Opukiwać plamę tamponem zwil­
żonym benzyną, benzenem, trójchloroetylenem lub
czterochlorkiem węgla. Następnie obficie zwilżyć pla­
mę rozpuszczalnikiem używanym do zwilżania tampo­
nu, posypać talkiem. Po wyschnięciu usunąć talk
przez szczotkowanie.
Do tkanin z jedwabiu octanowego nie można stoso­
wać trójchloroetylenu ani czterochlorku węgla.
Plamy ze smoły. Postępować jak z tłuszczami, uży­
wając na początku terpentyny, później benzyny lub
benzenu.
Plamy z soków owocowych lub wina
* Zwilżyć plamę ciepłą wodą, następnie roztworem
zawierającym 10 g kwasu winowego lub cytrynowego
w 50 cm3 wody. Po 15 min spłukać wodą, w razie po­
trzeby zabieg powtórzyć. Na koniec spłukać wodą z
niewielką ilością wody amoniakalnej. Jeżeli pozostały
resztki zabarwienia, zwilżyć wodą utlenioną i po kilku­
nastu minutach wypłukać wodą.
• Zwilżyć zaplamione miejsce wodą, następnie roz­
tworem kwasu winowego lub cytrynowego (10 g w
50 cm3 wody), nasączyć obficie roztworem wodoro-
siarczynu lub siarczynu sodowego, zawierającym 5 g
siarczynu w 100 cm3wody. Gdy plama ulegnie odbar­
wieniu, płukać wielokrotnie wodą. Metodę tę można
stosować do tkanin białych, do barwnych - tylko po
sprawdzeniu, że barwnik tkaniny nie ulega odbarwie­
niu przez siarczyn.
Plamy z niebieskiego lub niebieskoczarnego atra­
mentu. Rozcierać na plamie glicerynę palcem lub
szklaną pałeczką. Po kilku minutach spłukać wodą.
Powtarzać tak długo, aż gliceryna przestanie się za­
barwiać. Zmoczyć plamę roztworem kwasu szczawio­
wego (10 g w 100 cm3 wody), po kilku minutach spłu­
kać wodą, następnie rozcieńczoną 1:10 wodą amo­
niakalną i ponownie czystą wodą. Jeżeli pozostaną
resztki zabarwienia, należy je wybielić wodą utlenioną
(tkaniny barwne po uprzednim sprawdzeniu działania
wody utlenionej).
Plamy z rdzy. Zwilżoną wodą plamę zmoczyć roztwo­
rem zawierającym 10 g kwasu winowego lub cytryno­
wego w 20 cm3 wody. Dobrze działa dodatek 5 g ału­
nu glinowo-potasowego, ale nie jest on konieczny. Po
15 min płukać wodą. Powtarzać zabieg aż do zniknię­
cia plamy.
Z 1 szklanki wody i 3 szklanek cukru przygotować arcydzięgla - 25 dag cukru i 0,25 szklanki wody, tzn.
syrop. Wsypać do niego 1 kg umytych, odgoryczo- tyle cukru, ile jest arcydzięgla. Arcydzięgiel pokrajać
nych i osuszonych owoców jarzębiny i gotować na w ukośne paski szerokości ok. 1 cm i wrzucić d©
wolnym ogniu, aż część wody wyparuje i dżem zacz­ gorącego syropu. Gotować 5 min, odstawić, ostudzić
nie gęstnieć. Wówczas dodać 50 dag jabłuszek raj­ i tak postępować prze2 dwa kolejne dni, a czwartego
skich (obranych i pokrajanych), obgotowanych w za­ dnia jeszcze raz „przesmażyć" konfiturę i włożyć do
kwaszonym wrzątku i gotować jeszcze przez 15 min. małych słoików. Arcydzięgiel smażony w cukrze uży­
Gorący dżem wkładać do czystych słoików z her­ wany jest do dekorowania tortów, mazurków, przy­
metycznym zamknięciem. Nie wymaga pasteryzacji. brać z kremów, dodawany do keksów itp.
Doskonały do napełniania połowek jabłek gotowanych
lub jabłek do pieczenia. Ocet winny z jabłek. Pokrajanymi,kwaśnymi jabłkami
(również spadami), ze skórką, ale bez pestek i gniazd
Galaretka surówkowa z poziomek, malin lub jeżyn. nasiennych, napełnić gąsior lub duży stój do 2/3 jego
Owoce przebrać, umyć, osączyć i oczyścić z szypu- pojemności i zalać wrzącą wodą do pełna. Przykryć
tek. Wsypać do kamiennej, niepolerowanej donicy papierem lub gazą i trzymać w ciepłym miejscu (może
(ewentualnie emaliowanego lub kamiennego garnka z stać na słońcu) przez 8... 10 tygodni, gdyż tyle trwa
nie uszkodzoną polewą), dodać cukier (na 1 kg owo­ fermentacja Potem ocet przefiltrować i zlać do bute­
ców - 1,25 kg cukru) i ucierać drewnianym tłuczkiem, lek, szczelnie zamknąć. Używać zamiast kupowanego
poziomki skrapiając sokiem z cytryny lub czerwonych octu spirytusowego. Doskonały do sałatek, zielonej
porzeczek. Ucierać należy aż do powstania jednolitej, sałaty, a nawet do marynat owocowych na słodko.
gładkiej masy, zbierając pianę, którą można zużytko­
wać ,np. do przygotowania kisielu. Galaretką napełnić Marynata z dzikich gruszek lub głogu. Dorodne, nie­
małe (uprzednio wyparzone) słoiki. Po napełnieniu dojrzałe ulęgałki obrać (zostawiając ogonki), sparzyć
słoiki szczelnie zamknąć. wrzątkiem z dodatkiem kwasku cytrynowego, odce­
dzić na sicie. Przygotować zalewę (1 I wody, 2
Galaretka z berberysu lub borówek brusznic. 1 kg szklanki cukru, 1 szklanka octu 6-procentowego,
oczyszczonych i umytych owoców berberysu zalać kilka goździków, kawałek cynamonu) i zagotować w
wodą tak, aby owoce były lekko przykryte i gotować niej gruszki; przełożyć do słoików i pasteryzować
30 min. Odcedzić, uzyskany sok odmierzyć; na 1 I ok. 20 min od zagotowania. Jeżeli robi się marynatę
soku wziąć 1 kg cukru. Gotować krótko, próbując czy z innych gruszek (nie dzikich), trzeba wybierać gatun­
gęstnieje, co sprawdza się jednym z dwóch sposo­ ki nie rozgotowujące się; najlepsze są bergamutki lub
bów: kilka kropel wrzącego płynu wpuszcza się do muszkatułki, można je krajać na połówki i usuwać
szklanki z zimną wodą - jeżeli opadnie na dno, gala­ gniazda nasienne.
retka jest gotowa, lub kilka kropel spuszcza się na Głóg należy wybierać twardy, niezbyt dojrzały. Umyty,
spodeczek i studzi - jeśli się nie rozpływają, jest goto­ nadkroić wzdłuż z jednej strony, oczyścić z pestek i
wa. Galaretkę z borówek brusznic robi się zazwyczaj włókien. Dalej postępować jak z gruszkami. Można
wtedy, gdy przygotowuje się inne przetwory z bo­ przygotować marynatę mieszaną.
rówek, np. borówki do mięsa. Wówczas odlewa się
część soku, przecedza go przez sito i dalej postępuje Nugat z orzechami laskowymi. Zrobić karmel z
tak, jak ze wszystkimi galaretkami. 40 dag cukru (cukier lekko zrumienić na patelni), do­
dać 20 dag miodu, gotować 3 min. Ubić pianę z 3 lub
Jarzębina w miodzie lub cukrze. Przebrane owoce 4 białek, po ubiciu przełożyć do dużego, wysokiego
podpiec lekko w piekarniku. Miód trochę podrumientć garnka (masa rośnie, kipi) i wlewać do niej po trochu
w rondelku, wsypać owoce jarzębiny (po uprzednim gorący cukier z miodem. Postawić garnek na małym
odgoryczeniu, zobacz przepis na dżem z jarzębiny) ogniu (podkładając płytkę azbestową). Mieszać cią­
i mieszając „smarzyć" na małym ogniu przez 2...3 go­ gle, aby masa nie przywierała do dna i boków. Goto­
dziny. Doskonała do przebierania deserów lub nadzie­ wać tak długo, aż kawałek masy zanurzony w zimnej
wania wydrążonych jabłek, pieczonych albo gotowa­ wodzie da się wyjąć i łatwo uformować w kulkę
nych w całości. Wówczas wsypać podsuszone orzechy (ok. 40 dag), mo­
Robiąc jarzębinę w cukrze, np. „na rodzynki", należy gą być one zmieszane z orzechami włoskimi, ewentual­
wziąć na t kg owoców ok. 1,5 kg cukru i 2 szklanki nie dodać zapach migdałowy lub waniliowy, wymie­
wody. Do wrzącego syropu wrzucać owoce jarzębiny i szać i kłaść masę na wafle (lub opłatki) na grubość
„smażyć" z przerwami (tzn. odstawiając kilkakrotnie z 1._1,5 cm, przykryć drugim waflem, lekko przygnieść i
ognia) przez 2 dni po 10...15 min. Gorącą konfiturę położyć w suchym miejscu. Kiedy ostygnie, krajać na
wkładać do stoików, zamykać na zimno. Używać, kawałki o dowolnych kształtach Można przechowy­
podobnie jak rodzynek, do ciast, podawać do dese­ wać bardzo długo, np, w szklanym słoju, emaliowa­
rów, ewentualnie oblewane masą kakaową itd nym pudełku lub folii aluminiowej.

Konfitura z arcydzięgla. Łodygi arcydzięgla obcina
się w końcu maja lub na początku czerwca. Po odrzu­
ceniu liści i umyciu, grube łodygi pokrajać wzdłuż,
małe pozostawić w całości, wrzucić do wrzącej wody
i gotować ok, 10 min. dodając przy końcu gotowania
0,5 łyżeczki sody oczyszczanej Odlać, włożyć do
zimnej wody, odcedzić. Przygotować syrop: na 25 dag
Heczepecze - przemyski sos z owoców głogu
Szklankę głogu, suszonego lub świeżego, umyć, zalać
2 szklankami gorącego rosołu (może być z kostki),
ugotować na miękko i przetrzeć przez sito Zrobić
jasną zasmażkę 2 łyżki masła iub margaryny i mąki,
dodać przetarty głóg, wiać 1,5 szklanki białego wytra­
wnego wina (ewentualnie trochę octu winnego, wody i
przetwory owocowe (kompoty, dżemy, soki, syropy)
i warzywne (groszek zielony, fasolka szparagowa,
przecier pomidorowy i ogórkowy, botwinka i zagęsz­
czony sok z buraków, ogórki konserwowe), ocet,
musztarda, keczup i inne sosy pikantne - po
1...3 opakowania,
herbata, kawa zbożowa mielona i rozpuszczalna,
kawa naturalna ziarnista i rozpuszczalna, kakao - po
1...3 puszki lub opakowania,
miód prawdziwy i sztuczny - po 2.,.3 opakowania,
kruche paluszki i krakersy, ciasteczka, słodycze - po
2...3 opakowania,
zupy i sosy w proszku, kostki rosołowe, przyprawy do
zup, ciasta drożdżowe, piaskowe i piernikowe w pro­
szku, kisiele, budynie, galaretki, żelatyna w listkach
lub proszku, polewa kakaowa, proszek do pieczenia,
soda oczyszczana, kwasek cytrynowy, cukier wanilio­
wy - po 1...3 opakowania,
olejki zapachowe, np.: migdałowy, waniliowy, rumowy,
arakowy, pomarańczowy - po 1 buteleczce do wielo­
krotnego użycia,
warzywa i owoce: cebula, czosnek, strąki ostrej
papryki, suszone grzyby, suszone śliwki, morele, gru­
szki, jabłka .owoce dzikiej róży, orzechy, rodzynki,
przyprawy podstawowe: pieprz ziarnisty i mielony,
ziele angielskie, liście laurowe, papryka mielona
(słodka i ostra), kolendra, koper, gorczyca, kminek,
jałowiec, goździki, imbir, gałka muszkatołowa, majera­
nek, tymianek, bazylia, natka selera i pietruszki, koper,
a także mieszanki typu curry, chili (ostre) do mięs i
pasztetów oraz do pierników (łagodniejsze).
Dobrze jest mieć w domu trochę wina, spirytusu i na­
lewek
Kompot z berberysu lub derenia. Kompot z derenia,
którego owoce zawsze trzeba wydrylować, można
spożywać bez dodatków, natomiast z berberysu (jako
ostrzejszy w smaku) dobrze jest zmieszać z innymi
kompotami, np. dodać do gotowanego zimą kompotu
z samych skórek z jabłek. Oczyszczone, opłukane
owoce wrzucić do osłodzonej, wrzącej wody i goto­
wać kilka minut, a następnie pasteryzować przez
20 min. Na zimowe kompoty należy brać mało wody
(ok. 0,5 I na 1 kg owoców i 1 szklankę cukru), aby
zajmowały jak najmniej miejsca.
Konfitura z leśnych poziomek. Przebrane, nie przej­
rzałe poziomki zasypać cukrem (na 1 kg owoców -
1,25 kg cukru) i pozostawić w chłodzie do następne­
go dnia. Zlać powstały sok, dodać do niego 1 szklan­
kę wody, zagotować w płaskim rondlu, wrzucić po­
ziomki i „smażyć" powoli, z przerwami (odstawiać do
ostudzenia, niekiedy na kilkanaście godzin), nie mie­
szając, a jedynie potrząsając naczyniem. Kiedy nabio­
rą przezroczystości (łączny czas gotowania konfitury
ok, 20 min w ciągu 2 dni), nakładać do małych słoi­
ków twist-off i od razu zamykać.
Powidła z mirabelek. Bardzo dojrzałe, przebrane i
opłukane śliwki wrzucić do rondla (ewentualnie z
dodatkiem paru łyżek wody) i rozgotować. Następnie
przetrzeć przez cedzak, gotować (na płytce azbesto­
wej) aż do zagęszczenia, często mieszając. Wów­
czas dodać cukier do smaku (powinny być kwasko-
wate) i nadal gotować, aż masa zgęstnieje tak. że bę­
dzie spadała z łyżki kawałeczkami. Gorące powidła
wkładać do słoików lub zapiekać w kamionkach. Po­
widła z mirabelek nadają się m.in. do różnych
wypieków, np. do przekładania mazurków lub tortów

Dżemy do mięs z borówek brusznic, żurawin lub

111,6 derenia. Borówki, żurawiny lub dereń (wydrylowany)
przebrać, umyć, sparzyć wrzącą wodę (żurawiny na­
Przepisy kulinarne wet trzykrotnie). Wziąć na 2 kg borówek 3 szklanki
cukru i 1 szklankę wody, a na 40 dag żurawin lub de­
lli.6.1 renia - 3 szklanki cukru i 1,5 szklanki wody; zrobić
syrop i gotować ok. 15 min. Żurawiny i dereń muszą
Zastosowanie owoców być „smażone" w gęstym syropie: część soku można
odlać na galaretkę. Przed koncern „smażenia" do
Borówki czernice we własnym soku. Jagody prze­ borówek można dodać jabłek i gruszek z gatunków
brać. opłukać, osączyć, wkładać do butelek, lekko nie rozgołowujących się. Żurawiny i dereń przecho­
ugniatając, żeby zmieściło się ich jak najwięcej. Butel­ wuje się w słoikach, borówki tradycyjnie - w kamion­
ki zamknąć i pasteryzować przez 20 min, licząc od kach, które z gorącymi przetworami ustawia się w
zagotowania wody. W identyczny sposób przygoto­ nagrzanym piekarniku, aby zapiekła się na nich sko­
wuje się przetwory z owoców: malin, jeżyn, bzu czar­ rupka. Po ostygnięciu zakrywa się naczynie celofa­
nego i rokitnika. Natomiast owoce pestkowe (np.: mi- nem lub pergaminem i obwiązuje.
rabelki, śliwki węgierki, morele) trzeba wydrylować i
pasteryzować w słoikach przez 20...25 min. Dżem z jarzębiny. Owoce jarzębiny, odmiany gorzkiej
i cierpkiej, trzeba odgoryczyć jednym z trzech nastę­
Przecier z rokitnika, głogu lub berberysu. Owoce pujących sposobów: 1) zbierać przemrożone lub mro­
(lekko przemarznięte) oczyścić, przebrać, opłukać, zić w zamrażalniku; przemrożone zanurzyć na kilka
osączyć, wrzucić do niewielkiej ilości wrzącej wody i minut we wrzącej wodzie lub lekko podpiec w piekar­
gotować kilka minut. Gorące przetrzeć przez cedzak. niku, 2) moczyć przez 24 godziny w wodzie lekko za­
Pasteryzować w małych słoiczkach lub butelkach, np. kwaszonej octem, a następnie w wodzie osolonej,
po keczupie, przez 20 min. Zimą przeciery te można 3) moczyć w osolonej wodzie, zalewać 2 lub 3 razy
dodawać do kupowanych dżemów i syropów, nie do­ wrzątkiem, trzymać w mocno zakwaszonej wodzie
dając wcale cukru lub do koktajli mlecznych, słodząc (ok. 1/3 octu 6-procentowego, 2/3 wody) przez 4 go­
je trochę do smaku. dziny, wypłukać w zimnej wodzie.
Przepisy kulinarne 171
Plamy z krwi. Zmywać zimną wodą z małym dodat­
kiem kwasu cytrynowego, nie stosować gorącej wody
ani mydła, gdyż czynią one krew nierozpuszczalną.
Wodę z mydłem można stosować dopiero w końco­
wym etapie po wypłukaniu kwasu cytrynowego.
Plamy z parafiny, stearyny lub wosku. Położyć na
plamie i pod plamą bibułę filtracyjną i prasować śred­
nio gorącym żelazkiem. Stopione substancje wsiąkają
w bibułę, którą należy zmieniać po każdym pociągnię­
ciu żelazkiem. Resztki usunąć benzenem, lub w wy­
padku wosku - bezwodnym alkoholem etylowym, po­
stępując jak w przypadku plam tłustych.
Ptamy z zieleni roślin. Plamę opukiwać tamponem
zmoczonym w benzynie, następnie w bezwodnym lub
96-procentowym alkoholu (nie używać denaturatu,
gdyż ten zawiera barwnik!), po sprawdzeniu czy
barwnik tkaniny nie zmywa się alkoholem. Jeżeli po
wysuszeniu pozostaną ślady, klepać je tamponem
zwilżonym gliceryną, spłukać wodą i wysuszyć.
Czyszczenie dywanów
Podane niżej trzy sposoby można stosować zarówno
do czyszczenia dywanów, jak i gobelinów:
• Po dokładnym wytrzepaniu, dywan ułożyć poziomo,
posypać cienką warstwą drobnej soli kuchennej i
zmiatać twardą szczotką zwilżoną wrzącą wodą. Czę­
sto myć szczotkę.
• Nawilżyć dywan wodą z dodatkiem octu (1 szklan­
ka na wiadro wody), posypać czystymi, przesianymi
trocinami drzewnymi, ścierać trociny twardą szczotką.
• Mocno zabrudzone dywany czyścić roztworem za­
wierającym 20 g mydła oraz 120 cm3 wody amonia­
kalnej w 1000 cm3 wody. Pożądany jest dodatek
20 cm3czystej terpentyny na litr tego roztworu. Prze­
cierać najpierw spodnią, następnie wierzchnią stronę,
zmywać wodą, na koniec rozcieńczonym octem
(50 cm3 na 1000 cm3 wody).
Czyszczenie makat haftowanych
Przyrządzić roztwór płatków mydlanych jak do prania.
Roztworem tym zarobić otręby pszenne na dość
gęstą masę, nakładać ją na makatkę, wcierając za
pomocą kłębka z czystej szmatki. Zetrzeć masę i kil­
kakrotnie przetrzeć oczyszczaną powierzchnię suchy­
mi otrębami, ostatni raz otrębami zwilżonymi wodą z
dodatkiem 10 cm3 octu na 1000 cm3 masy. Po wy­
schnięciu sczyścić miękką szczotką.
Czyszczenie wyrobów z aksamitu
Po wstępnym oczyszczeniu szczotką, usunąć plamy
tłuste za pomocą wełnianej szmatki zwilżonej benzy­
ną lub innym rozpuszczalnikiem tłuszczów. Po wy­
schnięciu przetrzeć całą powierzchnię szmatką
zmoczoną w alkoholu etylowym; po wyschnięciu
oczyścić szczotką. Dla podniesienia włosa parować
od spodniej strony, trzymając nad garnkiem z wrzącą
wodą lub zwilżyć gorącą wodą i prasować zawieszo­
ną tkaninę gorącym żelazkiem po stronie zwilżonej.
Po wysuszeniu wyszczotkować.
Czyszczenie biżuterii
Złoto, platyna i kamienie szlachetne nie ulegają dzia­
łaniu czynników atmosferycznych. Kurz i tłuszcze z
ich powierzchni należy usuwać przez wyszorowanie
miękką szczoteczką, zmoczoną roztworem mydła lub
jakiegokolwiek syntetycznego środka piorącego. Utra­
cony częściowo, na skutek starcia, połysk można przy­
wrócić za pomocą mieszanin polerskich, często wy­
starcza przepolerowanie czystym kawałkiem sukna.
Srebro po pewnym czasie czernieje na skutek działa­
nia siarkowodoru, występującego w drobnych iloś­
ciach w powietrzu. Należy je czyścić mieszaninami
polerskimi, zawierającymi wodę amoniakalną. W przy­
padku braku innych środków, można użyć jakiejkol­
wiek pasty do zębów z dodatkiem małej ilości wody
amoniakalnej.
Sztuczna biżuteria sporządzana jest zwykle ze sto­
pów aluminium. Złote zabarwienie zawdzięcza ze­
wnętrznej, dość trwałej, warstwie tlenku glinowego.
Warstwa ta jest bardzo twarda, ale jednocześnie
bardzo cienka (grubości kilkunastu tysięcznych mili­
metra), może więc ulec uszkodzeniu lub starciu przy
pocieraniu twardymi substancjami. Do czyszczenia
nie należy używać środków zawierających tlenek gli­
nowy, tlenek chromowy i tlenek żelazowy. Zwykle wy­
starcza miękka szczotka i roztwór mydła,
Metale dekoracyjne są zwykle pokryte cienką war­
stwą barwnych związków chemicznych. Niektóre z
nich zostały opisane wcześniej (rozdz, V,t .4.1). Czy­
szcząc je należy uważać, aby nie zetrzeć tej barwnej
powłoki, co może nastąpić zarówno w wyniku mecha­
nicznego ścierania, jak i działania chemicznego środ­
ków czyszczących. Do czyszczenia patynowanej mie­
dzi i jej stopów nie wolno używać mieszanin zawiera­
jących wodę amoniakalną, gdyż roztwarza ona więk­
szość związków miedzi, tworzących barwną powłokę.
Również niektóre syntetyczne środki piorące mogą
działać podobnie. Najbezpieczniejszym więc środkiem
do czyszczenia jest wodny roztwór mydła. Po wysu­
szeniu należy powierzchnię przedmiotów bardzo deli­
katnie przetrzeć oliwą dla lepszej konserwacji. W
miejscach startych można powłokę odnowić
(rozdz. V,1.4.1).
Czyszczenie obrazów i ram
Zakurzone obrazy olejne można zmywać wodą z do­
datkiem delikatnych gatunków mydła, najlepiej płat­
ków mydlanych, za pomocą bardzo miękkiej szczo­
teczki lub pędzla. W pracowniach konserwatorskich
rozjaśnia się stare, poczerniałe obrazy olejne działa­
niem wody utlenionej, ale stosowanie tej techniki
przez amatora jest bardzo ryzykowne.
Złocone ramy obrazów również można myć jedynie
wodą z mydłem. Po obmyciu czystą wodą i wysusze­
niu, można je na nowo pomalować, jeżeli dysponuje
się złotą farbą, pojawiającą się czasem na rynku.
Ramy lakierowane można zmywać również rozpusz­
czalnikami, nie rozpuszczającymi użytego do ich ma­
lowania lakieru. Lakiery szelakowe i nitrocelulozowe
można czyścić benzyną, natomiast lakiery pokostowe
(olejne) - denaturatem. W wypadkach wątpliwych na­
leży wypróbować działanie tych dwóch rozpuszczalni­
ków na lakier na mato widocznym kawałku powierz­
chni ramy.
Czyszczenie luster, kryształów i porcelany
Do czyszczenia luster można zastosować którykol­
wiek z występujących na rynku płynów do mycia
szyb, szczególnie samochodowych. Podczas samo-
 dzielnego przyrządzania mieszanin do mycia szkła, kładnie wymieszać przez energiczne wstrząsanie i
zawierających substancje w postaci proszków, należy przelać do słoików lub puszek. Po ostygnięciu otrzy­
zwracać uwagę na staranne ich przesianie i roztarcie, muje się mazistą pastę.
gdyż nieco większe ziarna mogą spowodować zary­ • 100 g wosku pszczelego lub ziemnego i 900 g ter­
sowanie szkła. Największą ostrożność należy zacho­ pentyny ogrzać na łaźni wodnej do rozpuszczenia się
wać przy myciu szkła kryształowego, które jest bar­ wosku, wymieszać i przelać do słoików lub puszek.
dzo miękkie.
Bardzo dobrym środkiem myjąco-polerującym do Płyn do mebli. 150 g wosku pszczelego lub ziemne­
wszelkiego rodzaju szkieł jest węglan magnezowy go, 20 cm3denaturatu, 6 cm3 wody amoniakalnej I 5 g
(magnezja) lub węglan wapniowy, który należy rozro­ olejku cytrynowego skłócić w butli z 1000 cm3 benzy­
bić z wodą, denaturatem lub benzyną na papkę o kon­ ny aż do otrzymania emulsji. Po dłuższym przechowy­
systencji rzadkiej śmietany. Do nacierania szkła tą waniu wstrząsnąć przed użyciem. Rozprowadzić na
zawiesiną należy używać flaneli, waty lub miękkiej powierzchni mebli cienką warstwę pasty lub płynu, po
skórki, zwanej irchą. Płótno bawełniane lub lniane wyschnięciu polerować do połysku miękką szmatką.
łatwo rysuje szkło. Jeżeli do sporządzenia zawiesiny
użyto benzyny lub denaturatu, nie należy później zmy­
wać szkła wodą, lecz wycierać do sucha, zmieniając V.2.2
flanelę czy irchę.
Myjąc zimą szyby okien mieszkania czy samochodu Farbowanie materiałów odzieżowych
warto zabezpieczyć je przed obmarzaniem mieszani­
ną 50 cm3 gliceryny, 50 cm* wody i 1000 cm3 denatu­ Wiązanie się barwnika z podłożem barwionym nastę­
ratu. Wytartą do sucha szybę przetrzeć tą mieszani­ puje na drodze procesów chemicznych i fizycznych.
ną, tak aby pozostała na niej bardzo cienka warstwa W wyniku dobrania odpowiedniego barwnika oraz
cieczy. Szybę już oblodzoną zwilżyć obficie mieszani­ prawidłowego wykonania czynności farbiarskich uzy­
ną, a gdy lód się rozpuści, wytrzeć do sucha i nanieść skuje się ładną, żywą barwę materiału, odporną na
ponownie cienką warstewkę cieczy. wybrane środki piorące oraz na długotrwałe działanie
Naczyń kryształowych nie należy myć wodą z dodat­ światła. Włókna naturalne - roślinne (bawełna, len)
kiem detergentów, gdyż mogą one utracić piękny po­ oraz zwierzęce (wełna, jedwab) - farbuje się zarówno
łysk. Do mycia używać wody z dodatkiem niewielkiej barwnikami z grupy barwiących bezpośrednio, do któ­
ilości węglanu sodowego (sody). W celu poprawienia rej należą: bezpośrednie, zasadowe i kwasowe, jak i
połysku kryształów należy je wytrawić przez kilka mi­ barwnikami wytwarzanymi na materiale farbowanym -
nut (nie dłużej niż 10!) w 0,5-procentowym roztworze tzn. zaprawowymi, kadziowymi i lodowymi. Włókna
wodnym kwasu azotowego lub octowego. Roztwory sztuczne należy farbować barwnikami specjalnymi,
takie otrzymuje się rozcieńczając kwas azotowy w dostosowanymi do własności podłoża.
stosunku 1:100 lub 10-procentowy ocet w stosunku Większość spotykanych w handlu barwników, prze­
1:20 . znaczonych do użytku domowego, to barwniki barwią­
Soczewek przyrządów optycznych nie wolno myć ce bezpośrednio. Przepis użytkowania jest podany na
żadnymi środkami. Można je jedynie czyścić irchą po opakowaniu. Barwnik dozuje się w stosunku do masy
lekkim zaparowaniu przez chuchnięcie. Obiektywów suchej tkaniny przeznaczonej do farbowania. Należy
aparatów fotograficznych nie wolno przecierać nawet pamiętać, że tkanina wyciąga barwnik z kąpieli, więc
irchą, dopuszczalne jest tylko czyszczenie za pomocą podczas farbowania kilku kolejnych sztuk w tej samej
miękkiego pędzelka! kąpieli otrzymuje się coraz jaśniejsze wybarwienia.
Porcelana jest pokryta zwykle szkliwem o znacznej Aby uzyskać jednakowo intensywne wybarwienie kil­
twardości, nie wymaga więc takiej ostrożności przy ku odcinków tkaniny, należy je farbować jednocześ­
myciu, jak szkło kryształowe. I tutaj jednak należy wy­ nie, przyrządzając odpowiednio dużą objętość kąpieli.
strzegać się używania środków do szorowania o
ostrych ziarnach, które rysują szkliwo i ścierają po­ Oznaczenia cech barwnika. Zwykle w nazwie barwni­
wierzchniowe zdobienia. Szczególnie wrażliwe są ka, oprócz wymienionej barwy (czerwień, błękit itp.),
miejsca złocone. Do mycia porcelany złoconej należy występują formy przymiotnikowe oraz ciągi dużych
używać wody z małym dodatkiem węglanu sodowego liter. Przymiotniki określają grupę, do której należy
i bardzo miękkiej szczoteczki lub szmatki flanelowej. dany barwnik: bezpośredni, kwasowy, kwasochromo-
Wycierać tylko miękką ściereczką, nigdy ściereczką wy - te nie wymagają dodatkowych wyjaśnień. Zna­
lnianą! czenie innych, często spotykanych, przymiotników
jest następujące: folanowy - kwasowy, helionowy -
Odświeżanie mebli bezpośredni, neolanowy - kwasochromowy, rdzeń
„antren" w przymiotniku (indantrenowy, helantreno-
Meble są pokrywane lakierami szelakowymi bądź
nitrocelulozowymi, więc do zmywania ich powierzchni wy, antrenilowy) - oznacza barwnik kadziowy, po­
chodny antracenu. Litery G, R, 6 oznaczają odcień
można bez obawy stosować benzynę lub terpentynę.
barwy: G - zielonawy, R - czerwonawy, B - niebieska­
Do tego celu nadaje się również popularny środek do
mycia parkietów „Agata". Po umyciu należy nadać wy, powtórzenie litery oznacza większą głębię odcie­
meblom połysk przez pokrycie pastą i wypolerowanie. nia. Litera L oznacza dużą odporność na światło, zaś
powtórzenie (LL) - bardzo dużą odporność na światło
Pasty do mebli • 150 g wosku pszczelego lub ziem­ Inne litery określają fabryczny typ barwnika.
nego (cerezyny) i 100 g parafiny stopić na łaźni wod- Farbowanie barwnikami kadziowymi, dającymi trwałe
nei. do przestudzeniu dodać 190 cm3 benzyny, do­ wybarwienia włókien roślinnych, można przeprowa­
dzać następująco: na 100 g tkaniny przyrządza się Barwniki lodowe. Barwią włókna roślinne i zwierzęce
kąpiel rozcierając najpierw 4 g barwnika na pastę Tkaninę nasyca się bezbarwnym roztworem związku,
z 40 cm3 40-procentowego roztworu NaOH, (40 g stanowiącego jeden z substratów reakcji, a następnie
NaOH + 60 cm3wody), a następnie pastę tę przenosi przepuszcza przez drugą kąpiel, w której następuje
się do 4 dm3 wody, zawierającej 20 g siarczynu sodo­ synteza barwnika. Ponieważ składniki kąpieli są nie­
wego lub hydrosulfitu, miesza i ogrzewa do 60 ,70'C trwałe i rozkładają się nawet w temperaturze pokojo­
w ciągu 20.25 min. Tkaninę należy farbować przez wej, chłodzi się ją pływającymi w niej kawałkami lodu
5 min w kąpieli ostudzonej do temperatury pokojowej, - stąd nazwa barwników. Nadrukowanie na tkaninie
a następnie przez 5 min w kąpieli ogrzanej do 50‘C, jednego ze składników w postaci zagęszczonej i
Po ocieknięciu wyjętej z kąpieli tkaniny trzeba ją przepuszczenie tkaniny przez drugą kąpiel daje
suszyć w temperaturze pokojowej. Intensywność wy­ barwny wzór na białym tle (druk wywoływany).
barwienia można regulować przez zmniejszenie lub
zwiększenie ilości barwnika. Barwniki do włókien sztucznych. Poza wspomniany­
mi już barwnikami specjalnymi do farbowania włó­
Barwniki bezpośrednie. Barwią włókna roślinne w kien sztucznych można też stosować barwniki bar­
obojętnej kąpieli wodnej z dodatkiem soli kuchennej wiące bezpośrednio, kierując się przy tym następują­
lub siarczanu sodu dla ułatwienia wyciągania barwni­ cymi wskazówkami: tworzywa będące pochodnymi
ka z kąpieli. celulozy (azotan celulozy, octan celulozy, jedwab
octanowy, włókna wiskozowe, celofan, celuloid) moż­
Barwniki zasadowe. Barwią włókna zwierzęce w ką­ na farbować barwnikami stosowanymi do farbowania
pieli obojętnej lub słabo kwaśnej bezpośrednio a włókien roślinnych - ich podstawowym składnikiem
włókna roślinne po nasyceniu ich roztworem taniny i jest również celuloza, natomiast tworzywa poliamido­
związków antymonu (winian antymonylo-potasowy, we (poliamid, stylon, nylon, kapron), kazeinowe (gala-
zwany emetykiem). Zamiast taniny można stosować lit) i melaminowe - barwnikami stosowanymi do far­
inne roztwory, zawierające garbniki naturalne, np. wy­ bowania włókien zwierzęcych, również ze względu na
ciąg z kory dębowej, wyciąg z galasówek lub garbniki
podobieństwa w budowie.
syntetyczne, zwane katanolami.
Barwniki kwasowe. Barwią tylko włókna zwierzęce w
kąpielach kwaśnych. Po wybarwieniu pożądana jest
dodatkowa kąpiel w roztworach soli chromowych V .2.3
(siarczan, chlorek chromowy, atun chromowo-pota- Garbowanie i odświeżanie skór
sowy). Poprawia ona głębię barwy oraz zwiększa
trwałość wybarwienia. Odmianą tych barwników są Garbowanie skór można przeprowadzać bardzo róż­
barwniki kwasochromowe (neolanowe, zawierające w nymi metodami, lecz wszystkie one. mimo pozornej
swoim składzie związki chromu, a więc nie wymaga­ czasem prostoty, wymagają dużej wiedzy i praktyki.
jące dodatkowej kąpieli w solach chromu). Ponadto sam proces garbowania i czynności przygo­
Barwniki zaprawowe. Stosuje się je zarówno do włó­ towawcze powodują wydzielanie niezbyt miłych za-
kien roślinnych, jak i zwierzęcych. Barwią trwale, pachów, co jest uciążliwe dla otoczenia. Z tego
jednak sposób barwienia jest nieco kłopotliwy. Trudno względu, w warunkach domowych, można pokusić się
rozpuszczalny związek barwny powstaje na włóknie jedynie o próby garbowania niewielkich skórek zwie­
nasyconym roztworem soli metalu trójwartościowego, rząt futerkowych. Podany niżej przepis umożliwi
najczęściej glinu, chromu lub żelaza. Te związki barw­ zorientowanie się w zagadnieniu i zdobycie wprawy
ne nazywa się lakami, stąd używana czasem nazwa: na materiale niezbyt cennym.
barwniki lakowe. Jako zaprawy stosuje się najczęś­ Garbowanie skór króliczych i zajęczych
ciej siarczany glinu lub chromu albo odpowiednie
ałuny. Typowym barwnikiem zaprawowym jest aliza- Wysuszone skórki rozmoczyć w wodzie, zawierającej
ryna i jej związki pokrewne. 50 g soli kuchennej na 1000 cm3, w temp. ok 18'C.
Gdy skorki zupełnie zwiotczeją, oczyścić je tępym no­
Barwniki kadziowe. Stosuje się niemal wyłącznie do żem od strony wewnętrznej (mówiąc językiem garbar­
barwienia włókien roślinnych, ponieważ roztwory za­ skim - od strony mizdry), co należy czynić dokładnie,
sadowe działają szkodliwie na włókna zwierzęce. Wy­ ale bardzo ostrożnie, aby nie uszkodzić skorki Na­
barwienia są bardzo trwałe. W postaci barwnej są stępnie opłukać trzykrotnie w czystej wodzie, zmie­
trudno rozpuszczalne w wodzie. Pod działaniem środ­ nianej po każdym płukaniu. Pozostawić do ocieknię­
ków redukujących w środowisku zasadowym prze­ cia na pochyło ustawionej desce. Zważyć wilgotne
chodzą w bezbarwne lub słabo zabarwione związki skórki.
rozpuszczalne. Wytrącenie barwnika następuje pod Kąpiel garbarską należy sporządzić w ilości: dwa kilo­
działaniem tlenu z powietrza, podczas suszenia tkani­ gramy kąpieli na każdy kilogram wilgotnych skórek.
ny w temperaturze pokojowej. Działanie gorącej pary Skład kąpieli: w 1000 cm3 wody rozpuścić 100 g soli
wodnej na wybarwioną tkaninę zwiększa trwałość kuchennej i dodać 17 cm3 stężonego kwasu siarko­
wybarwienia. Nadrukowanie na wybarwionej tkaninie wego. 1000 cm3 tej kąpieli ma masę 1130 g. Odwa­
wzoru za pomocą pasty zawierającej środek reduku­ żyć potrzebną ilość kąpieli (lub odmierzyć objętościo­
jący i zagęstnik daje lokalną redukcję. Zredukowany, wo). Odważyć ałun chromowo-potasowy w ilości 20 g
rozpuszczalny w wodzie barwnik, usuwa się przez na każdy kilogram skórek i rozpuścić w odważonej
szybkie wypranie. W efekcie powstaje biały wzór na kąpieli.
barwnym tle (druk wywabiany). Wrzucić skórki do kąpieli i wygniatać je przez 30 min
(w gumowych rękawicach!), zostawić na dalsze
30 min, po czym znowu wygniatać przez 30 min. Po
godzinie powtórzyć czynność wygniatania - dwa razy
po 15 min w ciągu następnej godziny. Zostawić na
24 h w roztworze garbującym. Wyjąć i zostawić na
dalsze 24 h do ocieknięcia na pochyłej podstawce.
Przygotować roztartą papkę o następującym składzie:
żółtko jaja kurzego - po jednym na każdą skórkę,
mąka pszenna - tyle gramów, iłe razem ważą żółtka,
sól kuchenna - połowa masy mąki, gliceryna - 10 cm3
na każdą skórkę. Papkę rozdzielić na tyle równych
części, ile jest skór. Każdą część wetrzeć dokładnie
w skórkę od strony mizdry.
Suszyć bardzo powoli na powietrzu o temp. ok. 20’C.
Następnie skórki ostrożnie oczyścić z nadmiaru
wyschniętej papki i zmiękczyć przez ostrożne rozcią­
ganie na grubym, okrągłym klocu drewnianym.
Mniejsze i delikatniejsze skórki można wyprawiać w
podobny sposób, zastępując ałun chromowo-pota-
sowy atunem glinowo-potasowym, wziętym w tej sa­
mej ilości. Daje on wyprawę bardziej miękką.
Czyszczenie i odświeżanie skór
Główna trudność występująca przy czyszczeniu skór
polega na dobraniu takich metod, które nie spowodują
wyługowania ze skóry mieszanek zmiękczających.
Oczyszczenie może polegać albo na usunięciu tłu­
stych plam, albo na usunięciu ogólnego zabrudzenia.
Usuwanie tłustych plam. Przygotować pastę z benzy­
ny, talku i węglanu magnezowego lub sproszkowane­
go kaolinu. Nałożyć pastę na zaplamione miejsce i sil­
nie docisnąć za pomocą jakiejkolwiek płaskiej płytki.
Polać pastę użytym do jej przyrządzenia rozpuszczal­
nikiem i zostawić do wyparowania. Usunąć pozostały
suchy proszek. W razie konieczności zabieg
powtórzyć.
Czyszczenie całej powierzchni skóry • Przedmioty
skórzane, przybrudzone lekko na całej powierzchni,
myć szmatką maczaną w mleku. Nie należy dopu­
szczać do wgłębnego namoczenia skóry.
• Przyrządzić roztwór 6 g kauczuku w 100 cm3 benzy­
ny. Roztworem tym posmarować cienko powierzchnię
skóry. Gdy utworzy się błonka, wałkująca się przy po­
cieraniu, usunąć ją przez pocieranie czystą szmatką.
• Przecierać powierzchnię skóry roztworem płatków
mydlanych w alkoholu etylowym. Do skór ciemno za­
barwionych można stosować roztwór mydlą w dena­
turacie.
Pranie rękawiczek skórzanych. Większość rękawi­
czek można prać w wodzie z mydłem, w temp. ok,
40'C- Najlepiej przygotować roztwór płatków mydla­
nych w wodzie, można też używać wodnych roztwo­
rów syntetycznych środków piorących. Po wypłuka­
niu w czystej wodzie podsuszyć, włożyć lekko wilgot­
ne na ręce i dosuszyć podmuchem ciepłego powie­
trza. Rękawiczek ze skóry garbowanej ałunem glino­
wo-potasowym (skóry glace) nie można prać w wo­
dzie. gdyż stają się sztywne. Należy je dokładnie wy­
suszyć i prać w czystej benzynie.
Białe i jasne rękawiczki można oczyścić nakładając
na ręce i „piorąc" je w naczyniu wypełnionym suchą
mąką ziemniaczaną lub mąką ziemniaczaną zmiesza­
ną pół na pół z trocinami.
Odświeżanie skór. Oczyszczone przedmioty skórza­
ne maluje się specjalnymi farbami do skóry, które są
dostępne w handlu. Usuwanie warstwy starego lakie­
ru jest zabiegiem trudnym, dlatego nanosi się zwykle
warstwę nowej farby na starą, najlepiej za pomocą
natryskiwania, a w braku takiej możliwości - pędzel­
kiem
Odświeżanie wyrobów z zamszu i wełuru. Po oczy­
szczeniu jedną z podanych metod dla skór przetrzeć
miejsca starte ostrą szczotką drucianą lub gruboziar­
nistym papierem ściernym.
Czyszczenie futer. Futra czyści się przez pocieranie
szmatką zmoczoną w benzynie. Następnie naciera się
suchą mąką ziemniaczaną, wytrzepuje dokładnie i
czesze. Niewielkie przedmioty futrzane, jak kołnierze
czy rękawiczki, najlepiej „prać" w naczyniu z suchą
mąką ziemniaczaną, wykonując takie same ruchy, jak
przy praniu w wodzie. Dokładnie wyłrzepać, wysz­
czotkować i uczesać włos.
Większą ilość drobnych przedmiotów lub przedmioty
średniej wielkości, jak kożuszki i kurtki futrzane,
można doskonale oczyścić, umieszczając je we­
wnątrz obracającego się bębna, napełnionego częś­
ciowo mąką ziemniaczaną lub dla oszczędności -
mąką ziemiaczaną zmieszaną z trocinami. Trociny
muszą być suche, czyste, uprzednio przesiane Rolę
bębna może pełnić beczka drewniana, osadzona po­
ziomo na osi i zaopatrzona w korbę lub koto pasowe
napędzane przez silnik. Obroty muszą być powolne
(nie większe niż t obr/s), gdyż przy dużej szybkości
obrotowej przedmioty zostaną dociśnięte do ścianek
bębna siłą odśrodkową wraz z proszkiem czyszczą­
cym. Nie wystąpi wówczas ocieranie się proszku o
futro, nie będzie więc efektu czyszczenia Po osiąg­
nięciu pożądanego stopnia czystości, futra wytrzepać,
wy szczotkować i uczesać, (zkpl
Bibliografia
Chemia praktyczna dla wszystkich. Praca zbiorowa.
Warszawa 1960
Chudzyński S., Puternicki J., Surowiak W,: 1000 stów
o tworzywach sztucznych. Warszawa 1981
Garda C., Gąsowski W.: Barwienie aluminium i jego stopów.
Warszawa 1968
Kalendarz chemiczny Cz. 1-3. Praca zbiorowa. Warszawa
1954-1955
Łęczyński B.; Tworzywa wieloczą stoczkowe Warszawa
1982
Ochrimienko I.S., Wierchotancew W.W.: Chemia i technolo­
gia substancji błonotworczych Warszawa 1982
Prawdzińska L . Zygmund H.: Kleje. Informator. Warszawa
1979
Sękowski S.: Efektowna chemia Warszawa 1973

Ubiór na co dzień
Zbigniew Parafianowicz VI.1
Ewa Giebartowska VI.2
Tadeusz Rozmus Vl,3
Andrzej Sikora Vl,4
Hasła
Dziewiarskie narzędzia i przyrządy, s.17
Kaletnicze dodatki, s.22
Kaletnicze i szewskie materiały, s.23
Kaletnicze narzędzia i przyrządy, s.24
Konstruowanie i modelowanie odzieży, s.24
Krawieckie dodatki, s.25
Krawieckie narzędzia i przyrządy, s.26
Obuwia elementy, s.31
Odzież, s.31
Odzieżowe materiały, s.32
Odzieżowego wyrobu elementy, s.32
Prasowanie odzieży, s.38
Sploty dziewiarskie, s,45
Sploty tkackie, s.47
Szewskie narzędzia i przyrządy, s.48
Szwy odzieżowe, s.50
Szycie odzieży, s.51
Ściegi ręczne, s.51
Tablica
Sploty, s. XXXII
VI.1
Krawiectwo
Vl.1.1
Krawieckie pomiary ciała
Pomiary krawieckie wykonuje się za pomocą taśmy
centymetrowej, ekierki i linijki, na osobie ubranej w
bluzkę albo sukienkę (kobiety) lub koszulę (mężczyź­
ni), bez obuwia, stojącej w pozycji swobodnej,prostej,
niewymuszonej, z nogami stykającymi się w kost­
kach lub kolanach, z opuszczonymi wzdłuż ciała ręka­
mi i z głową ustawioną w poziomej osi wzrokowej.
Przed przystąpieniem do pomiarów osobę mierzoną
należy przewiązać w talii tasiemką ułożoną poziomo.
Należy również ustalić położenie tzw. siódmego kręgu
szyi (punktu karkowego) - łatwo wyczuwalnego przy
lekkim pochyleniu głowy. Podczas wykonywania po­
miarów, taśma centymetrowa powinna ścisłe przyle­
gać do figury (rys. VI. 1).
Wzrost (wz) - mierzy się od wierzchołka głowy (osoby
stojącej tyłem do ściany) do podstawy. Do wierzchoł­
ka głowy przykłada się pionowo ekierkę, opierając ją
prostopadle o ścianę.
Obwód klatki piersiowej (op) - mierzy sie poziomo
przez brodawki piersiowe; taśma centymetrowa po­
winna przylegać pod pachami i nie opadać z tyłu.
Obwód pasa (ot) - mierzy się poziomo w miejscu naj­
większego przewężenia tułowia (po linii przewiązania
tasiemką w talii).
Obwód bioder (ob> - mierzy się poziomo w miejscu
największej wypukłości pośladków i bioder.
Długość pleców (dp) - mierzy się od siódmego kręgu
szyi,wzdłuż środka pleców,do linii talii zaznaczonej
tasiemką.
Długość ręki (dr) - mierzy sie od punktu ramiennego
do przegubu ręki - nadgarstka.
Zewnętrzną długość nogi (zdn) - mierzy się od linii
talii zaznaczonej tasiemką do podstawy.
Wewnętrzną długość nogi (wdn) - mierzy się od
górnej krawędzi linijki umieszczonej w kroczu do pod­
stawy. Krawędź linijki powinna być ustawiona równo­
legle do podstawy. Pomiar ten wykonuje się na oso­
bie ubranej w spodnie lub rajstopy,
Długość przodu do talii (dpt) - mierzy się od siódme­
go kręgu szyi, wzdłuż nasady szyi z tyłu, następnie
pionowo przez brodawkę piersiową, do linii talii za­
znaczonej tasiemką.
Długość przodu do piersi (dpp) - mierzy się od siód­
mego kręgu szyi, wzdłuż nasady szyi z tyłu, następnie
pionowo, do brodawki piersiowej.
VI.1.2
Zasady wykonywania form
i wzorników
Wykonywanie wyrobu odzieżowego obejmuje w kolej­
ności: przygotowanie wzorników w skali 1:1, sporzą­
dzenie układu kroju na materiale odzieżowym, wycię­
cie wykrojów, szycie. Podane dalej przykładowe ry-
VI. 1. Krawieckie pomiary ciała: a) wzrostu: b) obwodu klatki
piersiowej; c) obwodu pasa; d) obwodu bioder e) długości
pleców; f) długości rękawa; g) zewnętrznej długości nogi;
h) wewnętrznej długości nogi; ł) długości przodu do talii;
j) długości przodu do piersi
sunki wzorników (podobnie jak rysunki siatek kon­
strukcyjnych i form) zostały wykonane w zmniejsze­
niu: elementów wyrobów odzieżowych dla dorosłych -
1:5, elementów wyrobów odzieżowych dla dzieci -1:4.
Wzornik odzieżowy przygotowuje się w następujący
sposób: najpierw wykreśla się siatkę konstrukcyjną w
skali 1:1, następnie na niej modeluje się formę odzie­
żową, wreszcie dodaje do formy dodatki na szwy i
podwinięcia.
Opisane dalej przykłady wykonania wyrobów odzieżo­
wych mogą być dostosowane do dowolnych wymia­
rów figury, obliczonych na podstawie indywidualnych
krawieckich pomiarów ciała (rozdz. Vl.1.1 >, Konstruo­
wanie, a następnie modelowanie form odzieżowych
podano za każdym razem na przykładzie konkretnych,
standardowych wymiarów wybranej figury typowej.
Przed opisami konstrukcji znalazły się również zesta­
wienia wymiarów standardowych. W niektórych z nich
umieszczono kolumnę „stopnie". Podano w niej wiel­
kości, o które wzrasta iub maleje dany wymiar w za­
leżności od standardowej zmiany wymiaru wzrostu,
równej 6,0 cm.
Na przykład w zestawieniu wymiarów standardowych
do konstrukcji spodni męskich (rozdz. VI. t .3-1) - dla
wzrostu 182 cm i obwodu pasa 94 cm pozostałe wy­
miary będą następujące: ob = 107 cm, zdn = 114 cm,
wdn = 86,5 cm, a dla wzrostu 170 cm i obwodu pasa
78 cni: ob = 93 cm, zdn = 106 cm, wdn = 81,5 cm,
natomiast w zestawieniu wymiarów standardowych
do konstrukcji bluzki damskiej (rozdz. Vl.1.3.9> - dla
wzrostu 170 cm, obwodu klatki piersiowej 100 cm i
obwodu bioder 108 cm, pozostałe wymiary będą na­
stępujące: dp = 40.5 cm, dr = 58 cm, dpt = 53,3 cm,
dpp = 36.6 cm, a dla wzrostu 158 cm, obwodu
klatki piersiowej 88 cm i obwodu bioder 96 cm:
dp = 37,5 cm, dr = 54 cm, dpt = 48,4 cm,
dpp = 32,5 cm.
Siatkę konstrukcyjną wykreśla się na podstawie wy­
ników obliczeń otrzymanych po podstawieniu wymia­
rów z podanych zestawień lub z pomiarów indywi­
dualnych do wzorów podanych w opisie konstrukcji,
przy uwzględnieniu odpowiednich wielkości luzów
oddzieżowych. Sposób modelowania form odzieżo­
wych jest niezależny od wymiarów figury.
Siatki konstrukcyjne podane są dla połowy figury
człowieka przy założeniu symetrii prawych i lewych
części ciała. Sposób wykreślenia siatki konstrukcyj­
nej jest opisany za pomocą wzorów i nazw odcinków
konstrukcyjnych (we wzorach są używane skróty
nazw wymiarów krawieckich) oraz wskazań dotycza-
cych geometrii wykonania rysunków (np. zakreślić
tuk, poprowadzić styczną do tuku, wykreślić pro­
stopadłą.
Punkty konstrukcyjne oznaczone są literami i cyfro­
wymi indeksami oznaczającymi kolejność odmierza­
nia odcinków konstrukcyjnych.
Na rysunkach form odzieżowych podane są wartości
liczbowe, w centymetrach, związane z wielkoś­
ciami stałymi (niezależnymi od wymiarów standar­
dowych), które są pominięte w opisach. Zmodelowa­
ne formy podane są bez dodatków na szwy i podwi­
nięcia; należy je uwzględnić sporządzając wzornik.
Gotowe wzorniki danego wyrobu odzieżowego układa
się na powierzchni materiału, tworząc układ kroju. Na
materiałach z wyraźnym włosem wzorniki muszą być
tak ułożone, aby kierunek włosa (wyczuwalny przy
potarciu dłonią) w podstawowych i widocznych ele­
mentach gotowego wyrobu (tył i przód, rękaw, koł­
nierz, nakładane kieszenie, klapki, bawet, tylne i
przednie części nogawek i spódnic) biegł z góry na
dół (wełna) łub w kierunku przeciwnym (sztruks). Po­
zostałe elementy mogą być ułożone w odwrotnym
kierunku w zależności od wielkości układu kroju.
Wzorniki muszą być ułożone zgodnie z zaznaczoną
na nich linią prostą odpowiadającą nitce osnowy.
Układanie rozpoczyna się od dużych wzorników (ele­
menty podstawowe wyrobu), następnie układa się
wzorniki mniejsze na pozostałych wolnych przestrze­
niach. Ułożone wzorniki przypina się do materiału
szpilkami, po czym dokonuje rozkroju wzdłuż krawę­
dzi wzorników, zaznaczając płytkimi nacięciami po­
trzebne przy szyciu punkty montażowe.
VI.1 .3
Wykonywanie wyrobów odzieżowych
VI.1.3.1
Spodnie męskie
Zestawienie wymiarów standardowych, w cm, do kon­ B4B7 = B4B6
strukcji spodni męskich:
Stopnie
W Z 176.0
1 6 ,0 T4T5
ot 78.0 82,0 86,0 90,0 94,0
ob 94.0 97,0 100,0 103.0 106,0 1 1 X>
zdn 110,0 110,0 110,0 110,0 110,0 1 4.0
wdn 85.0 84,5 84,0 83,5 83,0 1 3,5
Oznaczenia: wz —wzrost, ot - obwód pasa, ob —otwód
bioder, zdn - zewnętrzna długość nogi, wdn —wewnętrz­
na długość nogi. Stopniowanie wymiarów —rozdz VI 1.2. T6T7
W dalszej części opisano konstrukcję spodni na stan­
dardowe wymiary: wz = 176,0 cm, ot = 86,0 cm. oh =
= 1 00,0 cm, zdn = 110,0 cm, wdn = 84,0 cm. Wybrano Z punktu T8 wystawić prostopadłą do prostej T5T7 -
model spodni z fałdką w przedniej części nogawki, z
przednimi kieszeniami umieszczonymi w szwach
bocznych i kieszenią tylną ciętą, wykończoną jedną
wypustką. Przednie zapięcie na zamek błyskawiczny. oblicza się łącznie w sposób następujący:
Konstrukcja przedniej części nogawki (rys. VI.2a).
TD = zdn zewnętrzna długość nogi
TT1 = 3,5 cm szerokość paska
TU = zdn - wdn głębokość krocza
UB = 1/20 ob + 3,0 cm linia bioder
DK - 2,0...4,0 cm wyznaczenie długości
spodni.
Z punktów T1, B, U i D1 wystawie prostopadłe do pro­
stej TD.
BB1 = 1/4 ob + 1,0 cm szerokość nogawki na
linii bioder z dodaniem luzu, wynoszącego
w tej szerokości 1,0 cm; wielkość tego do­
datku zależy od stopnia dopasowania
spodni w biodrach.
Przez punkt B1 poprowadzić prostopadłą do prostej
BB1 - powstaje punkt T2.
B1B2 =1 /20 ob szerokość podkroju krocza no­
gawki
BB3 = 1/2 BB2 środek nogawki na linii bioder
D 1 D2 = BB3 + 1,5 cm środek nogawki na linii
dołu.
Z punktu 02 wykreślić linię zaprasowania nogawki
przez punkt B3 Z punktów K i D1 poprowadzić pro­
stopadłe do prostej D2B3,
BI A = 1/4 UB.
Z punktu A wystawić prostopadłą do prostej T2B1.
AA1 = 0,5 cm
T1T3 = 1/10 (o b -o t)- 0 ,8 cm wcięcie boczne
D3D4 = D3D5 = 1/2 a- 1,0 cm przy czym; a -
szerokość nogawki na linii dołu, w tym wy­
padku 24 cm
K1K2 = K1K3 = D3D4 + b przy czym: b - wiel­
kość zależna od linii nogawki, w tym wy­
padku 1 cm.
Konstrukcja tylnej części nogawki (rys. VJ.2b) Wy­
konuje się ją na siatce konstrukcyjnej przedniej
nogawki
B3B4 - 1,8 cm środek nogawki na linii bioder
B4B5 = 1/16 ob
B5B6 = 1/4 ob + 2,5 cm szerokość nogawki na
linii bioder z dodaniem luzu, wynoszącego
w tej szerokości 2,5 cm; wielkość tego do­
datku zależy od stopnia dopasowania
spodni w biodrach
<a - 78* kąt nachylenia linii szwu środkowe­
go tyłu - szwu siedzeniowego
= 1/20 ob -1 ,5 cm podwyższenie nogaw­
ki
D4D6 = D5D7 = K2K4 = K3K5 = 2,0 cm posze­
rzenie nogawki od linii dołu do linii kolana.
Z punktu K wykreślić prostą przez punkt B6.
K4B6 + B6T6 = K2B + BT3 wyrównanie długości
szwu zewnętrznego (bocznego) od linii kolana
= Tl T3 + 0,5 cm wcięcie boczne
K5U2 = K3U1 wyrównanie długości szwu we­
wnętrznego od linii kolana
T5T8 = 1/2T5T7.
powstaje linia środka zaszewki.
Szerokość fałdki w przedniej części nogawki (w tym
wypadku 3,0 cm) i zaszewki w tylnej części nogawki
t ^ (T2T3 + T 5T 7)-(1/2ot + 1,5cm).
W drugim nawiasie dodano 1,5 cm na luz w obwodzie
pasa oraz na skurcz występujący przy wszywaniu pa­
ska.
t = 3,0 cm szerokość zaszewki.
Vl.2. Konstrukcje (linie czarne cienkie), formy (linie czarne grube) i wzorniki (linie kolorowe) spodni męskich: a) przedniej
części nogawki; b) tylnej części nogawki. Wzorniki z szerokością podwinięcia dołu oraz z powiększonymi szerokościami
szwów na liniach wszycia zamka błyskawicznego i kieszeni w szwie (1:5)
 Po wykonaniu siatki konstrukcyjnej modeluje się obie
(ormy w sposób pokazany na rys. V I.2 , V I.3 i V I.4 (li­
nie czarne grube}. Modelowanie linii podkroju talii
(rys. V l.3 ) i linii podkroju krocza (rys. V l,4 ) należy wy­
konać na kalce technicznej, a następnie przenieść na
rysunek formy przodu i tyłu (rys. VI.2} za pomocą ra-
delka. Następnie - po uwzględnieniu dodatków na
szwy - wyznacza się linię konturową wzorników
(rys. V l,2 - linie kolorowe) , Na wzornikach należy za­
znaczyć punkty montażowe (podane w kolorze).
Wymiary formy paska; szerokość - 7,0 cm (po uszy­
ciu 3,5 cm); długość = obwód pasa +1,0 cm (luz) +
+ 5,0 cm (przedłużenie na zapięcie).
T2 T5
Mając przygotowane wzorniki, można przystąpić do
krojenia materiału odzieżowego. Na materiale rozmie­
szcza się wzorniki przedniej i tylnej części nogawki,
tworząc układ kroju tak, aby linia zaprasowania prze­
biegała również wzdłuż nitek osnowy. Wzorniki przy­
pina się do obu warstw materiału szpilkami i obryso­
wyje ich kontury mydełkiem krawieckim. Następnie
dokonuje się rozkroju materiału po liniach konturo­
wych wzorników.
Opis szycia. Wykonać pętelkowanie linii zaprasowa­
nia złożonych wykrojów obu przednich części noga­
wek. Jeżeli spodnie są wykonywane z cienkiej tkani­
ny, do przedniej części nogawek przyfastrygować ko-
lanówkę na długości od szwu paska do ok. 15 cm za
linię kolana. Obrzucić szwy nogawek ściegiem obrzu­
canym - przednie części nogawek razem z kolanów-
ką. Zszyć zaszewki w tylnych częściach nogawek i
zaprasować je na jedną stronę. Wykonać kieszeń w
prawej części tylnej nogawki (rozdz. Vl.1.4.1).
Sfastrygować szwy zewnętrzne (boczne) według
punktów montażowych; zszyć i rozprasować. Wykonać
kieszenie w szwach zewnętrznych (rozdz. VI. 1.4.2).
Sfastrygować szwy wewnętrzne, według
punktów montażowych; zszyć |e i rozprasować. Połą­
czyć nogawki szwem środkowym przodu do linii szwu
wewnętrznego. Wszyć w rozporek zamek błyskawicz­
ny (rozdz. VI. 1.4.6). Zakończyć łączenie nogawek
szwem środkowym tyłu (siedzeniowym). W czasie
łączenia tym szwem należy lekko go rozciągać pod
stopką maszyny lub przeszyć dwukrotnie. Przy­
fastrygować wkład z włókniny do wykroju podwójnego
paska, a następnie przyfastrygować pasek, łącznie z
wkładem, do podkroju talii i przyszyć, uprzednio
zakładając fałdki w przednich częściach nogawek.
Złożyć pasek wzdłuż na połowę, prawą stroną do
środka, odszyc przedłużenie i zszyć drugi bok.
Odwrócić pasek na prawą stronę, szew spodu prze-
fastrygować - przykrywając szew paska i przestęb-
nować dookoła. Nastębnować podtrzymywacze lub
uprzednio wszyć je w szew paska. Przyszyć taś­
mę spodniową do linii dołów nogawek Podwinąć doły
nogawek i podszyć obręb ściegiem krytym lub krzy­
żykowym.
Prasowanie spodni polega na zaprasowaniu linii kan­
tów części przednich nogawek (oznaczonych pętel­
kowaniem), a następnie zaprasowaniu linii kantów
części tylnych nogawek z jednoczesnym, lekkim ze­
pchnięciem tych części nogawek w kierunku mające­
go powstać kantu (rys. VI .5).
VI.5. Prasowanie linii kantów tylnych części nogawek spodni
VI. 1.3.2
Szorty męskie
0,5
Wybrano model szortów z dżinsowym karczkiem na
tylnych częściach nogawek oraz nakładanymi kiesze­
niami. Z przodu szorty mają kieszenie klinowe
(rozdz. VI. 1.4.3).
Formy szortów męskich modeluje się na formach
przedniej i tylnej części nogawek spodni męskich
{rozdz. VIJ.3,1, rys. Vl,2 - linie czarne grube). Przed­
nia część nogawki szortów odpowiada dokładnie
przedniej części nogawki spodni, natomiast tylne
części nogawek szortów i spodni nieco się różnią
(rys Vl.6).
UD = długość szortów od linii krocza,
Z punktu D wystawić prostopadłą do prostej TK.
Punkty B4 i D1 połączyć prostą. Z punktu D poprowa­
dzić prostopadłą do przedłużonej prostej B4D1.
D3U2 = D2U1 wyrównanie długości szwu
wewnętrznego.
Wykreślić nowy podkrój krocza tylnej części nogawki.
Przez wierzchołek zaszewki poprowadzić równoległą
do linii talii przedniej części nogawki. Będzie to linia
dżinsowego karczka w tylnej części nogawki. Szero­
kość zaszewki zmniejszyć z obu stron po 0,5 cm i wy­
kreślić nową zaszewkę do linii karczka. Poszerzyć li­
nię szwu bocznego i linię szwu siedzeniowego o te
same wielkości (po 0,5 cm).
Formę karczka dżinsowego {rys. Vl.7) modeluje się
na kalce technicznej przez zamknięcie zaszewki
(punktem obrotu jest jej wierzchołek). Zmodelowany
w ten sposób karczek zastępuje fragment tylnej częś­
ci nogawki z zaszewką.
Przy wykonywaniu wzorników (analogicznie jak w wy­
padku spodni męskich - rys. Vl,2) - należy pamiętać
o uwzględnieniu dodatków na szwy również na linii
cięcia karczka - w górnej krawędzi tylnej nogawki i w
dolnej krawędzi karczka.

Opis szycia. Nastębnować kieszenie na tylne nogaw­ Vl.6. Formy (linie grube) przednie] i tylnej (z karczkiem)
części nogawek szortów męskich (t :5)
ki, po czym przyszyć karczki i zaprasować lub zafa-
strygować szwy do góry i przestębnować po prawej
VI.7. Forma (linie grube) dżinsowego karczka szortów
stronie. Kolejność dalszych czynności odpowiada opi­
męskich (1:5)
sowi szycia spodni męskich (rozdz. Vl.1.3.1).

VI. 1.3.3
Spodnie damskie

Zestawienie wymiarów standardowych, w cm, do kon

strukcji spodni damskich: .................................. ......... .
Stopniowanie standardowych wymiarów do konstruk­
cji spodni damskich przebiega analogicznie jak stop­
Stopnie niowanie wymiarów do konstrukcji spodni męskich -
wz 164,0
+ 6,0 - z tą różnicą, że u kobiet wraz ze zmianą wymiaru
wzrostu nie ulegają zmianie wymiary obwodu bioder.
ot 66.0 70,0 74,0 78.0 82,0 W dalszej części opisano konstrukcję spodni na stan­
ob 92.0 96,0 1 00,0 104,0 1080
zdn 103,5 103,5 103,5 103.5 103J5 + 4,0 dardowe wymiary: wz = 164,0 cm, ot = 78,0 cm,
wdn 77.5 77,0 76,5 76.0 755 + 3,5 ob= 104,0 cm, zdn = 103,5 cm, wdn = 76,0 cm. Wy­
brano model spodni z kieszeniami ciętymi w przed­
Oznaczania: wz —wzrost, ot —obwód pasa, ob - obwód nich częściach nogawek, wykończonymi dwiema
bioder, zdn —zewnętrzna długość nogi, wdn —wwvnętrz*
na długość nogi. Stopniowanie wymiarów - rozdz. V I.1,2. wypustkami. Przednie zapięcie na zamek błyska­
wiczny
Vl,8. Konstrukcje (linie cienkie) i formy (linie grube) spodni damskich: a) przedniej części nogawki; b) tylnej części nogawki
(1:5)
Konstrukcja przedniej części nogawki (rys. VI.8a) Modelowanie form przedniej i tylnej części nogawki
TD - zdn zewnętrzna długość nogi - długość należy wykonać w sposób pokazany na rys. VI.8, VI.9
spodni i VI. 10 (linie grube).
TT1 =3,0 cm szerokość paska Modelowanie linii podkroju talii (rys. Vl.9> i linii pod­
TU = zdn - wdn głębokość krocza kroju krocza (rys. VI. 10) należy wykonać na kalce
UB = 1/20 ob + 3,0 cm linia bioder technicznej, a następnie przenieść na rysunek formy
DK = 1 /2 UD + 8,0 cm wysokość kolana. przodu i tyłu (rys. Vl.8> za pomocą radetka. Po zmo-
Z punktów T1, B, U, K i D wystawić prostopadłe do delowania form wykonuje się wzorniki - analogicznie
prostej TD, jak w wypadku spodni męskich (rys. Vl.2 - linie kolo­
BB1 = 1/4 ob szerokość nogawki na linii bio­ rowe).
der
B1B2 = 1/20 ob + 1,0 cm szerokość podkroju Opis szycia. Kolejność czynności odpowiada szyciu
krocza nogawki spodni męskich (rozdz. V I . 1.3.1).
BB3 = 1/2 BB2 środek nogawki na linii bioder.
Przez punkt B3 poprowadzić prostopadła do prostej
BB2, odpowiadająca linii zaprasowania nogawki.
B1B4 = 0,5 cm poszerzenie nogawki na linii
bioder
T2T4 = 1,0 cm wcięcie na linii szwu środkowe­
go przodu
T1T5 = 1 /1 0 (o b -o t> wcięcie boczne
D1D2 = D1D3 = 1/2 a -1 ,0 cm przyczym:
T4 T8
a - szerokość nogawki na linii dołu, w tym
wypadku 24 cm
K1K2 = K1K3 = D1D2 + b przy czym: b - wiel­
kość zależna od linii nogawki, w tym wy­
padku równa zero.

Konstrukcja tylnej części nogawki (rys. Vl.8b)

Wykonuje się ją na siatce konstrukcyjnej przedniej
części nogawki,
B3B5 = 1,5 cm środek nogawki na linii bioder
B5B6 = 1/16 ob
UU2 = 1/20 ob -1 ,0 cm.
Punkt U2 połączyć prostą z punktem B6, Z punktu B6
wystawić prostopadłą do prostej B6U2, odpowiadają­
cą linii szwu środkowego tyłu (siedzeniowego).
B6B7 = 1/4 ob + 1,0 cm szerokość nogawki na
linii bioder z dodaniem luzu, wynoszącego
w tej szerokości 1,0 cm; wielkość tego do­
datku zależy od stopnia dopasowania
spodni w biodrach
B5B8 = B5B7
D2D4 = D3D5 = K2K4 = K3K5 = 2,0 cm posze­
rzenie nogawki od linii dołu do linii kolana
K1K6 = 1/8 ob+ 4,0 cm.
Z punktu K6 wykreślić prostą przez punkt B7.
T8T7 = T1T5 wielkość wcięcia bocznego.
Z punktu T7 poprowadzić prostopadłą do linii szwu
środkowego tyłu (siedzeniowego), oznaczając punkt
ich przecięcia T8.
K5U3 = K3U1 wyrównanie długości szwu
wewnętrznego od linii kolana
T8T9 = 1/2T7T8.
Z punktu T9 wystawić prostopadłą do prostej T7T8 -
powstaje linia środka zaszewki.
Szerokość obu zaszewek (w przedniej i tylnej części
nogawki) oblicza się łącznie w sposób następujący:
t = (T4T5 + T7T8) - (1 /2 ot + 1,5 cm).
W drugim nawiasie dodano 1.5 cm na luz w obwodzie
pasa oraz na skurcz występujący przy wszywaniu
paska.
Podział wyliczonej wielkości t: od punktu T3 odmie­
rzyć obustronnie po 1 cm; od punktu T9 odmierzyć
obustronnie po 1/2 (t - 2,0 cm).
VI. 1.3,4 VI.1.3.5
Szorty damskie Spodnie dziecięce

Formy szortow damskich modeluje się na formach Zestawienie wymiarów standardowych, w cm, do kon
przedniej i tylnej części nogawek spodni damskich strukcji spodni dziecięcych
(rozdz. VI. 1.3.3, rys. VI.8 - linie grube). Przednia
część nogawki szortów odpowiada dokładnie przed­ W * 110,0 116,0 122,0
niej części nogawki spodni, natomiast tylne części
nogawek szortów i spodni nieco się różnią Ol 52.0 55.0 52,0 55,0 55JO 58,0
ob 60.0 63,0 61,0 64,0 65.0 68.0
(rys Vl.11) zdn 66,0 66,0 70.0 70.0 74,0 74j0
UD = długość szortów od linii krocza. wdn 48.0 48,0 51.5 51.5 55.0 55JO
Z punktu D wystawić prostopadłą do prostej TK. Oznaczenia wz —wzrost, ot —obwód pasa. ob —obwód
Punkty B5 i D1 połączyć prostą. Z punktu D1 wysta­ bioder, zdn —zewnętrzna długość nogi, wdn —wewnętrz-
wić prostopadłą do prostej B5D1. na długość nogi
U3U4 = t,5 cm
U4D3 = U1D2 wyrównanie długości szwu W dalszej części opisano konstrukcję spodni na stan­
wewnętrznego. dardowe wymiary: wz = 110.0 cm. ot = 52,0 cm, ob =
Wykreślić nowy podkrój krocza tylnej części nogawki. -■60,0 cm, zdn - 66,0 cm, wdn = 48,0 cm. Wybrano
Po zmodelowaniu form wykonuje się wzorniki - ana­ model spodni z nakładanymi kieszeniami z przodu oraz
logicznie jak w wypadku spodni męskich (rys. VI.2). z dżinsowym karczkiem w tylnych częściach nogawek.
W tylnej części paska (między szwami bocznymi)
Opis szycia. Kolejność czynności odpowiada szyciu umieszczono gumę regulującą obwód pasa.
spodni męskich (rozdz, VI.1.3.1).
Konstrukcja przedniej części nogawki (rys. Vl.12a)
TD = zdn zewnętrzna długość nogi
TU = (zdn - wdn) + 1,0 cm głębokość krocza
VI.11. Formy (linie grube) przedniej i tylnej części nogawki TB = 1/10 wz +1,5 cm głębokość bioder
szortów damskich (1:5) DK = 1/2 UD + 4,5 cm wysokość kolana
DD1 = 2,0...4,0 cm wyznaczenie długości
spodni.
Z punktów T, B, U. K i D1 wystawić prostopadłe do
prostej TD.
BB1 = 1/4 ob +1,0 cm szerokość nogawki na
linii bioder z dodaniem luzu, wynoszącego
w tej szerokości 1,0 cm; wielkość tego do­
datku zależy od stopnia dopasowania
spodni w biodrach
Z punktu B1 wystawić prostopadłą do prostej BB1.
B1B2 =1 /20 ob + 1,0 cm szerokość podkroju
krocza nogawki
BB3 = 1 /2 BB2 środek nogawki na linii bioder.
Przez punkt B3 poprowadzić prostopadłą do prostej
BB2 odpowiadającą linii zaprasowama nogawki.
T1T3 = 0,5 cm wcięcie na linii szwu środkowe­
go przodu.
Z punktu T poprowadzić prostopadłą do przedłużonej
linii szwu środkowego przodu 81T3
D2D3 = D2D4 = 1/2 a - 1,0 cm przy czym:
a - szerokość nogawki na linii dołu. w tym
wypadku 16 cm
K1K2 = K1K3 = D2D3 + 0,5 cm szerokość no­
gawki na linii kolana.

Konstrukcja tylnej części nogawki (rys Vl.12b).

Wykonuje się ją na siatce konstrukcyjnej przedniej
części nogawki.
B3B4 = 0,5 cm środek nogawki na linii bioder
B4B5 = 1/16 ob
B5B6 = 1/4 ob + 2,5 cm szerokość nogawki na
linii bioder z dodaniem luzu, wynoszącego
w tej szerokości 2,5 cm; wielkość tego do­
datku zależy od stopnia dopasowania
spodni w biodrach
B4B7 = B4B6
VI. 12, Konstrukcje (linie cienkie) i formy (linie grube) spodni K5U2
= K3U1 wyrównanie długości szwu wew­
dziecięcych: a) przedniej części nogawki z przednią kiesze­ nętrznego od linii kolana.
nią nakładaną; b) tylnej części nogawki z karczkiem (1;4)
Modelowanie form przedniej i tylnej części nogawki
należy wykonać w sposób pokazany na rys. VI. 12 i
VI. 13 (linie grube). Modelowanie linii podkroju krocza
< a = 78* kąt nachylenia linii szwu środkowe­ (rys. VI. 13) należy wykonać na kalce technicznej, a
go tyłu - szwu siedzeniowego następnie przenieść na rysunek formy przodu i tytu
D3D5 = D4D6 = K2K4 = K3K5 = 2,0 cm posze­ (rys. VI.12) za pomocą radetka
rzenie nogawki od linii dotu do linii kolana. Po zmodelowaniu form wykonuje się wzorniki - analo­
Z punktu K4 wykreślić prostą przez punkt B6. Jej prze­ gicznie jak w wypadku spodni męskich (rys. Vl,2 - li­
cięcie z przedłużoną linią talii jest punktem T5. nie kolorowe).
T5T6 = 1 /5 (ob - ot} - 0,5 cm wcięcie boczne. Na linii odcięcia karczka należy uwzględnić dodatki
Z punktu T6 poprowadzić prostopadłą do linii szwu na szwy - w górnej krawędzi tylnej nogawki i w dolnej
środkowego tytu. krawędzi karczka
 Opis szycia. Otwór nakładanej kieszeni wykończyć
ptiską i przestębnować po linii krawędzi. Nastębno-
wać kieszenie na przednie części nogawek - górne
krawędzie kieszeni będą wszyte w szew paska, a
boczne krawędzie w szwy zewnętrzne (boczne). Przy­
szyć karczki, zaprasować lub zafastrygować szwy do
góry i przestębnować po prawej stronie. Pasek składa
się z trzech części - dwóch przednich i jednej tylnej.
Przyszyć paski do przednich części nogawek. Zszyć
szew siedzeniowy na krótkim odcinku w górnej części i
przyszyć pasek. Sfastrygować szwy zewnętrzne
(boczne) według punktów montażowych; zszyć je ra­
zem z paskami z jednoczesnym wszyciem gumy w tyl­
ną część paska. Kolejność dalszych czynności odpo­
wiada opisowi szycia spodni męskich (rozdz. Vl.1.3.1 >.

VI. t. 3.6
Spódnica prosta

Wymiary standardowe do konstrukcji spódnicy są ta­

VI.13. Modelowanie linii podkroju krocza spodni dziecięcych
przy złączeniu linii szwu wewnętrznego na krótkim odcinku
VI.14, Konstrukcja (linie cienkie) i formy (linie grube) tyłu i
przodu spódnicy prostej (1:5)
kie same jak do konstrukcji spodni damskich
(rodź. VI.1.3.3).
W dalszej części opisano konstrukcję spódnicy pros­
tej na standardowe wymiary: wz = 164,0 cm, ot =
= 78,0 cm, ob = 104,0 cm.

Konstrukcja tyłu i przodu spódnicy

(rys. VI. 14).
TB = 1/10 w z+4,0 cm głębo­
kość bioder
TD = 65,0 cm długość spódnicy.
Z punktów T, B i D wystawić prostopadłe
do prostej TD.
BB1 = 1 /2 ob+ 1,0 cm połowa
szerokości spódnicy na linii
bioder z dodaniem luzu, wyno­
szącego w tej szerokości
1,0 cm; wielkość tego dod
zależy od stopnia dopasowania
spódnicy w biodrach
BB2 = 1/2BB1.
Przez punkt B2 poprowadzić prostopadłą
- powstaje linia szwu zewnętrznego
(bocznego).
T2T3 = 1,0 cm.
Przez punkt T3 wykreślić równoległą do
linii talii TT1.
T3T4 = T3T5 = 1/5 (Ob - ot) -
-1,5 cm wcięcie boczne tyłu
i przodu spódnicy
TT6 = 1/2 TT4.
Z punktu T6 wystawić prostopadłą
-powstaje linia środkowa zaszewki w tyl­
nej części spódnicy,
T1T7 = 1/2 T1T5 + 2,0 cm.
Z punktu T7 wystawić prostopadłą
-powstaje linia środkowa zaszewki w
przedniej części spódnicy.
Szerokość obu zaszewek (w przedniej i
tylnej części spódnicy) oblicza się łącz­
nie w sposób następujący:
t = (TT4 + T1T5) - (1/2 ot +
+ 1,0 cm).
W drugim nawiasie dodano 1,0 cm na skurcz wystę­
pujący przy wszywaniu paska.
Ola przyjętych w opisie wymiarów t = 5,5 cm. Wiel­
kość tę dzieli się odmierzając: od punktu T6 obu­
stronnie po 1,75 cm i od punktu T7 obustronnie po
1,0 cm.
Modelowanie form tyłu i przodu spódnicy należy wy­
konać w sposób pokazany na rys. VI.14 i V1.15 (linie
grube). Modelowanie linii podkroju talii (rys. VI. 15)
należy wykonać na kalce technicznej, a następnie
przenieść na rysunek formy tytu i przodu (rys. VI.14)
za pomocą radefka. Po zmodulowaniu form wykonuje
się wzorniki (rys. VI. 16 - linie kolorowe).
Wymiary formy paska: szerokość = 6.0 cm (po uszy­
ciu 3 .0*011 ), długość = obwód pasa + 4.0 cm (przedłu­ V I. 1 5 . M o d e lo w a n ie linii podkroju talii spódnicy prostej przy
żenie na zapięcie). zam knięciu z a s ze w e k i złą c zen iu linii s zw u ze w n ę trzn e g o
(bocznego) n a krótkim odcinku
Opis szycia. Obrzucić szwy ściegiem obrzucanym
Zszyć zaszewki w tyle i przodzie spódnicy i zapraso-
wać na jedną stronę Sfastrygować szwy zewnętrzne
(boczne), zszyć i rozprasować. Wszyć zamek błyska­
wiczny w lewym szwie bocznym (rozdz. Vl.1.4.6). Przy-
fastrygować pasek do podkroju talii, przyszyć i wykoń­ V I. 1 6 . W zo rn iki (linie kolo ro w e i tylu i przodu spódnicy pros­
czyć - jak w opisie szycia spodni męskich (rozdz. tej z szerokością podwinięcia oraz z pow iększonym i szerokoś­
VI. 1.3.1). Podwinąć i podszyć dół. ciami szw ów n a liniach w szy cia za m k a b łyskaw iczn eg o (1:5 )
VI.1.3.7
Spódnica poszerzona
Formy spódnicy poszerzonej modeluje się na formach
tyłu i przodu spódnicy prostej, (rozdz. VI. 1.3.6,
rys. VI.14 - linie grube). Formy poszerza się na linii
szwu bocznego oraz na liniach prostopadłych do linii
dołu wykreślonych z wierzchołków zaszewek. Części
boczne form rozstawia się, biorąc jako punkty obrotu
wierzchołki zaszewek. Przykładowe wielkości posze­
rzeń, podane na rys. VI.17, mogą być większe lub
mniejsze. Wzorniki wykonuje się analogicznie jak w
wypadku spódnicy prostej (rys. Vl,16).
Opis szycia. Kolejność czynności odpowiada szyciu
spódnicy prostej (rozdz. V11,3.6),
V I.1 7 . Form y (linie g rube) spódnicy poszerzonej: a ) przodu;
b )ty tu (1:5 )
a)
VI. 1.3.8
Spódnica dziecięca
Wymiary standardowe do konstrukcji spódnicy dzie­
cięcej są takie same jak do konstrukcji spodni dziecię­
cych (rozdz. VI.1.3.5).
W dalszej części opisano konstrukcję spódnicy dzie­
cięcej na standardowe wymiary: wz = 110.0 cm, ot =
= 52,0 cm. Wybrano model spódnicy z doszywanym
bawetem, przechodzącym w tyle w doszywany, pod­
wyższony pas. Z przodu kieszenie dżinsowe o pół­
okrągłej linii krawędzi. Do bawetu doszyte są szelki
Skrzyżowane w tyle (rys. VI.18)
Konstrukcja i modelowanie tyłu i przodu spódnicy
(rys. VI. 19).
OT = 1/2 ot + 3,0 cm
TD = 30 cm długość spódnicy.
Z punktu O zakreślić luki o promieniach równych
odcinkom OT i 00.
TT1 = 1/2 ot + 3,0 cm połowa szerokości tyłu
i przodu spódnicy na linii talii z dodaniem
luzu, wynoszącego w tej szerokości 3,0 cm.
Odcinek TT 1 odmierzyć na zakreślonym
tuku
b)
T1T2 = 1/2 TT 1+0,5 cm potowa szerokości
tyłu.
Z punktu O poprowadzić prostą przez punkt T2. Pro­
sta T2D2 jest linią szwu zewnętrznego (bocznego).

Modelowanie bawetu i podwyższonego pasa

(rys. VI .20).
T3T4 = T1T2 długość podwyższonego pasa
odpowiadająca połowie szerokości tyłu
T5T6 = TT2 długość bawetu odpowiadająca
połowie szerokości przodu.

V I.2 0 . Form y {linie g ru b e) eto spódnicy dziecięcej: a ) baw etu;

b) p o d w yższo neg o p a s a ( 1 :4)

Po zmodelowaniu form wykonuje sie wzorniki - analo­

gicznie jak w wypadku spódnicy damskiej (rys. Vl.16).
Opis szycia. Wykonać kieszenie klinowe w przodzie Konstrukcja tyłu i przodu bluzki (rys. Vl,21), dla luzu
(rozdz. VI,1.4.3). Przyszyć bawet do podkroju talii wynoszącego w połowie obwodu klatki piersiowej
przodu, a podwyższony pas do podkroju talii tyłu. 6,0 cm.
Bawet i podwyższony pas wykonać z podwójnego SP = 112 dp + 1,5 cm głębokość pachy
materiału lub podszyć podszewką. Zszyć szwy ze­ ST = dp długość pleców
wnętrzne (boczne) razem z bawetem i podwyższonym TB = 1/10 wz + 3,0 cm głębokość bioder
pasem. Przyszyć szelki do bawetu. Podwinąć i obrę­ SD = 63,0 cm długość bluzki.
bić dół. Z punktów S, P. T, 8 i D wystawić prostopadłe do pro­
stej SD.
BB1 = 2,0 cm wcięcie na linii bioder,
VI.1.3.9
Z punktu S poprowadzić prostą przez punkt BI.
Bluzka damska Z punktu D1 wystawić prostopadłą do prostej SOI.
P1P2 = (1/8 op + 5,0cm) + 1,5 cm potowa sze­
Zestawienie wymiarów standardowych, w cm. do rokości tyłu z dodatkiem luzu, wynoszącego
konstrukcji bluzki damskiej: w tej szerokości 1,5 cm.
Przez punkt P2 poprowadzić prostopadłą do linii pa­
WZ 164,0
Stopnie chy.
£ 6 ,0 P2P3 = (1/8 o p - 1,0 cm) + 3,0 cm szerokość
pachy z dodatkiem luzu, wynoszącego w tej
op 8 8 ,0 92,0 96,0 100,0
_

100,0 104,0 108,0 —

szerokości 3,0 cm.
□b 96,0
dp 39,0 39,0 39,0 39,0 £ 1.5
Przez punkt P3 poprowadzić prostopadłą do linii pa­
dr 56.0 56,0 56,0 56,0 £2 O chy.
dpt 49,8 50,5 51.2 51.9 £ 1.4 P3P4 = (1 /4 op - 4,0 cm) + 1,5 cm połowa sze­
dpp 32.9 34,0 35.1 36,2 £ 0 .4 rokości przodu z dodatkiem luzu, wynoszą­
O z n a c z e n ia : w z — wzrost, op — obwód klatki piersiowej, cego w tej szerokości 1,5 cm.
□ b — obwód bioder, dp — długość pleców, dr - długość Z punktu P4 wystawić prostopadłą do linii pachy.
ręki, dpt — długość przodu do talii, dpp — długość przo- P4P5 = 1/10 op + 0,5 cm.
d u d o piersi. Stopniowanie wymiarów -• rozdz. V I. 1.2. Z punktu P5 wystawić prostopadłą do linii pachy -
powstaje linia środka piersi.
T5P6 = dpt -dpp wyznaczenie punktu środka
W dalszej części opisano konstrukcję bluzki na stan­
piersi P6
dardowe wymiary: wz = 164,0 cm. op = 96,0 cm, ob =
SS2 * 1/20 op + 2,0 cm szerokości podkroju
= 104,0 cm, dp = 39,0 cm, dr = 56,0 cm, dpt = 51,2 cm,
szyi tyłu.
dpp = 35,1 cm. Wybrano model biuzki koszulowej z
Z punktu S2 wystawić prostopadłą do prostej SS1.
zaszewką piersiową umieszczoną od linii szwu bocz­
S2S3 = 2,0 cm wysokość podkroju szyi
nego, Kołnierz i rękawy - koszulowe.
S1R = 1,0 cm wielkość opadu barku tyłu.
Przed wykreśleniem siatki konstrukcyjnej należy do­
Z punktu S3 poprowadzić prostą przez punkt R.
konać następującego podziału połowy obwodu klatki
P3R1 = P2R - 2,0 cm wysokość barku przodu.
piersiowej:
Z punktu P3 zakreślić tuk o promieniu równym odcin­
połowa szerokości tyłu = t /8 op + 5,0 cm = 17,0 cm kowi P3R1.
szerokość pachy = 1/8 op - 1.0 cm = 11,0 cm
RR2 = 1,0 cm wyznaczenie długości szwu bar­
połowa szerokości
kowego tyłu.
przodu = 1/4 op - 4,0 cm = 20,0 cm
Wielkość odcinka RR2 stopniuje się o 0,1 cm odwrot­
połowa obwodu nie proporcjonalnie w stosunku do obwodu klatki pier­
klatki piersiowej = 1/2 op + 0 = 48,0 cm siowej, np. dla op = 92 cm, RR2 = 1.1 cm, a dla op =
= 100 cm, RR2 = 0,9 cm.
Przy podziale połowy obwodu klatki piersiowej, do R1R3 = 1 /20 op (odmierzyć po cięciwie łuku)
każdej wielkości wyliczonej z tego podziału, dodaje R3S4 = S3R2 - 0,5 cm długość szwu barkowe­
się - w wypadku bluzki lub sukni - następujące luzy go przodu, przy czym 0,5 cm oznacza wiel­
odzieżowe, w zależności od pożądanego stopnia kość wdania w szwie barkowym tyłu.
dopasowania bluzki lub sukni do figury (bluzka lub Z punktu R3 zakreślić łuk o promieniu równym odcin­
suknia bardziej dopasowana - luzy mniejsze, mniej kowi R3S4.
dopasowana - większe): P6S4 = dpp - (SS2 + 0,5 cm).
do połowy szerokości Z punktu P6 (środek piersi) zakreślić łuk o promieniu
tylu 1,0 cm 1,0 cm 1,5 cm równym odcinkowi P6S4 do przecięcia się z tukiem
do szerokości pachy 2,5 cm 3,0 cm 3,0 cm zakreślonym z punktu R3 - powstaje punkt S4.
do połowy szerokości S4S5 = SS2 + 0,3 cm szerokość podkroju szyi
przodu 1,0 cm 1,0 cm 1,5 cm przodu.
Z punktu S4 zakreślić łuk o promieniu równym odcin­
razem do połowy obwodu kowi S4S5.
klatki piersiowej 4,5 cm 5,0 cm 6,0 cm Z punktu P6 zakreślić łuk o promieniu równym odcin­
kowi P6P7,
Dla figur tęższych należy do szerokości pachy stoso­ Stycznie do zakreślonych łuków poprowadzić prostą.
wać dodatek większy o 0,5 cm od podanego w zesta­ Z punktów S4 i P6 poprowadzić prostopadłe do
wieniu. stycznej - powstają punkty S5 i P8. Między ramiona-

mi P6P7 a P6P8 powstaje konstrukcyjna zaszewka
piersiowa.
S5S6 = S4S5 + 1,0 cm głębokość podkroju szyi
P2P9 = 2,0 cm pogłębienie pachy
P9 P 1 1 = 1 /4 P9R + 0,5 cm.
Z punktu P11 wystawić prostopadłą do prostej S1P9,
P11P12 = 0.5 cm.
P10P13 = 1/2P9P10- 1,0 cm
Z punktu P13 wystawić prostopadłą do prostej P9P10
- powstaje linia boczna przodu oraz punkt B3.
Z punktu P I3 wykreślić równoległą do prostej SD1 -
powstaje linia boczna tyłu oraz punkt B4
Wykreślić krzywą podkroju pachy R2P12P13R3 oraz
krzywą wykroju szyi SS3S4S6 przy złączeniu linii
szwu barkowego (rys. Vl.22 - linie grube). Wykreśle­
nie linii wykroju szyi należy wykonać na kalce tech­
nicznej
Modelowanie form tyłu i przodu bluzki należy wyko­
nać w sposób pokazany na rys VI.23 (linie czarne
grube). Wcięcia szwów bocznych na linii talii wynoszą
po 1,0 cm. Od punktów B3 i B4 odmierzyć po 0,5 cm.
Przez wyznaczone punkty wykreślić linie szwów
V l.2 1 . K onstrukcja
przodu i tyłu bluzki
d am skiej (1:5)
V I.2 2 . M od elo w anie
linii wykroju szyi
bluzki dam skiej
przy złączeniu
linii szwu barkow eg o
bocznych tyłu i przodu. Prostą P8P6 przedłużyć do
wykreślonej linii szwu bocznego. Przez zamknięcie
zaszewki konstrukcyjnej, biorąc jako punkt obrotu
punkt P6 (środek piersi), otrzymuje się zaszewkę
piersiową w dęciu od szwu bocznego (czynność tę
należy wykonać na kalce technicznej). Długość po­
wstałej zaszewki piersiowej skrócić o 3,0 cm. Do linii
środka przodu dodać 1,5 cm na zapięcie i rozmieścić
dziurki.
Po zmodelowaniu form wykonuje się wzorniki: przodu
i tyłu bluzki (rys. Vl.23 - linie kolorowe). Na linii środ­
ka przodu dodano szerokość obłożenia.
Konstrukcja i modelowanie rękawa koszulowego ze
szwem wewnętrznym (rys VI.24)
R4P14 = 1/3O P ~2,0cm wysokość główki ręka­
wa, przy czym OP - obwód pachy zmierzo­
ny z rys. Vl.21 taśmą centymetrową, usta­
wioną krawędzią prostopadle do płaszczyz­
ny rysunku, wzdłuż krzywej podkroju pachy
(należy pamiętać, że rysunek jest wykona­
ny w skali 1:5)
R4N = dr + 1,0 cm długość rękawa. Modelowanie formy rękawa bluzki należy wykonać w
Przez punkt Pt 4 poprowadzić prostopadłą do prostej sposób pokazany na rys. VI.24 (linie czarne grube).
R4N. Wykreślić krzywą główki rękawa przez wyznaczone
R4P15 = R4P'15 = 1/2OP-1,0cm. punkty i linie szwu wewnętrznego oraz rozmieścić za
Z punktu R4 zakreślić łuki o promieniach równych kładki i rozporek.
odcinkom R4P15 i R4P’15 do przecięcia się z prosto­ Po zmodelowaniu formy wykonuje się wzorniki ręka­
padłą poprowadzoną przez punkt P14. wa i mankietu (rys. Vl.24 - linie kolorowe).
NN1 = 4,0 cm szerokość mankietu
Przez punkt N1 poprowadzić prostopadłą do prostej Konstrukcja i modelowanie formy kołnierza koszu­
R4N. lowego (rys. Vl.25).
N1N2 = N1N’2=1/2(24.0cm + 5,0cm) pierw­ KK1 = SS3 + S4S6 długość krzywej wykroju
szy składnik w nawiasie - długość mankie­ szyi zmierzona z rys. VI .21 taśmą centyme­
tu, drugi - wielkość przeznaczona na za­ trową, ustawioną krawędzią prostopadle do
kładki płaszczyzny rysunku (należy pamiętać, że
R4R5 = R5R6 = R6R7 = 1/4 R4P15 rysunek jest wykonany w skali 1:5)
R4R8 = 1/2 R4P15+ 1,0 cm K1K2 = 1,5 cm dodatek na zapięcie
R8R9 = 1/2R4R8 KK3 =1,5 cm
R8R10 = 1 /2 R8P’15. K1K4 = 2,5 cm.
Modelowanie formy kołnierza należy wykonać w spo­
V I J 3 . F o rm y (linie c z a rn e g ru b e) i w zorniki (linie kolorow e) sób przedstawiony (w skali 1:2,5) na rys. VI.25 (linie
bluzki d am skiej: a) przodu; b) tyłu. W zo rn iki z dodaniem czarne grube) Po zmodelowaniu wykonuje się wzor­
szero kości o b ło żen ia n a linii śro dka przodu (1:5) nik kołnierza (rys. Vl.25- linie kolorowe).

\
t,o

J _______________________________ zz.
+ 1—1
VI.24. Konstrukcja (linie czarne cienkie), formy (linie czarne
grube) i wzorniki (linie kolorowe) rękawa koszulowego ze
szwem wewnętrznym i mankietem do bluzki damskiej (1:5)
Opis szycia. Wykonać rozporki w rękawach, zszyć
szwy wewnętrzne, zafastrygować zakładki i wykonać
mankiety (rozdz. Vl.1,4.5). Zszyć zaszewki piersiowe
w przodach i zaprasować na jedną stronę. Przyfastry-
gować wkłady z włókniny do obtożeń przodów. Prze­
winąć szwy obłożeń i przestębnowac przy krawę­
dziach przewinięć razem z wkładami. Przewinąć obło­
żenia i zaprasować na linii złożenia, która jest zazna­
czona nacięciami. Sfastrygować szwy boczne według
punktów montażowych i zszyć. Obrębić dół. Sfastry­
gować szwy barkowe (wdając szew tyłu w stosunku
do długości szwu przodu) i zszyć. Rozprasować zszy­
te szwy boczne i barkowe. Przyfastrygować kołnierz
do wykroju szyi i wszyć (rozdz. VI. 1.4.4). Przyfastry­
gować rękawy do pach, nakładając szwy wewnętrzne
rękawów na szwy boczne. Przy fastrygowaniu ręka­
wów należy je lekko wdać na główce w stosunku do
wykroju pachy. Wszyć rękawy.
Złożenie tkaniny
2
Vl,25. Konstrukcja (linie czarne cienkie), forma (linie czarne
grube) i wzornik (linie kolorowe) kołnierza koszulowego
bluzki damskiej (1:2,5)
VI. t .3.10
Sukienka damska
Wybrano model szmizjerki rozpinanej do dołu, z za­
pięciem na plisie. Tył i przód mają odcinane karczki.
Zaszewka piersiowa jest zastąpiona zmarszczeniem
umieszczonym pod odcinanym karczkiem. Kieszenie
w szwie bocznym. Kołnierz i rękawy koszulowe.
Formy sukienki damskiej modeluje się na formach tyfu
i przodu bluzki damskiej (rozdz. VI. 1.3.9, rys. VI.23 -
linię czarne grube) dla tej samej wielkości luzu w
połowie obwodu klatki piersiowej.
SD1 = 100,0 cm długość sukienki
82D2 = BI 01 wyrównanie długości przodu w
stosunku do długości tyłu.
Modelowanie form przodu i tyłu sukienki należy wyko­
nać w sposób pokazany na rys. Vl.26 (linie grube). Na
linii bioder poszerzyć formy tyłu i przodu po 1,0 cm.
Z otrzymanych punktów poprowadzić równoległe
do linii środka tyłu i przodu. Linie dołu tyłu i przodu są
równoległe do linii dołu błuzki. Na linii dołu poszerzyć
formy po 3,0 cm i wykreślić linie szwów bocznych.
Wykreślić linię odcinanego karczka tyłu z zaszewką
Wykreślić linię odcinanego karczka przodu równole­
gle do linii szwu barkowego. Z punktu P6 (środek
piersi) poprowadzić prostą do punktu leżącego na
środku linii karczka. Zamknąć zaszewkę piersiową na
linii szwu bocznego - powstaje zaszewka pod linią
karczka (zakreskowana). Czynność tę należy wyko­
nać na kalce technicznej. Szerokość plisy (3.0 cm)
odmierzyć obustronnie od linii środka przodu. Roz­
mieścić dziurki jak na rys. Vl.26. Formy rękawa i koł­
nierza do sukienki są takie same, jak do bluzki
(rys Vl.24, Vl,25).
Po zmodelowaniu form wykonuje się wzorniki - ana­
logicznie jak w wypadku bluzki damskiej (rys. VI .23,
VI.24, Vl,25) z uwzględnieniem zmian (karczek, pli­
sa) pokazanych na rys. VI.27 (linie kolorowe).
Opis szycia. Przyszyć karczek tyłu, zaprasować lub
zafastrygować szew do góry i przestębnowac po pra­
wej stronie. Zmarszczyć przód na oznaczonym odcin­
ku. Przyszyć karczki przodu tak, jak karczek tyfu.
 D2

Vl.26. Formy (tinie grube) sukienki damskiej: 3 ) przodu;

są oznaczone dziurki i przyszyć. Zaprasować lub
b) tyłu (1:5) zafastrygowac plisy po linii złożenia. Podwinąć szew
spodu plisy i przyfastrygować krawędzie plis z obu
Przyfastrygować wkłady z włókniny do plis. Do kra­ stron. Kolejność dalszych czynności odpowiada szy­
wędzi przodów przyfastrygować plisy stroną, po której ciu bluzki damskiej (rozdz. VI. 1.3.9).
 PP1 = (3/16 op + 0,3 cm) + 1,5 cm połowa
szerokości tyłu z dodaniem luzu, wynoszą­
cego w tej szerokości 1,5 cm.
Z punktu P1 wystawić prostopadłą do linii pachy.
P1P2 = (1/8 op - 0,5 cm) + 3,0 cm szerokość
pachy z dodaniem luzu, wynoszącego w tej
szerokości 3,0 cm.
Przez punkt P2 poprowadzić prostopadłą do linii
pachy.
P2P3 = (3/16 op + 0,2 cm) + 1,0 cm połowa
szerokości przodu z dodaniem luzu, wyno­
szącego w tej szerokości 1,0 cm
T2T3 = P2P3 + 1.2 cm.
Przez punkty T3 i P3 poprowadzić prostą.
SS2 = 1/2 op + 2,4 cm szerokość podkroju
szyi tyłu.
Z punktu S2 wystawić prostopadłą do prostej SSt.
S2S3 = 1,7 cm wysokość podkroju szyi
T3T4 = SS2 + 0,3 cm
P3P4 = T3T4.
Z punktu T4 poprowadzić prostą przez punkt P4.
T4S4 = dpt - (SS2 +■0,5 cm).
Vl.27. Fragmenty wzorników (linie kolorowe) przodu, karcz- Z punktu S4 wystawić prostopadłą do prostej popro­
ka i plisy sukienki damskiej wadzonej przez punkty T3 i P3.
S5S6 = S4S5 głębokość podkroju szyi
Vl.1.3.11 S1R = 0,5 cm wielkość opadu barku tyłu.
Bluzka dziecięca Z punktu S3 poprowadzić prostą przez punkt R.
P2R1 = P1R - 2,0 cm wysokość barku przodu.
Zestawienie wymiarów standardowych, w cm, do kon­ Z punktu P2 zakreślić luk o promieniu równym odcin­
strukcji bluzki dziecięcej: kowi P2R1.

Wz 110,0 116,0 122X1 VI .28. Konstrukcja {linie cienkie) i formy {linie grube) przodu
i tyłu bluzki dzieciącej (1:4)
op 56.0 60,0 56.0 60,0 60,0 64,0
dp 27.0 27,0 28,5 28,5 30/) 30,0
dpt 34,5 34,8 35,9 36,2 37,6 37,9
dr 36.0 36,0 38.0 38,0 40/) 40,0
Oznaczenia: wz —wzrost, op —obwód klatki piersiowej.
dp —długość pleców, dpt —długość przodu do talii.
dr —długość ręki

W dalszej części opisano konstrukcję bluzki na stan­

dardowe wymiary: wz = 110,0 cm, op = 56,0 cm, dp =
= 27,0 cm, dpt = 34,5 cm, dr = 36,0 cm. Wybrano mo­
del bluzki koszulowej z kołnierzem bebe i koszulo­
wymi rękawami.
Przed wykreśleniem siatki konstrukcyjnej należy do­
konać następującego podziału połowy obwodu klatki
piersiowej:
połowa szerokości
tyłu = 3/16 op + 0,3 cm = 10,8 cm
szerokość pachy = 1/8 op - 0,5 cm = 6,5 cm
połowa szerokości
przodu = 3/16 op + 0,2 cm = 10,7 cm
połowa obwodu klatki
piersiowej = 1/2 op + 0 = 28,0 cm

Konstrukcja tyłu i przodu bluzki (rys. VI.28) dla wiel­

kości luzu, wynoszącej w połowie obwodu klatki pier­
siowej 5,5 cm.
SP = 1/2 dp głębokość pachy
ST s dp długość pleców
SD = 43,0 cm długość bluzki,
Z punktów S, P, T i D wystawić prostopadłe do
prostej SD.
RR2 = 0,7 cm wyznaczei iie długości szwu bar­
kowego tyłu
S4R3 = S3R2 długość szwu barkowego przodu
Z punktu S4 zakreślić łuk o promieniu równym odcin­
kowi S4R3 do przecięcia się z tukiem zakreślonym z
punktu P2,
P1P5 = 1/4 P1R+0,5cm.
Z punktu P5 wystawić prostopadłą do prostej S1P1.
P5P6 = 0,3 cm
P2P7 = 1/2 P1P2-0,5cm. VI.30. Konstrukcja (linie cienkie) i forma (linie grube)
Z punktu P7 wystawić prostopadłą do linii pachy. Bę­ kołnierza bebe (1:4)
dzie to linia boczna przodu i tyłu. Wykreślić krzywą
podkroju pachy R2P6P7R3 oraz krzywą wykroju szyi wioną krawędzią prostopadle do płaszczyz­
SS3S4S6 (rys. Vl.22). ny rysunku, wzdłuż krzywej podkroju pachy
Modelowanie form tyłu i przodu bluzki dziecięcej nale­ (należy pamiętać, że rysunek jest wykonany
ży wykonać w sposób pokazany na rys. Vł.28 (linie w skali 1:4)
czarne grube). Wcięcia szwów bocznych na linii talii
R4N = dr + 2,0 cm długość rękawa.
wynoszą po 0,5 cm. Wykreślić linie szwów bocznych Przez punkt P8 poprowadzić prostopadłą do prostej
tyłu i przodu. Do linii środka przodu dodać 1,5 cm na
R4N.
zapięcie i rozmieścić dziurki. R4P9 = RP'9 = 1/2 OP.
Po zmodelowaniu form wykonuje się wzorniki - analo­
Z punktu R4 zakreślić tuki o promieniach równych
gicznie, jak w wypadku bluzki damskiej (rys. Vł,23).
odcinkom R4P9 i R4P'9 do przecięcia się z prostopa­
dłą poprowadzoną przez punkt P8.
Konstrukcja rękawa koszulowego ze szwem we­ NN1 =3,5 cm szerokość mankietu.
wnętrznym (rys.VI.29). Przez punkt N1 poprowadzić prostopadłą do prostej
R4P8 = 1/3 OP - 5,5 cm wysokość główki ręka­ R4N.
wa, przy czym OP - obwód pachy zmierzo­ N1N2 = N1N'2«1/2 (18.0 cm + 3,0 cm) pierw­
ny z rys. VI.28 taśmą centymetrową, usta- szy składnik w nawiasie - długość mankie­
tu, drugi - wielkość przeznaczona na za­
kładki
R3R5 = 1/2 R4P9
P9R6 = 1/3R4P9.
Modelowanie formy rękawa bluzki należy wykonać w
sposób pokazany na rys. VI.29 (linie czarne grube).
Wykreślić krzywą główki rękawa przez wyznaczone
punkty oraz rozmieścić zakładki i rozporek. Po zmo­
delowaniu form wykonuje się wzorniki rękawa i man­
kietu - analogicznie, jak w wypadku bluzki damskiej
(rys. VI.24).

Konstrukcja kołnierza bebe (rys. Vl.30).

KK1 = 4,0 cm
K1K2 = SS3 + S4S6 długość krzywej wykroju
szyi zmierzona z rys. Vl.28 taśmą centyme­
trową, ustawioną krawędzią prostopadle do
płaszczyzny rysunku (należy pamiętać, że
rysunek jest wykonany w skali 1:4)
K1K3 =4,5 cm szerokość kołnierza.
Modelowanie form kołnierza należy wykonać w spo­
sób pokazany na rys. VI.30 (linie grube). Po zmodelo­
waniu formy wykonuje się wzornik kołnierza - analo­
gicznie. jak w wypadku bluzki damskiej (rys. Vl.25).
Opis szycia. Kolejność czynności odpowiada szyciu
bluzki damskiej (rozdz. VI. 1.3.9).

VI.1.3.12
Bluza dziecięca

Konstrukcja bluzy podana jest na takie same wymia­

ry, jak konstrukcja bluzki (rozdz. VI. 1.3.11). Wybrano
model bluzy z kapturem, zapinanej na zamek błyska -
VI.29. Konstrukcja (linie cienkie; i lormy (linie gruoei rękawa w*Czny. Rękawy raglanowe Z pogłębioną pachą - w
koszulowego ze szwem wewnętrznym i mankietu do bluzki dole Ściągnięte gumą umieszczoną w tunelu. Nakła-
dziecięcej (1:4I dane kieszenie przykryte klapkami - zapinane na
napy. Dół bluzy oraz otwór kaptura ściągnięte sznur­ do połowy szerokości tyłu 4,0 cm
kiem umieszczonym w tunelu (rys. VI.31). do szerokości pachy 5,5 cm
do połowy szerokości przodu 3,5 cm
Konstrukcja tyłu i przodu bluzy (rys. VI.32) dla wiel­
kości luzu, wynoszącej w połowie obwodu klatki razem dodatek do połowy
piersiowej 13,0 cm. Podział podanej wielkości luzu obwodu klatki piersiowej 13,0 cm
odzieżowego jest następujący: Siatkę konstrukcyjną należy wykreślić według opisu
konstrukcji błuzki (rys. VI.28). W związku z tym, opis
konstrukcji bluzy ograniczono do podania wielkości
odcinków konstrukcyjnych, bez komentarzy.
SP = 1/2 dp
ST = dp
SD = 47,0 cm
PP1 = (3/16 op + 0,3 cm) + 4,0 cm
P1P2 = (1 /8 op - 0,5 cm) + 5,5 cm
P2P3 = (3/16 op + 0,2 cm) + 3,5 cm
T2T3 S P2P3 + 1,2 cm
SS2 3= 1/20 op + 3,0 cm
S2S3 S 1,7 cm
T3T.4 = SS2 + 0,6 cm
P3P4 2 T3T4
T4S4 dpt - (SS2 + 0,5 cm) +1,2 cm
S5S6 = S4S5
S1R = 0,5 cm
P2R1 = P1R - 2,0 cm
RR2 = 1,0 cm
S4R3 2 S3R2
P2P7 - 1/2 P1P2
VI.31. Model bluzy dziecięcej
Wykreślić przebieg krzywej wykroju szyi według spo­
VI.32. Konstrukcja przodu i tyłu bluzy dziecięcej (1:4) sobu podanego na rys. VI.22.
Konstrukcja i modelowanie formy rękawa raglano- Punkt K1 połączyć prostą z punktem S8. Przez punkt
wego (rys. Vl.33, VI.34). K1 poprowadzić prostopadłą do prostej K1S8.
Rozsunąć siatkę konstrukcyjną według linii bocznej. K1K2 = wg+ 3,0 cm.
P1P8 = 6,0 cm pogłębienie pachy. 2 punktu K2 wystawić prostopadłą do prostej K1K2
Z punktu P8 poprowadzić równoległą do linii talii. Na K2K3 = wg + 11,0 cm
pogłębionej linii pachy poszerzyć linie boczne po K2K4 = 1/2 w g+ 4,0 cm.
0,5 cm - powstają punkty Pt 0 i P11. Punkt K4 połączyć prostą z punktem K3.
SC -1 /2 S P . K4K5 = K2K4
Z punktu C wystawić prostopadłą do prostej SP, K1K7 = 2,0 cm wysokość stójki kaptura.
P1P12 = P2P13= 1,5 cm. Wykreślić krzywą podkroju kaptura stycznie do krzy­
Punkty PI 2 i P13 połączyć prostymi z punktami wej podkroju szyi. Wykreślić całą formę kaptura w
wyznaczonymi (po odmierzeniu podanych na rysunku sposób przedstawiony na rys. VI.36 (linie czarne gru­
wielkości) na liniach podkrojów szyi. Z punktów P t2 i be) Po zmodelowaniu wykonuje się wzorniki
P13 wykreślić krzywe podkrojów pach do punktów (rys VI.36 - linie kolorowe).
P10 i P11.
ClC3 = 1,0 cm.
Zamknąć część barkową pokrywając prostą C1C2 z
prostą C2C3, Powstaje w ten sposób zaszewka bar­
kowa w linii szwu raglanowego. Przedłużyć linie
szwów barkowych.
R3N = R2N1 = dr + 5,0 cm dtugość rękawa,
Z punktów N i N1 wystawić prostopadłe do przedłużo­
V I.3 4 . Połączone formy rękawa raglanowego z formami
nych linii szwów barkowych. tyłu i przodu bluzki dziecięcej (1:4)
NN2 = 13,0 cm szerokość przodu rękawa na li­
nii dołu
N1N2 = 14,0 cm szerokość tyłu rękawa na linii
dołu.
Z punktów P12 i Pt 3 zakreślić tuki o promieniach
równych odcinkom Pt 2P10 i P13P11.
P11P14 = 6,0 cm
P10P15 = 4,0 cm.
Odcinki te odmierzyć na cięciwach łuków. Następnie
wykreślić krzywe podkrojów rękawów i linię szwu
wewnętrznego P14N2 przedniej części rękawa, a po­
tem przenieść tę linię, posługując się kalką technicz­
ną, na tylną część rękawa (P15N3). Wykreślić nakła­
daną kieszeń.
Połączenie formy rękawa (na przedłużonych liniach
szwów barkowych) z formami tyłu i przodu (na liniach
szwów raglanowych) oraz pogłębienie linii wykroju
szyi pokazano na rys. VI.34
S6S7 = 1,0 cm na linii środka przodu
S4S8 = 0,5 cm na linii szwu barkowego.
Po zmodelowaniu form wykonuje się wzorniki tylu,
przodu oraz połączonych części rękawa (rys. Vl,35 -
linie kolorowe).

Konstrukcja i modelowanie formy kaptura

(rys. VI.36) na podstawie wymiaru wysokości głowy
(wg); wysokość tę oblicza się ze wzoru;
wg = 1/5 wz - 3,5 cm.
Na odrysowanym fragmencie formy przodu z pogłę­
bionym podkrojem szyi poprowadzić prostą z punktu
S7 przez punkt S8.
S7K = SS7 +1,0 cm długość krzywej pogłębio­
nego wykroju szyi zmierzona z rys, VI,34 taś­
mą centymetrową, ustawioną krawędzią
prostopadle do płaszczyzny rysunku (na­
leży pamiętać, że rysunek jest wykonany
w skali 1:4).
Z punktu S7 zakreślić tuk o promieniu równym odcin­
kowi S7K.
KK1 * 1/2 wg - 0,5 cm odcinek ten odmierzyć
na cięciwie tuku.
Opis szycia, Nastębnowac na przody nakładane kie­ VI.36. Konstrukcja (linie czarne cienkie), forma (linie czarne
szenie i przyszyć nad nimi klapki - przewinąć do dołu grube) i wzornik (linie kolorowe) kaptura bluzy dziecięcej
i przesłębnować przy iinii przewiniętej krawędzi. oraz wzornik odszycia (1:4)
Wszyć rozdzielczy zamek błyskawiczny do krawędzi
przodów (rozdz. VI, 1.4.6). Rękawy (nie zszyte) przy­ KA
szyć do tyłu i przodu, Przesłębnować przewinięte
szwy pach. Zszyć szwy wewnętrzne rękawów i szwy
boczne jednym szwem, Zafastrygować doły rękawów
na szerokość tunelu {do wciągnięcia gumy), podwi­
nąć szwy i przesłębnować przy linii krawędzi podwi­
nięcia, Wykończyć dół bluzy (do wciągnięcia sznurka)
tak, jak doły rękawów. Zszyć szew główki kaptura.
Odszycie kaptura {do wciągnięcia sznurka) przyszyć
do krawędzi otworu kaptura i wykończyć tak, jak doły
rękawów. Wszyć kaptur do wykroju szyi i przestębno-
wać przewinięty szew.

VI.1.3.13
Koszula męska

Zestawienie wymiarów standardowych, w cm, do kon

strukcji koszuli męskiej:
a) wymiary długościowe

wzrost 164,0... 170,0 176.0...182,0

długość pleców 41,5 44,5
długość koszuli 72,0 76,0
długość rękawa 60,0 64,0

b) wymiary szerokościowe

nr kołnierza*) 37 38 39 40 41 42

obwód kołnierza
do konstrukcji 36.0 37,0 38,0 39,0 40,0 41.0
połowa obwodu
koszuli 52,0 54,0 56,0 58,0 60,0 62,0
szerokość pachy 13,5 14,0 14,5 15.0 15.5 16,0

*) numer kołnierza odpowiada długości stójki kołnierza

mierzonej od początku dziurki do środka guzika (rys. VI.41 >
Z punktu P2 wystawić prostopadłą do linii pachy -
powstaje linia boczna.
W dalszej części opisano konstrukcję koszuli na P2P3 = P2P4 = 1/2 szerokości pachy.
standardowe wymiary: wzrost 176,0 cm, obwód koł­ Z punktów P3 i P4 wystawić prostopadłe do linii
nierza 38,0 cm, długość pleców 44,5 cm, połowa pachy PP1.
obwodu koszuli 56,0 cm, szerokość pachy 14,5 cm, SS4 = 1/5 obwodu kołnierza szerokość pod-
długość koszuli 76,0 cm, długość rękawa 64,0 cm. kroju szyi tyłu.
Wybrano model koszuli „safari" zapinanej na plisie, z Z punktu S4 wystawić prostopadłą do prostej SS1,
odcinanym karczkiem tyłu oraz nakładanymi kiesze­ S4S3 = 2,0 cm wysokość podkroju szyi
niami, przykrytymi kiapkami na przodach. Kołnierz 5156 - SS4 - 1,0 cm szerokość podkroju szyi.
i rękawy koszulowe. przodu.
Z punktu S6 wystawić prostopadłą do prostej SSt.
Konstrukcja i modelowanie formy tyłu i przodu ko­ 5157 = SS4 + 0,5 cm głębokość podkroju szyi
szuli (rys. Vl.37). Z punktu S7 wystawić prostopadłą do prostej Si S7.
SP =172 dp +1,0 cm głębokość pachy Punkty S1 i S8 połączyć prostą,
ST = dp długość pleców S8S9 = 1/10 obwodu kołnierza - 0,6 cm
SD = 76,0 cm długość koszuli. S2R = 2,0 cm wielkość opadu barku tyłu.
Z punktów S, P, T i D wystawić prostopadłe do pro­ Z punktu S5 poprowadzić prostą przez punkt R.
stej SD. S3R1 = 4,0 cm wielkość opadu barku przodu.
PP1 = 56,0 cm połowa obwodu koszuli. Z punktu S6 poprowadzić prostą przez punkt R1.
Przez punkt P1 poprowadzić prostopadłą do linii pa­ RR2 = 1,7 cm.
chy PP1, Wielkość odcinka RR2 zmienia się o 0,2 cm, odwrot­
PP2 = 1 / 2 PP1. nie proporcjonalnie w stosunku do połowy obwodu
 Vl.37. Konstrukcja (linie cienkie) i formy (linie grube) tyłu i
przodu koszuli męskiej (1:5)

koszuli (odcinek PPl), np. dla PP1 = 54,0 cm,

. RR2 = 1,9 cm, a dla PP1 = 58,0 cm, RR2 = 1,5 cm.
[ S6R3 = S5R2 długość szwu barkowego
P3P5 = 1/4 SP
P5P6 = 1,0 cm.
Wykreślić krzywą podkroju pachy oraz krzywą wykro­
ju szyi przy złączeniu szwu barkowego (rys. VI.36).
Linię szwu barkowego przesunąć o 1,5 cm na przód;
czynność tę należy wykonać na kalce technicznej.
Wykreślić linię odcinanego karczka tyłu z zaszewką.
Szerokość plisy (3,0 cm) odmierzyć obustronnie od li­
nii środka przodu. Rozmieścić dziurki oraz wykreślić
linie szwu bocznego według rys. VI.37.
Po zmodelowaniu wykonuje się wzornik tyłu - analo­
gicznie, jak w wypadku bluzki damskiej (rys. VI.23), a Vl.38. Modelowanie linii wykroju szyi koszuli męskiej przy
wzornik przodu według rys. VI.39 (linie kolorowe). złączeniu szwu barkowego
Vl.39. Fragmenty wzorników (linie kolorowe} prawego przo­
du z dodaną szerokością obłożenia, lewego przodu i plisy
koszuli męskiej (1:5)

Konstrukcja i modelowanie formy rękawa koszulo­

wego ze szwem wewnętrznym (rys. VI.40).
R4P7 = 1/3 OP - 5.0 cm wysokość główki ręka­
wa, przy czym OP - obwód pachy zmierzo­
ny z rys. VI ,37 taśmą centymetrową, usta­
wioną krawędzią prostopadle do płaszczyz­
ny rysunku, wzdłuż krzywej podkroju pachy
(należy pamiętać, że rysunek jest wykona­
ny w skali 1;5)
R4N = 64,0 cm długość rękawa.
Przez punkt P7 poprowadzić prostopadłą do prostej
R4N.
R4P8 = R4P'8 = 1/2 OP - 0.3 cm,
Z punktu R4 zakreślić tuki o promieniach równych
odcinkom R4P8 i R4P'8 do przecięcia się z prostopa­
dłą poprowadzoną przez punkt P7.
NN1 = 5,0 cm szerokość mankietu.
Przez punkt N1 poprowadzić prostopadłą do prostej
R4N.
N1N2 = N1 N’2 = 1/2 (25,0 cm + 4,0 cm) pierw­
szy składnik w nawiasie - dtugość mankie­
tu, drugi - wielkość przeznaczona na za­
kładki
R4R5 = 1 / 2 R4P8
P'8R6 = 1 / 3 P'8R4.
Modelowanie formy rękawa koszuli należy wykonać w
sposób pokazany na rys. VI.40 (linie grube). Wy­
kreślić krzywą główki rękawa przez wyznaczone
punkty oraz rozmieścić zakładki i rozporek.
Po zmodelowaniu form wykonuje się wzorniki rękawa
i mankietu - analogicznie, jak w wypadku bluzki dam­
skiej (rys. VI.24).

Vl.40. Konstrukcja (linie cienkie) i formy (łinie grube) rękawa

koszulowego ze szwem wewnętrznym i mankietu do koszuli
męskiej (1:5)
Konstrukcja i modelowanie formy kołnierza koszu­ danej przez głowę. Przód ma odcinany karczek, pod
lowego (rys. Vl.41). którym jest wszyta klapka przykrywająca dużą, nakła­
KK1 = 1 / 2 (obwód kołnierza + 1,0 cm) długość daną kieszeń. Bluza jest zapinana na zamek błyska­
stójki kołnierza wiczny wszyty od podkroju szyi do karczka. Szerokie
K1K2 =1,5 cm potowa szerokości plisy rękawy z pogłębioną pachą wszyte od szwu barkowe­
KK3 = 1,5 cm go - w dole ściągnięte gumą umieszczoną w tunelu.
K1K4 =4,0 cm Dół bluzy oraz otwór kaptura ściągnięte sznurkiem
KK5 = 1 / 2 KK1, umieszczonym w tunelu.
Po zmodelowaniu kołnierza (rys, VI.41 - linie grube)
wykonuje się jego wzornik - analogicznie, jak w wy­ Konstrukcja I modelowanie form tyłu, przodu i ręka­
padku bluzki damskiej (rys. Vl.25). wa (rys. Vl.42a).
SP = 1/2 dp - 0,5 cm głębokość pachy
ST = dp + 2,0 cm
SD =90,0 cm długość bluzy.
Z punktów S, P, T, i D wystawić prostopadłe do pro­
stej SD.
PP1 = 1/4 op + 9,0 cm.
Z punktu P1 wystawić prostopadłą do prostej PP1.
SS1 =1 /20 op + 3,5 cm szerokość podkroju
szyi tyłu.
Przez punkt S1 poprowadzić prostopadłą do prostej
SS1.
S1S2 = 2,5 cm wysokość podkroju szyi.
Przez punkt S2 poprowadzić prostopadłą do prostej
SD.
SS3 = SS1 głębokość podkroju szyi.
Z punktu S3 wystawić prostopadłą do prostej SD.
SR = 1/10 op +13,5 cm.
Z punktu S zakreślić łuk o promieniu równym odcin­
kowi SR.
RR1 = 3,0 cm wielkość opadu barku; odcinek
ten odmierzyć na cięciwie tuku.
Z punktu S2 poprowadzić prostą przez punkt R1.
P1P2 = 13,0 cm pogłębienie pachy
R1N = dr + 5,0 cm długość rękawa.
Z punktu N wystawić prostopadłą do prostej S2N.
VI.41. Konstrukcja (linie cienkie) i forma (linie grube) NN1 = 5,0 cm.
kołnierza koszulowego do koszuli męskiej (1:5) Punkt NI połączyć prostą z punktem R1, Z punktu Ni
wystawić prostopadłą do prostej R1N1.
Opis szycia. Wykonać rozporki w rękawach, zszyć N1N2 = 21,0 cm szerokość rękawa na linii dołu
szwy wewnętrzne, zafastrygować zakładki i wykonać S2S4 = 1 / 2 S2R1
mankiety (rozdz Vl.1.4.5). Przyszyć karczek, zapra- PP3 = 1 / 2 PP1 +1,0 cm.
sować lub zafastrygować szew do góry i przestębno- Z punktu S4 wykreślić krzywą przechodzącą przez
wać z prawej strony. Nastębnować na przody nakła­ punkt P3 do punktu P2.
dane kieszenie i przyszyć nad nimi klapki - przewinąć PP4 = 4,0 cm położenie linii odcinanego kar­
do dołu i przestębnować przy linii krawędzi. Obrzucić czka.
krawędź obłożenia prawego przodu. Przewinąć obło­ Z punktu P4 wystawić prostopadłą do prostej SD
żenie i zaprasować po linii złożenia, zaznaczonej na­ Z otrzymanego punktu P5 zakreślić łuk o promieniu
cięciami. Na lewym przodzie przyszyć plisę - prawą równym odcinkowi P5P2.
stroną tkaniny do lewej strony tkaniny przodu. Prze­ P2P6 = 8,0 cm odcinek ten odmierzyć na cięci­
winąć plisę na przód i zafastrygować krawędź przy­ wie łuku.
szycia - przykrywając szew przyszycia plisy do przo­ Wykreślić krzywą podkroju rękawa i szwu wewnętrz­
du. Przewinąć szew drugiej krawędzi plisy i zafastry­ nego oraz linię obniżonego karczka i kształt nakłada­
gować na przód. Przestębnować obie krawędzie plisy, nej kieszeni z klapką według rys. VI .42, Wykreślić
Montaż koszuli odpowiada montażowi bluzki damskiej przebieg krzywej wykroju szyi według rys. VI.22. Po
(rozdz. VI. 1.3.9 - opis szycia). zmodelowaniu wykonuje się wzorniki tyłu, przodu i
karczka (rys. VI .43 - linie kolorowe) oraz rękawa, kie­
szeni i klapki (rys, Vl.44 - linie kolorowe).
VI.1.3.14
Bluza męska Konstrukcja i modelowanie formy kaptura
(rys. Vl.42b) na podstawie wymiaru wysokości głowy
Opisano konstrukcję bluzy na wymiary: wzrost (wz) (wg), obliczonej z wzoru:
176,0 cm, obwód klatki piersiowej (op) 96,0 cm, dłu­ wg = 1/8 wz + 2,0 cm.
gość pleców (dp> 43,5 cm, długość ręki (dr) 60,0 cm. Na obrysowanym fragmencie formy przodu poprowa­
Wybrano model bluzy turystycznej z kapturem, wkła­ dzić prostą z punktu S3 przez punkt S2.
S3K = (SS2 + S2S3) + 1,5 cm długości krzy­
wych podkrojów szyi zmierzone z rys. VI.42
taśmą centymetrową, ustawioną krawędzią
prostopadle do płaszczyzny rysunku (należy
pamiętać, że rysunek jest wykonany w skali
1:5).
Z punktu S3 zakreślić łuk o promieniu równym odcin­
kowi S3K.
KK1 = 1/2 wg - 1.5 cm odcinek ten odmierzyć
na cięciwie tuku.
Punkt K1 połączyć prostą z punktem S2. Przez punkt
K1 poprowadzić prostopadłą do prostej K1S2.
K1K2 = wg + 2,0 cm.
Z punktu K2 wystawić prostopadłą do prostej KI K2.
K2K3 = wg+ 8,0 cm
K2K4 = 1/2 wg -4,5 cm.
Punkt K4 połączyć prostą z punktem K3.
K 1K5 = 5,0 cm wysokość stójki kaptura.
Wykreślić krzywą podkroju kaptura stycznie do krzy­
wej pokroju szyi Wykreślić formę kaptura w sposób
 Opis szycia. Na dolną część przodu nastębnować na­
Vt.43. Wzorniki (linie kolorowej bluzy męskiej: a) karczka;
b) przodu; c) tyłu (1:5) kładaną kieszeń. Złożyć dwa wykroje klapki prawymi
stronami do wewnątrz i zszyć przy linii krawędzi bocz­
przedstawiony na rys. Vi.42b (linie grube). Po zmode- nych i krawędzi dolnej. Wywinąć i przestębnować
iowaniu wykonuje się wzorniki kaptura (rys. V1,44b - przy linii zszytej krawędzi. Wszyć zamek błyskawicz­
linie kolorowe). ny do krawędzi przodów karczka (rozdz, Vl.1.4.6).
VI.44. Wzorniki {linie kolorowe) bluzy męskiej: a) nakładanej
kieszeni i klapki; b) kaptura; c) rękawa (1:5)
Przyszyć karczek do dolnej części przodu razem z
klapką według punktów montażowych. Zafastrygować
szew karczka do góry i przestębnowac z prawej stro­
ny. Rękawy (nie zszyte) przyszyć do tyłu i przodu.
Przestębnowac przewinięte szwy pach. Zszyć szwy
barkowe i szwy zewnętrzne rękawów jednym szwem.
Przestębnowac przewinięte szwy. Zszyć szwy we­
wnętrzne rękawów i szwy boczne jednym szwem, za­
fastrygować doły rękawów na szerokość tunelu (do
wciągnięcia gumy), podwinąć szwy i przestębnowac
przy linii krawędzi podwinięcia. Wykończyć dół bluzy
(do wciągnięcia sznurka) tak, jak doły rękawów.
Zszyć szew główki kaptura. Zafastrygować otwór
kaptura na szerokość tunelu (do wciągnięcia sznur­
ka) i wykończyć tak, jak doły rękawów. Wfastrygować
kaptur do wykroju szyi, wszyć i przestębnowac prze­
winięty szew.
VI. 1.4
Wykonywanie elementów odzieżowych
Yl.1.4.1
Kieszeń cięta
Kieszeń tego rodzaju może być różnie wykonana. Kie­
szeń ciętą z dwiema wypustkami (rys. Vl.45) rozpo­
czyna się od przyfastrygowanta jednoczęściowego
worka kieszeniowego w wyznaczonym miejscu od
spodu. Następnie do obu stron linii otworu kieszeni
należy przyłożyć wypustki o długości większej od
otworu kieszeniowego o 2,0 cm z każdej strony. Prze­
szyć wypustki w odległości 0,7 cm od linii kieszeni,
a w zakończeniach otworu - prostopadle (a). Prze­
ciąć kieszeń między wypustkami, w narożach wyko­
nać trójkątne nacięcia do zakończenia szwów (b).
Rozprasować szwy i przewinąć wypustki na lewą
stronę (c). Sfastrygować wypustki tak, aby stykały
się ze sobą, wypełniając otwór kieszeni. Przestębno­ wędź obsadzenia i przyszyć do worka (e). Złożyć
wać dookoła wypustki i zakończenia otworu przy boki worka. Przyszyć worek razem z obsadzeniem
krawędzi szwów (d>. Podwinąć krawędź dolnej wy­ od wewnątrz do górnej wypustki (f).
pustki i przyszyć ją do worka kieszeniowego. Przy- Natomiast kieszeń ciętą z jedną wypustką (rys. Vł.46)
fasłrygowac obsadzenie szerokości 6,0 cm do drugie­ wykonuje się następująco. Najpierw należy wykroić
go brzegu worka kieszeniowego Podwinąć kra- obsadzenie i wypustkę szerokości 6.5 cm i długości
większej od otworu kieszeniowego o 2,0 cm z każdej
strony. Następnie podwinąć krawędź obsadzenia i
O) Prawa strona tkomny przyszyć je do jednej części worka kieszeniowego (w
Lemra s tro n o tk a n in y tym wypadku dwuczęściowego). Do górnej strony
wyznaczonej linii kieszeni przyłożyć worek kieszenio­
wy z obsadzeniem i przyszyć w odległości 0,7 cm. Oo
r i- . “ -i dolnej linii kieszeni przyłożyć wypustkę z drugą częś­
777777/
/ 7 / / / 7 /
cią worka i przyszyć razem w tej samej odległości.
Przeciąć kieszeń, w narożach wykonać trójkątne na­
cięcia (a). Rozprasować szew wypustki, przewinąć
777/ obsadzenie i wypustkę na lewą stronę (b). Sfastrygo-
wać wypustkę tak, aby jej szerokość wynosiła t ,5 cm.
T////77
777777/
tzn. była równa odległości między szwami obsadzenia
i wypustki. Trójkątne nacięcia przewinąć na lewą
/ / / / / / / stronę, Przestębnować wypustkę przy krawędzi szwu.
...............................................
V - - - - - - — - ~ Podwinąć krawędź wypustki i przyszyć do worka (c).
' i
Przewinąć szew obsadzenia do góry i sfastrygować
I (
na linii przewinięcia. Trójkątne nacięcia przestębno­
i__________________ I
wać przez złożone obie części worków. Przestębno­
wać z prawej strony górną krawędź z jednoczesnym
f) przestębnowaniem końców otworu kieszeniowego
przez wszystkie warstwy kieszeni. Zszyć worek (d).

VI.1.4.2
Kieszeń w szwie

Szerokość szwu, w którym ma być umieszczona kie­

szeń (rys. V1.47) powinna wynosić 3,0 cm z każdej
strony. Najpierw należy wykroić dwie części worka
kieszeniowego - jedna część worka jest szersza od
drugiej o 3,0 cm w części zamkniętej prostą krawę­
dzią. Długość prostych krawędzi worków jest większa
od otworu kieszeniowego o 2,0 cm z każdej strony.
Vl.45. Wykonanie kieszeni ciętej z dwiema wypustkami (opis
Pod rozprasowanym szwem przedniej części otworu
w tekście) kieszeniowego przyfastrygować taśmę wzmacniającą,
a na nią nałożyć węższą część worka. Podwinąć
VI.46. Wykonanie kieszeni ciętej z jedną wypustką (opis w krawędź szwu i przyszyć do worka (a). Przewinąć
tekście) szew i przestębnować krawędź przedniej części
 a) Lew a
Vl.47. Wykonanie kieszeni w szwie (opis w tekście)
otworu (b). Podwinąć krawędź obsadzenia szero­
kości 6,0 cm i przyszyć do szerszej części worka (c)
Złożyć t zszyć obie części worka. Przestębnować tyl­
ną krawędź otworu z jednoczesnym przestębnowa-
niem końców otworu kieszeniowego (d). Rozpruć
zszycie szwu na długości otworu kieszeni (e).
VI.1.4,3
Kieszeń klinowa
Ten rodzaj kieszeni (rys. Vl.48) wykonuje się po
odcięciu odpowiedniej wielkości klina z przedniej
części nogawki spodni (albo przedniej części spódni­
cy). Do linii krawędzi odciętego klina dodać szero­
kość obsadzenia (a), po czym przyłożyć do niej
wierzchnią część worka kieszeniowego z przyszytą
taśmą wzmacniającą (b). Przewinąć obsadzenie i
przestębnować przewiniętą krawędź Podwinąć kra­
wędź obsadzenia i przyszyć do worka (C). Wykroić
podkład kieszeniowy (d). Podwinąć krawędź podkła­
du i przyszyć do spodniej części worka (e). Nałożyć
VI.48. Wykonanie kieszeni klinowej (opis w tekście)
spodnią część worka, w oznaczonych miejscach, na
krawędź kieszeni i zszyć obie części worka. Zszyć
tylną część nogawki z przednią szwem zewnętrznym
(bocznym) razem z podkładem kieszeniowym (I).
Przewinąć szew boczny na stronę tylnej części no­
gawki i przestębnować (g),
VI, 1.4.4
Wszycie kołnierza koszulowego
Przygotowując wykroje należy pamiętać, że wykrój
części wierzchniej kołnierza jest większy (dookoła) od
podkołnierza o 0,2 cm. Wszywanie (rys Vł,49) rozpo­
czyna się od złożenia części wierzchniej i podkołnierza
prawymi stronami do wewnątrz. Na podkołnierz nało­
żyć wkład z włókniny i razem sfastrygować, naddając
lekko wierzch kołnierza w rogach. Zszyć krawędzie
zewnętrzne,szyjąc po podkołnierzu. W narożach obciąć
szwy, pozostawiając około 0,3 cm od linii szycia.
Wykonać nacięcia do linii szycia w punktach przejścia
kołnierza w stójkę (a). Wywrócić kołnierz na prawą
stronę, wypchnąć naroża i sfastrygować zszyte krawę­
dzie (b). Przypiąć kołnierz do wykroju szyi, na końcach
i na środku (środek kołnierza na środek tyłu) - przy-
fasłrygować (c). Wszyć podkołnierz w wykrój szyi.
Podwinąć do wewnątrz szew wierzchniego kołnierza,
przykrywając szew wszycia podkołnierza i przyfasłry-
gować (d>. Przestębnować krawędzie podwinięcia oraz
sfastrygować krawędzie kołnierza (e).
 f) g)

Vl.51. Wykonanie-mankietu w rękawie (opis w tekście)

W następnej kolejności wykonuje się mankiet

(rys. VI .51 >. Wykroić mankiet podwójnej szerokości
Vl.49. Wszycie kołnierza koszulowego (opis w tekście)
i długości większej o 3,0 cm od obwodu rękawa w
Vl.50. Wykończenie rozporka w rękawie (opis w tekście) dole - po odjęciu szerokości zakładek. Sfastrygować
zakładki w dole rękawa (a) Przyfastrygować wkład z
włókniny do wierzchu mankietu (b). Przyfastrygować
a) b) cl d) wierzch mankietu łącznie z wkładem do prawej strony
rękawa, wysuwając przedłużenie mankietu w spodniej
Prawa- Prawa Prawo
strono tkaniny strona tkaniny , strona tkaniny części rękawa. Przyszyć mankiet do rękawa (c). Zło­
żyć mankiet prawa stroną do środka (d) Zszyć bok
it) pi złożonego mankietu w wierzchniej części rękawa.
iI Zszyć boki złożonego mankietu i jego przedłużenie w
spodniej części rękawa (e). Wywrócić mankiet na
prawą stronę, Sfastrygować dół i boczne krawędzie.
Podwinąć do wewnątrz szew spodu mankietu, przy­
i krywając szew przyszycia i przyfastrygować (f). Prze-
stębnować po krawędzi podwinięcia oraz po krawę­
dziach bocznych i dolnej mankietu (g).

VI.1.4.5 VI. 1.4.6

Mankiet z rozporkiem w rękawie Wszycia zamka błyskawicznego

Wykonanie tego elementu rozpoczyna się od wykoń­
czenia rozporka w rękawie pliską (rys. VI,50) szero­
kości 5,0 cm i długości większej od linii przecięcia
rozporka o 3,0 cm. Nałożyć pliskę na rękaw tak, aby
jej środek pokrywał się z oznaczoną linią przecięcia
(a). Przeszyć dookoła w odległości 0,3 cm od ozna­
czonej linii (b). Przeciąć rozporek do końca, nie prze­
cinając linii szycia. Przewinąć pliskę na lewą stronę,
sfastrygować krawędzie i przestębnować. Obrębić
krawędzie pliski (c, d).
Wyróżnia się dwa sposoby wszycia: z ząbkami zamka
widocznymi (rys. Vl.52> oraz z niewidocznymi
(rys. VI.53).
W pierwszym wypadku szerokość szwu, w który ma
być wszyty zamek, wynosi 2,0 cm z obu stron. Na
rozprasowany szew przyfastrygować zamknięty
zamek jego prawą stroną tak, aby środek ząbków
pokrywał się z linią szwu. Przestębnować taś-
zamka po lewej stronie, w odległości około 0,5 cm od
zewnętrznej krawędzi ząbków, a w dole zamka po-
przecznie. Rozpruć szew na długości wszytego zam­
ka.
Przy wszywaniu zamka błyskawicznego, którego
ząbki mają być niewidoczne, szerokość szwu po jed­
nej stronie, po której zamek ma być przykryty, wynosi
3,0 cm, a po drugiej stronie - 2,0 cm. Do rozprasowa-
wędzi ząbków. Stębnowkę zakończyć w dole zamka
skośnie do linii złączenia szwu.
W celu uchronienia spodniej odzieży (bielizny) przed
wciąganiem w ząbki zamka, należy, przy obu sposo­
bach wszycia zamka, podłożyć pod zamek obrzucony
pasek materiału szerokości 4,0 cm i przyszyć go do
jednej części taśmy zamka.

VI. 1.4.7
Wstawianie łaty

Uszkodzone miejsce należy oznaczyć mydełkiem kra­

wieckim, uwzględniając oprócz dziury przetartą część
materiału (rys. VI .54). Wyciąć otwór w kształcie kwa­
dratu lub prostokąta, nacinając skośnie naroża na
długości ok. 1 cm. Łata, wycięta z tego samego lub
podobnego materiału, powinna mieć wymiary większe
od wymiarów przygotowanego otworu o szerokość
dwóch szwów (ok. 2,0 cm). Po wszyciu łaty obciąć jej
naroża (nie przecinając ściegu maszynowego przy
zakończeniu szwu) i rozprasować szwy. (zpn)

VI.54. Wykonanie łaty (opis w tekście)

VI.52. Wszycie zamka błyskawicznego z widocznymi

ząbkami zamka (opis w tekście)

VI .53, Wszycie zamka błyskawicznego z niewidocznymi

ząbkami zamka (opis w tekście)

nego i rozprutego szwu, po stronie jego mniejszej

szerokości, przyfastrygować otwarty zamek tak, aby
linia załamania szwu leżała w odległości 0,2...0,3 cm
od ząbków. Przystębnować przy krawędzi załamania
szwu. Zapiąć zamek i przyfastrygować drugi brzeg
taśmy zamka po drugiej stronie rozprutego szwu tak,
aby linie załamań stykały się ze sobą. Przestębno-
wać taśmę zamka po prawej stronie w takiej odle­
głości od linii załamania szwu, aby stębnówka prze­
biegała w odległości ok. 0,5 cm od zewnętrznej kra-
Vl.2 1/2 SZer Szerokość
dekoltu ramienic
Dziewiarstwo ręczne
Roboty na drutach, podobnie jak szydełkiem, są nie
tylko prostym i szybkim sposobem samodzielnego
wykonania modnych, ładnych i praktycznych ubiorów,
ale również doskonałym relaksem i okazją do wyka­
zania zdolności, smaku artystycznego i inwencji twór­
czej. Moda na dzianinę ręczną trwa od wielu lat i nic
nie zapowiada jej zmierzchu. Przeciwnie, coraz częś­
ciej lansuje się kolekcje, w których dominują ubiory,
jeśli nie w całości, to przynajmniej częściowo wyko­
nane tą właśnie techniką (łączenie dzianiny ze skórą,
futrem, sztruksem). Dzianinę ręczną, w przeciwień­
stwie do maszynowej, można zawsze poprawić; moż­
na ją pruć, zmieniać wzory, faktury, wielokrotnie wy­
korzystując ten sam materiał - włóczkę. Nawet starą i
sfilcowaną dzianinę, która nie nadaje się do sprucia,
można traktować jako materiał, z którego wycina się
poszczególne elementy nowego wyrobu.

VI .2.1
Zasady modelowania form

W dziewiarstwie poszczególne elementy wyrobu wy­

konywane są w całości. Przerabiając stałą lub (częś­
ciej) zmieniającą się liczbę oczek (ujmowanie ich lub
dodawanie) elementom tym nadaje się ostateczny
kształt. Z tego względu formy powinny być nieskom­
plikowane o wymiarach zaokrąglonych do pełnych VI.55. Forma przodu swetra wykonana na podstawie pomia­
centymetrów. rów ciała i obliczeń
Wymiary formy ustala się na podstawie krawieckich
pomiarów ciała (rozdz. Vl.1.1) i dodatkowych obliczeń Vl.56. Forma rękawa z wymiarami przeliczonymi na liczbę
wykonanych w następujący sposób: oczek i rzędów dzianiny
szerokość dekoltu w formie przodu i tyłu -1 /3 obwo­ Przód Tył
du szyi;
głębokość dekoltu - 1/6 obwodu szyi;
szerokość w liniach gorsu, talii i bioder - 1/2 odpo­
wiedniego obwodu (klatki piersiowej, pasa lub bioder)
powiększona o 2 cm w formie przodu i pomniejszona
o 2 cm w formie tyłu. W wypadku kamizelek, pulowe­
rów, koszulek sportowych, swetrów raglanowych dla
mężczyzn oraz kobiet o mniejszych biustach wymiary
formy przodu i tyłu są takie same - równe 112 odpo­
wiedniego obwodu;
szerokość ramienia - 1/3 szerokości pleców;
głębokość pachy (odległość od punktu ramiennego
do punktu pachy - miejsca, do którego sięgać będzie
wszyty rękaw) -1 /2 długości pleców pomniejszona o
2 cm;
szerokość rękawa pod pachą (obwód rękawa na wy­
sokości punktu pachy) - 2 głębokości pachy;
wysokość główki rękawa - 172 szerokości rękawa
pomniejszona o 4 cm;
opad barku: dla obwodu klatki piersiowej do 100 cm
- 3 cm, ponad 100 cm - 4 cm, dla dzieci do lat 12
- 2 cm;
zakończenie główki rękawa: dla obwodu klatki pier­
siowej do 100 cm - 6 cm, ponad 100 cm - 8 cm; mo­
delując rękaw marszczony podwaja się ten wymiar.
Do wykonania formy swetra raglanowego potrzebne
są obliczenia dodatkowe, w których przyjmuje się:
szerokość dekoltu w formie przodu i tyłu - t /4 obwo­
du szyi powiększona o 1/16 obwodu szyi;
szerokość ramienia przy dekolcie -1 /4 obwodu szyi
powiększona o 1/16 obwodu szyi;
głębokość skosu raglanowego - głębokość pachy po­
większona o opad barku.
Po zdjęciu miary i wykonaniu obliczeń przystępuje się
do rysowania formy. Na rysunku VI.S5 pokazano
przykładową formę przodu swetra. Wykonuje się ją w
wielkości naturalnej lub w skali 1:5, najlepiej na pa­
pierze milimetrowym. Na złożonym na pół arkuszu ry­
suje się prostokąt, którego dłuższy bok odpowiada
długości, a krótszy połowie szerokości. Na bokach
prostokąta odmierza się odpowiednie odcinki i wy­
znacza punkty pomocnicze, które następnie łączy się
i gotową formę wycina. Wszystkie wymiary wyciętej
formy podane w centymetrach trzeba przeliczyć na
oczka i rzędy. W tym celu wybranym splotem, drutami
lub szydełkiem, wykonuje się próbkę o wymiarach nie
mniejszych niż 10 x 10 cm. Wyniki przeliczeń należy
zapisać.
Jeżeli w kwadracie 10 x 10 cm jest 20 rzędów (rz.) po
12 oczek (o.), wówczas 1 cm długości dzianiny odpo­
wiada 2 rz., a 1 cm szerokości - 1,2 o. Przykładowe
przeliczenia dla formy rękawa (rys. VI .58) będą na­
stępujące: szerokość rękawa u dołu równą 20 cm za­
mienia się na 24 o. (20 cm x 1,2 o.), szerokość ręka­
wa u góry - 44 o. (36 cm x 1,2 o.), długość całkowita
rękawa - 114 rz. (57 cm x 2 rz.), długość rękawa do
pachy - 86 rz. (43 cm x 2 rż.).
Podobnie oblicza się, również na podstawie wyciętej
formy, potrzebną liczbę oczek do zwężania lub po­
szerzania dzianiny, np. przy robieniu podkroju pachy
czy główki rękawa. Oczka te trzeba ujmować lub do­
dawać równomiernie w trakcie roboty. W celu posze­
rzenia przykładowego rękawa należy dodać 10 x po
1 o. w co 8 rzędzie (długość rękawa do pachy - 86 rz.
dzieli się przez liczbę dodawanych oczek - 10, a wy­
nik - 8,6 rz. zaokrągla, ponieważ oczka dodaje się w
rzędach parzystych). Sześć ostatnich rzędów przera­
bia się bez dodawania oczek, Oczka główki ujmuje
się tyle razy, ile wynika z podziału wysokości główki
przez dwa (28 rz.: 2 = 14), Pięć razy ujmuje się oczka
jak w podkroju pachy, następnie, na wyrobienie głów­
ki, po jednym oczku. W trzecim i drugim rzędzie od
końca ujmuje się po 2 oczka, w ostatnim - 8 oczek
końcowych,
V I.2,2
Technika robót na drutach
Początek roboty - nabieranie oczek. Niewielka ilość Pętle przerabia się jak pozostałe oczka w dzianinie.
odwiniętej z kłębka włóczki zakłada się na palec
wskazujący i kciuk lewej ręki tak, aby luźny koniec
nitki znajdował się od strony kciuka. Obie nitki przy­ Gdy trzeba zwiększyć liczbę oczek w środku rzędu,
trzymuje się pozostałymi palcami lewej ręki.
Dwoma drutami odciąga się „górną” nić, aż przy kciu­ W celu zwężenia dzianiny zamyka się pewną liczbę
ku utworzy się pętla. Wkłuwa się druty od spodu w tę oczek w identyczny sposób, jak przy zakańczaniu
pętlę, przeciąga przez nią nić biegnącą od drutów do dzianiny. Drut prawy zastępuje się szydełkiem (przy
palca wskazującego (rys. VL57), po czym spuszcza
się nić z ręki i zaciąga pętelki na drutach. W celu na­ pierwsze oczko na prawo i zostawia je na szydełku.
brania następnego oczka trzeba włóczkę powtórnie
nałożyć na rękę, powtarzając czynności aż do uzy-
Nabieranie oczek: a j założenie włóczki na kciuk i
V I,5 7 ,
palec wskazujący; b ) utworzenie pętli i wykonanie pierwsze­
go przeplecen ia
skania potrzebniej liczby oczek. Po nabraniu wszyst­
kich oczek jeden drut należy wyciągnąć.
Wykonywanie oczek brzegowych. Pierwsze i ostat­
nie oczko na drucie stabilizują i wyznaczają równe
brzegi dzianiny, przy skomplikowanym splocie uła­
twiają wykonywanie roboty i umożliwiają zszycie go­
towych elementów.
Oczka brzegowe łańcuszkowe wykonuje się przera­
biając każde pierwsze z nabranych na drut oczek na
lewo i przekładając każde ostatnie, bez przerabiania,
na drut prawy. Po odwróceniu roboty przerabia się
ponownie pierwsze oczko na lewo, a ostatnie przekła­
da się.
Oczka brzegowe supełkowe wykonuje się przerabia­
jąc każde ostatnie oczko w rzędzie na prawo, nieza­
leżnie od wzoru. Po odwróceniu roboty, nić przekłada
się do tyłu, zdejmuje każde pierwsze oczko bez prze­
rabiania z drutu lewego na prawy oraz podciąga nić
wiodącą w górę i zaciska ją mocno na tym oczku.
Dodawanie i ujmowanie oczek. Oczka dodaje się i
ujmuje wówczas, gdy trzeba poszerzyć lub zwęzić
dzianinę.
Gdy poszerzenie wymaga równomiernego dodawania
po jednym oczku z każdego brzegu dzianiny, postępu­
je się w sposób następujący: przerabia się oczko
brzegowe na prawo, nie zdejmując go z drutu, przez
przerobione oczko przeciąga się nitkę wiodącą, którą
się następnie zaciska. Powstała pętla jest nowym
oczkiem brzegowym. Pierwotne oczko brzegowe
przerabia się jako oczko dodane.
Aby zwiększyć liczbę oczek w rzędzie o więcej niż
jedno, należy z nitki wiodącej wykonać pętle skręcone
u podstawy i założyć je na drut jako oczka dodane.
Można również wykonać szydełkiem tyle oczek, ile
należy dodać, a następnie nałożyć je na drut.
wykonuje się narzut (rys. S.1f).
dużej wprawie nie jest to konieczne). Przerabia się
Po tym wkłuwa się szydełko w następne oczko na
drucie, narzuca nitkę na szydełko i przeciąga ją przez
oczko z drutu lewego i oczko znajdujące się na szy­ przerabiając 10 rz. splotem dżersejowym (dżersejemj,
dełku. Zamykanie oczek powtarza się do końca rzędu. a w 11 rz. na przemian - 2 o. razem, 1 narzut. Następ­
Po zamknięciu ostatniego oczka nitkę obcina się w ne rzędy - jak pierwsze 10 - splotem dżersejowym.
odległości ok, 15 cm i przeciąga przez ostatnią pętel­ Składa się dzianinę w miejscu dziurek i podszywa
kę. Oczka lewe zamyka się identycznie, przerabiając zakład na okrętkę. Plisa taka jest stosowana do wy­
je na lewo. kończeń rozpinanych swetrów. Plisę szydełkową
Zwężenie w środku rzędu wykonuje się przerabiając wykonuje się następująco: oczka brzegowe łapie się
dwa lub trzy oczka razem (rys. S.1d), zależnie od po­ za dwie nitki i brzegi obrzuca półsłupkami. Robi się
trzeby. tyle rzędów, ile potrzeba aby osiągnąć wymaganą
szerokość plisy. Szydełkiem można wykonać również
Formowanie brzegów dzianiny. Wykonując poszcze­ plisy bardziej ozdobne. Plisy szydełkowe są stosowa­
gólne części dzianiny, należy zwrócić szczególną ne m.in. do wykańczania spódnic.
uwagę na prawidłowe i równe jej formowanie w takich
miejscach, jak dekolty, pachy czy główki rękawa. Wykonywanie dziurek do zapinania guzików. Dziur­
Podkrój pachy powinien być zaokrąglony. Głębokość kę poziomą wykonuje się w ten sposób, że w jednym
podkroju pachy jest mierzona w linii prostej i waha się rzędzie zamyka się tyle oczek, ile mieści się w szero­
od 3 do 6 cm. Najczęściej, formując podkrój pachy, w kości guzika, a w następnym rzędzie narzuca się taką
pierwszym rzędzie zamyka się do 5 o., w trzecim samą liczbę oczek na drut (rys. VI.58) Oczka narzu­
rzędzie - 3 o., w piątym, siódmym, dziewiątym rzędzie cone przerabia się jak pozostałe oczka w dzianinie.
po 1 o. Rzędy parzyste przerabia się bez zamykania Przy wykonywaniu dziurki pionowej, rozdziela się ro­
oczek. botę w oznaczonym miejscu na dwie części, przerabia
Aby uzyskać skos ramienia, liczbę oczek przypadają­ część dzianiny po prawej stronię dziurki na potrzebną
cą na ramię dzieli się przez 5 i uzyskaną w wyniku wysokość, po czym oczka zawiesza na agrafce. Po
liczbę oczek zamyka się w każdym co drugim rzędzie. lewej stronie dziurki wykonuje się taką samą liczbę
Wykonywanie dekoltu rozpoczyna się na żądanej wy­ rzędów, używając włóczki z nowego kłębka, obie
sokości, dzieląc na połowę wszystkie oczka znajdują­ części łączy się przerabiając kolejny rząd przez całą
ce się na drucie. Każdą stronę dekoltu wyrabia się szerokość przodu. Następnie przerabia się rzędy aż
oddzielnie. Zamykanie oczek na podkrój połowy de­ do następnej dziurki, którą wykonuje się w taki sam
koltu zaczyna się od środka znajdującej się na drucie sposób. Odległość początku dziurki poziomej i dziurki
roboty i wykonuje w trzech etapach Liczbę oczek do pionowej od brzegu zapięcia powinna wynosić co naj­
zamknięcia oblicza się na podstawie próbki. Oczka mniej 2 cm.
części środkowej zamyka się w jednym rzędzie,
oczka następne w dwóch kolejnych rzędach niepa­ Łączenie kolorów. Różnokolorowe włóczki można łą­
rzystych, oczka pozostałe w trzech kolejnych rzędach czyć wykonując np. pasy poziome, pionowe, kraty lub
nieparzystych. Następnie bierze się drugi kłębek sploty żakardowe
włóczki i wykonuje drugą stronę dekoltu, pozostawio­ Pasy poziome uzyskuje się przerabiając każdym kolo­
ną do tej pory na zapasowym drucie lub agrafce. rem włóczki dzianinę na ustaloną wzorem wysokość,
pamiętając przy tym, że liczba rzędów powinna być
Zakańczanie dzianiny. Dzianinę najczęściej zakańcza parzysta i nitka wprowadzana zawsze z tej samej
się plisami, które spełniają rolę ozdoby, a ponadto, strony roboty.
w robotach wykonywanych splotami gładkimi, zapo­ Wykonanie pasów pionowych jest bardziej skompliko­
biegają zwijaniu się dzianiny. Wyróżnia się kilka ro­ wane. Potrzeba tylu kłębków włóczki w różnych kota­
dzajów plis; ściągacz - znajduje zastosowanie wszę­ rach, ile ma być kolorowych pasów Nabiera się oczka
dzie tam, gdzie potrzebne jest elastyczne wykończe­ włóczką w odpowiednim kolorze, np. 10 o. włóczką
nie brzegów; plisę rowkową - wykonuje się przerabia­ czerwoną, 10 o. białą, 10 o. czerwoną itd. Oczka w
jąc kilka rzędów splotem rowkowym i stosuje tam, kolorze czerwonym przerabia się nitką czerwoną,
gdzie brzeg powinien być jednakowy po obu stronach; oczka białe - nitką białą itd. W miejscu łączenia kolo­
plisę podwójną, wykończoną ząbkami - wykonuje się rów nitki,krzyżuje się.

VI.58. Wykonanie dziurki poziomej VI.58. Haftowanie techniką imitującą oczko dziewiarskie
Aby wykonać dwukolorową kratę, rozpoczyna się pra­
cę tak samo, jak przy pasach pionowych, a gdy pasy
osiągną wysokość równą swojej szerokości, zmienia
się ich kolor, krzyżując nitki.
Sploty żakardowe, czyli wzorzyste, wyrabia się kilko­
ma kolorami włóczek, zawsze splotem dżersejowym,
po prawej stronie roboty. Poszczególne nitki, nie
wchodzące w danym momencie do wzoru, przebiega­
ją po iewej stronie, możliwie luźno, aby nie ściągały
dzianiny.
Robota na pięciu drutach. Za pomocą pięciu drutów
wykonuje się skarpety, rękawiczki, golfy itp. Robotę
rozpoczyna się od nabrania oczek na dwa druty. Na­
stępnie równomiernie przekłada się nabrane oczka na
cztery druty. Piąty drut służy do przerabiania oczek.
Rozpoczyna się od przerobienia nitką wiodącą oczek
znajdujących się na pierwszym drucie, a potem na
następnych, cały czas „w kolo". Koniec nitki począt­
kowej służy do zamknięcia i zamocowania pierwsze­
go rzędu.
Wykonywanie haftu dziewiarskiego. Dzianinę można
uatrakcyjnić haftem. Wykonuje się go albo techniką
hafciarską, albo techniką imitującą oczko dziewiar­
skie (rys. Vl.59). Grubą igłę dziewiarską z kolorową
nitką wprowadza się w oczko, od tyłu, przeciąga ją na
wierzch, po czym igłę wkłuwa się pod oczko znajdują­
ce się nad oczkiem haftowanym, przeciąga nitkę, a
igłę wkłuwa z powrotem w oczko wyjściowe.
Zszywanie dzianiny. Elementy dzianiny powinny być
zszyte mocno, ale elastycznie włóczką, z której zro­
biona jest dzianina lub cieńszą, o tym samym lub po­
dobnym kolorze, po prawej stronie dzianiny. Używa
się do tego igły dziewiarskiej lub igły krawieckiej,
grubej, o stępionym końcu i dużym uchu. Części dzia­
niny o niezamkniętych brzegach zszywa się ściegiem
dziewiarskim (rys. VI.60), części o brzegach zam­
kniętych - ściegiem tkackim.
Cerowanie dzianiny. Uszkodzone miejsca wycina się
i wyrównuje tak, aby dziura miała kształt kwadratu, a
oczka na dole i u góry dały się nabrać na drut. Należy
nabrać dolne oczka na drut i przerobić do wysokości
dziury tą samą lub podobną nicią, z której zrobiony
jest uszkodzony wyrób. Nadrobioną część zszywa się
z reperowaną dzianiną ściegiem dziewiarskim.
Vl.60. Zszywanie dzianiny ściegiem dziewiarskim
Podłużanie wyrobu z dzianiny. W celu podłużenia np
skończonego swetra należy w miejscu ściągacza wy­
ciągnąć nitkę - rozdzieli to dzianinę na dwie części.
Następnie nabiera stę oczka na drut i wykonuje tyle
rzędów, ile potrzeba do podłużenia dzianiny. Obie
części zszywa się ściegiem dziewiarskim.
V1.2.3
Wykonywanie wyrobów na drutach
Vl.2.3.1
Szalik, narzuta, prosta spódnica
Najprostszym wyrobem dziewiarskim jest szalik. Jest
to wyrób w kształcie prostokąta o bokach 20...30 i
120...200 cm. Na jego wykonanie potrzeba ok. 250 g
włóczki średniej grubości; należy również wybrać
właściwe druty, np. nr 4. Robotę rozpoczyna się od
krótszego boku szalika, nabierając na druty odpo­
wiednią liczbę oczek; np. jeżeli krótszy bok szalika ma
mieć 20 cm, a próbka 10 x 10 cm, daje wynik
15 o. x 22 rz., należy nabrać 30 o. (20 cm x 1,5 o.).
Szaliki wykonuje się splotami prostymi, np. rowko­
wym, ryżem lub ściągaczem 1/1 albo innymi splotami
elastycznymi, przerabiając jednakowym ściegiem,
prosto, do żądanej długości. Następnie oczka za­
myka się. Brzeg szalika można wykończyć frędzelka-
mi z tej samej włóczki lub włóczki w innym kolorze.
Zmieniając wymiary szalika i stosując ażur można
zrobić narzutę, ozdobny szal, spódnicę. Przy wymia­
rach spódnicy: długość 70 + 3 cm na podwinięcie,
szerokość 2 x 50 cm potrzeba ok. 600 g włóczki Po
wykonaniu prostokąta zszywa się bok. Gorę spódnicy
podwija się i wykonuje łunel, w który wciąga się sze­
roką gumę. Spódnicy z włóczki grubej nie należy za­
wijać w talii, tylko ściegiem krzyżykowym podszyć
gumę. W takiej spódnicy nie dodaje się długości na
podwinięcie.
VI.2.3.2
Kapcie
Do wykonania kapci potrzebne jest 100 g włóczki lub
innej przędzy (np. nici nylonowych), druty i szydełko.
Próbka 10x10 cm, z dostępnych w sklepach włóczek
nylonowych, najczęściej daje wynik 15 o. x 25 rz. W
wypadku stopy kobiecej średniej wielkości należy na­
brać na druty 26 o. i wykonać splotem rowkowym 2/3
długości kapcia (długości stopy), następnie zmienić
splot na ściągacz 1/1 i dokończyć robotę. W oczka
zdjęte z drutów wciąga się nitkę, zaciąga ją i zakań­
cza czubek, następnie zszywa wierzch i piętę. Drugi
kapeć wykonuje się identycznie Otwory można
obrzucić rzędem półsłupków wykonanych szydełkiem.
Kapcie dia dziecka można ozdobić haftem.
Vl.2.3.3
Czapki sportowe
Na jedną czapkę potrzeba ok. 100 g cienkiej wełny w
dwóch kolorach. Druty nr 3, 5. Próbka - 25 o. x 30 rz.
Czapkę dziecięcą rozpoczyna się nabierając na druty
 106 o., np. wełny niebieskiej. Przerabia się 15 rz. ścią­ formować ściągacz. W pierwszym rzędzie 1 o. lewe,
gaczem 1/ I , następny rząd przerabia się wykonując 1 o. prawe, 1 o. lewe, 3 o. prawe razem, odpowiednio
na przemian 2 o. razem na prawo, t narzut. W kolejnym 3/1/5 o. ściągaczem 1/1. Po zwężeniu zostanie na
rzędzie oczka narzucone przerabia się na prawo. W ten drucie odpowiednio 51Z53/57 o„ które przerabia się,
sposób wykonuje się 11 rz. włóczką niebieską, 2 rz nadal ściągaczem, na wysokość 8 cm, następnie
białą i 2 rz. niebieską. Następnie dżersejem przerabia wszystkie oczka zamyka się. Trzeba zszyć boki swe­
się 10 rz włóczką białą, 2 rz. niebieską, 2 rz. tra i rękawy Swetra nie prasuje się.
białą i pozostałe rzędy włóczką niebieską. W dwu­
dziestym ósmym rzędzie, licząc od ściągacza, należy
rozpocząć ujmowanie oczek. Ujmuje się 2 o, na po­ VI .2,3.5
czątku rzędu i każde co trzynaste oczko (7x). Oczka Płaszcz prosty
ujęte zaznacza się nitką w innym kolorze i nad nimi
należy jeszcze ujmować 1 o. w co drugim rzędzie
(8x). Gdy na drucie pozostaną 34 o., trzeba w nie Formy swetra z golfem (rozdz. VI.2.3.4.) można wy­
wciągnąć nitkę i robotę zakończyć. Czapkę należy korzystać do zrobienia prostego płaszcza. Przedłuża
następnie zszyć i podszyć plisę na dole, składając jąsię wówczas tył i przód swetra, aby osiągnąć długość
w miejscu ażuru. płaszcza, np. 107 cm, mierząc od linii ramion do dołu
Czapkę damską wykonuje się np. z wełny żółtej i bia­ Ponieważ płaszcz jest rozpinany, wykrój przodu trze­
łej. Nabiera się 114 o. wełną żółtą, przerabia 26 rz.ba podzielić na połowę i dodać 2 cm na zakład
ściągaczem, wykonując plisę tak samo, jak w czapce pod zapięcie. Golf swetra, który w płaszczu jest koł­
nierzem, skraca się do 10 cm.
dziecięcej Następnie przerabia się 2 rz. włóczką białą
Na płaszcz potrzeba ok. 2,5 kg dość grubej włóczki;
i 2 rz. żółtą, kolejne 10 rz. włóczką białą wykonuje się
splotem dżersejowym, po czym przerabia się 2 rz. robi się go splotem ryżowym na drutach nr 5 lub 6.
Jeżeli po zrobieniu próbki okaże się, że liczba oczek
Moczką żółtą, 2 rz. białą, pozostałe rzędy żółtą. Ujmu­
je się 2 o. na początku rzędu i każde co czternaste jest taka sama, jak w próbce swetra, to płaszcz wyko­
oczko (7x). Ujmowanie powtarza się w co drugim rzę­ nuje się jak sweter. Gdy próbka jest mniejsza o
dzie (10x). 2..,5 o., to wykonuje się najmniejszy rozmiar bez
Na czapkę męską odpowiednia będzie wełna ciemna, względu na rozmiar noszonego ubioru (gotowy
np, czarna. Nabiera się 126 o. Plisę i kolorowe pasy płaszcz będzie miał rozmiary większe niż podane).
wykonuje się jak w poprzednich czapkach. Ujmowa­ Gdy próbka jest jeszcze mniejsza (włóczka bardzo
nie wykonuje się również podobnie: 2 o. na początku gruba), wówczas należy przeliczyć liczbę oczek po­
rzędu i każde co piętnaste oczko (7x). Ujmowanie trzebnych do wykonania płaszcza o odpowiednim roz­
powtarza się w co czwartym rzędzie (3x), a następnie miarze. Rękawy można trochę zwęzić u dołu, ujmując
w co drugim (8x), równomiernie po obu stronach kilka oczek.
W prawym przodzie wykonuje się 4 dziurki, w odstę­
pach co 20 cm (wielkość zależy od wielkości guzi­
VI.2.3.4 ków), zaczynając na wysokości np. 43 cm od dołu
Sweter z golfem Płaszcz wykańcza się zszywając boki. ramiona i ręka­
wy. Wokół przodów, dołu i kołnierza wykonuje się dwa
Materiałem jest włóczka średniej grubości, moherowa rzędy półsłupków. Do płaszcza można przyszyć kie­
lub do niej podobna. Druty nr 3,5 i 5,5. Na sweter o szenie.
rozmiarach 38/40/42 potrzeba 300/350/350 g
włóczki. Próbka wykonana na drutach nr 5,5
- 20 o. x 19 rz. Formy elementów swetra pokazano na Vl.2.3.6
rys. VI.61. Sweterek

Przód. Na druty nr 3,5 nabiera się, zależnie od roz­ Do wykonania sweterka można przystąpić po opano­
miaru, 92/96/100 o. i wykonuje ściągacz 1/1. Gdy ma waniu techniki wykonywania podkrojów i skompliko­
on szerokość 7 cm. zmienia się druty na nr 5,5 i prze­ wanych splotów. Na sweterek o rozmiarach 38/40,
rabia dalej ściągaczem 1/1. Po osiągnięciu długości 42/44, 46/48 potrzeba odpowiednio ok.
odpowiednio 53/55/57 cm zamyka się oczka na ra­ 500/550/600 g cienkiej włóczki, druty nr 2,5 i 3 oraz
miona - po 24/26/28 o. Środkowe 44 o. przerabia się 9 guzików. Ozdobą sweterka są warkocze wykonane
na drutach nr 3,5 na wysokości 18 cm (golf), następ­ z 4 o. prawych, krzyżowanych co 4 rz* Próbka na dru­
nie zamyka się wszystkie oczka. tach nr 3 - 24 o. x 31 rz. Formy elementów sweterka
pokazano na rys. VI.62
Tył. Nabiera się odpowiednio 88/92/96 o. i przerabia
tak, jak w przodzie, zostawiając 40 o. na golf. Tył, Na druty nr 2,5 nabiera się odpowiednio
111/1177123 o. i przerabia 6 cm ściągaczem 1/1, po
Rękaw. Przed wykonaniem rękawa należy zszyć ra­ czym zmienia druty na nr 3 i przerabia dżersejem
miona I golf. Następnie drutami nr 5,5 nabiera się lewym. Po osiągnięciu długości odpowiednio
odpowiednio 76/80/84 o., symetrycznie do szwu ra­ 39/40/41 cm zamyka się na podkrój pachy z obu
mienia. Rękaw przerabia się ściągaczem, rozpoczyna­ stron w co drugim rzędzie odpowiednio: 2 x 2 o..
jąc wzór oczkami lewymi. Gdy robota osiągnie odpo­ 2 x 1 o./2 x 2 o . 3 x 1 o./2 x 2 o., 4 x 1 o. Jednocześ­
wiednio 36/37/38 cm. należy zmienić druty na nr 3,5 i nie na wysokości 10 cm podkroju pachy dodaje się
 a) b) c)

o
Ul

. 38«OM2cmz7$/eO/84
^--------- o.
---------------------1

Vl.61. Formy elemen­

tów swetra z golfem
i płaszcza prostego
(forma przedłużona
linią grubą przerywa­
ną): a) przodu; b) tyłu;
c) rękawa

Vl.62. Formy elementów sweterka: a) tyłu; b) połowy przodu; c) rękawa

Dziewiarstwo ręczne________ 265

 4 x 1 o., w co szóstym rzędzie. Po osiągnięciu 19 cm Vl.2.3.7
zamyka się skos ramienia odpowiednio: 4 x7 o., Rękawiczki zimowe z jednym palcem
1 x 6 o,/5 x 7 o./4 x 7 o., 1 x 8 o. W trzecim rzędzie ra­
mienia trzeba zrobić podkrój dekoltu, zamykając 25 o. Na rękawiczki męskie/damskie/dziecięcę potrzeba
środkowych i obustronnie 1 x 4 o„ 1 x 3 o. w co dru­ ok. 100 g włóczki. Druty nr 3,5 i 4,5, Próbka -
gim rzędzie. 15 o. x 13 rz.
Na druty nr 3,5 nabiera się odpowiednio 40/34/24 o. i
Przód. Najpierw robi się część lewą. Na druty nr 2,5 rozkłada na cztery druty. Wykonuje się ściągacz 1/1
nabiera się odpowiednio 58/61 /64 o. i wykonuje ścią­ długości 9 cm, następnie splotem dżersejowym, dru­
gacz, tak jak przy robieniu tyłu sweterka, następnie tami nr 4,5, przerabia się odpowiednio 5/4/2,5 cm, po
zmianie druty i przerabia: 41 o, lewych, 4 o. warkocza, czym wykonuje się duży palec: na agrafce zostawia
4 o. lewe, 4 o. warkocza, 5 o. lewych. Na podkrój pa­ się odpowiednio 10/8/6 o. narzucając jednocześnie
chy zamyka się odpowiednio: 2 x 3 o„ 2 x 2 o., na drut 4 o. Po przerobieniu odpowiednio 10/8/7 cm
3x1 o./ 2 x 3 o., 2 x 2 o., 4 x 1 o./ 2 x 3 o., 2 x 2 o., należy rękawiczkę zwężać, ujmując w co drugim rzę­
5 x 1 o. w co drugim rzędzie. Jednocześnie na wyso­ dzie - okrążeniu, systematycznie, po obu stronach
kości 5 cm pokroju pachy wykonuje się jeszcze dwa wierzchu i spodu dłoni po 1 o. Gdy na drutach zosta­
warkocze przedzielone 4 o. lewymi. Na wysokości nie 12 o. składa się robotę na połowę (wierzch i spód)
6 cm podkrój u dodaje się w co szóstym rzędzie i łączy się oczka ściegiem dziewiarskim.
6 x 1 o. Na wysokości 12 cm podkroju pachy ujmuje
się na podkrój szyi odpowiednio: 3x1 o., 3 x 2 o., Palec. Pozostawione na agrafce oczka nakłada się na
8x1 o./3 x 1 o., 3 x 2 o., 9 x 1 o./3 x 1 o., 3 x 2 o., cztery druty, dobierając 4 o. z uprzednio narzuconych.
10x1 o. w co drugim rzędzie. Skos ramienia zamyka Przerabia się prosto na wysokość odpowiednio
się tak, jak w tyle sweterka. Prawy przód wykonuje 8/5/4 cm. W ostatnich rzędach redukuje się równo­
się symetrycznie, miernie oczka, aż pozostaną 4 o. Trzeba wówczas
wciągnąć w nie nitkę, zaciągnąć i zakończyć.
Rękaw. Nabiera się odpowiednio 61Z63/65 o. i po Drugą rękawiczkę wykonuje się identycznie , pamię­
wykonaniu 8 cm ściągacza zmienia się druty. W tając o ustawieniu palca w stosunku do wierzchu rę­
pierwszym rzędzie splotu dżersejowego (dżerseju) kawiczki. Rękawiczki można ozdobić kolorowym haf­
lewego dodaje się równomiernie, odpowiednio tem lub wykonać na ich wierzchu ozdobny splot, np.
11/13/15 0. Na drucie powinno być zatem odpowied­ warkocze.
nio 72/76/80 o. Na środku rękawa wykonuje się dwa
warkocze przedzielone 4 o. lewymi. W celu poszerze­
nia rękawa dodaje się 7 x 1 o. w co dwunastym rzę­ VI .2.3.8
dzie, Główkę rękawa wykonuje się ujmując w co dru­ Rękawiczki z pięcioma palcami
gim rzędzie oczka na podkrój - od strony przodu, odpo­
wiednio: 3 x 3 O., 1 x 2 o., 14 x 1 o., 2 x 2 o., 2 x 3 OJ Pracę rozpoczyna się jak przy rękawiczkach z jednym
3 x 3 o., 1 x 2 o„ 15 x 1 o., 2 x 2 O., 2 x 3 O./ 3 x 3 o., palcem. Na wysokości podstawy małego palca zosta­
1 x 2 0 ., 16 x 1 o., 2 x 2 o., 2 x 3 o. i od strony tyłu: wia się na agrafce 6 o., jednocześnie narzucając 3 o.
4 x 2 O., 13 x 1 o„ 3 x 2 o., 2 x 3 O./ 4 x 2 O., 14 x 1 o., na drut. Przerabia się dwa okrążenia, zostawia na
3 x 2 O., 2 x 3 O./ 4 x 2 O., 15x1 o., 3 x 2 O,, 2 x 3 o. agrafce 11 o, (4 o. wierzchu, 3 o. narzucone, 4 o spo­
Pozostałe 18/20/22 o. zamyka się w jednym rzędzie. du) na palec serdeczny. Narzuca się 3 o. i przerabia
dzianinę w kierunku palca wskazującego. Zostawia
Kołnierz. Na druty nr 3 nabiera się 10 o. i robi dżer- się na ten palec na agrafce 8 o, jednocześnie narzu­
sejem lewym, dodając z jednego boku 2 x 2 o„ 2 x 1 o. cając 3 o. na drut, i wykonuje palec środkowy. Dalej
w co drugim rzędzie. Po wykonaniu odpowiednio trzeba przerabiać prosto, a gdy osiągnie się potrzeb­
38/40/42 cm, po tej samej stronie, po której oczka ną długość palca, należy go zwęzić, ujmując oczka.
były dodawane, należy ująć: 2x1 o., 2 x 2 o„ po czym Następnie zakańcza się pozostałe palce, wykonując je
zamykać 10 o. w każdym rzędzie. po kolei.

Wykańczanie. Zszywa się boki i rękawy, przyszywa

rękawy. Na brzegach przodów nabiera się na druty nr
' 2,5 odpowiednio 139/141 /143 o. i robi ściągacz 1/1.
W prawej plisie wykonuje się dziurki poziome, szero­
kości 3 o. (rozpoczyna się w odległości 3 o. od brzegu
plisy i kończy w odległości 4 o. od dołu). Przyszywa
się kołnierz, brzeg obrzuca szydełkiem rzędem mu­
szelek: wykonuje się 1 półsłupek, omija szydełkiem
2 o., wykonuje 5 słupków, wkłuwając szydełko w na­
stępne oczko, omija 2 o„ po czym wykonuje jeden
półsłupek, powtarzając czynności aż do obrzucenia
całego brzegu kołnierza.
Według podanego wzoru można wykonać bluzkę,
likwidując rozcięcie przodu. W tym celu należy oba
przody wykonać razem. Dekolt w przodzie powinien
być głębszy o 1,5 cm.
VI.2.3.9
Skarpety
Przystępując do wykonania skarpet należy zmierzyć
obwód nogi pod kolanem, na łydce t w kostce oraz
długość stopy. Wykonując skarpety sportowe z grubej
włóczki wystarczy zmierzyć długość stopy i obwód
nogi na wysokości, dokąd mają sięgać skarpety. Obli­
cza się potrzebną liczbę oczek (obwód nogi) i nabiera
je na drut. W celu uzyskania bardziej elastycznego
brzegu niż normalnie oczka nabiera się na druty
grubsze lub na trzy, a nie na dwa, druty. Najpierw wy­
konuje się ściągacz, a następnie dżersejem przerabia
się dzianinę prosto jako gładką, w pasy lub w inne
wzory, aż do wysokości kostek. W tym miejscu należy
podzielić robotę na dwie części: jedna będzie stano­ VI.2.5
wić wierzch (pozostawia się ją na agrafce), druga -
piętę Wykonywanie wyrobów szydełkiem
Piętę przerabia się prosto, ściegiem dżersejowym. Po
wykonaniu 5 cm dzianiny ponownie dzieli się robotę, Vl.2.5.1
tym razem na trzy części. Przerabiając środkową Narzuta
część gubi się oczka dwóch pozostałych części w ten
sposób, że przy każdym obrocie pierwsze i ostatnie Narzuta zrobiona jest z małych, połączonych w całość
oczko przerabia się z jednym oczkiem części sąsied­ kwadratów (rys. Vl.63).
nich. Część środkową przerabia się tak długo, aż po­ Wykonanie kwadratu rozpoczyna się od zrobienia
łączy się rozdzielone części roboty. Należy pamiętać, 6 o. łańcuszka, które zamyka się w kółko 1 o, ścisłym.
że nie może ubywać oczek części środkowej. Pierwszy rząd: 6 o. łańcuszka, 3 słupki w kółko, //3 o.
Po wykonaniu pięty tączy się wierzch skarpety ze łańcuszka, 3 słupki//, 2 x powtórzyć //-//, 3 o. łań­
spodem, nakładając pozostawione oczka z powrotem cuszka. 2 słupki, 1 o. ścisłe w trzecie oczko
na druty. Brakujące oczka należy dobrać. Spód prze­ łańcuszka.
rabia się dżersejem, a wierzch - dowolnie wybranym
splotem. Gdy długość roboty osiągnie wysokość
małego palca, ujmuje się w co drugim okrążeniu po
1 o. z obu stron wierzchu i spodu stopy Przy szerokoś­
ci wierzchu i spodu 6 o. łączy się je ściegiem dziewiar­
r r łł * w ;
skim. Drugą skarpetę robi się Identycznie,
Wykonując skarpety z cienkiej włóczki, należy co pe­
wien czas ujmować kilka oczek w celu zwężenia
skarpety na odcinku między łydką i kostką.
Na skarpetach można wykonać ozdobne szlaki ażuro­
we lub warkoczowe.

VI .2.4
Vl.63. Wzór graficzny kwadratu
Technika robót szydełkiem
Drugi rząd: 3 o. łańcuszka (zamiast pierwszego słup­
Trzymanie roboty. Robotę trzyma się kciukiem i pal­ ka), 2 słupki, 3 o. łańcuszka. 3 słupki (wkłuwając szy­
cem wskazującym lewej ręki. Nitka przechodzi dełko w łuk utworzony z 3 o. poprzedniego rzędu),
wierzchem przez palec wskazujący i jest lekko przy­ 1 o. łańcuszka, //3 słupki, 3 o. łańcuszka, 3 słupki (w
trzymywana trzema pozostałymi palcami. Szydełko ten sam łuk), 1 o. łańcuszka//, 2 x powtórzyć //-//,
trzymane jest prawą dłonią tak, jak długopis przy pi­ 1 o. ścisłe w trzecie oczko łańcuszka.
saniu, ok. 3 cm od jego czubka. Cienkie szydełka są Następne rzędy przerabiać jak rząd drugi tak, by na
w tym miejscu spłaszczone. Szydełko wkłuwa sie naj­ tuku z jednego oczka łańcuszka robić 3 słupki, a w
częściej pod dwie nitki półsłupka lub słupka (rzadziej łuki narożne wkłuwać dwa razy po 3 słupki przedzie­
pod jedną). Szydełkując „na okrągło", roboty nie lone 3 o. łańcuszka.
odwraca się. Każdy rząd kwadratu można wykonać wełną innego
Wzór wykonuje się od strony prawej do lewej, następ­ koloru. Rzędy należy powtarzać tak długo, aż kwadrat
nie robotę odwraca się. W splotach gładkich, przy pół- osiągnie zaplanowane wymiary. Kwadraty łączy się
słupkach. nowy rząd rozpoczyna się jednym oczkiem szydełkiem, tworząc pasy: składa się dwa kwadraty
łańcuszka, przy słupkach - trzema oczkami. Gdy wy­ lewą stroną do siebie i jeden bok obrzuca rzędem pół-
konuje się słupki wyższe, przy rozpoczęciu rzędu do słupków, W identyczny sposób łączy się pasy w ca­
trzech oczek łańcuszka dodaje się tyle oczek, ile na­ łość. Do łączenia kwadratów najlepiej użyć wełny
winięć ponad jedno ma wykonywany słupek. kontrastowej, np. czarnej, ciemnobrązowej. Brzegi
narzuty można wykończyć dwoma rzędami pótsłup-
Dodawanie i ujmowanie'oczek. Aby poszerzyć dzia­ ków.
ninę, należy w pierwszym i ostatnim oczku rzędu wy­
konać zamiast jednego - dwa półsłupki tub dwa słup­
ki. Robiąc koło. powinno się dzianinę poszerzać rów­ VI.2.5.2
nomiernie na całym obwodzie Należy zwracać uwa­ Torebka damska
gę, by wyrób nie pofalował się. Falowanie wskazuje,
że dodano za dużo oczek. Do wykonania torebki potrzebne są: cienki sznurek,
Ujmowanie oczek w środku rzędu wykonuje się prze­ rafia lub inne cienkie i mocne włókno, kawałki skóry.
rabiając razem dwa półsłupki, to znaczy: wyciąga się Ze skóry należy wyciąć kwadraty o boku 5 cm. Na
pętlę jako pierwszy półsłupek, drugą pętlę, jako drugi brzegach - 0,5 cm od krawędzi i w odstępach co
półsłupek - z następnego oczka chwyta się nitkę szy­ 0,5 cm - należy przekłuć dziurki. Kwadraty obrzucić
dełkiem i przeciąga przez wszystkie pętle. rzędem półsłupków, wkłuwając szydełko w przekłute
Podkroje pach, dekoltów, skosy ramion wykonuje się dziurki (wykonując 3 półsłupki na rogach, wkłuwa się
tak samo, jak w robotach na drutach, traktując każdy szydełko trzy razy w tę samą dziurkę) i rzędem łuków
podstawowy element szydełkowy jako jedno oczko. łańcuszkowych z 5 o. łańcuszka, wkłuwanych w co
drugi półsłupek 1 o. ścisłym. Wykonując łuk narożny
należy szydełko wkłuć w środkowe oczko. Kwadraty
łączy się w całość rzędem łańcuszka w następu­
jący sposób: pierwszy kwadrat wykonuje się w całoś­
ci, drugi - bez łuków łańcuszka. Następnie robi się
2 o. łańcuszka. 1 półsłupek wkłuwa w łuk pierwszego
kwadratu, 2 o. łańcuszka, 1 o. ścisłe. Gdy boki kwad­
ratów zostaną połączone, trzy pozostałe boki drugie­
go kwadratu obrzuca się do końca tukami, W ten spo­
sób łączy się prostokąt, z ktorego będzie się składała
torebka. Boki torebki i pasek można wykonać półsłup-
kami lub słupkami bądź również ze skóry, wycinając
pasek odpowiedniej długości i obrzucając go połstup-
kami. Boki torebki łączy się z paskiem w trakcie ro­
bienia połsłupków. Tak wykonaną torebkę należy
podszyć podszewką i wszyć do niej suwak. Rezygnu­
jąc z ażuru, który tworzą tuki łańcuszkowe, kwadraty
można połączyć rzędem półsłupków.
VI.2.5.3
Sukienka dziecięca
Pracę należy rozpocząć od wykonania formy w spo­
sób podany w opisie robót na drutach, traktując jedno
oczko łańcuszka, półsłupek lub słupek jak jedno
oczko.
Do wykonania sukienki potrzebne jest ok. 500 g cien­
kiej włóczki, odpowiednie szydełko i guziki. Formę su­
kienki dziecięcej pokazano na rys. Vl.64.
Vl,64. Forma sukienki dziecięcej
Karczek tyłu i przodu wykonuje się słupkami Rozpo­
czyna się go łańcuszkiem długości 32 cm i przerabia
prosto na wysokość 13 cm. Pozostawia się słupki na
środek dekołtu i kończy oddzielnie oba ramiona, ujmu­
jąc słupki na podkrój dekoltu Dekolt w tyle powi­
nien byc płytszy.
Boki i lewe ramię karczka zszywa się ściegiem okręt-
kowym po lewej stronie roboty. Na prawym ramieniu
wykonuje się plisę z 2 rz, półsłupków, na zapięcie, ro­
biąc dziurki.
Spódniczkę wykonuje się przerabiając muszelki
(rys Vl.65j „na okrągło’’. Można ją też wykonać w
formie prostokąta i po zmarszczeniu przyszyć do
karczka. Robiąc spódnicę „na okrągło” omija się w
pierwszym rzędzie nie 2 o. łańcuszka, a 1 o.; uzyskuje
się w ten sposób przymarszczenie spódnicy. Po
osiągnięciu dtugości spódnicy dzianinę kończy się
rzędem wachlarzykow.
Rękawy wykonuje się następująco: nabiera się oczka
na brzegu pachy i przerabia pierwszy rząd ażurem. Po
zrobieniu 39 cm rękawa wykonuje się rząd tuków, a
następnie rękaw zwęża się, robiąc na każdym tuku
ścisło po 2 półsłupki. Mankiet robi się z 4 rz. półsłup­
ków.
Sukienkę bez rękawów wykonuje się tak samo.
Vl.65. Wzór graficzny muszelek (cyframi oznaczono kolejne
rzędy, strzałkami - kierunek wykonywania roboty)
Sploty można stosować wymiennie: spódniczkę wy­
konać splotem gładkim, słupkami, karczek - ażu­
rem. Brzegi pachy obrzuca się wachlarzykami
Sukienkę zimową wykonuje się całą słupkami lub
innym splotem ścisłym. Karczek można wykonać w
paski, z dwóch kolorów włóczki.
Vl.2.5.4
Siatki
Wykonuje się je z okienek kwadratowych, zrobionych
łańcuszkiem i słupkami Wykonanie kratki rozpoczyna
się od zrobienia łańcuszka.
Pierwszy rząd: 1 słupek wkłuć w siódme oczko łań­
cuszka, licząc od szydełka, //I o łańcuszka, 1 słupek
wkłuty w drugie oczko łańcuszka podstawowego//,
powtarzać //-//.
Drugi rząd: 4 o. łańcuszka zamiast pierwszej kratki,
//1 słupek wkłuć w słupek poprzedniego rzędu, 1 o.
łańcuszka//, powtarzać //- //, Kratka może być po­
większona, np 1 słupek dwa razy nawijany, 3 o. tan-
cuszka.
Z siatki zrobionej szydełkiem można wykonać, w za­
leżności od użytych nici i wielkości kratki: firanki,
kapy i duże swetry.
Każdy wzór narysowany na kratce (jak do haftu krzy­
żykowego), można wykonać szydełkiem, wypełniając
ciemne kratki słupkami (rys. V).66).
 rrrrrrrm
Pierwszy rząd: 6 o. łańcuszka, //1 słupek, 3 o. łań­
cuszka//, 6 x powtórzyć //-//, zakończyć 1 o. ścisłym,
wkłutym w trzecie oczko łańcuszka.
Drugi rząd: //8 o. łańcuszka, 1 półsłupek, 7 o. łań­
i*ł*łłłVłVj T H cuszka//. powtarzać / /- // do uzyskania łuków, za­
kończyć 1 o. ścisłym, wkłutym w pierwsze oczko łań­

n u ł ł n Rłłłl n cuszka.
Trzeci rząd: na każdym tuku wykonać 9 półsłupków.
Czwarty rząd: przejść 1 o. ścisłym do pierwszego rzę­

FTHn HFTFlH: du, 4 o. łańcuszka, 8 słupków dwa razy nawijanych,

//9 słupków dwa razy nawijanych w każdy łuk//,
powtarzać / /- // i zakończyć 1 o seisłym, wkłutym w
rrrrł ł ł n
o 1
czwarte oczko łańcuszka.
Piąty rząd: w każdy słupek dwa razy nawijany wkłuć

r r r ł j rł n n;
«« » <
Vl.66. Wzór graficzny siatki (strzałkami oznaczono kierunek
wykonywania roboty)
Vl.2.5.5
Koronki
Koronki wykonuje się najczęściej z grubych nici ma­
szynowych lub kordonka. Koronki mają różne zasto­
sowanie: jako wykończenie chusteczek do nosa, ser­
wetek, obrusów lub sukienek bawełnianych. Koronkę
albo wstawkę można wykonać osobno i przyszyć do
materiału. Prostą metodą wykonania koronkowej
bluzki, sukni, serwety, kołnierzyka lub wstawki jest
zrobienie pojedynczych, małych elementów: kołeczek,
gwiazdek, kwadratów, a następnie połączenie ich w
większą całość.
1 półsłupek.
Szósty rząd: //1 półsłupek, 5 o. łańcuszka//, powta­
rzać //-//, półsłupek wkłuty w trzeci półsłupek po­
przedniego rzędu.
Siódmy rząd: przejść 1 o, ścisłym na środek tuku.
//7 o łańcuszka, 1 półsłupek//, powtarzać //-//.
Po wykonaniu 6 rzędów drugiego kółeczka oba na­
leży połączyć dwoma lukami w ostatnim rzędzie.
Wszystkie łączy się w całość dwoma rzędami.
Pierwszy rząd: t o, ścisłe w łuk, 5 o. łańcuszka.
4 słupki przedzielone 4 o. łańcuszka w kolejne łuki
pierwszego kółka, 4 o. łańcuszka, 1 słupek wkłuty w
następny łuk, //1 słupek wkłuty w łuk następnego
VU37. Wzory graficzne kółeczek: a) czterorzędowego; b) pię-
ciorzędowego

Kółeczko 1 (rys Vl.67a), Pierwszy rząd: 6 o. łańcusz­

ka zamknąć w kółko 1 o. ścisłym. Drugi rząd: wyko­
nać 18 półsłupków wkłutych w kółko i zamknąć je 1 o.
ścisłym. Trzeci rząd: //I półsłupek w trzeci półsłupek,
6 o. łańcuszka//, powtarzać //-//. Łuków powinno
być 6. Czwarty rząd: na każdym tuku wykonać 1 pół­
słupek, t półsłupek nawijany, 5 słupków, 1 półsłupek
nawijany, 1 półsłupek.

Kółeczko 2 (rys Vl.67b). Pierwszy rząd: 6 o. łańcusz­

ka zamknąć w kółko 1 o. seisłym. Drugi rząd: wyko­
nać 16 półsłupków, zamknąć je 1 o. ścisłym. Trzeci
rząd: w półsłupki wkłuwać słupki, przedzielając je
1 o. łańcuszka. Czwarty rząd: wykonywać łuki z 5 o,
łańcuszka i 1 półsłupka, wkłuwając szydełko w oczko
łańcuszka, omijając 2 słupki. Piąty rząd: jak rząd
czwarty w kółeczku 1.
Kółeczka łączy się w następujący sposób: po zrobie­
niu połowy listka środkowy słupek łączy się 1 o. ścis­
łym ze środkowym słupkiem listka drugiego kółeczka.
Następnie wykonuje się drugą połowę listka. Następ­
ny listek tączy się w ten sam sposób.

Koronkowy kołnierzyk i mankiety Koronki koniako-

wskie wykonuje się z cienkich nici bawełnianych, ma­
szynowych, cienkim szydełkiem nr 16 lub 18. Kołnie­
rzyk składa się z dwóch części, wykonanych z pięciu
połączonych kółeczek (rys. VI.68). Kółeczko: 6 o. łań­
cuszka zamknąć w kółko 1 o. ścisłym.
 Vl.68. Kołnierzyk koronkowy: a) gotowy wyrób; \ + + + "t t /• + j .
b) wzór graficzny kółeczka * + v ,• •. - t f

a)
* •• \^ ł /
b) a- * ' •-.................*
••*•. •••* /r * •.*

+ + ***/ v ,v^‘"'\ '-m i

♦ • • • >
#* • * #

5łłłł>.::
Miejsce łgczenia kółek * w \\W + •# -

kółeczka, 3 słupki przedzielone 4 o. łańcuszka//, cały wyrób - pod względem grubości i sztywności.
2 x powtórzyć //-//. W ostatnie kółeczko wkłuwa się Ocenie podlega przy tym również wybarwienie lica,
oczka jak w pierwsze, następnie wykonuje się na jego łamliwość, wytrzymałość na rozrywanie, kierunki
każdym kółeczku tuki z 6 o. łańcuszka i 1 półsłupka. ciągliwości, trwałość barwy itp.
Między kółeczkami wykonuje się łączenie z 3 o. łań­ Przygotowanie materiału z odzysku obejmuje kilka
cuszka. Drugi rząd: w 4 o. łańcuszka,Od strony szyi, podstawowych czynności. Po spruciu i usunięciu
wkłuwa się 4 półsłupki, na tukach - 4 o. łańcuszka, wklejek, podszewek i okuć odtłuszcza się skórę od
4 słupki, 1 półsłupek wkłuwany w następny łuk. strony lica, przez pocieranie tamponem zwilżonym w
Mankiety wykonuje się tak samo jak połowę kołnie­ benzynie ekstrakcyjnej (rozpuszczalniku), a następ­
rzyka. Gotowy kołnierzyk układa się na desce do pra­ nie - po wyschnięciu - tamponem nawilżonym wodą
sowania, lekko zrasza wodą z krochmalem i pra­ ze środkami piorącymi, uważając, aby skóry nadmier­
suje. (egb) nie nie zmoczyć. Jeżeli po ponownym wyschnięciu
skóra nie jest gładka, należy zwilżyć ją wodą od stro­
ny spodniej (mizdry) i, przybijając gwoździkami, roz­
piąć na płaskiej powierzchni (sklejce, desce lub płycie
Vl.3 igelitowej). Materiały z tworzyw sztucznych, po spru­
ciu, wystarczy oczyścić tamponem zwilżonym w
Kaletnictwo zmiękczonej wodzie.
Skrawki skór lub innych tworzyw, zbyt małe by moż­
na było wykrawać z nich elementy wyrobów kaletni-
VI .3.1 czych, mogą być wykorzystane do zrobienia błamu,
Przygotowanie materiału czyli materiału, którego powierzchnia składa się z kil­
ku, kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu kawałków tego
Walory skóry jako materiału na wyroby kaletnicze samego lub różnych materiałów. Kawałki materiału
uzasadniają celowość starannego przeglądania nie­ podstawowego układa się wówczas na formie z pa­
przydatnego już obuwia, torebek czy teczek pod ką­ pieru, flizeliny, tkaniny itp., nieco większej od po­
tem odzyskania i wtórnego zastosowania skóry, np. z wierzchni wykonywanego wykroju.
cholew starych kozaków, m.in. na portmonetki, portfe- Jeżeli błam przeznaczony jest na ścianki wyrobu,
liki lub pasy wzmacniające do toreb, wykonywanych układanie rozpoczyna się od dołu ścianki, a jeżeli na
najczęściej z odpowiednich tkanin. Podstawową spra­ korpus - od poprzecznej osi symetrii, zawsze od stro­
wą jest dobór skóry - na poszczególne elementy lub ny lewej ku prawej. Każdy kawałek materiału należy
od strony spodniej pokrywać klejem przy brzegu, na materiale, wbijając weń szydło okrągłe, prostopadle
szerokości 5...7 mm, i nakładać go tak, by przykrywał do powierzchni wzorników, w miejscach na nich ozna­
brzeg spodniego kawałka co najmniej na szerokości czonych. Materiały o powierzchni gąbczastej punktuje
5 mm (rys. VI.69). Po ułożeniu całego błamu przeszy­ się ostro zatemperowanym twardym ołówkiem.
wa się go wzdłuż widocznych krawędzi kawałków w
odległości 1...2 mm od tych krawędzi. Wykonywanie Ścieniania materiału. Aby zmniejszyć grubość mate­
wyrobów z błamów jest pracochłonne, lecz stwarza riału, najczęściej w miejscu klejenia lub podwijania
możliwość uzyskania ciekawych rozwiązań kolory­ krawędzi, ścienią się go od strony lewej (mizdry).
stycznych przy względnie małym koszcie materiału. Przystępując do ścieniania, kładzie się materiał na
marmurku, a nóż trzyma płasko w dłoni tak, aby jego
ostrze miało ścięcie (fazę) od strony wierzchniej; pa­
VI .3.2 lec wskazujący i środkowy powinny być oparte na po­
wierzchni noża, a pozostałe obejmować go od spodu.
Podstawowe technologie Nóż ustawia się pod kątem zamierzonego ścieniania.
Ostrze przesuwa się od siebie ku krawędzi materiału
Wykonywanie wzorników. Poszczególne elementy z pewnym odchyleniem od linii prostopadłej. Kilka­
wyrobu kaletniczego powinny być najpierw odwzoro­ krotne wykonanie tej czynności zapewnia otrzymanie
wane na cienkim kartonie lub sztywnym papierze pa­ właściwej grubości w miejscu przesuwu noża.
kowym. Większy od planowanego wzornika arkusz
papieru załamuje się silnie kostką (zgodnie z kierun­ Sklejanie. W celu zwiększenia grubości i sztywności
kiem przebiegu włókien) wzdłuż osi symetrii danego materiału stosuje się sklejanie całopowierzchniowe,
elementu, a następnie nanosi pełne wymiary wyso­ najczęściej dwóch różnych materiałów. Klej nakłada
kości oraz podzielone przez dwa wymiary szerokości. się pędzlem równomiernie na obydwie powierzchnie,
Aby uzyskać właściwe kształty wzornika, należy po­ materiał sztywniejszy kładzie się na stole, drugi zaś
sługiwać się ekierką, przyjmując jako linię podstawo­ przykłada się równo jedną krawędzią, pozostałą
wą miejsce załamania arkusza. część trzymając w górze. Wolną ręką, za pomocą
kostki, dociska się materiał wierzchni, równomiernie
Krojenie materiału. Poszczególne elementy wyrobu przesuwając kostkę w kierunku od przyłożonej kra­
wykrawa się wąskim ostrym nożem przy linijce meta­ wędzi.
lowej, posługując się wzornikiem lub odręcznie. Wóz Aby uzyskać potrzebną wielkość elementu wyrobu z
trzyma się jak ołówek, z palcem wskazującym na jego mniejszych części materiału lub ustabilizować położe­
górnej krawędzi. Powierzchnia noża powinna być pro­ nie poszczególnych elementów względem siebie, sto­
stopadła do krojonego materiału, a jego oś nieco po­ suje się sklejanie wzdłuz brzegów, przedtem należy
chylona ku osobie wykonującej wykrój. sklejane krawędzie ścienić.
Materiał umieszcza się na płycie igelitowej, prawą
stroną (licem) ku górze. Ostrze noża wbija się w ma­ Obciąganie. W celu usztywnienia materiałów wiotkich
teriał tuż przy linijce lub wzorniku i prowadzi ku sobie. kartonem czy tekturą, z zastosowaniem wypełniaczy
Jeżeli wykrawa się większe powierzchnie, należy powierzchniowych (gąbki, pianki, ligniny itp.), wyko­
wzornik obciążyć pośrodku płytką stalową. Wykroje nuje się obciąganie, polegające na powierzchniowym
odręczne wykonuje się wzdłuż linii zaznaczonych połączeniu dwóch materiałów przez sklejenie icn
kostka, okrągłym szydłem lub cyrklem. Przy wykroju brzegów. Rozróżnia się obciągnięcia „do kantu’’, gdy
odręcznym ł. gruoszych materiałów nóż prowadzi się wielkość i kształt łączonych materiałów są jednakowe
po linii wykroju kilkakrotnie, z małym naciskiem, aż do i obciągnięcia zawijane, gdy materiał obciągany jest
pełnego przecięcia materiału. mniejszy.
Przy wykonywaniu obciągnięć „do kantu" nakłada się
Punktowanie elementów wyrobu. W celu zaznacze­ klej na brzeg materiału, w ouiegtosci Ż...4 mm od kra­
nia miejsc usytuowania poszczególnych elementów wędzi, i skleja brzegi oowierzchni, zwracając uwagę,
wyrobu względem siebie, wykonuje się nakłucia na by obciągnięte powierzchnie były gładkie, bez zała­
mać i zmarszczek.
VI.69. Sposób nakładania kawałków materiału przy wyKony- Przy obciągnięciach zawijanych materiał obciągający
waniu błamu powinien byc więKszy od materiału obciąganego, rów­
nomiernie wokół jego krawędzi, o 5...7 mm. Po złoże­
niu o d u materiałów wystający brzeg materiału obcią­
gającego pokrywa się klejem i zawija na materiał
obciągany palcami lub kostką. Materiał obciągający
powinien ściśle przylegać do krawędzi materiału
obciąganego.

Lamowanie. Wyroby obciągane „do kantu" często są

lamowane. Poprawia to ich wygląd i umożliwia stoso­
wanie dodatkowych rozwiązań kolorystycznych. Roz­
różnia się lamowanie płaskie i odwracane. Szerokość
lamówki zależy od szerokości lamowanej krawędzi i
rodzaju lamowania. Lamowania są powszechnie sto­
sowane Drży wyrobie przedmiotów z błamów i tkanin.
Lamowanie płaskie wykonuje się następująco: pasek
materiału (lamówkę) szerokości 20...25 mm nakleja
się na oznaczony brzeg elementu wyrobu, w odle­
głości 5...6 mm od jego krawędzi, a następnie podwija
wokół krawędzi do spodu. Lamówka powinna ściśle
przylegać do krawędzi, nie może mieć zmarszczeń od
strony powierzchni elementu wyrobu. Przeszycie wy­
konuje się w odległości 1...1,5 mm od krawędzi la-
mówki. Po przeszyciu nadmiar lamówki od spodu
odcina się nożyczkami lub nożem w odległości
1.„1,5 mm od szwu.
Wykonując lamowanie odwracane, wykrawa się la­
mówkę szerokości 25...30 mm i przy równym ułożeniu
prawymi stronami do siebie krawędzi lamówki t ele­
mentu wyrobu, przeszywa się je w odległości 3...4 mm
od krawędzi, wokół całego obwodu, nakładając koniec Vt.70. Przekłuta (a) i przewleczona (b) nić podczas czynnoś­
lamówki na jej początek na długości 4,„5 mm. Po prze­ ci zaprawiania
szyciu, odwraca się lamówkę i przykleja ją do krawędzi
i spodu lamowanego elementu. Następne przeszycie dwóch miejscach w odległościach 2...3 cm i 4...6 cm
wykonuje się na powierzchni elementu wyrobu, tuż od jej końca. Po wykonaniu przekłuć koniec nici
przy krawędzi odwróconej lamówki. Dalsze czynności przewleka się przez ucho igły_ (rys. VI.70) i przeciąga
są analogiczne jak przy lamówce płaskiej. do oporu. Następnie pozostającą na igle nić ściąga
się na jej przewleczony koniec i woskuje. Przy szyciu
Wypustkowanie. Przy łączeniu elementów wyrobu za dwiema igłami do igieł zaprawia się obydwa końce
pomocą szycia szwem krytym (elementy złożone pra­ nici.
wymi stronami do siebie, zszyte i odwrócone po zszy­
ciu) stosuje się wypustkowanie, które chroni szew Szycie ręczne. Stosuje się je na ogół przy mocowaniu
przed przecieraniem oraz maskuje drobne niedokład­ elementów narażonych na zrywanie. Szyje się nicią
ności zszycia elementów. Wypustkę płaską wykonuje zaprawioną do igły lub trokiem, czyli wąskim paskiem
się z paska szerokości 8...16 mm, z materiału, z któ­ nieciągliwego i wytrzymałego na rozrywanie materia­
rego wykonany jest wyrób. Jeżeli wypustkę zamierza łu. Zszywane elementy należy unieruchomić i ścisnąć,
się wypełnić sznurkiem papierowym czy rurką igelito­ np, szczękami imadła ślusarskiego z drewnianymi
wą, szerokość paska należy zwiększyć o obwód sto­ podkładkami. Nad szczękami mocującymi powinno
sowanego wypełnienia. Pasek,z wypełnieniem lub bez, wystawać ok, 5 mm brzegu do zszycia. W prawą rękę
składa się na pół, stroną lewą do lewej, umieszcza ujmuje się szydło płaskie i igłę z nicią zaprawioną do
między zszywanymi elementami, zrównuje wszystkie niej jednym końcem, a lewą ręką igłę z zaprawionym
krawędzie i przeszywa razem wzdłuż brzegu w odle­ do niej drugim końcem tej samej nici. Znając miejsce
głości 1...2 mm od krawędzi. rozpoczęcia zszywania, odmierza sie odległość trzech
przeszyć w kierunku do siebie (ok. 1 cm) i wykonuje
Szycie maszynowe. W kaletnictwie najczęściej sto­ przekłucie szydłem. Przez wykonany otwór igła wraz z
sowanym sposobem łączenia elementów jest szycie nicią powinny przechodzić swobodnie. Najpierw wkła­
maszynowe, które zapewnia trwałość szwów, a także da się do otworu igłę z nicią z ręki lewej i przeciąga
pełni rolę dekoracyjną. Przy szyciu maszynowym na­ ręką prawą, a następnie - przy naprężonej, przecią­
leży pamiętać o wiązaniu nici dolnej z górną między gniętej nici - do tego samego otworu wkłada się igłę z
wewnętrznymi stronami materiałów zszywanych. Każ­ nicią z ręki prawej i przeciąga ręką lewą. Po wykona­
dy szew należy rozpoczynać trzema podwójnie wyko­ niu trzech przeszyć od siebie (zrobieniu początku
nanymi przeszyciami i kończyć kilkoma przeszyciami szycia), przeciąga się nić w kierunku do siebie, naj­
w kierunku powrotnym. Ścieg powinien układać się pierw przez wykonane i przeszyte już otwory, a po­
równolegle do krawędzi zszywanego elementu. Kra­ tem, przekłuwając szydłem następne,szyje się w kie­
wędź zszywanej części powinna znajdować się po runku do siebie. Gdy cały odcinek brzegu zostanie
prawej ręce szyjącego. Ważne jest dobranie odpo­ zszyty, ponownie zawraca się, wykonując trzy prze­
wiedniej grubości igły do grubości używanej nici. szycia od siebie (zakończenie szwu).
Przy szyciu ręcznym należy zwracać uwagę na silne
Zaprawianie nici przed szyciem ręcznym. Nici z włó­ ściąganie nici. Tak samo postępuje się przy szyciu
kien naturalnych zaprawia się do igły. Robi się to w trokiem. Otwory do szycia trokiem mogą być okrągłe
sposób następujący. Bierze się nić o długości nie lub o innym kształcie, w zależności od szerokości tro-
większej od rozpiętości ramion. Rozluźnia się sploty ka i zamierzonego efektu dekoracyjnego.
nici na obu jej końcach na długości 3...4 cm. Rozluź­ Stosuje się też szycie ręczne nicią z jedną igłą; na
nione końce przeciąga się po kciuku, do którego jest ogół wówczas, gdy lewa strona szwu jest niewidocz­
lekko przyłożone ostrze noża. W efekcie część włó­ na. Przekłucia szydłem są przy tym wykonywane tak,
kien zostaje usunięta. Następnie całą nić woskuje się, jak poprzednio, a szycie rozpoczyna się od przewle­
przeciągając ją po kostce wosku, parafiny lub steary­ czenia igły trzymanej w lewej ręce. Po przekłuciu
ny,pod naciskiem kciuka. Rozluźnione końce nici szydłem następnego otworu igłę z nicią wprowadza
skręca się ponownie i obcina wystające z nich cienkie się prawą ręką w otwór i wyciąga lewą. Czynności te
włókna. Tak przygotowaną nić przekłuwa się igłą w powtarza się. Często też oplata się krawędzie wyrobu
nicią lub trokiem (przypomina to tzw. szycie na okręt-
kę), co w pewnym sensie zastępuje lamowanie.

Barwienie. Przy wyrobach ze skóry czynnością wy­

kończeniową jest barwienie widocznych krawędzi wy­
robu. a tym samym maskowanie drobnych uszkodzeń
materiału. Używa się barwników anilinowych - wod­ VI.71. Pasek do spodni
nych lub spirytusowych. Te ostatnie są trwalsze i
odporne na ścieranie. Stosowane są też wilbry, tzn. Vl,72. Elementy paska: a) wzornik częściowy paska (wymia­
lakiery do skóry. Barwienie należy poprzedzić próba­ ry paska do spodni): b) wzornik przesuwki; c) zszycie prze-
mi, aby ustalić wzajemne oddziaływanie barwnika i suwki (1:5)
podłoża, w zależności od rodzaju materiału i substan­ 1 - otwór do przełożenia trzpienia klamry: 2 - otwór do
zamocowania nitów dwuczęściowych; 3 - otwory do zapina­
cji barwiącej. Barwnik nakłada się na krawędzie pę­
nia paska (1:5)
dzlem lub kawałkiem filcu czy innego materiału włó­
kienniczego, umocowanego na patyczku Należy
zwracać uwagę, aby na krawędzie nie dostawała się
nadmierna ilość barwnika. Powoduje to plamiące za­
cieki. Wilbra nie może być zbyt gęsta, gdyż pokrycie
będzie pękać i łuszczyć się.

V l.3.3
Wykonywanie wyrobów kaletniczych
mieć możności wykonywania ruchu obrotowego. Przy
Vl.3.3.1 mocowaniu klamry bez mostka nity powinny być jak
Pasek najbliżej przesuwki. uniemożliwiając zmianę jej poło­
żenia, a przy mocowaniu sprzączki - jak najbliżej osi
Paski w wyrobach kaletniczych stosowane są jako trzpienia. W celu ułatwienia przekładania końca pa­
elementy wzmacniające, spinaiące, nośne, usztywnia­ ska przez ramkę klamry i przesuwkę, należy go zwę­
jące, a równocześnie dekoracyjne (rys, Vl.7t). Przy zić (zaostrzyć).
wykonywaniu paska należy posługiwać się wzorni­
kiem częściowym (rys. Vl.72a), wykonanym z grub­ Vl.3.3.2
szego kartonu lub tektury, ustalającym kształt zakoń­ Portmonetka
czenia oraz miejsce zamocowania klamry.
W zasadzie pasek na całej swojej długości powinien Przystępując do wykonania portmonetki (rys V1.73),
mieć jednakową szerokość, która zależy od „światła" należy, po wybraniu kształtu i wielkości (np. szero­
klamry. Wszelkie kształty fantazyjne pasków wykonu­ kość 120 i wysokość 90 mm), przygotować wzor­
je się biorąc za podstawę oś symetrii, na której znaj­ niki (rys, VI.74): korpusu, na który składa się ścianka
duje się otwór do zamocowania trzpienia klamry oraz przednia, tylna i klapka wraz z grzbietem lub - jeżeli
otwory zapięcia. Paski z klamrą bez mostka mają do­ wykorzystuje się mniejsze kawałki materiału - oddziel­
datkowo przesuwkę stałą, natomiast paski z klamrą z nie ścianki przedniej i tylnej oraz klapki z grzbietem,
mostkiem (ze sprzączką) wyposaża się w przesuwkę przedłużonej o założenie potrzebne do połączenia obu
ruchomą (rys. VI.72), której długość zależy od szero­ części korpusu. Dalszy opis dotyczy portmonetki z
kości paska, z uwzględnieniem dwukrotnej jego gru­ doszywaną klapką.
bości, W portmonetce można zrobić dodatkowe przegródki.
Aby zamocować klamrę na osi paska, w odpowiedniej Aby ułatwić do nich dostęp, górną krawędź ścianki
odległości od jego początku, wybija się otwór szero­ przedniej i tylnej wycina się w kształcie łagodnego
kości trzpienia i długości obwodu osi, na której trzpień tuku o strzałce cięciwy wynoszącej 5...7 mm. Wzornik
jest zamocowany. Założony na trzpień pasek zawija podwójnej przegródki odpowiada wzornikowi ścianki
się wokół tej osi. Na część wierzchnią paska nakłada tylnej i przedniej, z krawędziami w postaci linii pro­
się przesuwkę stałą, wykonaną z kawałka skóry stych, a nie łuków.
szerokości 8... 15 mm i odpowiedniej długości, zszytą
ręcznie dwukrotnie na obu końcach, w odległości
1...2 mm od krawędzi. Przesuwkę umieszcza się przy VI,73. Portmonetka
samej osi trzpienia. Następnie część spodnią założo­
nego na klamrę paska skleja się z częścią wierzchnią
i łączy obie nitami dwuczęściowymi lub zszywa. W
miejscu mocowania nitu wykonuje się, na twardym
podkładzie,dziurkaczem otwór, w który wkłada się
nóżkę nitu. Na nią, od spodu, nakłada się czapeczkę.
Całość ustawia się na płytce stalowej, do czapeczki
przykłada się nagłowniak i uderzając młotkiem, powo­
duje trwałe połączenie obu części nitu. Nit powinien
ściśle przylegać czapeczką i nóżką do materiału i nie
Vł.74. Wzorniki elementów portmonetki: a) korpusu wykona­
nego z jednego kawałka materiału (ścianka przednia, tylna i
klapka z grzbietem), linią kreskową grubą zaznaczono grani­
ce wzornika ścianki przedniej i tylnej; b ) klapki z grzbie­
tem. zakreskowano miejsce usztywnienia klapki, c) prze­
gródki; d) boczku (1:5)
1 - punkty wklejenia dolnych krawędzi boczku (wyciąć 4);
2 - punktu łączenia klapki z przegródką lub klapki ze ścianką
tylną i przegródką (przy wzorniku dzielonym, dwuczęścio­
wym; 3 - miejsce mocowania zatrzasku; 4 - wycięcia w dol­
nej krawędzi boczku
Po zrobieniu wzorników składa się równo górne kra­
wędzie ścianki przedniej i tylnej, załamując dolny
brzeg tych ścianek. Po rozłożeniu wzornika miejsce
załamań punktuje się blisko krawędzi. Jest to miejsce
umocowania wycięcia dolnej krawędzi boczków. Wy­
cięcie to, na głębokość 3,..4 mm od krawędzi, wyko­
nuje się w obu boczkach w celu ułatwienia połącze­
nia boczku ze ścianką przednią i tylną. Suma długości
bocznych krawędzi boczku powinna być o 4...6 mm
większa od łącznej długości ścianek przedniej i tylnej.
Zwiększenie szczelności portmonetki osiąga się
przez ukształtowanie górnej krawędzi boczku w for­
mie łuku wygiętego ku górze, o strzałce cięciwy
10.. .15 mm.
Wzornik klapki wraz z grzbietem wykreśla się nastę­
pująco: 1/2 wysokości portmonetki powiększa się o
10.. .15 mm, dodaje się szerokość grzbietu ok.
20.. .30 mm oraz ok. 15 mm na założenie na ściankę
tylną, uwzględniając jej wycięcie na górnej krawędzi.
Dolną krawędź klapki zaokrągla się łagodnym tukiem.
Na wzorniku punktuje się, przy krawędzi, miejsce połą­
czenia ze ścianką tylną oraz z przegródką. Należy też
wykonać wzornik usztywnienia samej klapki.
Według przygotowanych wzorników wykrawa się po­
szczególne elementy portmonetki ze skóry, z tym że
przegródkę oraz usztywnienie klapki można wykroić
ze skóry podszewkowej lub innego materiału (wów­
czas nakleja się na górną część przegródki listewkę
ze skóry, zasłaniającą wycięcie górnej krawędzi
przedniej ścianki portmonetki).
Wykrojone elementy montuje się następująco. Na
przegródkę, od strony ścianki przedniej, nakleja się
skórzaną listewkę. Klapkę podkleja się usztywnie­
niem i punktuje miejsce mocowania napa,na osi sy­
metrii, w odległości 15...20 mm od dolnej krawędzi
klapki. Przed sklejeniem dolne i boczne krawędzie,na
długości sklejania,należy ścienić. W wypadku stoso­
wania klejów słabych listewkę z przegródką i klapkę
z grzbietem zszywa się w odległości 1...1,5 mm od
krawędzi. Następnie,nakładając klej na boczne brzegi
(4,„5 mm) ścianki przedniej i tylnej, skleja się je z
przegródką. Na korpusie punktuje się miejsce wkle­
jenia dolnego wycięcia boczków. Po nałożeniu kleju
na boczne brzegi boczków (4...5 mm) wkleja się
boczki między ściankę przednią i tylną. Przy wkleja­
niu boczków należy zwrócić uwagę na to, aby krawę­
dzie sklejane stanowiły jedną linię, a krawędzie dolne­
go wycięcia boczka ściśle do siebie przylegały
Sklejoną portmonetkę zszywa się nicią lub trokiem, a
następnie formuje ją, lekko załamując boki i klapkę
wraz z grzbietem. Pod ściankę przednią należy wło­
żyć grubszy materiał, aby po ustaleniu położenia klap­
ki, wypunktować na ściance przedniej miejsce założe­
nia napa.
W miejscu zamocowania babki napa wycina się dziur-
kaczem otwór o średnicy odpowiadającej średnicy
nóżki. Po przełożeniu nóżki przez otwór nakłada się
na nią babkę, łącząc ją na stałe z nóżką za pomocą
nagłowniaka. W miejscu, w którym ma być zamoco­
wana główka, wycina się otwór o średnicy odpowia­
dającej górnemu elementowi gtówki. Element ten
układa się w odpowiednim wgłębieniu płytki stalowej,
następnie nakłada się wykonany w klapce otwór i
część dolną główki. Zamocowanie obu części główki
wykonuje się za pomocą nagłowniaka, analogicznie
jak przy mocowaniu babki Przy zakładaniu napów na
materiały słabe wzmacnia się je przez podklejenie do­
datkowego kawałka materiału w miejscu mocowania.
VI .3.3.3
Torba podręczna, tornister
Ustalając wielkość i kształt podręcznej torby męskiej
czy uczniowskiej (rys. VI.75), należy wziąć pod uwa­
gę wielkość przedmiotów, które powinny się w niej
mieścić. Przykładowo można przyjąć szerokość 240,
wysokość 360, głębokość 110 mm. Na podstawie
tych wielkości przygotowuje się wzorniki (rys. VI.76)
podobnie jak przy wykonywaniu portmonetki. Torba
będzie bardziej użyteczna, gdy zrobi się też kieszeń,
np. szerokości 180 i wysokości 220 mm.
Wymiary kieszeni oznacza się na wzorniku ścianki
przedniej w uktadzie symetrycznym (linie kreskowe)
w odległości 30 mm od krawędzi bocznych i od kra­
wędzi dolnej.
Przygotowując wzornik ścianki tylnej wraz z grzbie­
tem i klapą, określa się jego długość po uwzględnie­
niu wysokości torby, jej głębokości (wyznaczającej
wielkość grzbietu, który powinien być mniejszy od
głębokości torby o 20...30 mm) oraz zasięgu klapy. W
podanym przykładzie wzornik ten będzie miał szero­
kość 240, a długość 650 mm (360 + 90 + 200).
Na wzorniku trzeba oznaczyć miejsce grzbietu. Aby
zapobiec odginaniu się bocznych narożnych krawędzi
klapy, jej dolną część zwęża się ku dołowi tak, aby
dolna krawędź wynosiła ok. 80 mm.
 Elementem wyznaczającym pojemność torby jest jej
bok, którego wysokość jest zależna od wysokości
torby, a szerokość w zasadzie dowolna, W opisywa­
nym przykładzie wzornik boku będzie miał długość
360, a szerokość 120 mm (głębokość torby po­
większona o dwukrotny odstęp zszywania). Dolna
krawędź boku ma wycięcie wysokości 10 mm, rozpo­
czynające się i kończące w odstępie 10 mm od bocz­
nych krawędzi. Na wzorniku boku torby trzeba ozna­
czyć miejsce umieszczenia uchwytu. Może on mieć
dowolny kształt i długość, z tym że szerokość górnej
krawędzi powinna odpowiadać światłu półkola, kółka
lub antabki. Uchwyt powinien mieć mocną konstruk­
cję, Wykrój z materiału podstawowego wzmacnia się
podkładką wykonaną ze skóry. Jej wielkość powinna
umożliwiać umocowanie w niej nitów dwuczęścio­
wych po załamaniu ucha uchwytu. Przygotowany
uchwyt umieszcza się w oznaczonym miejscu na po­
wierzchni boku torby i zszywa według linii kreskowej,
zaznaczonej na wzorniku. W opisywanym wyko­
naniu uchwyt ma szerokość 30, długość 125 mm.
Do paska o takich wymiarach dodaje się ok. 45 mm
na podwinięcie. Na wzorniku boku torby oznacza się
umiejscowienie nitów mocujących uchwyt.
Szerokość wzornika dna torby jest równa szerokości
jej boku, a długość odpowiada szerokości torby,
zmniejszonej o dwukrotną wielkość występu wycięcia
w dolnej części boku. Zgodnie z przyjętymi wcześniej
wymiarami, jest to pełny prostokąt; szerokość dna
wynosi 120, a długość 220 mm (240 -2x10).
W celu zwiększenia pojemności kieszeni, szerokość
_______________ i
jej wzornika ma 280 (o 100 mm więcej niż szero­
kość złożonej kieszeni), a długość - 235 mm
{o 15 więcej). Na wzorniku oznacza się linie zała­
mania boków kieszeni w odległości 50 i 30 mm
od krawędzi bocznych oraz linię załamania dołu kie­
szeni - ok. 15 mm od krawędzi dolnej.
Według przygotowanych wzorników wykrawa się po­
szczególne elementy torby (bok dwukrotnie). Na
przedniej ściance torby punktuje się miejsce nałoże­
nia kieszeni. Wykrój kieszeni załamuje się, według
VI .7 5. Torba podręczna
Vl,76. Wzornik elementów torby podręcznej: a) ścianki
przedniej, linią kreskową grubą zaznaczono obrys kieszeni
po jej przeszyciu; b) ścianki tylnej z grzbietem i klapką;
c) boku; d) kieszeni na ściance przedniej; e) dna. Na wzorni­
kach boku, kieszeni i dna wymiary elementów tornistra róż­
niące się od wymiarów torby zaznaczono gwiazdką (1:10)
1 - punkty ustalające położenie dolnej krawędzi kieszeni;
2 - punkty ustalające położenie górnej krawędzi kieszeni;
3 - punkty ustalające położenie górnych krawędzi boków;
4 - punkty ustalające położenie uchwytów bocznych torby;
5 - miejsca mocowania nitów dwuczęściowych;
6 - wystające narożniki boku; 7 - punkty ustalające przebieg
linii załamania boków kieszeni na zewnątrz; 8 - punkty usta­
lające przebieg linii załamania boków kieszeni do wewnątrz:
9 - punkty ustalające zasięg dolnej krawędzi klapy, miejsce
kabłąka zamka „tik-tak"
b) c)
d)
7J S *
' ,. - r ...
v\ h i O
(S
9J J M
~
11 <N
^
W 1
\
44
2701 350*1
punktów wewnętrznych bocznych, do spodu kieszeni
(stroną lewą do lewej), a następnie, według punktów
zewnętrznych bocznych, do wierzchu kieszeni (stroną
prawą do prawej). Załamania te powinny przebiegać
zgodnie z liniami kreskowymi na wzorniku. Aby le­
piej je utrwalić, zaleca się przetarcie kostką lub deli­
katne wyklepanie młotkiem. Załamania boków kiesze­
ni, według punktów zewnętrznych, można też prze­
szyć jak najbliżej krawędzi załamania. Wzdłuż górnej
krawędzi kieszeni zalecane jest podklejenie, od stro­
ny lewej, listewki usztywniającej szerokości
30...50 mm.
Tak przygotowaną kieszeń, ze złożonymi bokami,
przykłada się do ścianki przedniej, między punktami
1-1 (rys. Vl.76), prawą stroną wzdłuż dolnego brze­
gu kieszeni (na razie odwiniętej) i przeszywa. Można
też brzeg kieszeni najpierw przykleić, nakładając klej
na szerokości do 5 mm od krawędzi i dopiero po tym
przeszyć. Po zszyciu odkłada się kieszeń ku górze
ścianki tak, żeby rogi jej górnej krawędzi pokrywały
się z punktami zaznaczonymi na wzorniku. Krawędzie
boków kieszeni nie mogą wychodzić poza linie zazna­
czone na wzorniku ścianki przedniej. Krawędzie bocz­
ne kieszeni można również przed zszyciem przykleić.
W celu wzmocnienia górnej krawędzi ścianki przed­
niej podkleja się ją listewką szerokości 40.60 mm, o
ścienionych brzegach bocznych i dolnych, a górny
brzeg przeszywa w odległości 1...2 mm od krawędzi.
Wykroje boków punktuje się według wzornika. W
zaznaczonych miejscach przykleja się przygotowane
uprzednio uchwyty. Przyszywanie uchwytów rozpo­
czyna się w odległości ok, 8 mm od pary górnych
punktów 4 (rys. VI.76). Tam wykonuje się szew po­
ziomy. a dalej w dół - szew wokół uchwytu, w odle­
głości 1...2 mm od krawędzi. Aby wzmocnić uchwyt,
można w górnej jego części, od strony wewnętrznej
boku, przed zszyciem nakleić podkładkę. Dodatkowo
uchwyt mocuje się dwoma nitami dwuczęściowymi
w miejscach zaznaczonych na wzorniku.
Zaopatrzone w uchwyty boki łączy się z dnem nastę­
pująco: krótsze krawędzie dna skleja się z bokiem i
zszywa blisko krawędzi (1 ...1,5 mm) na odcinku wy­
cięcia dolnej krawędzi boku. Połączone z dnem boki
skleja się następnie ze ścianką przednią - najpierw
obydwa boki, a następnie dno, zwracając uwagę, aby
krawędzie dna ściśle przylegały do krawędzi naroż­
nych występów obu boków. Po sklejeniu zszywa się
te elementy w odległości 1,5„.2,5 mm od krawędzi.
Wykrój ścianki tylnej z grzbietem i klapą przygotowuje
się do montażu w sposób następujący. Najpierw kla­
pę, gdy jest z wiotkiego materiału, podkleja się cienką
tekturą lub kartonem i podszewkuje wraz z grzbietem
i górną częścią ścianki tylnej. Jeżeli materiat jest gru­
by i sztywny, wystarczy nakleić podszewkę tylko pod
samą klapę, po czym obszyć klapę wraz z grzbietem,
od strony zewnętrznej, w takiej odległości od krawę­
dzi, w jakiej zszyta jest ścianka przednia wraz z boka­
mi i dnem.
Połączenie boków i dna ze ścianką tylną wykonuje
się podobnie jak ze ścianką przednią. W tym wypadku
zszycie wykonuje się na powierzchni boków i dna, a
nie na ściance.
Pasek robi się z dwóch nierównych części, z tym że
klamrę wraz z przesuwką mocuje się na części krót­
szej, a zakończenie paska wykonuje się na jego dłuż­
szej części, co wyklucza znalezienie się klamry na ra­
mieniu użytkownika. Łączną długość obu części pa­
ska dobiera się tak, aby torbę można było nosić na
ramieniu lub w ręku. Na przeciwległych końcach każ­
dej części paska mocuje się, przez podwinięcie i zało­
żenie nitu dwuczęściowego, kółko, półkole lub antab-
kę, za pomocą których łączy się części paska z
uchwytami naszytymi na bokach torby.
Po zszyciu torby ustala się miejsce zamocowania
zamka. Najczęściej stosuje się zamek „tik-tak” . Aby
go umocować, krawędź klapy wkłada się między dwie
blachy górnej części zamka, zwracając uwagę, żeby
pozostała wolna przestrzeń na kabłąk części dolnej.
Po takim ustawieniu górnej części zamka przekłuwa
się klapę szydłem okrągłym w miejscu otworów w
blasze zamka, od spodu zaktada się gwoździe, dobija-
kiem ściąga obydwie blachy, po czym ucina się cęga­
mi gwoździe tuż przy blasze, następnie młotkiem roz­
płaszcza się ich powierzchnie i zaokrągla za pomocą
nagłowniaka. Czynności te wykonuje się na płytce
stalowej. Na górną część zamka nakłada się jego
część dolną i całość przykłada do kieszeni na ściance
przedniej. Właściwe położenie klapy ustala się we­
dług punktów 9-9 (rys. VI.76).
W miejscu otworów na dolnej części zamka punktuje
się kieszeń. Punktowane miejsca przekłuwa się szy­
dłem okrągłym; w otwory, od spodu, wkłada się gwoź­
dzie, nakładając na nie dolną część zamka. Nitowanie
wykonuje się jak przy części górnej; wskazane jest
podłożenie pod łebki gwoździ podkładek z blachy lub
skóry.
Tornister wykonuje się stosując tę samą technologię
łączenia boków i dna ze ścianką przednią i tylną wy­
robu . Można przyjąć, że ma on te same wymiary
zewnętrzne co torba podręczna, przy czym długość
torby jest szerokością tornistra, a szerokość torby
jego długością. Należy zatem przygotować wzorniki
(rys. Vl.77„ V1.76). Kieszeń oznacza się na ściance
przedniej tornistra, w układzie symetrycznym, w odle­
głości 30 mm od krawędzi dolnej.
Tornister ma dwa paski nośne oraz charakterystycz­
ne rozwiązanie mocowania uchwytów, stosowane
również przy plecakach, W opisanym przykładzie
przyjęto następujące wymiary tornistra: wysokość
240, szerokość 360 oraz głębokość 110 mm,
Pośrodku ścianki tylnej, ok. 20 mm poniżej linii ustala­
jącej jej wysokość, mocuje się uchwyt (rys. VI. 77c)
wraz z półkolem o średnicy ok. 40 mm. Zamocowany
nitami dwuczęściowymi uchwyt powinien mieć dużą
wytrzymałość (stosuje się dodatkowe zszycie ręcz­
ne), gdyż w czasie użytkowania obciążony jest całą
zawartością tornistra nie tylko statycznie, ale i dyna­
micznie. Do półkola mocuje się nitami dwa paski,
podwijając zwężone końce szerszej części pasków, a
Vl.77. Wzorniki elementów tornistra: a) ścianki przedniej,
linią kreskową grubą zaznaczono obrys kieszeni po jej przy­
szyciu; b) ścianki tylnej z grzbietem i klapą; c) uchwytu
środkowego, linią kreskową grubą zaznaczono miejsce szy­
cia; d) dwuczęściowego paska nośnego (1:10, uchwyt środ­
kowy 1:5)
1 - punkty ustalające położenie dolnej krawędzi kieszeni;
2 - punkty ustalające położenie górnej krawędzi kieszeni;
3 - punkty ustalające położenie górnych krawędzi boków;
4 - półkole; 5 - miejsca mocowania nitów dwuczęściowych;
6 - część podstawowa uchwytu środkowego; 7 - miejsca
mocowania nitami dwuczęściowymi pasków ze sprzączkami
do ścianki tylnej; 8 - podkładka wzmacniająca uchwyt środ­
kowy
u dołu ścianki tylnej, w odległości ok. 40 mm od kra­
wędzi bocznych - sprzączki.
Kształt paska nośnego, wykonanego z dwóch części,
pokazany jest na rys. Vl.77b. Część szersza ma sze­
rokość ok. 40, długość 300 mm i jest zwężona do
szerokości ok. 20 na długości 30 mm. Zwężenie
to służy do zamocowania paska na półkołu. Część
węższa ma szerokość ok. 20 (zależną od światła
sprzączki) i długość ok. 300 mm. W miejscu połącze­
nia nitami części węższej z szerszą rogi tej ostatniej
zaokrągla się. Obie części paska obszywa się wzdłuż
krawędzi.

VI .3.3.4
Torba gospodarcza

Torbę gospodarczą (rys. VI.78) wykonuje się prze­

ważnie z tkanin, ale można stosować dowolny rodzaj
materiału o odpowiedniej wytrzymałości Podstawą
wykonania torby jest wzornik jej korpusu, na który
składa się ścianka przednia, dno i ścianka tylna.
VI.78. Torba gospodarcza
Wzorniki elementów torby przedstawiano na
rys VI.79.
Przyjmując wymiary torby: szerokość 300, wyso­ krawędzi boku; szyje się do miejsca załamania dna,
kość 350, głębokość 125 mm, wielkość wzornika następnie pozostawia igłę w materiale i zmienia
korpusu ustala się następująco: do szerokości torby kierunek, szyjąc wzdłuż dolnej krawędzi boku. Tak
dodaje się z każdej strony ok, 5 .8 mm (w zależności samo postępuje się przy następnej zmianie kierunku
od tego. w jakiej odległości od krawędzi zszywa się szycia - ku górze, wzdłuż drugiej bocznej krawędzi
elementy torby), a więc szerokość wzornika wyniesie boku. Po wszyciu obu boków odwraca się torbę na
np. 310 mm, natomiast jego długość, na którą składa­ prawą stronę, dokładnie wyrównuje podwinięcie gór­
ją się dwie wysokości, głębokość oraz naddania po nych brzegów (załamując kostką lub delikatnie wykle-
ok. 30 mm przy górnych krawędziach obu ścianek, pując młotkiem) i przeszywa je w odległości 2...3 mm
będzie równa 2 x 350 + 125 + 2 x 30 = 885 mm. Na od linii załamania Drugie przeszycie podwinięcia wy­
wzorniku Korpusu zaznacza się, wcięciami o głębo­ konuje się w odległości 20...25 mm poniżej górnego.
kości do 2 mm, miejsca załamania dna oraz oznacza Jako uchwyt torby stosuje się podszywane paski,
się miejsca mocowania nitami dwuczęściowymi szerokości 15...20 i długości 300...400 mm, wyko­
uchwytów, przyjmując odległość ok. 70 mm od osi sy­ nane z tego samego materiału co torba, lub innego,
metrii, a między górnymi i dolnymi nitami ok, 15 mm. bardziej wytrzymałego na rozrywanie i pot. Po zrobie­
Górne nity mocuje się w odległości 5...7 mm poniżej niu pasków, na ich końcach oraz na przedniej i tylnej
linii załamania brzegów torby. Wzornik boku rt.a sze­ ściance torby, wykon uje się dziurkaczem jednakowe,
rokość równą głębokości torby powiększonej o ok.
1Q,„15 mm (dwukrotny odstęp zszywania), czyli VI.79. Wzorniki elementów torby gospodarczej: a) korpusu;
135 mm, długość zaś równą wysokości ścianki wraz z b) boku (1:10)
1 - miejsca mocowania nitów dwuczęściowych; 2 - linie
naddaniem i dodatkiem odstępu zszywania, tzn.
podwinięcia górnych krawędzi: 3 - wycięcia ustalające prze­
350 + 30 + 5 - 385 mm. U dołu wzornika boków ścina bieg linii załamania dna; 4 - ścięcia rogów dolnej części
się rogi w odstępie mniejszym o ok. 1...1,5 mm od bokow
odstępu zszywania.
Wykrój korpusu torby można wykonać z materiału
jednolitego bądź błamu. Przy wykonywaniu wykroju z
błamu należy zwrócić uwagę, żeby zszycia elementów
błamu nie przebiegały wzdłuż linii załamania korpusu.
Na wykroju oznacza się i punktuje miejsce załamania
oraz założenia nitów mocujących uchwyty.
Dno z materiałów wiotkich należy usztywnić tekturą
lub kartonem obciągniętym podszewką. Zaleca się
też wzmocnienie miejsc mocowania uchwytów przez
podklejenie listewek z mocnego materiału (skaj,
brezent, skóra itp.) szerokości 15...20 mm i długości
przekraczającej rozstaw mocowań o 20...30 mm.
Tak przygotowany korpus łączy się z bokami torby, ------------------------------------
zszywając elementy, złożone zewnętrznymi stro­ m
nami do siebie. Odstęp szycia od krawędzi powinien
być zgodny z założeniami przyjętymi przy ustalaniu T
355 30
wielkości wzorników. Szycie rozóoczyna się od górnej
 identycznie rozstawione otwory według oznaczeń na
wzorniku. Paski przykłada sie prawą stroną do we­
wnętrznych stron ścianek i mocuje nitami.
VI .3.3.5
Torba turystyczna
Podobnie jak w wypadku torby gospodarczej, podsta­
wą wykonania torby turystycznej (rys. VI.8Q) jest
wzornik korpusu obejmującego ściankę przednią, dno
i ściankę tylną. Ze względu na to. że torbę, będzie
nosić się w ręku lub na plecach, zwiększa się szero­
kość dna, zachowując stosunkowo niskie ścianki.
Taka konstrukcja zapewnia dużą pojemność i state­
czność przy noszeniu torby na plecach. Wzorniki
elementów torby przedstawiono na rys. Vl.81.
Przy ustalaniu wielkości wzornika należy uwzględnić
odpowiednie dodatki na szwy, analogiczne jak przy
torbie gospodarczej. Przyjmując wymiary torby: szero­
kość 500, wysokość 300, głębokość 250 mm,
wielkość wzornika korpusu wyniesie: szerokość 510,
długość 860 mm. Na wzorniku (którego rogi zaokrągla
się) oznacza się wszystkie linie, punkty i wcięcia wraz
z zaznaczeniem wcięć na krawędziach przebiegu obu
osi symetrii.
Szerokość wzornika otoku równa jest głębokości tor­
by, powiększonej o podwójny odstęp S2ycia (razem
260 mm), natomiast jego długość jest sumą dwukro­
tnej wysokości torby, powiększonej o jej szerokość z
uwzględnieniem zaokrągleń górnych rogów ścianek
oraz o podwójny odstęp szycia. Można ją ustalić
mierząc długość krawędzi jednej ze ścianek sznur­
kiem papierowym lub innym, podobnym,nie rozciągają­
cym się materiałem. W podanym przykładzie długość
wzornika otoku wyniesie 1160 mm; wartość ta odpo­
wiada długości bocznej krawędzi otoku - od jednego
zaznaczonego wcięcia do wcięcia drugiego; nato­
miast odległość między wcięciami wzdłuż dolnych
krawędzi otoku wynosi 260 mm Na wzorniku ozna­
cza się wcięcia na zaokrąglonych rogach i na krawę­
dziach, w miejscu przebiegu osi symetrii. Ponadto
zaznacza się punkty przecięcia i linie załamania
podwinięcia materiału w miejscu umocowania zamka
błyskawicznego Podwinięte krawędzie materiału po­
winny zapewnić wolny odstęp taśmy (1...2 mm) od
przesuwanej maszynki zamka błyskawicznego. W po­
danym przykładzie początek przecięcia znajduje się w
odległości 255 mm od jednej z krawędzi otoku, a
odległość między liniami załamania wynosi 20 mm.
Według przygotowanych wzorników dokonuje się roz­
kroju materiału z zaznaczeniem wcięć. Punktuje się
miejsce zakończenia pasów wzmacniających i umo­
cowania pukli na wykroju korpusu oraz punkty ustala­
jące przebieg linii przecięć materiału na wykroju oto­
ku. Następnie wykrawa się pasy wzmacniające (prze­
dłużone uchwyty przechodzące przez całą długość
torby), ustalając ich wymiary w sposób następujący:
długość pasa jest równa podwójnej wysokości torby i
jej głębokości, zmniejszonej o dwukrotną odległość
końców od krawędzi górnych ścianek i powiększonej
o dwukrotnie podwinięcie służące umocowaniu an-
tabki lub sprzączki (2 x 300 + 250 - 2x20 + 2x45 =
= 900 mm); szerokość pasa zależy od światła antabki
lub sprzączki (ok. 30 mm). Wykrywa się również pa­
ski nośne (uchwyty) szerokości 30 i długości
60...70 mm - w zależności od figury użytkownika (po­
dobnie jak przy tornistrze).
Na obu końcach jednego z pasów wzmacniających
zamocowuje się antabki, na obu końcach drugiego -
sprzączki z przesuwkami. Paski mocuje się klejem na
korpusie torby i przeszywa oraz zakłada nity, podob­
nie jak przy mocowaniu uchwytów. Przed zszyciem
pasów wzmacniających z korpusem można na ścian­
ce tylnej, od strony wewnętrznej torby, nakleić kie­
szonkę dowolnej wysokości, sięgającą 20...30 mm
powyżej linii załamania dna, i szerokości nie przekra­
czającej odległości między wewnętrznymi liniami na­
łożenia pasów wzmacniających.
Na stronie zewnętrznej ścianki przedniej, między pa­
sami wzmacniającymi, można umieścić kieszeń
zamykaną zamkiem błyskawicznym średniocząstko-
wym, długości 450 mm. W tym celu, przed nakleje­
niem pasów wzmacniających, należy oznaczyć ołów­
kiem, na przedniej ściance torby, wielkość wzornika
kieszeni; dolną krawędź - przy linii załamania dna, a
boczną, z zaokrąglonym rogiem, przy linii wewnętrznej,
ustalającej miejsce nałożenia pasa wzmacniającego.
Do wykroju kieszeni, od strony lewej, przykleja się
wierzchnią stroną taśmę zamka błyskawicznego na
szerokości 5...7 mm od krawędzi kieszeni i równolegle
do niej. Zakończenie zamka błyskawicznego nie może
znaleźć się poza linią ustalającą szerokość brzegu
kieszeni, który zostanie przykryty pasem wzmacniają­
cym. Przyklejoną część zamka błyskawicznego zszy­
wa się z kieszenią w odległości 1,5...2 mm od jej kra­
wędzi. Po rozdzieleniu zamka błyskawicznego drugą
jego część przykleja się do ścianki przedniej, wierzch­
nią stroną taśmy, w odległości 5...7 mm (ku wnętrzu
kieszeni) od oznaczonej linii. Kieszeń, połączona zam­
kiem błyskawicznym ze ścianką przednią, przykleja
się do niej wzdłuż brzegów nie obszytych zamkiem.
Dolną krawędź kieszeni dodatkowo przeszywa się.
Kolejne czynności wykonuje się tak. jak przy zbroje­
niu korpusu torby bez kieszeni. Po zszyciu pasów
 wzmacniających brzegi korpusu torby obszywa się Vl.81. Wzorniki elementów torby turystycznej: a) korpusu;
wypustką. Wykrój otoku torby przecina się według b) otoku; c) kieszeni, d) podkładki do paska nośnego (1:10)
oznaczeń na rys. Vl.81 - od punktu t, wzdłuż osi sy­ 1 - wcięcia ustalające przebieg linii załamania dna; 2 - linie
metrii, do dolnej krawędzi wykroju. Przecięte krawę­ ustalające miejsca pasów wzmacniających; 3 - miejsca
dzie podwija się i skleja. W tak otrzymaną wolną prze­ mocowania pukli; 4 - linie przecięcia materiału w miejscu
wszycia zamka błyskawicznego; 5 - linie podwinięcia krawę­
strzeń wkleja się grubocząstkowy zamek błyskawicz­ dzi przecięcia. 6 - wycięcia umożliwiające prawidłowe połą­
ny długości ok. 800 mm. Początek zamka umieszcza czenie otoku z korpusem (w miejscach wycięć 1); 7 - zasięg
się w miejscu, w którym otok łączy się z dnem torby. pasa wzmacniającego przykrywającego prawy bok kiesze­
Po spięciu zamka błyskawicznego maszynka powin­ ni; 8 - linia zagięcia boku kieszeni; 9 - linia zagięcia dna
na znaleźć się Ok. 4...6 mm od dolnej krawędzi otoku. kieszeni; 10 - rozcięcia materiału umożliwiające nałożenie
Tak przygotowane elementy torby łączy się, zszywa­ podkładki na pasek nośny
jąc je prawymi stronami. Zszywanie rozpoczyna się
od górnej krawędzi ścianki, przykładając wcięcie po­
przecznej osi symetrii otoku do wcięcia rfa górnej kra­
wędzi ścianki, Otok powinien być usytuowany w ten
sposób, aby jego dolna krawędź z zamkiem błyska­
wicznym znalazła się po stronie tego pasa wzmacnia­
jącego, który jest zakończony antabkami (rys. VI.80).
W czasie zszywania należy zwrócić uwagę na to, aby
wszystkie wycięcia otoku trafiały na wycięcia korpu­
su; w tym celu łączy się odcinkowo obydwa elementy
spinaczami. Po zszyciu i odwróceniu wyklepuje się
krawędzie torby przy wypustce, uważając, aby nie
przeciąć i nie uszkodzić materiału lub wypustki.
Usztywnienie dna, z grubszej tektury lub utwardzonej
płyty pilśniowej czy cienkiej sklejki, powinno być
mniejsze od szerokości dna o 4...6 mm i sięgać ściśle
do zszycia dna z otokiem. Wstawia się je do wnętrza
torby (można wkleić), po czym zakłada sześć pukli łą­
czących zarazem dno z usztywnieniem - cztery w
odległości ok, 40 mm od bocznych krawędzi i linii za­
łamania dna oraz dwa na osi symetrii podłużnej, w tej
samej odległości od linii załamania dna. Po założeniu
pukli na dno nakleja się karton tej samej wielkości co
usztywnienie, obciągnięty materiałem podszewkowym
Paski nośne wzmacnia się przez podwinięcie mate­
riału lub jego sklejenie z innym mocnym materiałem i
zszycie wzdłuż brzegu. Jedne końce pasków mocuje
się na stałe z antabkami, którymi jest zakończony
pierwszy pas wzmacniający, a drugie zwęża, wycina
otwory i łączy ze sprzączkami na końcach drugiego
pasa wzmacniającego. Takie wyposażenie pozwala
nosić torbę w ręku
Aby można było nosić torbę również na plecach,
należy dodatkowo wykonać dwie podkładki - któ­
rych wykrój podano na rys. Vl,81d - oraz pasek spi­
nający. Wykrój podkładki o wymiarach: długość 300,
szerokość 50 mm, punktuje się na obu końcach
w odległości 20 i 35 mm, w rozstawie 35 mm, zazna­
czając końce odcinków przecięć i wykonuje przecię­
cia, przez które będą przełożone paski nośne. Wy­
krój podkładki podkleja się filcem lub innym materia­
łem o podobnych właściwościach i przeszywa dookoła
błisko brzegu. Wykrój paska spinającego ma długość Vl.4
150 i szerokość 15 mm. Podobnie jak paski noś­
ne, trzeba go podkleić materiałem wzmacniającym i Szew stw o
zszyć Pasek spinający mocuje się na jednym z
pasków nośnych przez podwinięcie i założenie babki Obuwie może być wykonywane przez amatorów jedy­
napa w ten sposob, aby było możliwe jego przesuwa­ nie w ograniczonym zakresie, nie tylko z uwagi na po­
nie po pasku nośnym. Na drugim końcu paska spina­ trzebną do tego wiedzę i doświadczenie zawodowe,
jącego mocuje się główkę napa. Przed założeniem ale również ze względu na groźbę deformacji układu
torby na plecy, trzeba spiąć obydwa paski nośne kostnego stopy przez noszenie niefachowo wykona­
przez zamknięcie napem paska spinającego. Następ­ nych butów Dlatego przedstawione dalej informacje
nie przesunąć pasek spinający w stronę antabek, jak mają charakter wprowadzający, a podane przykłady
najbliżej otoku, ffre/ dotyczą najprostszych wzorów obuwia.
Podstawowym elementem, niezbędnym do wykona­
nia trwałych i wygodnych butów, jest kopyto odwzo­
rowujące kształt stopy, które można kupić w wytwórni
lub w sklepie z materiałami, Przyborami i narzędziami
szewskimi. Warto ponieść taki wydatek, bowiem do­
brze dobrane (dopasowane do stopy) kopyto gwaran­
tuje na wiele lat wygodne obuwie, wykonywane samo­
dzielnie lub na zamówienie u szewca.
Efekty pracy szewskiej zależą w dużej mierze od
właściwego zorganizowania jej miejsca. Materiały,
narzędzia i przyrządy powinny być rozmieszczone na
stole szewskim i w jego pobliżu przez co unika się
zbędnych ruchów. W warunkach domowych stołem
szewskim może być stolik kempingowy o wymiarach
70 x 60 x 60 cm, a wygodnym miejscem do siedze­
nia - stołek szewski o czterech nogach i powierzch­
ni 35 x 35 cm, obity skórzanymi lub parcianymi
pasami, przeplatanymi splotem płóciennym. Niewska­
zane jest obijanie stołka płótnem, zwłaszcza nagumo-
wanym, ze względu na łatwość odparzenia ciała. Wy­
sokość stołka należy dostosować do wzrostu osoby
siedzącej - uda powinny znajdować się w pozycji po­
ziomej; wówczas może ona siedzieć prosto, nie po­
chylając pleców przy pracy.
Stanowisko pracy musi być właściwie oświetlone.
Oświetlenie sztuczne powinno być jednolite, dosta­
tecznie jasne, nie powodujące cieni. Wygodne jest
oświetlenie kombinowane, tzn. jednolite oświetlenie
całego pomieszczenia oraz indywidualne oświetlenie
stanowiska pracy.
Oprócz wyposażenia podstawowego w domowym
warsztacie potrzebne są także: podręczna szafka na
rzadziej używane narzędzia, pojemnik na odpadki,
półka lub półki przyścienne, na których ustawione
będą kopyta oraz materiały pomocnicze i dodatki.
Vl.4.1
Pomiary stopy i dobór kopyta
Przystępując do wykonania obuwia, trzeba zmierzyć
obie stopy osoby, dla której obuwie ma być przezna­ cy brzeg tektury wokoło całej grani kopyta. Po wycię­
czone. Pomiarów stóp dokonuje się miarką szewską ciu wzornika trzeba, na desce, wyrównać jego boki i
w numeracji metrycznej. Osoba, której stopy mają być nadać mu w śródstopiu, po stronie przyśrodkowej,
mierzone, powinna zdjąć obuwie i stanąć prosto, rów­ wklęsłość schodzącą się łagodnie z krawędziami
nomiernie opierając obie stopy o podłoże. Pod jedną
ze stóp podsuwa się arkusz białego papieru i ołów­
kiem trzymanym pionowo (opierając go bokiem o bok Wzomik podeszwy. Na kawałku tektury układa się
stopy) wykonuje się jej obrys. Następnie, nie usuwa­ wzornik podpodeszwy i wokoło jego konturu wykreśla
jąc stopy z obrysu, dokonuje się pomiarów (rys. Vt.82).
Długość stopy, tzn. odległość od środka tyłu pięty aż
do końca dużego palca - mierzy się przykładając
miarkę od strony przyśrodkowej stopy,
Obwód przedstopia - mierzy się opasując miarką
stopę na wysokości nasady dużego i małego palca
(miejsce brania miary należy zaznaczyć na obrysie).
Obwód podbicia - mierzy się opasując miarką stopę
na wysokości tuku podłużnego w śródstopiu na pod­
biciu, w miejscu przegubu (miejsce brania miary zaz­
naczyć na obrysie).
Mając obrys obu stóp i ich wymiary można przystąpić
do doboru kopyta, które ustawia się podstawą na
obrysie stopy. Do obuwia zakrytego kopyto powinno
być i węższe i dłuższe o ok. 10 mm od wymiarów
stóp, w obuwiu odkrytym - o ok. 5 mm. Długość kopy­
ta do obuwia damskiego o wysokich obcasach powin­
na odpowiadać długości obrysu.
Po dobraniu wielkości kopyta pod względem długości
i szerokości sprawdza się wymiary obwodu kopyta w
przestopiu i podbiciu. Jeżeli obwód kopyta w przed-
stopiu jest za mały. powiększa się go przez nałożenie
nakładki lub nakładek skórzanych, zwanych połhe-
skami. Kopyto zbyt szczupłe w podbiciu powiększa
się przez nabicie w tym miejscu ścienionego po bo­
kach paska skórzanego, zwanego rybką. Jeżeli kopy­
to jest za szczupłe zarówno w przedstopiu. jak i w pod­
biciu, jego obwód zwiększa się nakiadajac nakładkę
lub nakładki, tzw. heski, wykonane z twardej skóry,
odpowiednio ukształtowane i ścienione na brzegach.
Vl.4.2
Wykonywanie wzorników elementów
obuwia
Do rozplanowania układu poszczególnych elementów
obuwia (rys. 0.1) na materiale oraz ich wykrojenia
wykorzystuje się wzorniki wykonane z tektury.
Wzornik cholewki. Wykonanie wzorników cholewek
wymaga doświadczenia zawodowego. Amatorom
można zalecić wykonywanie jedynie prostych wzo­
rów, których kilka podano w rozdz. VI .4.5. Wzory cho­
lewek można rysować bezpośrednio na kopycie, a
następnie kopiować je, np za pomocą przezroczystej
taśmy samoprzylepnej (jest to tzw. metoda włoska
modelowania cholewki). Bardziej złożone wzory moż­
na zamówić u cholewkarza.
Wzornik podpode&zwy. Do podstawy kopyta przymo­
cowuje się trzema cienkimi gwoździami (w środku
przedstopia, w środku podstawy pięty i w środku
śródstopia) kawałek tektury, większy niż podstawa
kopyta. Następnie należy ująć kopyto lewą ręką i do­
ciskając palcami tekturę po bokach do jego podsta­
wy, odciąć trzymanym w prawej ręce nożem wystają­
podstawy przedstopia i pięty.
Vl.82. Szewskie pomiary stopy
1 - obwód podbicia; 2 - obwód przedstopia; 3 - długość
stopy
się naddatek szerokości zależnej od typu obuwia i VI .4 .3
systemu łączenia cholewki z podpodeszwą
(rozdz. VI.4.3,1). Szerokość naddatków podeszwy obu­ P o d staw o w e s y ste m y i techn olo gie
wia z otoczkiem lub pasem wynosi: w śródstopiu - 7, w łączen ia
czubku - 8, w pięcie - 10 mm. Szerokość naddatków
podeszwy bez otoczka lub pasa wynosi: w śródstopiu i VI.4.3.1
przedstopiu - 5, w czubku - 6. w piecie - 8 mm. W miej­
System sandałowy i system klejony
scach poszerzania i zwężania naddatku przejścia po­
winny tworzyć tagodne linie. Przy wykonywaniu obuwia dolny brzeg cholewki z
podpodeszwą łączy się najczęściej dwoma systema­
Wzornik zakładki. Na grzbiecie piety kopyta wykreśla
mi:
sie linię pionową od krawędzi progu aż do grani. Na­
- przez wygięcie dolnego brzegu cholewki na ze­
stępnie kawałek papieru, złożony uprzednio na poło­
wnątrz (od kopyta), nałożenie od góry otoczka, a od
wę, przybija się dwoma cienkimi gwoździkami do ze­ dołu podpodeszwy (wystającej poza grań kopyta o ok.
wnętrznego boku pięty kopyta, tak aby grzbiet zgięcia
10 mm) i zszycie tych trzech warstw,
przylegał do linii wykreślonej na grzbiecie pięty. Wy­
- przez zagięcie cholewki do wewnątrz (na umie­
stający brzeg papieru w dolnej części kopyta należy
szczoną uprzednio na podstawie kopyta podpodesz­
obciąć 10 mm poniżej grani kopyta. Po rozłożeniu pa­
wę o obrysie nie wystającym poza grań kopyta) i
pieru otrzymuje się papierowy wzornik dolnego boku sklejenie zagiętego brzegu cholewki z podpodeszwą.
zakładki, którego kopię należy następnie wykonać z Pierwszy z wymienionych systemów nazywa się sy­
tektury. Kształt, wysokość i długość zakładki zależą stemem sandałowym (rys. V1.83). Przymocowuje się
od typu obuwia i jego przeznaczenia. Zasadnicze jej w nim najpierw podpodeszwę do podstawy kopyta
wymiary powinny wynosić: długość - 5/6 długości
gwoździami długości 35...40 mm, nazywanymi ćwie­
podstawy kopyta, wysokość - 1 / 4 długości zakładki.
kami. Wystającą jej część smaruje się klejem. Na-
Dolny brzeg zakładki, przeznaczony do zagięcia na
podpodeszwę, nie powinien być szerszy, niż jest to ko­
nieczne przy ćwiekowaniu.

Wzornik podnoska. Na górną część kopyta nakłada

się kawałek cienkiego papieru, przyciskając go dużym
palcem lewej ręki, po czym - gładząc papier - prawą
dłonią odciska się na nim linię grani kopyta w czubku.
W części dolnej należy do wzornika podnoska dodać
ok. 10 mm, a w części tylnej - przyciąć bok podnoska,
nadając mu kształt lekko wypukły. Kopię wzornika pa­
pierowego należy następnie wykonać z tektury.

Wzornik składki obcasa płaskiego. Wzornik musi

odpowiadać szerokości pięty podeszwy, a jej długość
powinna wynosić 1/4 długości podeszwy z dodatkiem
ok. 10 mm. Wzorniki składek obcasów średniej wyso­
kości należy stopniowo zwężać i skracać.
VI.83. Połączenie cholewki z podpodeszwą systemem
sandałowym
1 - wierzch cholewki: 2 - podszewka; 3 - otoczek; 4 - pod-
podeszwa; 5 - szew

Wzornik wierzchnika obcasa płaskiego. Wzornik po­ stępnie naciąga się i obciska cholewkę na kopycie, a
winien odpowiadać mniej więcej szerokości pięty przy samej jego grani odgina jej dolny brzeg na ze­
podeszwy i 1/4 długości podeszwy z dodatkiem ok. wnątrz, dociska go za pomocą kostki do wystającej,
10 mm. Szerokość i długość wierzchnika do obcasów posmarowanej klejem podpodeszwy i spina z podpo­
średniej wysokości powinny odpowiadać szerokości deszwą spinaczem. Czynność tę powtarza się, aż
pięty podpodeszwy. Wzornik wierzchnika należy zło­ na całym obwodzie, przy samej grani kopyta, zosta­
żyć na połowę wzdłuż osi podłużnej, wyrównać boki, a ną umieszczone jeden przy drugim spinacze. Podpo­
przód obciąć równo lub wyciąć w kształcie tuku. deszwą z cholewką zostanie w ten sposób oklamro-
wana. Po związaniu kleju zdejmuje się spinacze, na­
Wzorniki wyłożenia i usztywnlacza. Po zaciągnięciu kłada otoczek i szyje dratwą lub szpagatem z nawle­
cholewki na przymocowaną do kopyta podpodeszwę czonymi na obu końcach grubymi igłami
powstaje wgłębienie. Nakłada się na nie kawałek pa­ (rozdz. VI .4.3.2). Po zszyciu dolnego brzegu cholewki
pieru, odciskając kształt tego wgłębienia wzdłuż kra­ z podpodeszwą przykleja się do niej lub (rzadziej)
wędzi zagiętego brzegu cholewki. Wycinając otrzyma­ przyszywa podeszwę.
ne w ten sposób papierowe wzorniki wyłożenia i Przy obuwiu bez podpodeszwy brzeg cholewki przy­
usztywniacza, trzeba pamiętać, że przedni brzeg kleja się, a następnie przyszywa bezpośrednio do po­
usztywniacza powinien zachodzić na tylny brzeg wy­ deszwy.
łożenia na długości 10 mm. Kopię papierowego wzor­ Bardziej złożone jest połączenie drugim systemem -
nika należy wykonać z tektury. klejonym (rys. VI ,84). Po przymocowaniu podpode­
Wszystkie brzegi wzorników wykonanych z tektury szwy do podstawy kopyta ćwiekami smaruje się ją
należy wygładzić drobnoziarnistym papierem ścier­ klejem, a następnie zaciąga cholewkę (również po­
nym. smarowaną klejem) na podpodeszwę i przybija brzeg
 do miejsca rozpoczęcia szycia. Półparę z lewej nogi
zaczyna się zszywać na linii przodu obcasa po stronie
przyśrodkowej, dalej przez śródstopie w kierunku
czubka, wokół czubka, dalej przez przedstopie
po stronie zewnętrznej do miejsca rozpoczęcia szycia.
Zawsze należy zszywać w kierunku „do siebie” .

Vl.4.3.3
Klejenie
Do nowoczesnych metod łączenia elementów obuwia
VI.84. Połączenie cholewki z oocfpodeszwą systemem klejo­
nym należy ich sklejanie. Przy ręcznym wytwarzaniu obu­
wia stosowane są kleje polichloroprenowe (Butapren
1 - wierzch cholewki; 2 - podszewka; 3 - podpodeszwa;
4 - warstwa kleju; 5 - wyłożenie OBT III i Butaterm A) oraz kleje poliuretanowe (Proni-
kol 73H + 5% utwardzacza i Varioplast 3215 + 5%
gwoździami. Po związaniu się kleju gwoździe wyjmuje utwardzacza). Prawidłowy dobór klejów do różnych
się. Zagięty na podpodeszwę brzeg cholewek stanowi zestawów materiałów podano w tab. Vl.1.
dość znaczne wzniesienie na obrzeżu. Powstałe
wskutek tego w części środkowej wgłębienie wypeł­ Przygotowanie elementów do sklejania. Z podpode­
nia się wyłożeniem. Po wypełnieniu i wyrównaniu spo­ szwy należy usunąć zabrudzenia i zatłuszczenia
du przykleja się do niego podeszwę. oraz doprowadzić do maksymalnego rozwinięcia
jej powierzchni. W tym celu drapie się ją tarnikiem.
> VI.4.3.2 Zwiększa to przyczepność kleju, a więc również trwa­
łość połączenia. Przed sklejeniem należy też zdrapać
Szycie brzegi cholewek, aby usunąć z ich lica (gładkiej pow­
[ Jednym ze sposobów łączenia ze sobą elementów łoki) środki wykończeniowe i rozluźnić zamkniętą
obuwia jest szycie. Części cholewek skórzanych strukturę skóry.
zszywa się na maszynach cholewkarskich. Do szycia Zagięty na podpodeszwę brzeg cholewki powinien
I cholewek z tkaniny można użyć maszyny krawieckiej, być zdrapany lub starty przy grani kopyta na szero­
i dobierając właściwe igły i nici. kości 15...20 mm. Zbyt głębokie drapanie osłabia ma­
Cholewkę do podpodeszwy można przyszyć ręcznie, teriał i obniża trwałość połączenia wierzchu ze spo­
używając nici szpagatowej, odpowiednio zaprawionej dem.
(rozdz. Vl.3.2). Najłatwiej jest zszyć obuwie wykonane Naturalne skóry nabukowe i welurowe oraz tworzywa
systemem sandałowym (rozdz. V!.4.3.1). Odgięty na skóropodobne typu corfam nie wymagają drapania.
podpodeszwę dolny brzeg cholewki, uprzednio po­ Powierzchnia corfamu licowego lub lakierowanego
smarowany klejem, przyszywa się (po związaniu kle­ wymaga ostrożnego ścierania, tak aby nie naruszyć
ju) w sposób następujący: po przekłuciu otworu szy- struktury tkaniny wzmacniającej. Po zdrapaniu należy
dłem prostym wsuwa się do niego, jednocześni# z spody i brzegi cholewek odpylić i zabezpieczyć przed
przeciwnych stron, dwie igły z zaprawioną nicią szpa­ zabrudzeniem.
gatową, której końce przewleka się przez otwór. Na­
stępnie, przy każdym kolejnym otworze, zmienia się Przygotowanie kleju dwuskładnikowego. Do odwa­
kierunek przewlekania nici. Po przewleczeniu dociąga żonej części kleju Pronikol 73H dodać 5% utwardza­
się ścieg (rys. VI .85). cza (na 100 g kleju 5 g utwardzacza Desmodur R lub
Zszywanie półpary z prawej nogi rozpoczyna się po RP) i dokładnie wymieszać suchym pręcikiem szkla­
j stronie przyśrodkowej na linii przodu obcasa i prowa­ nym lub wysuszonym patykiem. Odważyć można w
dzi wokół pięty, przez śródstopie i przedstopie po naczyniu szklanym lub blaszanym, dokładnie wysu­
stronie zewnętrznej w kierunku czubka, wokół czub­ szonym. Woda. wilgoć, ślady alkoholu psują utwar­
ka. dalej przez przedstopie po stronie przyśrodkowej dzacz I klej. Jeżeli w czasie mieszania utwardzacza
klej zetnie się w postaci kłaczków, to dowód, że na­
czynie lub mieszadełko musiało być zawilgocone lub
uległ on zawilgoceniu w czasie przelewania. Taki
skoagulowany klej nie nadaje się do użytku. Klej o
jednolitej konsystencji mieszaniny jest gotowy do
użytku po 15 min od chwili wymieszania. Ponieważ
klej zmieszany z utwardzaczem ma ograniczoną trwa­
łość (psuje się i żeluje w czasie ok. 8 godzin), należy
mieszać z utwardzaczem tylko takie ilości kleju, jakie
są potrzebne.

Łączenie elementów klejonych. Przyklejanie nowych

lub całkowicie oderwanych spodów zaczyna się od
czubka buta i postępuje w kierunku pięty. Czynność
VI.85, Zszywanie obuwia wykonanego systemem sandało­ tę należy wykonywać powoli, aby uniknąć „zamknię­
I wym cia pęcherza powietrza” między podeszwą a spodem
 V I.1 Dobór klejów do różnych zestawów materiałów stoso­ ków powietrza, należy od środka, w kierunkach na
wanych na wierzchy i spody obuwia (leczone systemem zewnątrz, powierzchnie obuwia dokładnie oklepać
klejonym}
młotkiem.
Krotność Czas Suszenie kleju. Czynność ta polega na odparowaniu
Łączone m a te ria ły Klej nanoszę- o tw a rty
nia suszenia11
z kleju rozpuszczalników. Naniesioną warstwę kleju,
przed połączeniem klejonych powierzchni, należy su­
Skóra - Skóra V ario piast 2 razy 15... tO szyć w temperaturze otoczenia (18...20C) przez
3215 + 5% min ok. 20 min. Czas schnięcia kleju, zwany czasem
utwardzacza H 20...36 otwartym, zależy od grubości naniesionej warstwy
m in
kleju, lotności rozpuszczalników i lokalnych warun­
P ro n lko l 73H 1 raz 20 min ków, przede wszystkim od temperatury i wilgotności
+ 5% u tw a r­
dzacza
otoczenia. Dlatego optymalny czas suszenia należy
Butapren O BT 2 razy po 15...
ustalić na podstawie prób.
...20 min Czas otwarty suszenia kleju (liczony od momentu na­
B u ta te rm A 2 razy po !5 ... niesienia kleju) kończy się z chwilą ręcznego połą­
...20 min czenia obu powierzchni klejonych Potem zaczyna się
czas zamknięty suszenia kleju, który trwa do osiąg­
Skóra — Styrogum Butapren OBT 2 razy po 15... nięcia przez spoinę największej wytrzymałości, zwa­
Ul ..2 0 mirt
nej wytrzymałością końcową. Dla klejów poliuretano­
B u ta te rm A 2 razy po 15...
wych czas ten wynosi 72 godziny od chwili sklejenia.
...20 min
Błona klejowa osiąga wówczas najwyższą wytrzyma­
P ronikot 73H 1 raz 20 min
+ 5% utw ardza­
łość i obuwie można przeznaczyć do użytku.
cza
Uwagi praktyczne • Klej należy przechowywać w
Polkorfam — S tyro - P ro n iko l 73H 1 raz 20 mm
gum + 5% utwardza-
szczelnie zamkniętych naczyniach w temperaturze
M a te ria ły z p o w ło ­ cza pokojowej. Po obniżeniu temperatury poniżej 0‘C klej
*
ką PU tub P C W ~ krzepnie i odzyskuje swe właściwości dopiero po
— Styrogum przeniesieniu go do pomieszczenia o temperaturze
Skóra - Tum skór B u ta te rm A 2 razy po 15...
pokojowej.
...20 min • Utwardzacz musi być zawsze przechowywany w
T kan in y z w łó k ie n Butapren OBT 2 razy po 15... szczelnie zamkniętym naczyniu i należy go chronić
n a turalnych — Tu* III ...20 min przed działaniem promieni słonecznych.
niskór • Klejenie obuwia powinno odbywać się w pomie­
Skóra — Guma pełna B u ta te rm A 2 razy po 15,,. szczeniu. które można łatwo wietrzyć.
(transparentowa) ...20 m irt • Pary rozpuszczalników w temperaturze pomie­
Butapr en OBT 2 razy po 15... szczenia są cięższe od powietrza i gromadzą się przy
I li ...20 min podłodze.
Skóra — M a te ria ły P ro n iko t 73H 1 raz 20 min • W pomieszczeniu, w którym używa się klejów nie
z p o w ło k ą PU lub + 5% utwardza- wolno używać otwartego ognia.
PCW cza • Wszystkie kleje pd ichloroorenowe i poliuretanowe
Polkorfam — Mate­ są łatwopalne i przy określonym stężeniu oraz tempe­
r ia ły z povtłoką PU
lub PCW
raturze mogą utworzyć z tlenem z powietrza miesza­
M a te ria ły z p o w ło k ą ninę wybuchową,
PU lub PCW - Ma­ • W czasie przerw w pracy naczynia z klejem i utwar­
te ria ły z p o w ło k ą dzaczem powinny być szczelnie zamknięte.
PU lub PCW • Zabrania się podgrzewania zgęstniałego kleju.
Tkanm y - M ateria­
• Zabrania się spalania suchej masy klejowej z uwagi
ły z p o w ło k ą PU
lub PCW
na możliwość wytworzenia się silnie trujących gazów.
1 * w tem peraturze p o kojow ej
PU — poliu re ta n ,
PCW — p o lich lo re k w in y lu
VI .4.4
cholewki, co powodowałoby odklejante się podeszwy Wykańczanie obuwia
w czasie chodzenia. Przy częściowo oderwanych
spodach łączenie elementów należy rozpoczynać od Po przyklejeniu lub przyszyciu podeszwy należy naj­
środka spodu obuwia (w kierunku czubka), tak aby pierw wyrównać jej brzegi. Wystające i nierówne kra­
uniemożliwić zamknięcie powietrza między klejonymi wędzie podeszew gumowych (styrogum, poligum)
powierzchniami okrawa się nożem krajakiem, posługując się przy tym
Element sklejany nakłada się tak, aby nie trzeba było opuszczką (o ścienionym boku), aby me uszkodzić
go przesuwać, ponieważ klei „chwyta" momentalnie i cholewki. Podczas okrawania ostrze noża powinno
przy przesuwaniu zrywa się błonę klejową, przez co dotykać powierzchni opuszczki wsuniętej między
wydatnie zmniejsza się jakość połączenia. Aby umoż­ cholewkę a spód obuwia. Płaszczyzna cięcia bokow
liwić usunięcie z przestrzeni między klejonymi po­ podeszwy musi być prostopadła do podstawy po­
wierzchniami powstałych tam ewentualnie pęcherzy­ deszwy Ślady powstałe po okrawaniu nożem usuwa
się za pomocą tamika (chroniąc cholewkę przed
uszkodzeniem przez podsuwanie opuszczki). Po otar-
nikowaniu boków podeszwy wygładza się je nawinię­
tym na płaską deseczkę papierem ściernym, cały
czas uważając, aby nie uszkodzić dołu cholewki Po
wyjęciu kopyta usuwa się wszelkie nierówności z
wewnętrznej strony podpodeszwy i nakleja na całą jej
powierzchnię równo, bez fałd i załamań, wyściółkę o
lekko ścienionych krawędziach.
Cholewki zabrudzone klejem czyści się kawałkiem
styrogumu. Trwałe plamy z tłuszczu można usunąć
tamponem zwilżonym benzyną ekstrakcyjną z dodat­
kiem n-heksanu w stosunku 1:1. Uszkodzenia lica
cholewki tuszuje się specjalnymi ołówkami albo wil-
brą, nanosząc ją ręcznie pędzlem
Nierówności i fałdy na cholewkach rozprasowuje się
gładzikiem kowadełkowym, rozgrzanym (np. nad pal­
nikiem kuchenki gazowej) do temperatury nie wyższej
jednak niż 80‘C. Przed prasowaniem należy wykonać
próbę na niewielkim kawałku skóry. Jeżeli po przecią­
gnięciu gładzikiem nie zostanie ona przypalona i nie
zmieni zabarwienia, można przystąpić do prasowania.
Cholewki prasuje się nasmarowane pastą do obuwia
o odpowiedniej barwie. Cholewki ze skór w kolorach
jasnych, pastelowych smaruje się pastą bezbarwną
lub kremem Nivea. Gładzik należy prowadzić szybkim,
wahadłowym ruchem.

VI .4.5 VI,86. Kapcie: a) modele; b) wzorniki (1:4)

Wykonywanie wyrobów obuwniczych 1 - podeszwa. 2 - potowa wierzchu

Nieodzownym warunkiem dobrego wykonania obuwia
jest odpowiednie dobranie materiałów pod względem
ich grubości, ścisłości, sprężystości i elastyczności.
Materiały wierzchnie na obuwie letnie (sandały, klap­
ki, saboty) muszą być elastyczne i wytrzymałe na
wielokrotne zginanie, nie muszą być natomiast nie­
przemakalne. Najlepszym materiałem na cholewki
obuwia są właściwie wyprawione wierzchnie skóry
obuwiowe. Ważnym czynnikiem, który należy
uwzględnić przy ich rozkroju, jest kierunek ciągliwości
skóry.
Wycinanie elementów obuwia poprzedza wykreślenie
ich na powierzchni materiału przy użyciu wzornika,
ołówkiem trzymanym pionowo. Przy rozkroju należy
pamiętać, że; części składowe cholewki wycina się w
ten sposób, aby w kierunku, w którym występuje naj­
większe naprężenie w czasie zaciągania cholewki i
użytkowania obuwia, tj. w kierunku podłużnym - od
pięty do czubka - wykazywały najmniejszą ciągli-
wość; powierzchnia poszczególnych części składo­
wych nie powinna mieć uszkodzeń; elementy cholew­
ki narażone na częstsze zginanie w czasie użytko­
wania należy wykrawać z miejsc o ścisłej strukturze
tkanki skórnej i odpowiedniej jej grubości; najpierw
należy wykrawać jednolite części cholewek, np. przy-
szwy, następnie obłożyny.
Części składowe podszewki wycina się tak samo, jak
elementy wierzchu. Podszewki skórzane pod całymi
wierzchami stosuje się tylko w niektórych rodzajach
obuwia. W większości wypadków podszewki ze skóry
umieszcza się tylko w części tylnej, w śródstopiu i
pod obłożynami. Przyszwy są na ogół wzmacniane
podszewką z tkaniny. Stosując wierzchy z grubej
skóry naturalnej, można uprościć konstrukcję obuwia,
eliminując podszewkę
Skórzane elementy składowe wierzchu i podszewki,
przed połączeniem ich w gotową cholewkę, muszą
mieć odpowiednio ścienione brzegi. Ułatwia to zszy­
wanie cholewki. Ścienią się zawsze od strony mizdry,
najlepiej jednym pociągnięciem noża na wymaganej
długości. Ścienione powierzchnie skór muszą być
gładkie.
Przy szyciu cholewki oddzielnie łączy się elementy
podszewki i oddzielnie wierzchu. Wierzch z podszew­
ką łączy się maszynowo, obszywając górne brzegi
cholewki, jednocześnie obcinając wystające brzegi
podszewki. Przed obszyciem podszewkę trzeba
wkleić do wierzchu, smarując przy tym tylko górne
wewnętrzne brzegi (nie całą powierzchnię) wierzchu i
podszewki klejem kauczukowym. Wklejanie podszew­
ki zabezpiecza brzegi przed ich przesuwaniem się w
czasie obszywania.
Przy wykonywaniu obuwia w warsztacie domowym
można zrezygnować z samodzielnego przygotowania
cholewek, zamawiając je według własnego projektu u
cholewkarza, a następnie samemu łączyć już gotowe
cholewki z przygotowanym spodem.
Materiały przeznaczone na podeszwy obuwia powin­
ny wykazywać dostateczną wytrzymałość, odporność
na ścieranie i nasiąkanie wodą, muszą być odpowied­
nio sprężyste i nie mogą odkształcać się przy zmia­
nach temperatury. Amatorom zaleca się stosowanie
podeszew gumowych, które mniej się zużywają niż
skórzane i są łatwiejsze w obróbce.
Vl.4.5.1 przyczepienia dolnego brzegu cholewki podczas przy­
Kapcie klejania go do podeszwy, najpierw wyrównuje się
kostką fałdy powstałe na powierzchni odgiętego brze­
Kapcie (rys Vl.86a) można wykonać z grubego suk­ gu cholewki. Niezależnie od tego, grzbietem kostki
na, filcu, drelichu, płótna, sztruksu, kawałków jakie­ uwydatnia się wgięcie dolnego brzegu cholewki przy
gokolwiek wełnianego lub wełnopodobnego materiału grani kopyta. Po takim przygotowaniu można przystą­
odzieżowego, np. ze starego płaszcza albo spódnicy. pić do szycia nicią szpagatową osmołowaną bez­
Sporządzenie wzornika podeszwy należy zacząć od barwną smołą i zakończoną po obydwu stronach gru­
obrysowania stopy na papierze lub kartonie i dodania bymi igłami.
15 mm na szwy. Przykład wzornika podeszwy kapcia Pierwszy otwór wykonuje się w odgiętym brzegu cho­
podano na rys. Vł.86b Na tym samym rysunku po­ lewki i podeszwie, na pograniczu śródstopia i pięty, od
dano przykład wzornika połowy wierzchu kapcia. strony przyśrodkowej. Przez ten otwór przeciąga się
Sporządzając wzornik wierzchu należy również pa­ nić szpagatową do połowy jej długości (ok, 0,75 m>.
miętać o dodaniu 15 mm na szwy. Wycięte z materia­ Drugi otwór wykonuje się w otoczku, odgiętym brzegu
łu elementy kapcia - podeszwę i wierzch - zszywa się cholewki i podeszwie. Przez drugi otwór przeciąga się
ręcznie lub na maszynie. Przy szyciu ręcznym należy obydwa końce nici, po czym dociąga się ścieg szycia
szyć tak, jak przy obrzucaniu dziurek. Aby kapeć Przekłucia i ściegi na otoczku powinny znajdować się
usztywnić, można włożyć do wnętrza wkładkę filcową w środku szerokości otoczka. Odległość między ko­
lub wkładkę zrobioną z obszytej płótnem tektury, do­ lejnymi otworami powinna wynosić ok. 7 mm. Po przy-
stosowaną do wielkości stopy Z tyłu można przyszyć
tasiemki lub troki długości 30...40 cm, tak aby można Vl.87. Pantofle domowe: a) modele, b) wzornik cholewki
było je owiązać wokół kostki. lednolitej pantofla z odkrytą piętą (1:4)

V1.4.5,2
Pantofle domowe

Pantofle domowe (rys Vl,87a) wykonuje się zazwy­

czaj bez podpodeszwy. systemem sandałowym. Po
dobraniu odpowiedniego kopyta (kopyta do pantofli
domowych różnią się od kopyt do wyrobu obuwia wyj­
ściowego tym. że mają szeroki, dostatecznie wysoki
czubek oraz szeroką piętę, a skłon kopyta jest nie­
znaczny), należy do jego podstawy przybić trzema
ćwiekami - po jednym w przedstopiu, śródstopiu i pię­
cie - podeszwę, wykrojoną najczęściej z filcu gru­
bości 6...12 mm. Podeszwa powinna być szersza od
podstawy kopyta i wystawać poza jego grań w czub­
ku, przedstopiu i śródstopiu na ok. 8, a w pięcie -
- na ok. 10 mm.
Przed naciągnięciem na kopyto przygotowanej
uprzednio cholewki - przykład wzornika rys. V(.87b -
należy między wierzch cholewki i podszewkę wkleić
zakładkę. Powierzchnię wystającej części podeszwy
smaruje się warstwą kleju z żytniej mąki. 2 tyłu pięty,
po bokach obłożyn i w części przedniej u góry wbija
się po jednym cienkim gwoździu w celu zapobieżenia
przesunięciu się pięty cholewki. Następnie spinacza­
mi klamruje się dookoła cholewkę i podeszwę
(rozdz. VI.4.3.1). Dolny brzeg cholewki w pięcie, wraz
z zakładką, odgina się na zewnątrz szczypcami. W
celu ułatwienia odginania cholewki w pięcie, dolne jej
brzegi łącznie z zakładką i podszewką lekko nacina
się na głębokość ok. 3 mm.
Po oklamrowaniu dolnego brzegu cholewki należy
dobrze omłotkować boki pięty cholewki. Uderzenia
młotkiem powinny być poślizgowe w kierunku od góry
do dołu pięty. Należy zwrócić uwagę na staranne
omlotkowame dolnej części pięty przy krawędzi po­
deszwy i zagiętego brzegu cholewki. Podczas młotko­
wania należy omijać ściegi szycia lub bardzo lekko je
omłotkować, aby ich nie nadwerężyć. Omłotkowanie
pięty powoduje ścisłe zespolenie zakładki z wierz­
chem cholewki i podszewką.
Po usunięciu spinaczy, służących do chwilowego
szyciu podeszwy dookoła, zakańcza się szycie w który ma na celu nadanie podeszwie sztywności, ko­
miejscu jego rozpoczęcia, wykonując jeden dodatko­ niecznej nie tylko podczas noszenia obuwia, ale rów­
wy ścieg na końcu otoczka (zachodzącego na swój nież przy jego wykonywaniu (zapobiega on złamaniu
początek na długości ok. 5 mm). Końce nici na po­ podpodeszwy w śródstopiu podczas wyjmowania ko­
wierzchni podeszwy zawiązuje się na supeł i mocno pyta z obuwia).
dociąga. Przed przymocowaniem wyłożenia usuwa się z pod­
Podeszwę, po zszyciu, omłotkowuje się i wygłądza, podeszwy gwoździe, którymi została ona przymoco­
wyjmuje przytrzymujące ją gwoździe i zdejmuje panto­ wana do podstawy kopyta. Wyłożenie przykleja się do
fel z kopyta, podpodeszwy w miejscu wklęsłym. Jako surowiec na
wyłożenie stosuje się odpady skórzane lub gumowe.
Przyklejone wyłożenie należy starannie omłotkować
Vl.4.5.3 w celu całkowitego zespolenia go z podpodeszwą.
Sandały Wklęsłe miejsce w śródstopiu i w pięcie podpode­
szwy należy wypełnić skórzanym usztywniaczem
Sandały (rys. Vl.88a) są to pantofle lekkie, przewiew­ (z kruponu). Zarówno wklęsłe miejsca, jak i usztyw­
ne, odsłaniające stopę, najczęściej wykonane z pa­ niacz smaruje się klejem; po okresie susze-
sków skórzanych, skóropodobnych iub tekstylnych.
Sandały mogą być wykonane systemem sandałowym,
tak jak poprzednio opisane pantofle domowe, z tą róż­
nicą, że sandały mają podpodeszwę. Można też wy­
konać sandały systemem klejonym. Dalszy opis doty­
czy drugiego sposobu. Do klejenia elementów sanda­
łów nadają się kleje Butapren OBT III lub Butaterm A.
Po dobraniu odpowiedniego kopyta (o niskim skłonie)
i przygotowaniu cholewki - przykład wzornika
rys. Vl.88b - należy kontrolnie umiejscowić ją na ko­
pycie i przygotować podpodeszwę, z której po nawil­
żeniu trzeba, za pomocą szkła, zeskrobać lico. Usu­
nięcie lica ma na celu otwarcie porów warstwy skóry
właściwej, która wskutek tego lepiej będzie przepu­
szczała powietrze I wchłaniała pot Zapobiega to przy­
kremu uczuciu palenia (pieczenia) stóp.
Pozbawioną lica podpodeszwę przyczepia się do ko­
pyta w palcach, śródstopiu i pięcie gwoździami (po
jednym), następnie, po omłotkowaniu podpodeszwy,
kopyto należy położyć na kolanach, progiem na le­
wym kolanie, a czubkiem na prawym. W celu unieru­
chomienia kopyta należy przyciągnąć je w śródstopiu
do kolana pocięglem, Pocięgiel przyciąga się prawą
stopą. Po omłotkowaniu podpodeszwę okrawa się
wokół grani kopyta. Gdy obydwie podpodeszwy są
okrojone, należy przystąpić do zaciągania cholewek
na kopyto i podpodeszwę. W tym celu smaruje się
klejem podpodeszwę w miejscach uprzednio ozna­
czonych i cholewkę od strony podszewki. Po dwu­
krotnym naniesieniu i przeschnięciu kleju należy przy­
stąpić do zaciągania. Szerokość zaciągniętych brze­
gów cholewki powinna wynosić 15...20 mm. Po za­
ciągnięciu cholewek należy je omłotkować.
Przy zaciąganiu (ćwiekowaniu) sandałów należy uwa­
żać, aby cholewka była dobrze obciągnięta i ściśle
przylegała do powierzchni kopyta, aby poszczególne
części składowe cholewki byty symetrycznie rozłożo­
ne na kopycie, aby zapięcie sandała znajdowało się
po stronie zewnętrznej kopyta oraz aby dolny brzeg
cholewki był mocno przyklejony do podpodeszwy i
równo wygładzony, bez fałd i wzniesień.
Wgłębienie powstałe między zagiętymi brzegami cho­
lewki (a w sandałach z zakrylą piętą i zakrytymi pal­
cami - również między zagiętymi brzegami zakładki i
podnoska) należy wypełnić wyłożeniem, w przeciw­ VI.88. Sandały a) modele; b) wzorniki części składowych
nym bowiem lazie, po przymocowaniu podeszwy, jej cholewki sandała męskiego Z odkrytymi palcami i piętą;
środkowa część zapadłaby się, co z kolei utrudniłoby c) gotowa przyszwa (1:4j
obróbkę i wykończenie podeszwy oraz przymocowa­ t, 2, 3 - części składowe przyszwy: 4 - części składowe
nie obcasa. Śródstopie i piętę wypełnia usztywniacz. obtozyny
 wierzchnika. Po wycięciu ich ze styrogumu najpierw
przykleja się składkę i podwierzchnik. a następnie
ścina sredkową wypukłość, wyrównując w ten spo­
sób powierzchnię podwierzehnika. Wierzchnik wykra­
wa się według wzornika dostosowanego do wielkości
i kształtu obcasa. Po przymocowaniu obcasow moż­
na przystąpić do wykończenia spodu (rozdz. VI,4.4),

Vl.4.5.4
b)
Klapki

Klapki (rys Vl.89aj są typem obuwia letniego, najpro­

stszym do wykonania w warunkach domowych.
W gotowe spody drewniane można zaopatrzyć się w
punktach sprzedaży dodatków szewskich. Spody te
mają odpowiednio wyprofilowana częsc odpowiadają­
cą podpodeszwie w obuwiu normalnym i spełniają
wymogi profilaktyki zniekształceń stopy (płaskostopie
poprzeczne i podłużnej. Przy kupnie takich spodow
należy zwracac uwagę, by część odpowiadająca pod-
podeszwie, mająca bezpośredni kontakt ze stopą, nie
była lakierowana, gdyż powierzchnia lakierowana me
pozwala na wchłanianie potu. co powoduje uczucie
pieczenia stopy.
Mając spody, dobrane pod względem długości t sze­
rokości do wielkości stopy oraz właściwe kopyto, na­
leży, po umocowaniu spodu na kopycie (z jednej stro­
ny - w czubku - gwoździem, z drugiej np. ciasną
gumową opaską), przystąpić do zaciągania przygoto­
wanej cholewki (przykład wzornika cholewki
rys. Vl.89bi Klejem Butaprenem OBT III lub Butater-
mem A smaruje się spod klapka w miejscach zaz­
naczonych na |ego zewnętrznej strome oraz cholewkę
od strony podszewki lub mizdry, jeżeli cholewka wy­
konana jest bez podszewki Stosując podszewkę, na­
VI.89. Klapki: a) modele: b> wzorniki części składowych
leży ją najpierw skleić z wierzchem, jej brzeg zas,
zapinanej cholewki klapka damskiego i gotowa cholewka przed posmarowaniem klejem, ścienić na szerokości
(1:4) 15.. .20 mm. Po dwukrotnym naniesieniu i przeschnię­
ciu kleju zaciąga się cholewkę bez ćwiekowania. Sze­
nia lekko nawilżony usztywniacz przykleja się cło pod- rokość zagiętych brzegów cholewki powinna wynosić
podeszwy i omłotkowuie go bardzo dokładnie, unieru­ 15.. .20 mm. Po zaciągnięciu cholewek wypełnia się
chamiając kopyto pocięglem. Usztywniacz musi wyłożeniem nierówności i przystępuje do przyklejenia
szczelnie wypełniać wklęsłe miejsce na podpo- zelówki. W tego rodzaju obuwiu stosowane są zelów­
deszwie, między zagiętymi brzegami cholewki. Przed­ ki ze styrogumu grubości S...6 mm. Po przyklejeniu
ni brzeg usztywniacza powinien zachodzić na tylny zelówki można przystąpić do czynności wykończenio­
brzeg wyłożenia na długości ok. 10 mm. Do obuwia z wych (rozdz. VI.4.4).
obcasami powyżej 20 mm stosowane są usztywma-
cze metalowe szerokości 10...13 i grubości 1„.1,2 mm,
przykryte dodatkowo usztywniaczem skórzanym,
co umożliwia mocne i trwałe obsadzenie obcasa na
VI .4.6
pięcie podeszwy. Naprawa obuwia
Po wypełnieniu i wyrównaniu spodu obuwia należy
przystąpić do przyklejania podeszwy. Wskazane jest Obuwie noszone, które ma być naprawiane, powinno
stosowanie podeszew ze styrogumu. Po połączeniu być najpierw namoczone. Naprawa obuwia wilgotne­
wierzchu z podeszwą, okrojeniu i otami kowani u cięć go jest łatwiejsza niż wysuszonego. W zbyt suchym
należy starannie omłotkować całą powierzchnię pięty obuwiu może złamać się podpodeszwa lub popękać
podeszwy w celu wyrównania i dociśnięcia jej do pod- wierzch cholewki, a poza tym z suchego obuwia w trak­
podeszwy. Powierzchnia podeszwy w pięcie powinna cie naprawiania unosi się kurz Kopyto użyte do na­
być równa i gładka, powstałe wypukłości należy sciąc prawy obuwia, w szczególności przy żelowaniu, po­
nożem. winno byc tak dobrane, aby cata podpodeszwa napra­
Po wykonaniu tych czynności przygotowawczych wianego buta spoczywała na podstawie kopyta Do
można przystąpić do budowania obcasa. Ponieważ naprawy obuwia zniszczonego i zniekształconego za­
sandały wykonywane są na kopytach płaskich, obcas leca się użycie kopyta mniejszego niż rozmiar obuwia
składa sie przeważnie ze składki, podwierzehnika i lub dokonanie naprawy przy wykorzystaniu trójnogu
IV.4.6.1
Żelowanie obuwia klejonego
*
Na granicy śródstopia z przedstopiem oznacza się li­
nie, wzdłuż której powinna być odcięta uszkodzona
podeszwa. Z kawałka papieru robi się wzornik tego
fragmentu podeszwy (zelówki). Po tym należy przy­
stąpić do usunięcia starej podeszwy, rozpoczynając
jej odrywanie od czubka obuwia. Naderwaną w czub­
ku podeszwę chwyta się szczypcami i odciąga
ostrożnie, powoli do miejsca uprzednio oznaczonego
linią, nakreśloną na granicy przedstopia i śródstopia.
Następnie odcina się podeszwę ukośnie, ostrzem
noża zwróconym w stronę czubka obuwia. Po usunię­
ciu podeszwy z części przedstopia omłotkowuje się
spód obuwia. Odklejone ewentualnie brzegi cholewki
od podpodeszwy należy ponownie podkleić i uzupeł­
nić brakujące wyłożenie.
Po czynnościach przygotowawczych tarnikuje się
(mechaci) uformowaną zelówkę od strony wewnętrz­
nej, jak również powierzchnię podeszwy, w celu
zwiększenia ich wzajemnej przyczepności. Otarniko-
wane powierzchnie smaruje się klejem (tab. Vl.1).
Przeschniętą zelówkę trzyma się lewą ręką w miejscu
przedstopia, a naprawiany but prawą w części
grzbietowej. Zelówkę nakłada się zaczynając od
czubka, przez przedstopie, do linii łączącej przed-
stopie ze śródstopiem. Należy zwracać uwagę, aby
krawędzie na całym jej obwodzie były równo oddalone
od brzegów zaciągniętej cholewki. Zelówkę zerwaną z
obuwia w wyniku nieprawidłowego nałożenia należy
ponownie otarnikować i posmarować klejem. Przyło­
żoną zelówkę omłotkowuje się, wygładza, okrawa,
tarnikuje i wykańcza.
W taki sam sposób można wymienić zużytą zelówkę
lub przykleić naderwaną podeszwę.

V1.4.6.2
Nakładanie czubków
Zniszczoną część czubka zeiówki iub podeszwy wy­
mienia się, przyklejając w miejsce uszkodzenia odpo­
wiednio dobrany kawałek skóry, poiigumu, styrogumu
lub tuniskóru (zależnie od materiału, z którego czubek
był wykonany). Stykający się z nie uszkodzoną częś­
cią zelówki lub podeszwy brzeg przygotowanego do
przyklejenia kawałka materiału powinien być spadzi­
sto ścieniony do grubości przy krawędzi ok. 0,5 mm.
Po jego przyklejeniu, czubek okrawa się, tarnikuje i
wykańcza.
VI.4.6.3
Naprawa obcasa
Po usunięciu zniszczonego wierzchnika należy wy­
równać wierzch obcasa. Jeśli obcas jest skórzany, w
miejscu ewentualnego uszkodzenia składki przybija
się kawałek skóry, jeśli jest gumowy - przykleja się
kawałek gumy. Na wyrównany wierzch obcasa przy­
kleja się nowy wierzchnik z poiigumu lub styrogumu,
obcas omłotkowuje się, po czym okrawa wierzchnik,
tarnikuje jego brzeg i wykańcza obcas, łask;
Bibliografia
Christ J.W.: Technologia obuwia. Warszawa 1976
Christ J.W.: Kaletnictwo. Warszawa 1970
Dutkiewicz H.: Dziewiarstwo ręczne. Warszawa 1956
Gawrońska H.: ABC robót szydełkowych Warszawa 1974
Kleje i klejenie. Poradnik inżyniera <technika. Warszawa
1977
Kotecka ).: Album splotów szydełkowych. Warszawa 1983
Kotecka I Krój i modelowanie w dziewiarstwie ręcznym.
Warszawa 1982
Liszka R.. Rerutkiewicz J., Uliasz H.: Cholewka rstwo.
Warszawa 1976
Meier H.: Obuwie ortopedyczne. Warszawa 1959
Napora S.: Galanteria ze skóry i tworzyw sztucznych.
Warszawa 1966
Parafianowicz Z,: Konstrukcja i modelowanie odzieży
ciężkiej. Warszawa (w druku)
Parafianowicz Z.: Podstawy modelowania odzieży. Warsza­
wa 1979
Persz T.: Materiałoznawstwo skórzane dla zasadniczych
szkół zawodowych. Warszawa 1968
Piskorska M Konstrukcja i modelowanie form bielizny.
Warszawa (w druku)
Rerutkiewicz J., Rekwart K.: Szewstwo. Warszawa 1963
Turska J.. Wotoszyńska K.: ABC dziewiarstwa ręcznego
Warszawa 1972
Tworzywa skóropodobne. Praca zbiorowa. Warszawa 1973
Zasady prawidłowej konstrukcji kopyt i obuwia. Praca zbio­
rowa. Warszawa 1976
 ©

nie wytwarza
I = t ©
X X
H o i X a X X a
- | i i i i 1 X 1
X • X ■
e ,1 § X ©
AZ > c >
3 1 1

Zastosowanie
1 £ 1

surowca
E S f > » CL X CL Cu X X X CL X X CL CL CL CL X X
O
JQ . J J _J _J J J J -J -1 _J —i
s s l s f

Tempera­

& 8 c 1 o
tura

<T> § t i ? R ii? § S S n s 8 i i s § s
1 1 1 1 ?

3
K © e l f i
O a n ^ o ©
____ AZ .!! f S M “ - j r <o
f I CO az az O X X 8 2 % ° e
X > > > > cn o E .2
S ę £ i > s i !
> > ^ -s r §
P = ! t i >■ o £
H X - : 5 i
X X > > > > > > > > > > > > s a = “ > (N 5 ■“ - r

to
8 "
AZ a ? o
t- CD —
«x S f-^ £
■ go® r- l I I s ©
3 X li C 12 ©
% ii § 8 *- > HSI
^ ^ Ń N C .O © © © N ^ © .2 O © © i ©
©• 5 o ® a i
N Jg 0) % ,© O © .2
U S ff i 1 N ! 1 3 sr l ! N I s c 'n i l AZ N łN
kwitnienia

X X X
Okres

co > > > X > > > > X > >

1 7 1 i > 1 j_ i 1
> X > > > > > > > >
> > >

>
□ ® X a X
> > Q
1 >
V 1 £ | 40 > >
LO 1 1 i 1 i X 1 1
C ^ 10 AZ > AZ ^ X
> Iz
E I I I
E
*-> **
c
a C S c c i l c c c ^
i 1 3 3 3 3 3
w
o» I I a>
2 e
en — Oł
i_
a> O ^
*-
05

1 E
Wysokość

8 £ O E
w cm

o
rośliny

8
(N *3- s 8 > 8 ą s co ą s o g ą
OM O o
O O
T5 o 40 cm o IO O *o
"D 0*1 ś
O .£■ i 8 si CM *D
c ■»

* S g
^ g « & o
Charakter rośliny

J O t3 c co 3 O D 3 O o D a 3 3 D D a
ó
a
i i t 8
=> o

6 i A ©
Zioła i ich zastosowanie

i 3 ^ 1 5 5
CM W - - S 5 5 - - 5 5 ^ *-
| o 1 & | -* C
i 2
^ «N 5

l i ­
h_
f
®
®
5 I
<O
P
•ŚSI £
cX
©
C
8
c
o
AZ
2a
> cCO X £

fX itrt
1
x
1
AZ
iX
£
C
i
X

- © s? © £
i i 8
C
i
K -V1 AZ 1 3 'O
1 1 A®Z £
o c JO S1 AZ a
N .52 £N © 3 V X
AZ
® 8 s .s C S i -*©
i
AZ
-O > 1 1 E I«r g .2 »■
© s i 3 o X 2 -c 3 N‘ o jO
«r "ni O
< CD CD CD OD CD CD u a u U <3 a o li.
 O
M
X X X
a o.

X...X
o.

III A

IMA
J « 1 X ! i
£Z > 1 l >
i 1 i i X X >
5
> > > Ji£ ©
>

Ł X X X X
CL CL X X O- 0. CL L X X CL CL X X CL CL X CL CL O.'
o
-J CL -J _J J o .- i J X J -J _l" J _J _J

os i i fi fi fi fi fi fifi o
i? § fi fi fi fi fi fi fi fi lO fi fi fi fi

jeszcze nie kwitły |

kwiatostan owych
do momentu wy­

bezpośrednio po

cały okres wege

k Vi...p V II i IX
05
bijania pędów

rozkwitnięciu

k V II—p V III
•o
k Vll!...p IX

00 O £ X 3
b- :3

(V II...X )
x X X JS£ £

V II i IX
CN > O >

X...XI
— M •35
o

tacji
V III
V II

> X > > > < X > > > > N >
>
c
^ s M
0) (0 u 0 ©
kwiatostany

kwiatostany
N O N
P-* 1 0 § M -O
ziele lub

■O g 03 (0 D
I nasiona

c o U (Q >- •c *c
c ■ta
1 owoce
owoce

owoce

~O 03 ją n n cj | U N © 0 M o
N S
M 0) Q> ©
O 03
ziele

ziele

| ziele
«8 i © 3 £ M O
£ O O
c ^ N § “ 2» § 3 JiZ c 1 JZ M IM N 1

- V I II
to > > > > > X 5 > > X X X > > > > X > >
i > | i 1 1 | 1 | 1 1 | | i ł |
> > = >
k VI

> > > > > > >

> > > > > > > > >

> >
> CL
* ;0 a - >
CL _ <2 >
lO — fT3
> i i 1 i > 1 > 1 1 > i 1 v> i/ł
JiC ś 1 ■z
i i ł JiŁ l i
c C C c c = N c § ą s c C a a § s
w w k_ W- MC w
05 03 o> 03 5) Oł 05 - •-*
W) 05 05 c c 03 60...100
130-200

E
do 30 m

O E
do 100

do 100

MM 1 JU

40...60
30—60
do 100

50...80
3 0 -8 0

do 15

LD
do 50
do 50

'T o 8 S § 8 fi
§ CM
o o O O o
4 T3 TD T i T ■o ■O

cn D
z> D O a D d :D; O D O D O D o □ D z> D
o

1 o 3
CM g N g Ni CN *- C g g g g CM
* ! 5 1 g g g g
i 3 3
______________________

| Macierzanka piaskowa
| Kozieradka pospolita

Lawenda wąskolistna

| Majeranek ogrodowy
Krwawnik pospolity

>
Jałowiec pospolity

| Lebiodka pospolita
| Kminek zwyczajny

Lipa szerokolistna
Lipa drobnolistna

> m
Kolendra siewna

>
Jodła pospolita

§ >
Gorczyca biała

M
[ Melisa lekarska
Len zwyczajny

tn ■£ l s s
co -8 <s |
M E c *N 0 a
os o) 1 1 ©
9 1 0 > c d
a
0
N a 2
> a ?L S X3 a ©■
o c o o
1 X _)
 Charakter rośliny Zastosowanie
Tempera- surowca
1 —jedno­ iura
Termin siewu

1
JtŁ
Część użytkowa L —lecznicze

D
maksy­

■o
Gatunek roczna lub sadzenia Okres Termin zbioru
£F -9

-'■-i ^
2 —dwu­ (surowiec malna K —kosme­

—
2 .9 2

rośliny (roślin kwitnienia surowca

h* c 3
c C >
J3 O >

-j
(a

as >

o
c E
zielarski)
ww

suszenia tyczne
<j> to Cl

letnia

1 * 1 8
uprawianych) P - przypra­

O ^
surowca

3 S-S C
2 ^ o
CL O -fi JJ.
W —wielo­
letnia w °C wowe
-

-
o

rr
05

r-*

co

LO
x

(N 3
>
>
o

c
1
1

Ui
co O

J*
_y
co

©
H
ra
do 30 korzeń

_©
i
i

ile
ziele
J J J

i, 9 o
V ^ v

2 nr J

s
> S £
CO jo 5 "
-l
c« .2,
nr O
kwiaty
3

3
>

i
i
M

X
1

O
■2c
O
Mydlnica lekarska do 60 wiosną IV przed

M
kwitnieniem lub
ieslenia IX...X

-
X
X

>
>

>
X

>
_i

O
Nagietek lekarski

co
kwiaty

119
1
X

>

z
s 8

o 8
o
> >
>

s
CM

>
>

-V'
m o>

*-O
N
zie le

N
>

>

3 Z) 3
i ą

r-
o
Ogórecznifc lekarski do 60 grunt IV

(U
V I—s VIII

CU
> -
CL - i
CL

i- s i

□
>
>

>
>
i
Is 9
(

*s ® ©
Orzech włoski W do 25 m

•
(drzewo)

-
§
X

X
X
o

JC

Papryka roczna 30... 60 inspekt III ! owoce _____LzP_____

>

3 3
8
i l
> >

T3

CN
korzeń 35 L,P VII (2.rok)

O
Pietruszka zwyczajna grunt k III...IV k X...p XI <1 .rok)
ziele do wybijania pę­ 35 L, P
dów
owoce VII (2.rok) 35 L, P

□
1
n

>
>
C

3
X
1

O
1

o
■c

*o
OD

Pięciornik kłącza L, K
CU

co r
kurze ziele

□
±
>

3
X
1

i
_J

S»

Pokrzywa zwyczajna do 150 40

!ć 3
-i

m 5

® N
— ^O

40
Sr ® s>
N1 £j n3 B

□
>
>

o
t

a
a
1

CN
1

5
E
*>

_l£

-O
O
to

O
w

03
I i
o2
X X

tt S
_J -J

>•

(0 -v
1u

o
o«

ra
(drzewo)

© c_o
A CO
X

>

3
Rozmaryn lekarski 50.., 150 | inspekt III
*
V il-V IH I ziele L,P

-
>

2
>

>

3 3
>
8 9

C
m
? a « f > > > -O
O

.O

Rumianek pospolity do 50 kwiatostany

>

(koszyczki)
—
3 —•
3
X

>
>
I

3
-J

3
8
ifi

~S
III A—IA

E
C
E
P

o
□c
</tL
kwiatostany

tu
CD
>M
II
Ss
AJ ,

CL 1 J >
g 'o A
03^ tU £
i

-
>
X

>

3
X
Ol

1
c©
©
*6

Pieprzyca siewna 30.. .50 mieszkanie cały

39
s .

?■ !

-ś ~
^ o
CM 11

© 0)
0 1co

rok, grunt od 111

 3 X
X >
_ O Q o. ©
i i 1 1 i 1 i 1 1 N
- > > CM > O-
1 > > 3
X X 8
5
X X , '0
CL Cl CL X CL X X X X X CL X X X 0
o 5
-J -J -J _J _* CL _J - i _l J _i - i CL _i -J -J _J ©
1
c
1
©■
Q
©
C
o> » 1 O
9 « 8 § 8 i 8 T>

©
>
X
k X ...p X 1 ( l.r o k t

a X O
ca+y okras wege

ó O
3 -* C **■ .5 ® C w
o g 0 tn p X
CM O •= > c X ® 3
0 C
-t-1 X
00 f-' cm "© > a JD
c
— c s C s i I □
—— a 2 —0 _ 3
5< > 8 - X ©
> _ _ 7 s ^ I t 05
> * £ ©
tacji

: CM T3
V III

o — c
1

S i i i 0
> 0 > > i > E > > B i H i a c E > = JH g O
O tn ©
E
•N
©
N
X U
0
0
> C 0 ■c > CM
s
©
i ; 8 ©
OJ 1
05
m © 83 ©
1 *
®
s
«■ sil a a>
©
N © ©
0
lO
d
N *§ i i i i 5» ‘J3 X K i Z N I I X
Eco
3
v Ś >
> 2 a zt n > > X X > > X > > E
CD © > I Ł B
2 N > Q > i 1 > 7 i 7 1 l 1 2
> > > > > > > 85
i i i
> >
O. X c f ; |
c .=
u « &
© a >
q c © >
> S e t
tn x i t > a
1 i i i i 1 > l 1 1 ffl 0
> > q w M Q
X a ? . ( s
a) c c c <x
V 3
L_ p |> :
C Oł O) o> x £ -o -S
Ł J
a f s
J Xno ra

s
O
rv E O E 8 E O
§ r* 8 8 o 8 LO s ą LO 1 s 1
o ? O CM 0 7 i. 0
0 o 0 0 o LO ■0 O
Ś 0 Ś O 8 0 1 c i
0 Ś
0 0
0 s
Ss *
©■ 5 ,©
£ > S

co D o a z> D o O O o a D O o 61.8
I s S

S l Ł
o § 1 0 ‘ 5- 0
Ol CM >1 a E C
5 5 s
b_
5 5
n
3 $ § - 5 5 1 - 5 5 » >0
3 CM 2 0 X ■6 K 8
£ “
E 8 =
£
> ^ © >
> 8 = 3
! > © ©
> © CD 1 c
> ‘3 O ©
i
B .|S
c * i
a a
X
5 1
I <Si a o a & 0
> <5
to
C a a
aa
X >
a
- C f> x 2 * f s
i © « ©• ©
a i X g 1
©
X ©
X a ■5 a O
£ §■«
x £ ,5 a 'Ń X
X X © •*r a
> > 0 © 1 a
N
L E
go i 3 N fc 0 i & J3> E I
fi
S
“ l i
c N ?
X
(/) O i N m © O w >
c/> co to to J J H t- K h— 5 5 O t-

Słownik
polsko4aciński
nazw roślin
R o d zaje, g a tu n ki, o d m ian y
Opracowali:
Dorota Met er a. Piotr Met era,
Kazimierz Tomala
Agrest - Ribes
Aksamitka rozpierzchła - Tagetes
pat ula
Aksamitka wąskolistna - Tagetes
tenuifolia
Aksamitka wzniesiona - Tagetes
erecta
Alycza - Prunus diyaricata
Anturium ogrodowe - Anthurium
x hortulanum
Arcydzięgiel litwor - Archangelica
officinalis
Aster alpejski - Aster alpinus
Aster chiński - Callistephus chinensis
Aster g awędka - Aster amellus
Aster kartowy - Aster dumosus
Aster nowoangielski - Aster nowae-
-angliae
Aster nowobelgljski - Aster novi-belgii
Babka lancetowata - Plantago
lanceolata
Baktazan - Solanum metongena
Barwinek pospolity - Vinca minor
Bazylia pospolita - Ocimum basilicum
Begonia bulwiasta - Begonia
x tuberhybrida
Begonia królewska - Begonia rex
Begonia stale kwitnąca - Begonia
semperflorens
Begonia wąkrotolistna - Begonia
hydfocotyiitolia
Berberys Thunberga - Berberis
thunbergii
Berberys zwyczajny - Berbeńs yulgans
Bergenia sercolistna - Ber gema
cordifolia
Bez czarny - Sambucus nigra
Bez koralowy - Sambucus racemosa
Bez lilak - Syringa yulgańs
Biedrzeniec anyż - Pimpinella anisum
Biedrzeniec wielki - Pimpinella major
Bluszcz pospolity - Hedera ł»eiix
Bobik - Vicia łaba var minor
Bobrek trójlistkowy - Menyanthes
trifoiiata
Boczniak ostrygowaty - Pleurotus
ostreatus
Boćwina szerokoogonkowa - Beta
yulgaris var. flayescens
Boćwina zwyczajna - Beta vulgańs
var, yulgaris
Borowik - Boletus
Borowik brzozowy - Boletus betulicota
Borowik szatański - Boletus satanas
Borowik szlachetny - Boletus edulis
Borowik ustatkowany - Boletus
aestivalis
Borówka brusznica - Vaccinium
wrtis-idaea
Borówka czernica - Vaccinium myrtillus
Borówka wysoka - Vaccimum
corymbosum
Bób - Vicia faba var. major
Brokuł włoski - Brassica oieracea
var. botrytis italica
Brukiew - Brassica napus
var. napobrassica
Brzoskwinia - Prunus persica
Brzoza - Betu la
Brzoza brodawkowata - Betu la
verrucosa
Brzoza kartów a - Be tuła nana
Buk pospolity - Fagus sylnatica
Bukszpan zwyczajny - Buxus
sempervirens
Burak ćwikłowy - Beta vulgans
By lica eslragon - Artem isia
drucunculus
Bylica piołun - Artemisia absinthium
Cebula kartoflanka - Allium cepa
var. aggregatum
Cebula siedmiolatka - Allium fistulosum
Cebula szalotka - Allium ascalonicum
Cebula wielopiętrowa - Allium
viviparum
Cebula zwyczajna - Allium cepa
Cebul ica syberyjska - Sc itła sibirica
Chaber bławatek - Centaurea cyanus
Chaber górski - Centaurea montana
Chmiel japoński - Humulus japonicus
Chmiel zwyczajny - Humulus lupulus
Chrzan pospolity - Armoracta
lapathifolia
Chwastnica jednostronna -
Ecbmochloa crus-galli
Clemiernik biały - Helleborus niger
Cis pospolity - Taxus baccata
Cissus australijski - Cissus antarctica
Cissus rombol istny - Cissu s rhombifolia
Cykoria liściowa - Cichorium intybus
var. foliosum
Cynamonowiec cejloński -
Cinnamomum zeytanicum
Cynia wytworna - Zinnia elegans
Cyprysik Lawsona - Chamaecypańs
lawsomana
Czarnuszka damasceńska - Nigeila
damascena
Czarnuszka siewna - Nigeila sativa
C z ą b e r o grod ow y - S atureja h orten sis
C zerm ien b ło tna - C a li a palustris
C zo s n e k pospolity - Allium sativum
C zu b a jk a k a n ia - M acro lep io ta procera
D a lia zm ie n n a - Dahlta pinnata
D ąb - d u e rc u s
D ą b ró w k a ro złogow a - Ajuga re p ta n s
D ą b szypu tko w y - O u ercu s robur
D e re ń ja d a ln y - C ornus m as
D e re ń ś w id w a - C ornus s an g u in ea
D ifen b ac h ia - D ieftenbachia
x sp tend ens
D im o rfo teka za to k o w a - D im orfoteca
s in u ata
D ła w is z okrągtoHstny - C e la s tru s
orbtculata
D tuoosz kró lew ski - O sm u nd a regalts
□ m u s ze k ja jo w a ty - Lagurus o vatus
D ra p a c z le k a rs k i - C n icu s b en e d ic tu s
D n a k ie w p urpu ro w a - S cab io sa
atro p u rp u rea
D rżą c zk a ś re d n ia - Briza m edia
D ym a o lb rzym ia - Cucurbrta m axim a
D ynia z w y c z a jn a - Cucurbita p apo
D ztelżan o grod ow y - H elen iurn
x h yb nd um
D z ie w a n n a w ie lko k w iato w a -
V e rb a s c u m thapsiform e
D zie w ię ć s ił a k a n to l istny - C arlin a
acantito tia
D ziu ra w ie c zw yczajn y - H ypericum
p erfo ratum
D zw o n e k k a rp a ck i - C am p anu la
c a rp a tic a
D zw o n e k o grod ow y - C am p anu la
m edium
D zw o n e k szerokoiistny - C a m p a n u la
latlfolia
E ndyw ia zim o w a - Cichorium endivia
F a c e lia b łę k itn a - Phacelia ta n a c e tic a
F aso la w ie lo k w ia to w a - P h a s eo lu s
m ultiflorus
F aso la zw y c z a jn a - P h aseo lu s yulgaris
F a ts h e d e ra lizjańska - F ats h e d e ra lizei
F ats ja ja p o ń s k a - Fatsia japo nica
F e n k u ł - F o enicu lum capillaceum
var. azo ricu m
F io lek o g ro d o w y - Viola x w ittro ckian a
Fio łek tró jb a rw n y - Viota tricołor
Fio łek w o n n y - V iola odorata
F Io ks D rum m o nd a - Phlox drum m ondi
F lo ks s zy d la s ty - Phlox su b u lata
F lo ks w ie c h o w a ty - Phk)x panicu lata
F o rsy c ja p o ś re d n ia - Forsythta
x in te rm e d ia
F u k s ja m ie s za ń c o w a - F u ch sia
x h yb rid a
F u n kia w ie lk o lis tn a - H osta p lan tag inea
G ą s k a - T richo lom a
G ą s k a m y d la n a - Tricholom a
saponaceum
G ą s k a n ie k s ztałtn a - Tricholom a
p orten to su m
G ą s k a s ia rk o w a - Tńchotom a
sulphureum
G ą s k a ty g ry so w a ta - Tricholom a
pardinum
G ąska zielonka -T n cb o lo m a ftavovrens
G e rb e ra J a m e s o n a - G erb era jam eso n l
G ę s ió w k a k a u k a s k a - A rabis
c a u c a s ic a
 Gipsowka wytworna - Gypsophiia
elegans
Glicynia kwiecista - Wistena Itonbunda
Głóg dwu szyjkowy - Crataegus
oxyacantha
Głóg jednoszyjkowy - Crataegus
monogyna
Godecja wielkokwiatowa - Godetia
grandlflora
Gołąbek cukrówka - Russuia alutacea
Gołąbek wymiotny - Russuia emetica
Gorczyca - Slnapis
Gorczyca biała - Sinapis alba
Gorczyca czarna - Brassica nlgra
Gorczyca sarepska - Brassica juncea
Goryczak żółciowy - Tylopilus łelleus
Goryczka wiosenna - Gentiana vema
Gożdzieniec - Clauaria flava
Goździk brodaty - Dianthus barbata
Goździk chiński - Dianthus chinensis
Goździk kropkowany - Dianthus
deltoides
Goździk ogrodowy - Dianthus
caryophyllus
Goździkowiec korzenny - Syzygium
aromaticum
Goździk pierzasty - Dianthus plumarius
Grab - Carpinus
Grab zwyczajny - Carpinus betulus
Grąźel żółty - Nuphar tuteum
Groch polny - Pisum arvense
Groch zwyczajny - Pisum satiyum
Groszek pachnący - Lathyrus odoratus
Grusza - Prus
Grusza pospolita - Pirus communis
Gryka zwyczajna - Fagopyrum
saglttałum
Grzybień biały - Nymphaea alba
Heliotnop peruwiański - Heliotropium
arborescens
Hiacynt wschodni - Hyaclnthus
orientalis
Hortensja ogrodowa - Hydrangea
macrophylla
Hyzop lekarski - Hyssopus officinalis
Imbir lekarski - Zlngiber officinale
irga błyszcząca - Cotoneaster lucida
Irga pozioma - Cotoneaster horizontalis
Jabłoń - Malus
Jabłoń dzika - Malus silvestris
Jałowiec płożący - Juniperus
horizontalis
Jałowiec pospolity - Juniperus
communis
Jałowiec sabiński - Juniperus safoina
Jarmuż - Brassica oleracea
var acephala
Jarząb brekinia - Sorbus łorminalis
Jarząb mączny - Sorbus aria
Jarząb morawski - Sorbus aucupańa
var. morainca
Jarząb pospolity - Sorbus aucupańa
Jarząb słodki - Sorbus aucupańa
var rossica major
Jarząb szwedzki - Sorbus intermedia
Jaśminowiec wonny - Phitadełphus
coronarius
Jemioła pospolita - Viscum album
Jeżyna bezkołcowa - Rubus
Jeżyna fałdowana - Rubus łruticosus
Jęczmień zwyczajny - Hordeum vulgare
Języczka pomarańczowa - Lig ulana
clivorum
Jodła pospolita - Abies alba
Kalafior - Brassica oleracea
var, botrytis
K alarep a - B rassica o leracea
var. gongyiodes
K alceolaria m ieszańco w a - C alceolaria
x hybrida
K alina koralow a - Vibum um opulus
K apar ciernisty - C apparis spin osa
K a p u s ta b ru kselska - B rassica
o le ra ce a var, gem m ifera
K apu sta gło w iasta biała - B rassica
o leracea var. cap ita ta alba
K ap u sta gło w iasta czerw o n a - B ras*
sica o le ra ce a var. cap ita ta rubra
K apusta p ekiń ska - Brassica
pekinensis
Kapusta włoska - Brassica oleracea
var. sabauda
K arczoch zw y c zajn y - C ynara
scolymus
K ard - C ynara cardunculus
Kard am on ma la barski - Elettaria
cardam om um
Karm nik ościsty - S ag lna sub ulata
K asztan o w iec - Aesculus
K asztan o w iec biały - A esculus
hlppocastanum
K aw on - C ltrullus vulgaris
K larkia w ytw orna - C larkia e leg an s
Klon palm owy - A c e r palm atu m
K lo só w ka w einista - Holcus lanatus
K m inek zw y c zajn y - Carum carvi
KnieC błotna - C attha paiustńs
K o b ea p n ą c a - C o bea scand en s
K ocanki ogrodow e - Helichrysum
b racteatum
K o ko rn ak w ieikolistny - A ristolochia
durior
Kotczak obłączasty - Hydnum
repandum
K olendra sie w n a - Conandrum sativum
K o leu s B lum ego - C o leu s blum ei
K o nw alia m ajow a - C onyatlana m ajalis
K o per ogrodow y - Anethum g raveo len s
K o per wioski - Foeniculum capillaceum
var. vulgare, var. dulce
K opytnik pospolity - Asarum
europaeum
Korzennik lekarski - Pimenta dioica
Kosaciec bródkowy - Iris barbata
Kosaciec holenderski - Iris holland ica
Kosaciec niski - Iris pumita
Kosaciec żółty - Iris pseudoacorus
Kosmatka leśna - Lu zola siivattca
Kosmos podwójnie pierzasty - Cosmos
bipinnatus
Kostrzewa sina - Festuca giauca
Kozieradka pospolita - Trigonella
foenum-graecum
Kożlarz - Leccinum
Kożlarz babka - Leccinum scabnjm
Kożlarz białawy - Leccinum holopus
Kożlarz czerwony - Leccinum
aurantiacum
K o żlarz g rabow y - Leccinum g riseum
K o żlarz pom arańczow ożołty - Leccinum
testaceoscabrum
K rokus w iosenny - C rocus vernus
Krowiak podwinięty - Paxillus involutus
Krwawnik pospolity - Achillea
millefoiium
Krwawnik wiązówkowaty - Achitlaa
filipendulina
Kuklik szkarłatny - Geum coccineum
Kukurydza cukrowa - Zea mays
var. saccharata
Kupkówka pospolita - Dactyiis
glomerata
Kurkuma długa - Curcuma longa
Lak pospolity - Cheiranthus cheiri
Lawenda prawdziwa * Lavanóula vera
Lawenda wąskolistna - Layandula
angustifołia
Lebiodka pospolita - Onganum yutgare
Lejków iec dęty - Craterellus
comucopioides
Lejkowka odbielona - Clitocybe
dealbata
Len zwyczajny - Linum usitatissimum
Leszczyna pospolita - Coryłus awellana
Lewkonia dwurożna - Mattfuola btcomts
Lewkonia letnia - Matthiola incana
annua
Ligustr pospolity - Ligustrum vulgare
Lilia biała - Litium candidum
Lilia królewska - Liliom regale
Lilia tygrysia - Ulium tigrinom
Liliowiec ogrodowy - Hemerocallls
x hybrida
Lipa drobnolistna - Tilia cordata
Lipa szerokotistna - THia platyphyllos
Lisówka pomarańczowa -
Hygrophoropsis aurantiaca
Lobelia przylądkowa - Lobelia erinus
Lubczyk ogrodowy - Lewisticum
officinale
Łopian większy - Arctium tappa
Łubin biały - Lupinus albus
Lubi n mieszańcowy - Łupi nus
xhybridus
Łubin trwały - Lupinus polyphyllus
Łubin wąskolistny - Lupinus
angustrfolius
Łubin żółty - Lupinus lutaus
Łuskwiak nastroszony - Pholiota
sguarrosa
Lyszczec wiec howaty - Gypsophiia
paniculata
Macierzanka piaskowa - Thymus
serpyllum
Magnolia Soulange'a - Magnolia
soulangeana
Majeranek ogrodowy - Griganum
majorana
Mak lekarski - Papayer somniterum
Mak wschodni - Paisawer orientale
Makleaja sercowata - Macleaya
cordata
Malina czarna - Rubus occidentalis
Malina właściwa - Rubus idaeus
Maranła dwubarwna - Maran ta btcoky
Marchew - Daucus ca rota
Marzanka wonna - Asperula odorata
Marzanna barwierska - Rubia tinctonim
Maślak - Suillus
Maślak alpejski - Suillus rtueschi
Maślak lepki - Suillus aęruginascens
Maślak pstry - Suillus variegatus
Maślak sitarz - Suillus bovinus
Maślak strojny - Suillus elegans
Maślak trydencki - Suillus tridentinus
Maślak ziarnisty - Suillus granulatus
Maślak zwyczajny - Suillus luteus
Maślak żółtawy - Suillus flavidus
Maślak żółty - Suillus greyillei
Maślanka wiązkową - Hypholoma
fasciculare
Melisa lekarska - Melissa ołficinalis
Melon - Cucumis melo
Miechunka peruwiaóska - Physalis
peruyiana
Miechunka rozdęta - Physalis alkekengi
Mieczyk gandawski - Gladiolus
x gandavensis
Miesięcznica dwuletnia - Lunarla
biennis
Mietelnik - Kochia scoparia
Mietlica pospolita - Agrostis tenuis
Mięta pieprzowa - Mentha piperlta
Migdałowiec trójklapowy - Prunus
trlloba
Miłek wiosenny - Adonis vernatis
Mirt zwyczajny - Myrtus commums
Mlskant cukrowy - Miscanthus
sacchariflorus
Mlecza] rydz - Lactarius deliclosus
Mlecząj wetnianka - Lactarius
tormlnosus
Mniszek lekarski - Taraxacum
officinale
Mocząrka kanadyjska - Elodea
canadense
Modrzew europejski - Larix decidua
Monstera dziurawa - Monstera
deliciosa
Morela - Prunus armeniaca
Mozga trzcinowata - Typhoides
arundinacea
Muchomor czerwony - Amanita
muscaria
Muchomor plamisty - Amanita
pantherina
Muchomor sromotnikowy - Amanita
ohalloides
Muszkatotowiec - Myristiea fragrans
Mydlnica lekarska - Saponaria
officinalis
Nachyłek lancetowaty - Coreopsis
lanceoiata
Nagietek lekarski - Calendula
officinalis
Naparstnica purpurowa - Digitalis
purpurea
Narcyz biały - Narcissus poettcus
Narcyz trąbko wy - Narcissus
oseudonarcissus
Narecznica samcza - Dryopteris
filix-mas
Nasturcja większa - Tropaeolum majus
Nawłoć ogrodowa - Solidago x hybnda
Nefroiepis wysoki - Nephrolepis
exaltata
Nemezja powabna - Nemesia strumosa
Niecierpek balsamina - Impatiens
balsamina
Niezapominajka leśna - Myosotis
syhratica
Nostrzyk zołty - Met ilotus officinalis
Ogórecznik lekarski - Borago officinalis
Ogórek - Cucumis sativus
O leand er pospolity - Nerium o lean der
Om ieg kaukaski - Doro nic urn
caucasicum
O pieńka m iodow a - Arm illariella m ellea
O pieńka nietrw ała - Arm illariella
tab escen s
Orlik ogrodow y - A guiiegia x hybrida
O rzech w łoski - Juglans regia
O strożeń potny - Cirsium arven se
O stróżka ogrodow a - Delphtnium
x cultorum
O w ie s - A vena
Pałka w ąsko listn a - T y p h a angustifolia
Pandan - P andanus yeitchii
P apryka g ałę zis ła - C apsicum
frutescens
Papryka roczna - C apsicum annuum
Parzydło leśne - A runcus silvestris
P asternak zw yczajny - P astinaca sativa
Pelargonia b iu s z c z o lis tn a - P elarg o -
nium x hederaefolium
Pelargonia p ach n ąca - Pelargonium
g raveolens
Pelargonia rab ato w a - Pelargonium
x h odoru m
Pełnik ogrodowy - Troll ius x cultorum
Peperomia magnoliolistna - Peperomia
magnoliaefolia
Perz w łaściw y - Agropyron rep ens
Petunia ogrodow a - P etunia x hybrida
Piaskow iec m odrzak - Gyroporus
cyanescens
P ieczarka - A garicus
P ieczarka czterozarod niko w a - A g ari­
c u s edulis
P ieczarka dw u zaro dn ikow a - A garicus
bisporos
P ieczarka lśniąca - A garicus sihraticus
P ieczarka ogrodow a - A garicus
hortensis
P ieczarka p łaska - A garicus
placom yces
P ieczarka potna - A garicus cam p estris
P ieczarka zaroslow a - A garicus
sityicoła
P ieczarka żó łtaw a - A garicus
xanthoderm us
Pieprz c zarn y - Piper mgrum
Pieprze ik jadalny - C anth arełfu s
cibarius
Pieprzyca siew na - Lepidium sa tiro m
Pierścień iak - Stropharia
Pierścień iak g rynszpanow y -
Stro p haria aeruginosa
Pierścień iak łuskow a ty - S tro p haria
squam osa
Pierścień iak półkolisty - S tro p haria
sem iglobata
Pierścień iak uprawny - Stro p haria
ru gosoannulata
P ierw iosnek bezłodygow y - Pnm ula
acaułis
P ierw iosnek dro bn oząbko w any -
Prim ula dentic ulata
P ierw iosnek gruziński - Prim ula juliae
P ierw iosnek łyszczak - Prim ula auncuia
P ierw iosnek w yniosły - P rim ula eiatior
P iestrzenica k a s zta n o w a ta - G yrom itra
escuienta
P ietru szka zw yczajna - P etrosetinum
sstiyum
Pięciornik krzewiasty - Potentilla
fruticosa
Pięciornik kurze ziele - Potentilla
erecta
Pistacja właściwa - Pistacia vera
Piwonia lekarska - Paeonia officinalis
Platycerium - Platycerium alcicome
Pluskwica graniasta - Cimieifuga
racemosa
Ptuskwica sercolistna - Cimieifuga
cordifolia
Płachetka kołpakowata - Rozites
caperata
Płucnica islandzka - Cetraria isiandica
Podgrzybek brunatny - Xerocomus
badius
Podgrzybek pasożytniczy - Xerocomus
parasiticus
Podgrzybek zajączek - Xerocomus
subtomentosus
Podgrzybek złotawy - Xerocomus
chrysenteron
Pokrzywa zwyczajna - Urtica dioica
Pomidor - Lycopersicon esculentum
Por - Allium porrum
Podulaka warzywna - Podulaca
oleracea
Podulaka wielkokwiatowa - Podulaca
grand iflora
Porzeczka czarna - Ribes nigrum
Porzeczka czerwona - Ribes rubrum
Powojnik Jackmana - Clematis
jackmanii
Powój trójbarwny - Convołvulus tricolor
Poziomka ogrodowa bezroztogowa -
Fragaria vesca var. hodensis,
var. semperflorens
Poziomka pospolita - Fragaria vesca
Prawoślaz różowy - Aithaea rosea
Przebtśnieg pospolity - Gaianthus
niyałte
Przełącznik kłosowy - Ueronica spicata
Przylaszczka pospolita - Anemone
hepatica
Przymiotno ogrodowe - Engeron
x hybridus
Pszenica - Triticum
Purchawka - Lycoperdon
Purchawka groszkowata - Lycoperdon
pyriform®
Pustynnik olbrzymi - Eremurus
robustus
Pysznogłdwka dwoista - Monarda
didyma
Rabarbar - Rheum rhaponticum
Rafidotora złota - Rhaphidophora aurea
Rdest ptasi - Połygonum avicu!are
Rdest wietokłosowy - Połygonum
połystachyum
Reo meksykańskie - Rhoeo sathacea
Rezeda wonna - Reseda odorata
Robinia akacjowa - Robinia
pseudoacacia
Rodgersja kasztanolistna - Rodgersja
aesculrfoila
Rogownica kutnerowata - Cerastium
tomentosum
Rojnik pajęczynowaty - Sempervrvum
arachnordaeum
Rokitnik zwyczajny - Hlppophae
rhamnołdes
 Roszponka warzywna - Valerianella
olitoria
Rozchodmk okazały - Sedum spec lab ile
Rozchodnik ostry - Sedum acre
Rozmaryn lekarski - Rosmarinus
officinalis
Róża dzika - Rosa canina
Róża francuska - Rosa gallica
Róża girlandowa - Rosa cinnamomeae
Róża herbatnia - Rosa chinensis
var. fragrans
Róża pomarszczona - Rosa rugosa
Róża stul isina - Rosa centifolia
Różanecznik fioletowy - Rhododendron
catawblense
Rudbekia lśniąca - Rudbeckia nitida
Rudbekia naga - Rudbeckia laciniata
Rudbekia okazała - Rudbeckia
speciosa
Rumianek pospolity - Matricarla
chamom ii la
Rumianek rzymski - Anfhemis nobilis
Runlanka japońska - Pa chy san dra
terminalis
Ruta zwyczajna - Ruta graveolens
Rzepa - Brassica rapa var. rapifera
Rzodkiew - Raphanus satiwus
var. major
Rzodkiewka - Raphanus sativus
subvar. radie ul a
Salsefia -Tragopogon porrifolius
Sałata głowiasta masłowa - Lactuca
sativa var. capitata
Sałata szparagowa - Lactuca sativa
var. angustana
Sansewieria gwinejska - Sansewieria
trifasciata
Sarniak dachówkowaty - Sarcodon
imbricatus
Sasanka zwyczajna - Anemone
pulsatilla
Seler korzeniowy - Apium graweolens
var. rapaceum
Seler liściowy - Apium graweolens
war. dulce
Seradela pastewna - Ornithopus
satrwus
Serduszka okazała - Dicentra
speotabilis
Sępolia fiołkowa - Saintpaulia ionatha
Sitowie jeziorne - Scirpus lacustris
Skalnica Arendsa - Saxitraga
x arendsii
Skorzonera - Scorzonera hispanica
Skrzyp polny - Equisetum aryense
Słonecznik bulwiasty - Relianthus
tuberosus
Słonecznik szorstki - Helianthus
rigtdus
Słonecznik zwyczajny - Helianthus
annuus
Smagliczka nadmorska - Alyssum
marittima
Smagliczka skalna - Alyssum saxatile
Smardz - Morcfiella
Smardz jadalny - Morchella esculenta
Smardz stożkowaty - Morchella coniea
Soczewica jadalna - Lens culinaris
Soja owłosiona - Glicine max
Sosna - Pinus
Sosna górska - Pinus mugo
Sosna górska kosodrzewina - Pinus
mugo war. mughus
Sosna zwyczajna - Pinus silwestris
Stokłosa miękka - Bromus hordaceus
Stokrotka pospolita - Bellis perennis
Strzępiak ceglasty - 1nocybe
patouillardii
Suchlln różowy - Helipterum roseum
Suchokwiat roczny - Xeranlhemum
annuum
Syningia ogrodowa - Sinningia
x hybrida
Szachownica cesarska - Fritillaria
imperialls
Szachownica kostkowała - Fritillaria
meleagris
Szafran uprawny - Crocus satiwus
Szałwia błyszcząca - Safwia splendens
Szałwia lekarska - Salwta officinalis
Szarotka alpejska - Leontopodium
alpinum
Szczaw zwyczajny - Rumex acetosa
Szczypiorek ogrodowy - Allium
schoenoprasum
Szmaciak - Sparassis
Szparag lekarski - Asparagus
Officinalis
Szpinak zwyczajny - Spinacia
oleracea
Szpinak nowozelandzki -Tetragonia
expansa
Staż dziki - Malwa silwestris
Śliwa - Primus
Śliwa lubaszka - Prunus domestica
ssp. instltitla
Śliwa tarnina - Prunus spinosa
Śnieżyca wiosenna - Leucojum wernum
Świerk - Picea
Świerk biały - Picea glauca
Świerk pospolity - Picea abies
Świetlik łąkowy - Euphrasia
rostkowiana
Tatarak zwyczajny - Acorus calamus
Tawułka Arendsa - Astilbe arendsii
Tawuła van Houttea - Spiraea
x yanhouttei
Tęgo skór - Scleroderma
Tęgoskór pospolity - Scleroderma
citrinum
Tojad mocny - Aconitum napellus
Topola-Popu lus
Topola czarna - Populus nigra
Topola osika - Populus tremula
Trójskrzyn pstry - Cod iaeum
yariegatum
Truskawka - Fragaria grandiflora
Trybuła ogrodowa - Anthriscus
cerefolium
Trzcina pospolita - Phragmites
commums
Trzęślica modra - Mo linia coerulea
Trzykrotka biała -Tradescantia albiflora
Tuja - Thuja occidentalis
Tulipan ogrodowy - Tulipa gesneriana
Turzyca owłosiona - Carex hirta
Twardzioszek przydrożny - Marasmius
oreades
Tymianek pospolity - Thymus wulgaris
Tymotka łąkowa - Phleum pratense
Tytori skrzydlaty - Nicotin a a lata
Ubiorek okółkowy - Iberis umbellata
Ubiorek wiecznie zielony - Iberis
sempervirens
Wanilia płaskolistna - t/anilla
planifolia
Wawrzyn szlachetny - Laurus nobilis
Wawrzynek wilczelyko - Daphne
mezereum
Werbena ogrodowa - Verbena
x hybrida
Wiązówka błotna - Filipendula ulmaria
Wiąz szypułkowy - Ulmus iaevis
Wiciokrzew przewiercien - Lonicera
caprifolium
Wiechlina roczna - Poa annua
Wieruszka zatokowa - Entdoma
sinuatum
Wierzba - Salix
Wierzba purpurowa - Saltx purpurea
Wietlica samicza - Athyrlum
filix-femina
Wilec purpurowy - Ipomoea purpurea
Winobluszcz pięciolistkowy -
Parthenocissus quinquefolia
Winorośl - Vitis
Wiśnia - Prunus cerasus
Włośnica zielona - Setaria wiridis
Woskownica rożowa - Hoya car nosa
Wrotycz pospolity - Tanacetum wulgare
W rzos pospolity - Calluna yulgaris
Wyczyniec łąkowy - Alopecurus
pratensis
Wyka - Vicia
Wyżlin większy - Antirrhmum majus
Zanokdca skalna - Asplenium
triebomanes
Zasfonak rudy - Cortinanus orellanus
Zaślaz mieszańcowy - Abutilon
x hybridum
Zatrwian szerokolistny - Limonium
latifolium
Zatrwian tatarski - Limonium fataricum
Zatrwian wrębny - Limonium sinuatum
Zawciąg nadmorski - Armeria marittima
Zawilec koronowy - Anemone coronaria
Zawilec ogrodowy - Anemone x hybrida
Ziemniak - Solanum tuberosum
Zimowit jesienny - Colchicum
autumnale
Ztocieh ogrodowy - Chrysanthemum
x hortorum
Zfocien trójbarwny - Chrysanthemum
carinatum
Złocień wielki - Chrysanthemum
maximum
Złocień wieńcowy - Chrysanthemum
coronarium
Ztotokap Waterera - Laburnum
x watę rei
Żabien iec babka wodna - Alisma
plantago-aquatica
Żagwin ogrodowy - Aubrieta cultorum
Żarnowiec miotlasty - Cylisus scoparius
Żeniszek meksykański - Ageratum
x houstonianum
Żurawina - Oxycoccus
Żurawina błotna - Oxycoccus
quadripetalus
Żurawka drżączkowa - Heuchera
x brizoides
Życica trwała - Lolium perenne
Żyto - Secale

Słownik
łacińsko-polski
nazw roślin
Rodzaje, gatunki, odmiany
Opracowali:
Dorota Met era, Piotr Metera,
Kazimierz Tomala
Abies alba - Jodła pospolita
Abutilon x hybridum - Zaślaz
mieszańcowy
Acer pal matu m - Klon palmowy
Achillea filipendulina - Krwawnik
wiązówkowaty
Achillea millefoltum - Krwawnik
pospolity
Aconitum napellus - Tojad mocny
I Acorus cal a mus - Tatarak zwyczajny
Adonis yernalis - Mttek wiosenny
Aesculus - Kasztanowiec
Aesculus hippocastanem -
Kasztanowiec biaty
Agaricus - Pieczarka
Agaricus bi sporu s - Pieczarka
dwuzarodnikowa
Agaricus campestris - Pieczarka polna
Agaricus edulis - Pieczarka
cztero* arod nikowa
Agaricus hortensis - Pieczarka
ogrodowa
Agaricus placomyces - Pieczarka
płaska
Agaricus silwaticus - Pieczarka lśniąca
Agaricus siMcola - Pieczarka
zarostowa
Agaricus xanthodermus - Pieczarka
żółtawa
Ageratum x houstonianum - Żeniszek
meksykański
Agropyron repens - Perz właściwy
Agrostis tenuis - Mietlica pospolita
Ajuga reptans - Dąbrówka rozłogowa
Altsma plantago~aquatica - Żabieniec
babka wodna
Aiłłum ascalonicum - Cebula szalotka
Allium cepa - Cebula zwyczajna
Altium cepa var. aggregatum - Cebula
kartoflanka
Altium fistulosum - Cebula siedmiolatka
Allium pomim - Por
Allium sativum - Czosnek pospolity
Allium schoenoprasum - Szczypiorek
ogrodowy
Allium wiparum - Cebula wielopiętrowa
Alopecurus pratensis - Wyczyniec
łąkowy
Althaea rosea - Prawoślaz różowy
Alyssum marittima - Smagliczka
nadmorska
Alyssum saxatile - Smagliczka
skalna
Amanita muscaria - Muchomor czerwony
Amanita pantherina - Muchomór
plamisty
Amanita phatloides - Muchomór
sromotnikowy
Anemone coronaria - Zawilec
koronowy
Anemone hepatica - Przylaszczka
pospolita
Anemone x hybrida - Zawilec ogrodowy
Anemone pulsatilla - Sasanka
zwyczajna
Anethum graveolens - Koper ogrodowy
Anthemis nobilis - Rumianek rzymski
Anthriscus cerefolium - Trybuła
ogrodowa
Anthurium x hortulanum - Anturium
ogrodowe
Antirrhinum m ajus-W yżlin większy
Apium graveolens var. dulce - Seler
liściowy
Apium graveolens var. rapaceum -
Seler korzeniowy
Aquilegia x hybrida - Orlik ogrodowy
Arabis caucasica - Gęsiówka
kaukaska
Archangelica ołficinalis - Arcydzięgiel
litwor
Arctium lappa - Łopian większy
Aristolochia durior - Kokomak
wiełkol istny
Armeria marittima - Zawciąg nadmorski
Armillariella mellea - Opieńka miodowa
Armillariella ta be scen s - Opieńka
nietrwała
Armoracia tapathifolia - Chrzan
pospolity
Arie mis ta absinthium - Bytica piołun
Artemisia dracunculus - Bylica
estragon
Aruncus silvestris - Parzydto leśne
Asarum europaeum - Kopytnik
pospolity
Asparagus ołficinalis - Szparag
lekarski
Asperula odorata - Marzanka wonna
Aspienium trichomanes - Zanokcica
skalna
Aster alpinus - Aster alpejski
Aster amellus - Aster gawędka
Aster dumosus - Aster karłowy
Aster novae-angliae - Aster
nowoangielski
Aster now-belgii - Aster nowobelgijskl
Astilbe arendsii - Tawutka Arendsa
Athyrium fiiix-femina - Wietlica
samicza
Aubrieta cultorum - Za gwin ogrodowy
Avena - Owies
Begonia hydrocotytrfołia - Begonia
wąkrotol istna
Begonia rex - Begonia królewska
Begonia semperflorens - Begonia stale
kwitnąca
Begonia x tuberhybrida - Begonia
bulwiasta
Bellis perennis - Stokrotka pospolita
Berberis thunbergii - Berberys
Thunberga
Berberis vulgaris - Berberys zwyczajny
Bergenia cordifolia - Bergen ia
sercolistna
Beta vuigaris - Burak ćwikłowy
Beta vulgaris var. flavescens - Boćwina
szerokoogonkowa
Beta vulgaris var, vulgaris - Boćwina
zwyczajna
Betula - Brzoza
Betula nana - Brzoza karłowa
Betula verrucosa - Brzoza
broda wkowata
Boletus - Borowik
Boletus aestlwalis - Borowik
usiatkowany
Boietus betullcola - Borowik brzozowy
Boletus edulis - Borowik szlachetny
Boletus satanas - Borowik szatański
Borago officlnalis - Ogórecznik
lekarski
Brassica juncea - Gorczyca sarepska
Brassica napus var napobrassica -
Brukiew
Brassica nigra - Gorczyca czarna
Brassica oleracea war. acephala -
Jarmuż
Brassica oleracea var, botrytis -
Kalafior
Brassica oleracea var, botrytis itałica -
Brokuł włoski
Brassica oleracea var. capitata alba -
Kapusta głowiasta biała
Brassica oieracea var. capitata rubra -
Kapusta głowiasta czerwona
Brassica oleracea var. gemmifera -
Kapusta brukselska
Brassica oleracea var, gongylodes -
Kalarepa
Brassica oleracea var. sabauda -
Kapusta włoska
Brassica peklnensis - Kapusta
pekińska
Brassica rapa var. rapifera - Rzepa
Briza media - Drżączka średnia
Bromus hordaceus - Stokłosa miękka
Buxus semperyirens - Bukszpan
zwyczajny
Caiceolaria x hybrida - Kalceolaria
mieszańcowa
Calendula ołficinalis - Nagietek
lekarski
Galla palustris - Czermień błotna
Całlistephus chinensis - Aster chiński
Calluna vulgaris - Wrzos pospolity
Caltha palustris - Knieć btotna
Campanula carpatica - Dzwonek
karpacki
Campanula iatifolia - Dzwonek
szerokol istny
Campanula medium - Dzwonek
ogrodowy
Cantharetlus cibanus - Pieprznik
jadalny
Cappans spinosa - Kapar ciernisty
Capsicum annuum - Papryka roczna
Capsicum frutescens - Papryka
gałęzista
Carex hirta - Turzyca owłosiona
Carlina acantiłołia - Dziewięćsił
akantoiistny
Carpinus - Grab
Carpinus batułus - Grab zwyczajny
Ca rum carvi - Kminek zwyczajny
Celastrus orbiculata - Dławisz
okrągło Ustny
Centaurea cyanus - Chaber bławatek
Centaurea montana - Chaber górski
Cerastium tomentosum - Rogownica
kutnerowata
Cetraria islandica - Ptucnica islandzka
Chamaecyparis lawsoniana - Cyprysik
Lawsona
Cheiranthus cheiri - Lak pospolity
Chrysanthemum carinatum - Złocień
trójbarwny
Chrysanthemum coronarium - Złocień
wieńcowy
Chrysanthemum x hortorum - Złocień
ogrodowy
Chrysanthemum maxtmum - Złocień
wielki
Cichorium endlwia - Endywia zimowa
Cichorium intybus var. fol losum -
Cykoria liściowa
Cimicifuga cordlfolia - Pluskwica
sercol istna
Cimicifuga racemosa - Pluskwica
graniasta
Cinnamomum zeylanlcum -
Cynamonowiec cejloński
Cirsium arvense - Ostrożeń polny
Cissus antarctica - Cissus australijski
Cissus rhombifolia - Cissus
rombolistny
Citrulius vulgaris - Kawon
Ctarkia eiegans - Klarkia wytworna
Ciavaria flava - Gożdzieniec
Clematis jackmanii - Powojnik
Jackmana
Ciitocybe dealbata - Lejkówka
odbielona
Cnicus benedictus - Drapacz lekarski
Cobea scandens - Kobea pnąca
Codiaeum yanegatum - Trójskrzyn
pstry
Colchicum autumnale - Zimowit
jesienny
Coleus blumei - Koleus Blumego
Convallaria majalis - Konwalia majowa
Convołvulus tpcołor - Powój
trójbarwny
Coreopsis lanceolata - Nachytek
lancetowaty
Cońandrum satwum - Kolendra siewna
Cornus mas - Dereń jadalny
Cornus sanguinea - Dereń świdwa
Cortinarius orellanus - Zasłonak rudy
Corylus avellana - Leszczyna pospolita
Cosmos bipinnatus - Kosmos
podwójnie pierzasty
Cotoneaster honzontatis - Irga pozioma
Cotoneaster lucida - Irga błyszcząca
Crataegus monogyna - Głóg
jednoszyjkowy
Crataegus oxyacantha - Głóg
dwuszyjkowy
Craterelfus comucopiotdes - Lejkowiec
dęty
Crocus sativus - Szafran uprawny
Crocus uernus - Krokus wiosenny
Cucumis meto - Melon
Cucumis sativus - Ogórek
Cucurbita maxima - Dyma Olbrzymia
Cucurbita pepo - Dynia zwyczajna
Curcuma longa - Kurkuma długa
Cynara cardunculus - Kard
Cyn ara scoiymus - Karczoch zwyczajny Gerbera jamesoni - Gerbera Jamesona
Cytisus scopańus - Żarnowiec
miotlasty
Dactylrs glomerata - Kupkówka
pospolita
Dahlia pinnata - Dalia zmienna
Daphne mezereum - Wawrzynek
wilczełyko
Daucus carata - Marchew
Delphinium x cultorum - Ostróźka
ogrodowa
Dianthus barbata - Goździk brodaty
Dianthus caryophyllus - Goździk
ogrodowy
Dianthus chinensis - Goździk chiński
Dianthus deltoides - Goździk
kropkowany
Dianthus plumarius - Goździk pierzasty
Dicentra spectabilis - Serduszka
okazała
Dieffenbachia x splendens -
Difenbachia
Digitalis purpurea - Naparstnica
purpurowa
Dimorfoteca sinuata - Dimortoteka
zatokowa
Doronicum caucasicum - Omieg
kaukaski
Dryopteris filix-mas - Nareczmca
samcza
Echinochloa crus-galli - Chwastnica
jednostronna
Elettaria cardamomum - Kardamon
malabarski
Elodea canadense - Mocz arka
kanadyjska
Entotoma sinuatum - Wieruszka
zatokowa
Equisetum arvense - Skrzyp polny
Eremurus robustus - Pustynnik
olbrzymi
Engeron x hybridus - Przymiotno
ogrodowe
Euphrasia rostkoyiana - Świetlik łąkowy Hyacinthus orientalis - Hiacynt
Fagopyrum sagittatum - Gryka
zwyczajna
Fagus sytwatica - Buk pospolity
Fatshedera lizei - Fatshedera lizjanska Hydrangea macrophylla - Hortensja
Fatsia japonica - Fatsja japońska
Festuca glauca - Kostrzewa sina
Fllipendula u Imaria - Wiązówka błotna
Foenieulum capillaceum var. azoricum - Hypericum perforatum - Dziurawiec
Fenkuł
Foenieulum capillaceum var vutgare,
var. dulce - Koper włoski
Forsythia x intermedia - Forsycja
pośrednia
Fragaria grartdiflora - Truskawka
Fragarta vesca - Poziomka pospolita
Fragana vesca var hortensis.
var. semperflorens - Poziomka
ogrodowa bezrazlogowa
Fritillaria imperialis - Szachownica
cesarska
Fritillaria meleagris - Szachownica
kostkowała
Fuchsia x hybńda - Fuksja
mieszańcowa
Galanthus nivalts - Przebiśnieg
pospolity
Gentiana verna - Goryczka wiosenna
Geum coccineum - Kuklik szkarłatny
Gladiolus x gandayensis - Mieczyk
gandawski
Glicine max - Soja owłosiona
Godetia grandiflora - Godecja
wielkokwiatowa
Gypsophila eiegans - Gipsówka
wytworna
Gypsophila paniculata - Łyszczec
wiechowaty
Gyromitra esculenta - Piestrzenica
kasztanowata
Gyroporus cyanescens - Piaskowiec
modrzą k
Hedera helix - Bluszcz pospolity
Helenium x hybrldum - Dzlelżan
ogrodowy
Heliahthus annuus - Słonecznik
zwyczajny
Heltanthus rigidus - Słonecznik
szorstki
Helianthus tuberosus - Słonecznik
bulwiasty
Helichrysum bracteatum - Kocanki
ogrodowe
Heliotropium arborBscens - Heliotrop
peruwiański
Helipterum roseum - Suchtin różowy
Heileborus niger - Ciemieraik biały
Hemerocallis x hybrida - Liliowiec
ogrodowy
Heuchera x brizordes - Żurawka
drżączkowa
Hlppophae rhamnoides - Rokitnik
zwyczajny
Hotous lanatus - Kłosowka wełnista
Hordeum vulgare - Jęczmień zwyczajny
Hosta plantaginea - Funkia
wielkolistna
Hoya carnosa - Woskownica razowa
Humulus japonicus - Chmiel japoński
Humulus lu p u lu s- Chmiel zwyczajny
wschodni
Hydnum repandum - Kolczak
obtączasty
ogrodowa
Hygrophoropsts aurantiaca - Lisówka
pomarańczowa
zwyczajny
Hypholoma faseto u lare - Maślanka
wiązkowa
Hyssopus officinalis - Hyzop lekarski
Iberis sempervirens - Ubiorek wiecznie
zielony
Iberis umbellata - Ubiorek okółkowy
Impatiens balsamina - Niecierpek
balsamina
Inocytoe patouillardi - Strzęp lak
ceglasty
Ipomoea purpurea - Wilec purpurowy
Iris barbata - Kosaciec bródkowy
Iris hollandica - Kosaciec holenderski
Iris pseudoacorus - Kosaciec żółty
Iris pum ila - Kosaciec niski
Juglans regla - Orzech włoski
Juniperus communis - Jałowiec
pospolity
Juniperus horizontalls - Jałowiec
płożący
Juniperus sabina - Jałowiec sablński
Kochia scoparia - Mietelnik
Laburnum x watereri - Złotokap
Waterera
Lactarius deliciosus - Mleczaj rydz
Lactarius torminosus - Mleczaj
wełnianka
Lactuca sativa var. angustana - Sałata
szparagowa
Lactuca sativa var. capitata - Satata
głowiasta masłowa
Lagcirus ovatus - Omuszek jajowaty
Larix decidua - Modrzew europejski
Lathyrus odoratus - Groszek pachnący
Laurus nobilis - Wawrzyn szlachetny
Lavandula angustifotia - Lawenda
wąskolistna
Lavandula vera - Lawenda prawdziwa
Leccinum - Kożlarz
Leccinum aurantiacum - Kożlarz
czerwony
Leccinum griseum - Kożlarz grabowy
Leccinum hofopus - Kożlarz białawy
Leccinum scabrum - Kożlarz babka
Leccinum testaceoseabrum - Kożlarz
pomaranczowoż ółty
Lens cullnarls - Soczewica jadalna
Leontopodium alpinum - Szarotka
alpejska
Lepidium sativum - Pieprzyca siewna
Leucojum yemura - Śnieżyca wiosenna
Levisticum officinale - Lubczyk
ogrodowy
Ligularia cliuorum - Języczka
pomarańczowa
Ligustrum yulgare - Ligustr pospolity
Lilium candidum - Lilia biała
Lilium regale - Lilia królewska
Lilium tigrinum - Lilia tygrysia
Limonium latifolium - Zatrawian
szerokol istny
Limonium sinuatum - Załrwian wrębny
Limonium tataricum - Zatrwian tatarski
Linum usitatissimum - Len zwyczajny
Lobelia erinus - Lobelia przylądkowa
Lotium perenne - Życica trwała
Lonicera capritolium - Wiciokrzew
przewiercień
Lunaria biennis - Miesięcznica
dwuletnia
Lupinus albgs - Łubin biały
Łupi nu s angustitolius - Łubin
wąskolistny
Lupinus x hybridus - Łubin
mieszańcowy
Lupinus luteus - Łubin żółty
Lupinus polyphyllus - Łubin trwały
Luz u la si Kat ica - Kosmatka leśna
Lycoperdon - Purchawka
Lycoperdon pyńforme - Purchawka
gruszkowata
Lycopersicon escutentum - Pomidor
Macleaya cordata - Makleaja
sercowata
Macrolepiota procera - Czubajka kania
Magnolia soulangeana - Magnolia
Soulange'a
Malus - Jabłoń
Malus silvestris - Jabłoń dzika
Malva silwestris - Ślaz dziki
Maranta bicolor - Maranta dwubarwna
Marasmlus oreades - Twardzioszek
przydrożny
Matńcaria chamomilla - Rumianek
pospolity
Matthioia bicornis - Lewkonia
dwurożna
Matthioia incana annua - Lewkonia
letnia
Me li lotus officinalis - Nostrzyk żotty
Melissa officinalis - Melisa lekarska
Mentha piperita - Mięta pieprzowa
Menyanthes trifoliata - Bobrek
trójlistkowy
Miscanthus sacchariflorus - Miskant
cukrowy
Molima coerulea - Trzęślica modra
Monarda didyma - Pysznogtówka
dwoista
Monstera deliciosa - Monstera dziurawa
Morchella - Smardz
Morchella conica - Smardz stożkowaty
Morchella escutenta - Smardz jadalny
Myosotis syKatica - Niezapominajka
leśna
Myristica fragrans - Muszka totowiec
Myrtus communis - Mirt zwyczajny
Narcissus poeticus - Narcyz biały
Narcissus pseudonarcissus - Narcyz
trąbkowy
Nemesia strumosa - Nemezja powabna
Nephrolepis exaltata - Nefrolepis
wysoki
Nerium oleander - Oleander pospolity
Nicotina alata - Tytoń skrzydlaty
Nigella damascena - Czarnuszka
damasceńska
Nigella sativa - Czarnuszka siewna
Nuphar tuteum - Grążei żółty
Nymphaea alba - Grzybień biały
Ocimum basilicum - Bazylia pospolita
Origanum majora na - Majeranek
ogrodowy
Ońganum yulgare - Lebiodka pospolita
Omithopus sativus - Seradela
pastewna
Osmunda regalis - Długosz królewski
Oxycoccus - Żurawina
Oxycoccus ąuadńpetalus - Żurawina
błotna
Pachy san dra terminalis - Runianka
japońska
Paeonia officinalis - Piwonia lekarska
Pandanus yeitchii - Panda n
Papawerorientale - Mak wschodni
Papaver somniferum - Mak lekarski
Parthenoclssus quinquefolia—
Winobluszcz pięciolistkowy
Pastinaca aatiua - Pasternak zwyczajny
Paxillus inwolutus - Krowiak podwinięty
Pelargonium graveotens - Pelargonia
pachnąca
Pelargonium x hederaefolium -
Pelargonia btuszczolistna
Pelargonium x hortorum - Pelargonia
rabatowa
Peperomia magnoliaefolia - Peperomia
magnoliol istna
Petroselinum satiwum - Pietruszka
zwyczajna
Petunia x hybrida - Petunia ogrodowa
Phacelia tanacetica - Facelia błękitna
Phaseolus multiflorus - Fasola
wielokwiatowa
Phaseolus vulgaris - Fasola zwyczajna
Philadelphus coronarius - Jaśminowiec
wonny
Phieum pratense - Tymotka łąkowa
Phlox drummondi - Floks Drummonda
Phlox panlcu lata - Floks wiecho waty
Phlox subulata - Floks szydlasty
Pholiota squarrosa - Łuskwiak
nastroszony
Phragmites communis - Trzcina
pospolita
Physalis alkekengi - Miechunka
rozdęta
Physalis peruviana - Miechunka
peruwiańska
Picea - Świerk
Plcea abies - Świerk pospolity
Picea glauca - Świerk biaty
Pimenta dioica - Korzennik lekarski
Pimpinella anisum - Biedrzeniec anyż
Pimpinella major - Biedrzeniec wielki
Pinus - Sosna
Pinus mugo - Sosna górska
Pinus mugo war. mughus - Sosna
górska kosodrzewina
Pinus siluestris - Sosna zwyczajna
Ptper nigrum - Pieprz ozamy
Pirus - Grusza
Pirus communis - Grusza pospolita
Pistacia vera - Pistacja właściwa
Pisum arvense - Groch polny
Pisum sativum - Groch zwyczajny
Plantago lanceolata - Babka
lancetowata
Platycerium alcicome - Platycerium
Pleurotus ostreatus - Boczniak
ostrygowaty
Poa annua - Wiechlina roczna
Poły gon u m aviculare - Rdest ptasi
Potygonu m poły stachy urn - Rdest
wielokłosowy
Populus - Topola
Populus nigra - Topola czarna
Populus tremula - Topola osika
Podulaca grandiflora —Portulaka
wielkokwiatowa
Podulaca oieracea - Portulaka
warzywna
Potentilla erecta - Pięciornik kurze
ziele
Potentilla fruticosa - Pięciornik
krzewiasty
Primula acaulis - Pierwiosnek
bezłodygowy
Primula auricula - Pierwiosnek łyszczak
Primula denticulata - Pierwiosnek
drobnoząbko wan y
Primula elatior - Pierwiosnek wyniosły
Primula juliae - Pierwiosnek gruziński
Primus - Śliwa
Prunus armeniaca - Morela
Prunus cerasus - Wiśnia
Prunus dtwaricata - Ałycza
Prunus domestica ssp. mstititia - Śliwa
lubaszka
Prunus persica - Brzoskwinia
Prunus spinosa - Śliwa tarnina
Prunus trlloba - Migdałowiec
trójklapowy
Quercus - Dąb
Guercus robur - Dąb szypułkowy
Raphanus sativus var. major -
Rzodkiew
Raphanus sativus subvar. radicula -
Rzodkiewka
Reseda odorata - Rezeda wonna
Rhaphidophora aurea - Ralidotora złota
Rheum rhaponticum - Rabarbar
Rhododendron catawbiense -
Różanecznik fioletowy
Rhoeo sathacea - Reo meksykańskie
Ribes - Agrest
Ribes nigrum - Porzeczka czarna
Ribes rubrum - Porzeczka czerwona
Robinia pseudoacacia - Robinia
akacjowa
Rodgersja aesculifolia - Rodgersia
kasztanol istna
Rosa canina - Róża dzika
Rosa centifolia - Róża stulistna
Rosa chinensis var frag ran s - Róża
herbat nia
Rosa cinnamomeae - Róża girlando w a
Rosa gallica - Róża francuska
Rosa rugosa - Róża pomarszczona
Rosmarinus officinałis - Rozmaryn
lekarski
Rozites caperata- Płachetka
kołpak owata
Rubia tinctorum - Marzanna barwierska
Rubus - Jeżyna bezkolcowa
Rubus frutioosus- Jeżyna fałdowana
Rubus idaeus - Malina właściwa
Rubus occidentalis - Malina czarna
Rudbeckia laciniata - Rudbekia naga
Rudbeckia nitida - Rudbekia lśniąca
Rudbeckia speciosa - Rudbekia
okazała
Rumex acetosa - Szczaw zwyczajny
Russuia alutacea - Gołąbek cukrówka
Russuła emetica - Gołąbek wymiotny
Ruta graveoiens - Ruta zwyczajna
Saintpaulia ionatha - Sępolia fiołkowa
Sagina subulata - Karmnik ościsty
Salix - Wierzba
Salix purpurea - Wierzba purpurowa
SaMa officinałis - Szałwia lekarska
Sahiia splendens - Szałwia błyszcząca
Sambucus nigra - Bez czarny
Sambucus racemosa - Bez koralowy
Sansevieria trifasciata - Sansewiena
gwinejska
Saponaria officinałis - Mydłmca
lekarska
Sarcodon imbricatus - Sarniak
dachówkowaty
Satureja hortensis - Cząber ogrodowy
Saxifraga x arendsii - Skalnica
Arendsa
Scabiosa atropurpurea - Driakiew
purpurowa
Scilla sibirica - Cebulica syberyjska Tilia platyphyllos - Lipa szerokotistna
Scirpus lacustris - Sitowie jeziorne
Scleroderma - Tęgoskor
Scleroderma citrinum - Tęgoskór
pospolity
Scorzonera hispanica - Skorzonera
Secale-Żyto
Sedum acre - Rozchodnik ostry
Sedum spectabite - Rozchodnik
okazały
Sempervivum arachnoidaeum - Rojnik
pajęczyn owaty
Setaria viridis - Włośnica zielona
Sinapis - Gorczyca
Sinapis alba - Gorczyca biała
Sinningia x hybrida - Syningia
ogrodowa
Sotanum meiongena - Bakłażan
Sołanum tuberosum - Ziemniak
Sołidago x hybrida - Nawłoc ogrodowa
Sorbus aria - Jarząb mączny
Sorbus aucuparia - Jarząb pospolity
Sorbus aucuparia var. morawica -
Jarząb morawski
Sorbus aucuparia war. rossica major -
Jarząb słodki
Sorbus intermedia - Jarząb szwedzki
Sorbus torminalis - Jarząb brekinia
Sparassts - Szmactak
Spinaćia oleracea - Szpinak zwyczajny Vaccinium myrtillus - Borowka czernica
Spiraea x vanhouttei - Tawula van
Houtte’a
Stropharia - Pierścieniak
Stropharia aeruginosa - Pierścieniak
grynszpanowy
Stropharia rugosoannulata -
Pierścieniak uprawny
Stropharia sermgłobata - Pierścieniak
półkolisty
Stropharia squamosa - Pierścieniak
luskowaty
S uiłlus- Maślak
Suillus aeruginascens - Maślak lepki
Suillus bowinus - Maślak sitarz
Suillus elegans - Maślak strojny
Suillus flawidus - Maślak żółtawy
Suillus granulatus - Maślak ziarnisty Viola odorata - Fiolek wonny
Suillus grewillei - Maślak żółty
Suillus luteus - Maślak zwyczajny
Suillus nueschi - Maślak alpejski
Suillus tridentinus - Maślak trydencki Vitis - Winorośl
Suillus vanegatus - Maślak pstry
Syringa vulgaris - Bez lilak
Syzygium aromaticum - Goździkowiec
korzenny
Tagetes erecta - Aksamitka wzniesiona
Tagetes pat u la - Aksamitka
rozpierzchła
Tagetes tenuifolia - Aksamitka
wąskolistna
Tanacełum wulgare - Wrotycz pospolity Xerocomus subtomentosus -
Taraxacum offictnale - Mniszek
lekarski
Taxus baccata - Cis pospolity
Tetragonia expansa - Szpinak
nowozelandzki
Th uja occidentalis - Tuja
Thymus serpyllum - Macierzanka
piaskowa
Thymus wulgaris - Tymianek pospolity
Tilla cordata - Lipa drobnolistna
Tradescantia albiflora-Trzykrotka
biała
Tragopogon porrifolius - Salsefia
Trichotoma - Gąska
Tricholoma flawowirens - Gąska
zielonka
Tricholoma pardinum - Gąska
tyg ryso wata
Tricholoma portentosum - Gąska
niekształtna
Tricholoma saponaceum - Gąska
mydlana
Tricholoma sulphureum - Gąska
siarkowa
Trigonella foenum-graecum -
- Kozieradka pospolita
Triticum - Pszenica
Trollius x cultorum - Pełnik ogrodowy
Tropaeolum majus - Nasturcja większa
Tulipa gesneriana - Tulipan ogrodowy
Tylopilus felteus - Goryczak żółciowy
Typha angustitolia - Patka wąskolistna
Typhoides arundlnacea - Mozga
trzcinowata
Ulmus laevls - Wiąz szypułkowy
Urtica dioica - Pokrzywa zwyczajna
Vaccłnium corymbosum - Borowka
wysoka
Vaccinium witis-idaea - Borówka
brusznica
Valerianetla olitoria - Roszponka
warzywna
Vanilla planifotia - Wanilia
płaskol istna
Verbascum thapsiforme - Dziewanna
wielkokwiatowa
Verbena x hybrida - Werbena
ogrodowa
Veronica spicata - Przełącznik kłosowy
Viburnum opulus - Kalina koralowa
Vicia - Wyka
Vicia faba var. major - Bób
Vicia faba var. minor - Bobik
Vinca minor - Barwinek pospolity
Viola tricolor - Fiołek tró&arwny
Viola x witrrockiana - Fiołek ogrodowy
Viscum album - Jemioła pospolita
Wisteria flonbunda - Glicynia kwiecista
Keranthemum annuum - Suchokwiat
roczny
Kerocomus badius - Podgrzybek
brunatny
Xerocomus chrysenteron - Podgrzybek
złotawy
Xerocomus parasiticus - Podgrzybek
pasożytniczy
Podgrzybek zajączek
Zea mays var saccharata - Kukurydza
cukrowa
Zingiber officinale - Imbir lekarski
Zinnia elegans - Cynia wytworna
X
Warsztat majsterkowicza
Wyposażenie mieszkania
Dom jednorodzinny
Architektura ogrodowa
Gospodarstwo wiejskie
Obsługa pojazdów
Turystyka - wypoczynek

Z
Warsztat młodego
konstruktora
Sto konstrukcji
sto zabawek
Pomysły bardzo proste
i ciekawe
Dla chcącego nic trudnego
 -glinowy 14
atycza 37, XXIII
Amager. marchew, odmiana
118
ambus 48
Indeks rzeczowy Ambusz 25 EC 53
amerykański mączniak ag­
restu 16
aminobenzen 14
aminokwasy 18
- egzogenne 18
amonowa saletra 30,114,
Opracowała Elżbieta Motrenko 134.135
przy współpracy Anny Cieślak amonowy chlorek 14.201
206.207,209
-dwuchromian 14,202,
205, 206,212
-fluorek 14.209
-siarczan 14,30,134,
135,213
-węglan 14,207
Amsden, brzoskwinia,
odmiana 129
Amsterdamska, marchew,
odmiana 118
Ananasowa z Grójca,
truskawka, odmiana 131
Ananaaówka, melon, odmia­
na 122
ananasy, zastosowanie na
przetwory 39,
anchols [anszuaj ze szpro­
ta 181
aneks 83.84,73.75, X
-jadalny 63,84,73
- wypoczynkowy 64
anilina 14,211
antabka22,23,275,276,
278,279
antocjany 13
antraknoza 16
-fasoli 52
antychlor 15
anżetlka 39
aperitlf 183
apertyzacja 56.162
aranżacja wnętrza 12
arbuz 122
architektura wnętrz miesz­
kalnych 1 2
arcydzięgiet litwor 39,
124,189,290, XXVI
—, uprawa 124,290
- -, termin zbioru nasion 290
—,termin zbioru surowca
zielarskiego 290
—, zastosowania kulinarne
39.172
—,-, lecznicze 39
arrasy 13
artyszok 57
As 44, sałata, odmiana 1 19
Asta. fasola, odmiana 120
- osiągana wysokość 104 aster alpejski, okres kwit­
A —.termin siewu 104 nienia 108
aeratór 34. 114 -wzniesiona, okres —, osiągana wysokość 106
Agat Ft, kapusta, odmiana kwitnienia 104 —, rozmnażanie 106
nr —.osiągana wysokosc 104 —. wymagania świetlne 106
agrafka dziewiarska 17. —, termin siewu 104 -chiński, okres kwit­
262.266.267 atizaryna 221 nienia 104
agrest cięcie 137 alkohol bezwodny, otrzymy­ - -, osiągana wysokość 104
odmiany 130,131 wanie 203 —.termin siewu 104
zastosowanie na prze­ -etylowy45. 203.206. - gawędka, okres kwitnie­
twory 39 210.219.222 nia 107
akacja tkała 292 alkohole, podawanie z potra­ - -, osiągana wysokosc 107
aksamitka rozpierzchła. wami. zasady 183 —.rozmnażanie 107
okres kwitnienia 104 ałun chromowo-potasowy —, wymagania świetlne 107
—. osiągana wysokość 104 221.222 - karłowy, okres kwitnie­
—.termin siewu 104 -chromowy 14 nia 107
wąskolistna, okres - glmowo-potasowy 206. —, osiągana wysokość 107
kwitnienia 104 214,218.222 - -, rozmnażanie 107
—, wymagania świetlne 107
- nowoangielski. okres kwit­
nienia 107
—, osiągana wysokość 107
—.rozmnażanie 107
—. wymagania świetlne 107
- nowobelgijskl. okres
kwitnienia 107
osia gana wysokość 107
—,rozmnażanle107
—, wymagania świetlne 107
atłas 32
atramenty 14,15,16
206,209
-do metali 16,206
- do szkta 16,16,209
autoklaw 53,56
awitaminoza 58.59,188.196
azbestowa siatka 201
Azofoska 30,108,124,134
Aztek F t, kukurydza,
odmiana 122
ażur (splot dziewiarski)
46.263,267,268, XXXII
B 237,238
babka lancetowata 196,
290, XXIV
—, termin zbioru surowca
zielarskiego 290
—, zastosowania kosme­
tyczne 196
-napa 23,274,279
Bactospeine [baktospajnj
PM 16000 53
bakelit 54,213,214
- tkiejenle2i3,2l4
bakłażan 57,98,121,164,
XXX
-, odmiany 121
terminy sadzenia 121
terminy siewu 121
uprawa 121
zastosowanie na potrawy
175,177
bakterioza obwódkowa fa­
soli 17
bakteryjna plamistość
orzecha włoskiego 52
balkon 75,76.78.79,80
funkcja 75
-, osłona przed promienio­
waniem słonecznym 75
-, osłona przed wiatrem 75
-.oświetlenie 78
-projekt urządzenia 75, 76
-.wyposażenie 75
Bambino, dynia. odmiana
122
barowy siarczan 14
barwieniealuminiumiiego
stopów na kolorczarny 207
------na kolor szary 207
------na kolor zielony 207
------po utlenieniu po­
wierzchniowym 207
- krawędzi wyrobOw kaletm-
czych273
-metali 206
-drewna 2 11.2 12
- miedzi i jej stopów 207
na kotar Ctemnobię-
kitny207
- mosiądzu na kolor grana­
towoczarny 207
- stali na czarno 206
- stali na niebiesko 207
barwinek pospolity, okres
kwitnienia 1 06
— , osiągana wysokość 106
— , rozmnażanie 106
— . wymagania świetlne 106
barwniki 13,45,206,
207,208.209,211,213,
218,219,220,221,273
- bezpośrednie 220,221
cechy charakterystyczne,
oznaczane 220.221
-d o włókien sztucznych 221
-folanowe 220
- helionowe 220
-kadziowe 220,221
- kwasoc bromowe 220,221
-kwasowe 220,221
-lakow e 221
- lodowe 220,221
-naturalne 13,218
— , nieorganiczne 13
— .organiczne 13
- neolanowe 220,221
- poloksalowe 208
-syntetyczne 13,218
-zaprawowe 220,221
-zasadowe 220,221
bawet 32,33.226, 236,
bazylia pospolita 39,
124,167,168,170,171,
178,179,180,290, XXVI
— , termin zbioru nasion
290
— , termin zbioru surowca
zielarskiego 290
— , uprawa 124,290
zastosowania kulinar­
ne 40, 167, 168. 176, 178,
179,180
— .-lecznicze 40
bedlka opieńka (grzyb) 21
Belorest, jabłoń, odmiana
128, XVIII
befsztyki z zietonym pieprzem
madagaskarskim 180
begonia bulwiasta, okres
kwitnienia 105
--.osiągana wysokość 105
— .rozmnażanie 105
- -, wymagania świetlne 105
- stale kwitnąca, okres
kwitnienia 104
----- , osiąga na wysokość 104
----- . termin siewu 104
b e jc a 2 1 1
Benlate jbenlejt] 127,140
benzen 45,200,202.
204.214,215,218,219
benzyna 45,204,205,
209, 213. 214, 218, 219,
220.222.270.284
- d o lakierów 45
-ekstrakcyjna 45,202,
270.284
- lakowa 45
- samochodowa 45
berberys zwyczajny 35.
83.112,164, XXII
owoce, zastosowanie na
przetwory 171,172
Bercoro [berkoro], marchew.
odmiana 118
ber gema sercol istna,
okres kwitnienia 106
- -, osiągana wysokość 106
— , rozmnażanie 106
--.w ym agania świetlne 106
Berlińska, pietruszka,
o d m ia n a 1 18
B e rliń s k i, m elon, o d m ia n a
122
- karoten 58
 be? czarny 35,164, XXII
-dziki 35
—. owoce we własnym soku
171
—, zastosowanie na prze*
twory 171,173
--Koralowy 164
—lekarski 35
-p s i 35
bezmatki (pszczele) 144
Biata Wyborowa, fasola,
odmiana 120
Brala z Juterbog [juterbog],
porzeczka, odmiana 130,
XXI
białka 18.29,31,154.
157-160,163,188
- mepełnowartościowe 18
- pełnowartościowe 18,
155.161
-roślinne 155
-. równoważniki energe­
tyczne 18
białko, medobor, skutki 18
- zapotrzebowanie dzienne
organizmu człowieka 18,
31
-, zawartość wgrzybach 160
wjajach kurzych 158
wuniesie ryb 159
-.- wproduktach mięsnych
159
— mlecznych 158
- Zbożowych 157
wowocach 160
wwarzywach 160
wwyrobach i produktach
cukierniczych 157
Brały Triumf, agrest,
odmiana 130, XX
bibuta filtracyjna 201,
218,219
biedrzeniec 112
-anyż 40,161,197.
290, XXVI
—. termin zbioru nasion 290
—, termin zbioru surowca
zielarskiego 290
—, uprawa 290
—,zastosowania kulinarne
40.161
— lecznicze 40
bielcynkowa13.i4.2H,
215
-ołowiana 13 ,15 ,2 11,215
-tytanowa 13
bielenie drzew (owocowych)
140
-endywii 119
- kardów 122
bielinek kapustnlk 49,50
bielinki 53
bielinków gąsienice 53
bikarbonat 15
biopierwiastki 29,30
biostymulatory 188
blotyna 60,197
bistor 32
blanszowanle 39.53
blanżerowanle 53
Blondine, sałata, odmiana
119
Blueraytblurej], borówka,
odmiana 131
bluszcz pospolity, termin
zbioru surowca zielarskie­
go 290
bluza dziecięca 244-249
—, konstrukcja I modelowa­
nie formy rękawa, wymiary
standardowe 246,247
—, konstrukcja i modelowa­ -ostrygowaty 19, XXVlit Brunświcki. szparag, —, odmiany 119
nie formykaptura 247,249 boćwina a la szpinak 175 odmiana 122 uprawa 118
—, konstrukcja przodu I tyłu - kardonowa 57 brzeziak (grzyb) 21 zastosowania kulinarne
wymiary standardowe 245 - szerokoogookowa 57 brzeziczek (grzyb) 21 40, 181. 167, 168. 175.
—i model 245 -zwyczajna 57,164 brzęk (jarząb) 36 176.178,179,180
—, modelowanie formy Bomba, tasofa, odmiana 120 brzoskwinia, formowanie lecznicze 40
przodu i tyłu 247 Bona F i, cebula, odmiana korony 1 36 — na przetwory 39
—, opis szycia 249 119 -.odmiany 129,130 cebulica syberyjska, okres
- wzorniki kaptura 247, Bonkreta Williamsa -, owoce, zastosowanie kwitnienia 106
249 [wiliamŁaj, grusza, odmia­ kosmetyczne 194 —,osiągana wysokość 106
- wzorniki przodu i tyłu na 129 na przetwory 39 —. rozmnażanie 106
247,248 boraks 15,205,206,210. brzozak (grzyb) 21 - - , wymagania świetlne 106
— wzorniki rękawa (ragla- 211 brzozowik (grzyb) 21 cellutitis 190.191
nowego) 247.248 Bordi [berdi], groch, Brylant, sałata, odmiana 119 celuloid 54,213,214,
- męska 252-255 odmiana 121 bulwa (słonecznik) 58 215,221
konstrukcja i modelowa­ bordiura 13.80 bulwy zapiekane 175 klejenie, otrzymywanie
nie form: przodu, tylu i ręka­
Bor, faseta, odmiana 120 Sundee [bundę], malina, kleju 214
wa, wymiary standardowe borowik 19.20,165,167. odmiana 130 celuloza 19
252,253 168,178 burak ćwikłowy, miejsce cera 192.193.194,195
- konstrukcja i modelowa­ -brunatny 22 wptodozmianie 118 ceramika 12,14 ,15
nie tbrmy kaptura 252-254 - brzozowy 20 - odmiany 118 ceramiczne wyroby 14
- konstrukcja i modelowa­ -czerwony 21 —. termin siewu 118 cerezyna 14,215,220
nie formy kieszeni nakłada­ -kozak 21 —.uprawa 118 cęgi 24,276
nej i klapki 252.253 -maślak 21 -liściowy 57 - czołowe tnące 24
—, opis szycia 254,255 - ustatkowany 20 buraki, zastosowanie na -okrągłe 24
- wzorniki 262.254, 255 - szatański 20,166, XXIX przetwory 39 -płaskie 24
bluzka damska 238-241, - szlachetny 20,166, XXVIII Butapren OBT III 282. chaber bławatek 195.290.
244,250,251,262,266 -zajęczy 22 283,286.287 XXIV
—. konstrukcja kołnierza borówka brusznica 35,102. ButatermA 282.283,286, —, termin zbioru surowca
(koszulowego), wymiary 164. XXII 287 zielarskiego 290
standardowe 240,241. —, liście, zastosowanie BWF21 209,213 - zastosowania kosme­
—, konstrukcja przodu i kosmetyczne 197 BWF 41 209,213 tyczne 195
tylu. wymiary standardowe —, owoce zastosowanie na bylica estragon 40,124, -górski, okres kwiInlenia
238-240 przetwory 38,171.172 167, 168, 179, 180, 181. 106
—, konstrukcja rękawa - czarna 35 197,290. XXVI —,osiągana wysokość 106
(koszulowego), wymiary -czernica 35,102,164. —, termin zbioru surowca —.rozmnażanie 106
standardowe 239.241 290. XXII zielarskiego 290 —, wymagania świetlne 106
- -. modelowanie form przo­ —, owoce, termin zbioru —, uprawa 124,290 Charentais [szarantejs],
du i tyłu 239, 240 290 —.zastosowania kulinarne melon, odmiana 122
—, modelowanie formy koł­ — we własnym soku 171 40,167,168,179,180,181 chemiczne odczynnlki,
nierza (koszulowego) 240, — zastosowania kosme­ podrażnienia skory 201
241 —-lecznicze 40
tyczne 194 - głupich 40 -prace, bezpieczeństwo
—, modelowanie formy ręka­ — zastosowanie na prze­ -piołun 40 200-201
wa (koszulowego) 239, twory 39,171.173 - utlenianie aluminium 207
—, zastosowania kulinarne
241 -czerwona 35,164 40 Chemikalia 14-16,201-203
—,opls szycia 241 - wysoka, odmiany 131 lecznicze 40 -, przechowywanie 201
—, sposób wykonania na —. uprawa, nawożenie Cherry BeMe (czert bel),
drutach 266 byliny 105-108,111
gleby 134 -niezlmującewgruncie, rzodkiewka, odmiana 120
—, wzornik kołnierza (ko­ borówki, przyrządzanie zestawienie (tabela) 105 Chih-Li, kapusta, odmiana
szulowego) 240.241 napojów 181 118
wzorniki przodu i tyłu -.pielęgnacja 105
BOttnera [betnera], sałata, -. pora kwitnienia 105-107 chlli [czili] 42.171
239,240 odmiana 119 chińskie lampiony (roślina)
—, wzorniki rękawa (koszu­ bouillabaisse (bujabes] -. rozmnażanie 105-107
-, sadzanie rozsady 107 112
lowego) 240,241 (zupa) 42 chloroform 214
-dziecięca 243,244, 247 -uprawa 105-108
bób, odmiany 121 - , - na balkonie 111 chloroza 134
—, konstrukcja kołnierza termin siewu 121 -wysiew nasion 107 chłodnik owocowy 173
„bebe", wymiary standar­ -.uprawa 121 -.zestawienie według pory chłodzenie (żywności) 56
dowe 244 Brassicol [brasikolj 17 chmiel zwyczajny 290. XXV1
—, konstrukcja przodu i kwitnienia (tabela) 106-107
bratek 105 —, termin zbioru surowca
tylu, wymiary standardowe braunsztyn 14.211
243,244 Brio, kalafior, odmiana 117 c
—, konstrukcja rękawa (ko­ Bristol, malina, odmiana 130 camembert [kamember] z
zielarskiego 290
--.uprawa 290
cholewka 23,24.31.48.
szulowego), wymiary stan­ Bródtorp [brodterpj, masłem ziołowym 179 280, 281,282,283,284,
dardowe 244 porzeczka, odmiana 130 Danton [kanton], kapusta, 285, 286,287,288
—. modelowanie form koł­ brokuł włoski 57,117. XXX odmiana 118 - Bzycie 284
nierza „bebe" 244 —.odmiany 117 caponała [kaponata] potra­ choroba czarnej nóżki 1 40
- -. modelowenie form przo­ —, termin sadzenia 117 wa 177 - tłuszczowa fasoli 17
du i tyłu 243.244 termin siewu 117 cebula drzewiasta 119 -roztoczowa (pszczół) 143
- modelowanie formy rę­ uprawa 117 - kartoflanka, uprawa 119 choroby przechowaInicze
kawa (koszulowego) 244 brokuły wmajonezie 175 - perłowa, uprawa 119 owoców 139
—. opis szycia 240,244 Bronowicka Oslra, papryka, - siedmiolatka, uprawa 119 ----- fizjologiczne 139
—, wzorniki 239, 240,244 odmiaha 121 - szalotka 40 ------grzybowe 139
błam 270,271,277 brukiew, odmiana 120 —, zastosowania kulinarne -roślin sadowniczych 16
błonnik 19.165,163 -.termin siewu 120 40,179 - roślin warzywnych 17
zapotrzebowanie dzienne uprawa 120 —,uprawa 119 -pszczele 143
organizmu człowieka 1 9 brukselka, kapusta 117 - wielopiętrowa, uprawa 119 chromowanie galwaniczne
błękit pruski 13 brunatna zgnilizna 52, - zwyczajna 40,118,119. 27
boazeria 12,68,74,79,90 139,141 161, 167, 168, 169, 171, chromowo-potaaowy siar­
boczek (wyrobu odzieżowe­ - - drzew pestkowych 52 175,176,176,179,180 czan 14
go) 33,50 ziarnkowych 16, 52 —, miejsce wplodozmianie chromowy azotan 211
boczniak 20 - owoców 52 116 -chlorek 221
 -kwas 14, 27, 208 -, zapotrzebowanie dzienne - makat haftowanych 219 Dithane [dilan) M-45 52 - szparagowa 57
- siarczan 221 organizmu człowieka 29 - obrazów 219 Ditmarska Najwcześniejsza, -.termin siewu 122
- tlenek 14. 202,204, cynkografia 205 - porcelany 219,220 kapusta, odmiana 117 -.uprawa 122
211.219 Cynkomiedzian 1 7.52 -ram 219 dmuchawiec 57 -, zastosowanie na prze­
—■,otrzymywanie 202 Cynkotox 17,52 -soczewek przyrządów dobijak 24,276 twory 39,177
- trójtlenek 14,27 cynkowy chlorek 14,207 optycznych 220 dodatek na podwinięcie 24, - zwyczajna 57
- węglan 202 -slarczan205 - wyrobów2 aksamitu 219 226 dywany 13.72,80,93,95,
chrzan pospolity 4 0 , 122, -tlenek 14 ,211,215 dodatek na szwy 24,25, 219
161,177,191,196 cynowy dwutlenek 14,210 225,228.229.233 działka pracownicza, zasady
--upraw a 122 cytryna, zastosowania ć dodatki kaletnlcze 22,23 planowania 98
—, zastosowania kosme­ kosmetyczne 190,191, ćwieki 281,285 dodatki krawieckie 22,25 zagospodarowa nie XVII
tyczne 191,196 192,195,196,197 --krojone 26 dzianina 17.18,23,28.
— kulinarne 40,161,177 kulinarne 175,176, ćwikła 39 --niekrojone 25 32,45,46,52.260,261,
— lecznicze 40 17 7 .17B, 179 dodawanie oczek na drutach 262, 263,266, 267,268
ciemiernik blaty, okres
kwitnienia 106
czapka sportowa damska,
sposób wykonania na dru­ D 261
— szydełkiem 267
- ręczna 260, 261.262,263
—.cerowanie 263
—, osiągana wysokość 106 tach 264 Dako, cebula, odmiana 119 dolomit 30 —, formowanie brzegów 262
—, rozmnażanie 106 - dziecięca, sposob wyko­ dalia zmienna, okres dommieszkalnywiejski — dekoltu 262,267
—, wymagania świetlne 106 nania na drutach 263,264 kwitnienia 105 84-96 — podkroju pachy 262,
cieplarnia 117 - - męska, sposób wykona­ —, osiągana wysokość 105 ----- , funkcje 84 207
cięcie drzewowocowych nia na drutach 264 —, rozmnażanie 105 ----- , otoczenie 96 —,- skosu ramienia 262,
136- 137,140 czarnulka (grzyb) 22 —.wymagania świetlne 105 ----- . układy funkcjonalne 85 267
------formujące 136 czarnuszka, damasceńska. damaszka (śliwa) 37 ——wielopokoleniowy 84 —.łączenie kolorów 262
------prześwietlające 136 okres kwitnienia 104 daszek (ula), budowa 149 drelich 32,285 —, poszerzanie przy wyko­
- krzewów Jagodowych —, osiągana wysokość 104 -.elementy konstrukcyjne, drewno, barwienie 211 nywaniu na drutach 261
137- 138,140 —.termin siewu 104 kolejność montażu 150 na kolor brunatny 211 - -, - przy wykonywaniu szy­
----- formujące 137 - siewna 40,41.124,161, -,—, opis (tabela) 149 na kolor czarny 211 dełkiem 267
----- prześwietlające 137, 197.290, XXVI -, konstrukcja, uwagi -,-n a kolor drewna - -, zakańczanie przy wykony­
138 - -, termin zbioru nasion 290 wykonawcze 150 mahoniowego 211 waniu na drutach 261,262
-rurek i prętów szklanych —, termin zbioru surowca dąbrówka rozłogowa, okrea na kolor drewna —. zszywanie 263
21S zielarskiego 290 kwitnienia 106 orzechowego 211 —. zwężanie przy wykony­
clasino 23 —, uprawa 124,290 —, osiągana wysokość 106 - , - na kolor zielony 211 waniu na drutach 261
Close(kloa). Jabłoń, —, zastosowania kulinarne —.rozmnażanie 106 na kolor żółty 211 — fuzy wykonywaniu szy­
Odmiana 128. XVIII 40,161 —, wymagania świetlne 106 bielenie 211 dełkiem 267
Cotonna [kolonna], por. —,- lecznicze 40 dąb szyputkowy, kora, —lakierowanie 212 dzielżan ogrodowy, okres
odmiana 121 czarny korzeń 58,118 zastosowania kosmetycz­ -, malowanie 211 kwitnienie 106
corlam 23,282 czarny kożlarz 21 ne 196 -, politurowanle 211,2 12 - osiągana wysokość 106
Cud Ketwedonu, groch, czarny ugór 133,134 —, termin zbioru Surowca drobna plamistość liści —.rozmnażanie 106
odmiana 121 cząber ogrodowy40.167, zielarskiego 290 drzew pestkowych 16,52 - -. wymagania świetlne 106
cukinia 57,122,164 168.290, XXVI Dęci Minor, sałata, odmiana ------jabłoni 52 dzienne racie pokarmowe
175, XXX termin zbioru nasion 290 119 drożdże, sposoby przyrządza­ 31,155,156
-duszona 175 —, termin zbioru surowca Deds 2,5 eC 53 nia dopicia, własności 197 ----- eia poszczególnych grup
-, zastosowanie na prze­ zielarskiego 290 De Grace [de gris], groch. —winne 173 ludności (tabela) 156
twory 175 —, uprawa 290 odmiana 120 druty i dziewiarskiej 17, dziewiarskie narzędzia i
Cukrowa, pietruszka. - - zastosowania kulinarne dekantacja 28.202.203 45.46,260.26t, 263, 264, przyrządy 17
odmiana 118 40,167,168 dekatyzowanie 38 266,267 -sploty32.45,46.Xi K
cukrowce 18,19 —, - lecznicze 40 dekstryna 14. 206.212 drzewa dekoracyjne 103, dziewiarski haft 262,
cukry proste 19 czekolada domowa z baka­ Delicius, ogórek odmiana 108 263,266
-złożone 19 liami 181 121 —owocowe, bielenie 140 —. sposob wykonania 2
Curabel [kurabel] F 1, czereśnie, zastosowanie Delikates, bakłażan, —.cięcie 135-137,140 263
pomidor, odmiana 121 na przetwory 39 odmiana 121 —, formowanie korony -ścieg 263.266,267
curry jkari] 40,171,179 czerw 42.43,143,144, Delikates Biała, kalarepa. 135.136 - wyrób 17,46,263
-.zastosowania kulinarne 145,146 odmiana 118 —, gleba, nawożenie 1 34 - podłużanie na dłutach
40,179 - kryty 43 Dellkates Fioletowa, — nawożenie, dawki 263
cyktoheksanon213 -otwarty 43,144 kalarepa, odmiana 118 (tabela) 134 dziewiarskiego wyrobu
cykoria brukselska 57 czerwień żelazowa 13 Delikates, ogórek, odmiana — karłowe 135 element 260
- liściowa57,119.120. XXX Czerwona Kula, burak, 121 — nlskopienne 135 ----- , forma, sposób wyko­
—, miejsce wptodozmianie odmiana 118 Dellsall, groch, odmiana 121 kształtowanie wysokości nania 26T
119 czerwonogiówka (grzyb) 21 denaturat 45,202,203, pnia 135 ------. forma, wymiary
—, odmiany 120 czerwony łebiec (grzyb) 21 206,215,219,220,222 —-, owocowanie 1 38 260-261
—, pędzenie 120 czerwony siniak (grzyb) 21 dereń jadalny 35,164. XXIII — plenne 135 ----- . forma, wymiary, prze­
—, termin siewu 120 czeszczewlk (grzyb) 21 —, owoce, zastosowanie na — plenność 135 liczanie na liczbę oczek i
—.termin zbioru 120 członka (grzyb) 20 przetwory 171,174,181 — połpienne 135 rzędów 260,261
—, uprawa 119 czosnek pospolity 40, 161, -Swidwa 164 —, sadzenie, technika 133 dzięgiel 39
-poflamandzku 175 167.168.169.171.175, -właściwy 35 —, usuwanie zawiązków dzlęgielówka 39
- sałatowa 57 176,177.178,179.290 deska do prasowania 26. 27 138 dziurawiec zwyczajny.
cyl inder miarowy 28,201 —. termin zbioru surowca DesmodurR 282 dublel (grzyb) 21 termin zbioru nasion 290
217 zielarskiego 290 DesmodurRP 282 Dupie* (dtpteks], skorzo­ —, lermirt zbioru surowca
cynamon 39,40,168,172, —, uprawa 119,290 Deutscher [dojczer], nera, odmiana 118 zielarskiego 290
173.178.180 —,zastosowania kulinarne roszponka, odmiana 120 duszenie (potraw) 53.124 —, uprawa 290
zastosowania kulinarne 40.161.167.168.175, DebOwka Puławska, melon, Duwieka, marchew, odmiana —,zastosowania 161,
40.168.178.180 176,177.179,180 odmiana 122 11B 181,290
cynia wytworna, okrea —,- lecznicze 40 Diana P1, cebula, odmiana Duorskyego (dworskiego), dziurkacz 24,48,273,
kwitnienia 104 czterochlorek węgla 45, 119 kalarepa, odmiana 118 274,277
—. osiągana wysokość 104 54,202,209.214,218 dimorfołeka zatokowa, dwoina (skóra) 23 dziurki (dozapinania guzi­
—. termin siewu 104 czubajka kania 166, XXVIII okres kwitnienia 104 dwucukry 19 ków) , sposób wykonania
cynk (wżywnoścl) 29, 197 czyszczenie biżuterii 219 —,osiągana wysokość 104 dwusiarczyn sodowy 15 na drutach 262,264
-. rola worganizmie czło­ -dywanów 219 —,terruln siewu 104 dwuwęglan sodowy 15 dziurkowatość liści drzew
wieka 29 -futer 222 Dipel 53 dymka 118 pestkowych 52
występowania wproduk­ - kryształów 219,220 Dlppego, sałata, Dynia Makaronowa 122,164 dzwonek karpacki, okres
tach żywnościowych 29 -luster 219, 220 odmiana 119 dynia, odmiany 122 kwitnienia 106
 —, osiągana wysokość 106
—.rozmnażanie 106
—, wymagania Świetlne 106
- ogrodowy, okres kwit­
nienia 105
- osiągana wysokość 105
—.termin siewu 105
- szerokokątny, okres
kwitnienia 106
- osiągana wysokość 106
—, rozmnażanie 106
- wymagania świetlne 106
dżem 38,56.130,163.171
-z brusznic (do mieś)
171,176
-z derenia (do mieś) 171
-z jarzębiny 171
-z żurawin (do mięs) 171
dżersej (splot dziewiarski)
46.262.264,266. XXXII
E linnych, otrzymywanie 213
Earllblue [erliblu], bo­
rówka, odmiana 131
Early Orange [erti orendż],
morela, odmiana 130
Egipski, burak, odmiana 118 fasola na suche ziarno 38,
Emjahrige Riesen
[alnjerige rizen], skorzone­ - na suche ziarno, miejsce
ra, uprawa 118
elana 32
elanobawełna 32
elanolen 32
elanowełna 32
elastomery 54
elektrolity 14
elektrolItyczne chromo-
wanie 206
- miedziowanie 206
-niklowanie 206
- metody pokrywania me­
tali metalami 208
- srebrzenie 208
- utlenianie aluminium 207
elektrolityczny opornik,
wykonanie 217
- prostownik, wykonanie
217
emetyk221
emulgatory 218
emulsje światłoczułe.
otrzymywanie 205,206
endywia zimowa 57,119,
XXX
—.bielenie 119
—,odmiany 1 1 9
—.uprawa 119
- -, zastosowanie na potrą-
wy 175
energetyczna wartość
dziennej racji żywności dla —,osiągana wysokość 105
orgarvizmucztowieka31
energetyczne równoważniki - trójbarwny, termin zbioru
białek t8
- - produktOwspozywczych —, zastosowania kosme­
(tabela) 16
--tłuszczów 16
- węglowodanów 18
- składniki żywności 18.
155
- wartości produktów spo­
żywczych 167,158.159,
160
- zapotrzebowanie dzienne —, osiągana wysokosc 106
organizmu człowieka 154, —, rozmnażanie 106
155
- zapotrzebowanie orga­
nizmu człowieka 18
Epidian 5 209.214,215
epruwetka 29
Erfurckt 150, kalafior, —, wymagania świetlne 106
odmiana 117 Flora (nawóz) 30,110,
ergosterol 59 111,124
ertenmajerka 28 Fiorogam 111
Eskariola Zielona, endywia, Florouit (florowlt) nawóz
odmiana 119 30,110
Eskariola Żółta, endywia. Flos (nawóz) 110
odmiana 119 fluor 29,30
Eskimo, por, odmiana 119 fluorowodór 209
Ełampes [etamp], roszpon­ tolacyna 60
ka, odmiana 120 fondue [tądl] z borowików
etylina 45 176
Euparen 52 -z pieczarek 178
formalina 14,54,203.214
F lorma elementu wyrobu dzie­
wiarskiego 260.261,264,
Fana, fasola, odmiana t20 265
farba do jedwabiu natural­ forma odzieżowa 24,25,
nego, otrzymywanie 213 27,225.228,227,229,
-do śtylonu, otrzymywanie 230,232.233,234,236,
213 237,240,241,242,243,
-do tkanin z włókien roś­ 244,246,247,249,251,
252,253
farbowanie materiałów ForumF t, ogórek, odmiana
odzieżowych 220,221 121
(arby podszkllwna. otrzymy­ fosfor (wżywności) 19,
wanie 211 29,30,31,35,155,157,
197,198
120 występowanie wproduk­
tach spożywczych 29
w ptodozmianie 38 -, zapotrzebowanie dzienne
odmiany 120 organizmu człowieka 29,
- szparagowa, miejsce w 31
ptodozmianie 38 -.zawartośćwgrzybach 160
termin siewu120 - wjajach kurzych 158
-.uprawa 120 wmięsie ryb 159
- wielokwiatowa. okres wowocach 160
kwitnienia 104 wproduktach mięsnych
—. osiągana wysokość 104 159
—, termin siewu104 wproduktach mlecznych
fastryga 25,26 158
fastrygowanie 26,27.5 1, wproduktach zbożowych
241 157
Faworytka, grusza, od­ -, - wwarzywach 160
miana 129, XtX wwyrobach I produktach
Faworytka, truskawka, cukierniczych 157
odmiana 131 fosforan dwusodowy 15,213
fenkut40 - wapniowy 202
-.zastosowania kulinarne - żelazawy 204
40,179,181 - żelazawy, otrzymywanie
lecznicze 40 204
lenol 14, 54.213 Foso! 204
ligi, zastosowanie na prze­ fototapeta 79, IV, V, IX
twory 39 frotte (frote] 32
fenytoamina 14 Fructus Itrukłus] 1
filc 23,25,273,279,285 (nawóz) 30,108
- podkołnlerzowy 23 Fructus 2 (nawóz) 30
filochinon 60 fruktoza 19
fiolet metylowy 206 Frykas, ogórek, odmiana
fiołek ogrodowy, okres 121
kwitnienia 105 Funaben 3 16,52,137.
140
—, termin siewu 105 FunabenS 52,137
Funaben 50 52
surowca zielarskiego 290 Fundazol 127,137
fungicydy 52.141
tyczne 193,194,197 -, zastosowaniewuprawie
firanki 46,80,81.268, X ogrodnicze) (tabela) 52
fizalis peruwiański 57 funkia wiełkolistna, okres
flaneia 32 kwitnienia 106
flawony 13 —,osiągana wysokosc 106
fleurage [tleraz] 84 —, rozmnażanie 106
tłoka szydlasty, okres —, wymagania Świetlne 106
kwitnienia 106 futrówka 23
—. wymagania świetlne 106 G odmiana 122
- w ie c h o w a ly . o k r e s gabinet 64,74.78
kwitnienia 106 -, projekt zabudowy 74
—. osiąganą wysokość 106 -.wyposażenie 74
—. rozmnażanie 106 galaretka 38,56,130,172
-wymiotny 166, XXIX
- s u r ó w k o w a z je ż y n 1 7 2
— z m a tln 1 7 2 gołożerySO
- ż poziomek 172 gorczyca 40,124,132,
gałązki (ażur) 46, XXXII 167.168,171,176.177,
gatka muszkatołowa 40. 181,291
171,177 -biała 40,189,291
garbowanie skór 221 -222 —.terminzbioru nasion
- k ró lic z y c h 2 2 1 290
- zajęczych 221 - termin zbioru surowca
gąsienice zjadające liście zielarskiego 290
49,53 —.uprawa 124,291
garderoba 63,94, XV —,zastosowania 40,177,
gaska (grzyb) 166,168.178 291
-mydlana 21 -czarna 40, XXVI
-sarepska 40
- niekształtna 21
- siarkowa 20 -.zastosowania kulinarne 40,
- tygrysowata 20, XXIX 167.168.176,177,161
-zielona 20 - , - lecznicze 40
-zielonka 20.165,166, goryczak żółciowy 20, XXIX
168, XXVIII gorzka plamistość pod­
-żółta 20,166 skórna 139
Geneva [genewa], -zgnilizna jabłek 52
truskawka, odmiana 131 - owoców 139
George Cave [dżordz kejw], gotowanie (potraw) 53
labton, odmiana 128 gożdzlenieć 19
„gęsia skórka 190 goździk brodaty, okres
gesiówka, kaukaska, okres kwitnienia 105
kwitnienia 106 - osiągana wysokość 105
- - , osiagana wysokość 106 --.termin siewu 105
—.rozmnażanie 106 -kamienny 105
—, wymagania świetlne 1 06 - pierzasty,okres
gipsówka (roślina) 104, kwitnienia 106
106,112 —. osiągana wysokość 106
glazura 12,64,65,78, —.rozmnażanie 106
79,88. II, III, V —.wymagania świetlne 106
glazurypomarańczowoczer- goździki (przyprawa) 39.40
wone, skład chemiczny 171.172.173.177.18 1
211 —.zastosowania kulinarna
glejta 15,216 41.177.180.181
gliceryna 14,215,217, lecznicze 41
218,219,220.222 goździkowe drzewo 40
glikogen 19 goździkowy iambtusznlk 40
glinowo-potasowy siar­ grązel żółty, okres
czan 14 kwitnienia 106
glinowy tlenek 14,202. —, osiągana wysokość 106
204.219 —. rozmnażanie 106
-węglan 202 —. wymagania Swrettne 106
Globus, seler, odmiana 118 grabak (grzyb) 20
glonowce 19 grabie 34 ,113,114
glukoza 19 Greenia [grenia), brokuł,
gładzik kowadełkowy48, odmiana 117
284 groch na zielone ziarno,
gfąbiki krakowskie 58.164 miejsce wpłodozmiame 38
głóg 35,112,164, XXII odmiany 120
-dwu szyjkowy 35.164 termin siewu 120
- jednoszyjkowy35 uprawa 120
owoce, zastosowanie na groszek pachący, okres
przetwory 171,172 kwitnienia 104
główka napa 23,274.279 - -. osiągana wysokość 104
gniazdo ula 43,55,143, —.termin siewu 104
144,145,146. t47,148, Gruntowy z Mor, melon,
149,152 odmiana 122
—, budowa 146 grusza, odmiany 129. XIX
—, elementy konstrukcyjne, -pospolita 35. XXII
kolejność montażu 148 gruszka miłosna 57
—,elementy konstrukcyjne. gruszki, zastosowanie na
opis (tabela) 147 przetwory 38,39.172
—, konstrukcja, uwagi -, zbiór 138
wykonawcze 148 gryka, zastosowanie kosme­
—. poszerzanie 144.146 tyczne 194
grzyb biały 20
gnojowica 30
gobeliny 13,82,219 -borowy 20
gogodze 35 -brzozowy 21
Gołdball {goutdboi), -czerwony 21
rzepa, odmiana 120 -dębowy 20
Golden Bantam, kukurydza, -francuski 22
- kasztanowaty 22
Goliat Biała, kalarepa. - kozlarz 2 1
odmiana 118 -maślak 21
gołąbek cukrówka (grzyb) -Dłowy 22
XXVIII -prawdziwy 20
 - sprawiedliwy 20 —, wymagania świetlne 106 jajko krzewiaste (warzywo) kaczeniec. okres kwitnienia zastosowania kosmetycz­
-zajęczy 22 hiperwitaminoza 58 57 106 ne 190,195
-zimowy 22 hipowitaminoza 58.59.188 jałowiec pospołity 41. - osiągana wysokość 106 na przetwory 39
-grzybnia 19,124 Holenderska, kapusia. 102,161,167,188,171, rozmnażanie 106 Karantański, por, odmiana
grzybobranie, podstawowe odmiana 1 1 7 180.181,190,291,XXIV wymagania świetlne 106 U9
zasady 165 Holenderska Czerwona, —, owoce, termin zbtoru 291 kaiafior, odmiany 117 karbol 14
grzybień biały. Okres porzeczka, odmiana 130, —,termin zbtoru surowca termin sadzenia 117 Karbolina ONK 53,128
kwitnienia 106 XX) zielarskiego 291 -, termin siewu 117 karczek 33,229,233,234,
—, osiągana wysokość 106 hydrosiarczyn sodowy 15 —, zastosowania kosme­ uprawa 117 241,243,250.252,253,
—, rozmnażanie 106 hydr0sutftt15, 221 tyczne 190 załamywanie liści 117 254,268
—, wymagania świetlne 106 hymenofór 19 —, - kulinarne 41,16 1, kalafonia 14,206. 209, -doszywany 33.34
grzyby 19,162,165-168, hyzop lekarski 41,124,291 167.168.180,181 215,217 -dżinsowy 33,29,232
178,179, XXVIII, XXIX —. termin zbioru nasion 291 -.-lecznicze 41 kalarepa, odmiany 118 -nakładany 33
- apertyzowane 167.168 —. termin zbioru surowca James Gneve Idzejms griw], termin sadzenia 117 —odcinany 241,249,252
gatunki dopuszczone do zielarskiego 291 jabłoń, odmiana 128, XVIII -.termin siewu 117 karczoch 57,98.122.176
sprzedaży 166 —.uprawa 124,291 jarmuż 57.164,175,182. uprawa 117 —hiszpański 57
- duszone zztotami 178 —, zastosowania kulinar­ XXX kalceolaria mieszańcowa. -osiowy 57,122
-jadalne 19.20,165 ne 41 -duszony 175 okres kwitnienia 105 — termin sadzenia 122
166.167,XXVIII --.-lecznicze 41 odmiany 118 —, osiągana wysokość 105 —.termin siewu 122
-kwaszone 168 termin sadzenia 118 —, rozmnażanie 105 - - , uprawa 122
-marynowane 168 termin siewu 118 —, wymagania świetlne 105 —zwyczajny 57, XXX. 122
- nieladaine 19,165 I uprawa 116 kalcyferol 59 — termin sadzenia 122
-niższe 19 Igelit 54 jarząb brekinia 36 kaletniczego wyrobu elemen­ —.termin siewu 122
-pasożytnicze 19 igła (krawiecka) 26,27 - mączny 36 ty. lamowanie 271,272 —, uprawa 122
przydatność na przetwory 263,272, 281.282.285 -morawski 36 ------.punktowanie 271 karczochy na zimno 175
I potrawy (tabela) 20.167 -dziewiarska 18,52, 263 pospolity 35,36,164, XXIII ------, wypustkowanie 272 kard 57,122
- saprofityczne 19 - rymarska 24 -słodki 36 kaletnicze dodatki 22,23 —bielenie 122
- symblotyczne 19 -tkacka 18,52 - szwedzki 36 -materiały 23 kardamon malabarski 40,
- solone 167,160 Iłówlecki, groch, odmiana jarząbek 35 —, krojenie 271 41.180
-suszone 167.171 120 jarzębina 35,112 —, obciąganie 271 —.zastosowania kulinarne
-trująca 19,165,166, XXIX imbir lekarski 39,40, -.owoce, odgoryczanie 171 —, przygotowanie 270 41.180
- uprawiane 124-128 41.171.176.179.180 zastosowanie na prze­ — ,sklejanie 271 karoten 58,155.163
utrwalanie 56 —, zastosowania kulinarne twory 39, 171 —, Ścieńianie 271 karpiel 120
- wyższe 19 41.176.179.180 -wcukrze172 - narzędzia i przyrządy 24 Karpow-Ltpskiego,rabarbar,
-, zastosowanie na potrawy inkrustacja 12 -w miodzie 172 kaletniczy wyrób 22,23 odmiana 122
178,179 inspekt 98,104,107, jastruń 107 24,270,271,273 katalizator 188
na przetwory 39 115 ,116 ,117 ,12 0 ,121, Jerseyland [dżersejtend]. —, wzorniki 271 kauczuk 14,214,222
zatrucia, klasyfikacja 186 122,123,124,125 brzoskwinia, odmiana 129 Kama, tasola, odmiana 120 -naturalny 14
objawy 166 - dwuspadowy 115,116 jeżyna bezkolcowa 128, kand43 -syntetyczny 14
pierwsza pomoc - - ciepły, zakładanie 116 130,164 kanefos 13 kawior z bakłażanów 177
166-167 - - zimny, zakładanie 116 -fałdowana 36, 164, XXII kaolin 14,210 ,211,222 kawon, odmiany 122
guma 14,16 23,214, - jednospadowy 115,116 jeżyny, przyrządzanie kapar ciernisty 41 uprawa122
216, 283,288 - ciepły, zakładanie 116 napojew 181 kapary 4 1,177 kącik do nauk) 72,94
- porowata 23 - zimny, zakładanie 116 - we własnym soku 171 •z kwiatu mniszka lekar­ -do pracy67, 70.72,73,
- tragantowa 16 ,212,213 -.ogrzewanie 116 zastosowanie na prze­ skiego 181 74.78, XIII
- transparentowa 23,283 wyposażenie 116 twory 38.171 -znasion nasturcji 181 —-. elementy wyposażeńia
gumoleum 88 inspektowa skrzynia, języczka pomarańczowa, zastosowania kulinarne 41 73.74
gurt 25 wykonanie 115 okres kwitnienia 107 kapcie 263,284,285 —, oświetlenie 78
guzik 26,26,33,249 -ziemia 116 - modele 284 -jadalny 65.66.67,68,
—. przygotowanie 116 —.osiągana wysokość 107
262, 264, 268 —,rozmnażaniel07 -, sposób wykonania na 77,78,80.90,91, VII, XI
- przegubowy 26 Inspektowy Warszawski. drutach 263 — wkuchni 65,77,90. V I
ogórek, odmiana 121 wymagania świetlne 107
- przyszywany 26 jod (wżywności) 29,31,35 -. wzorniki elementów 264, --.oświetlenie 78
Inspektowy ż Mor, kalafior, niedobór worganizmie 285 -sypialny 67,69
odmiana 117
H Instytut Żywności i Żywienia człowieka, skutki 29
rola worganizmie
Kaptan zawiesinowy 50
52
—wypoczynkowy 67,68
69,77,78,82,95
Haco [hałtoj, kapusta, 31,154 kapusta brukselska, odmia­ —.oświetlenie 78
Intarsja 12 człowieka 29
odmiana 117 -, występowanie wproduk­ ny 117 —, ustawienie telewizora
haftka 25,26 lwa, ogcrek, odmiana 121 tach spożywczych 29 - termin sadzenia 117 69.75
hall 63.64,65 IzocynPTIOO 213 —.termin siewu 117 kąpiel barwiąca 207,208
-, zapotrzebowanie dzienne
Hangdown [hengdaki] Biały, organizmu człowieka 31 —, uprawa 117 --s ta l 15
bob. odmiana 121
HangdownZielony, bób. J jodełka (splot tkacki) 32
jodła pospolita, igliwie,
-chińska 57
- głowiasta biała, odmiany
-biełąca 15
—ciała częściowa 189
odmiana 121 jabłecznik ż rajskich jabłek zastosowania kosme­ 117 — higieniczna 189
hebd 164 173 tyczne 190 ----- . termin sadzenia 117 — przeciwtrądzikowa 190
heczepecze (sos) 172 jabłka, zastosowanie na —,termin zbioru surowca ----- .termin siewu 117 — słona 190
Hetvetia [hetwecja), por, przetwory 38,39,172 -----.uprawa 117 — tatarakowa 190
odmiana 119 -zbiór 138 zielarskiego 291
Jonatan, jabłoń, odmiana - czerwona, odmiany 117 — wdrożdżach 190
hemeralopia 58 jabłkowy mus 39 ------, termin sadzenia 117 — wkapuście 190
Henna [hena], szpinak, Jabłkowy, seler, odmiana 128, XVHI
Jonkheer van Tets [jonker ------.termin siewu 117 — wkrochmalu 190
odmiana 120 118 ------.uprawa 117 — wnaparze siana 190
Herbert, borówka, odmiana jabłoń dzika 35. XXII wan tec), porzeczka,
odmiana 130, XXI -liściasta 57 —-wodwarze z igliwia 190
131 - leśna 35 -pekińska 57. XXX z otrąb 190
Hermetikol 209,213,214 odmiany 128,129, XVIII —.cięcie 138
Jubileuszowa, kapusta, —, odmiany 1 1 8 ------z płatków owsianych
Heros, porzeczka, odmiana jabłuszka rajskie, zastoso­ —, termin siewu 118 190
130 wanie na przetwory 173 odmiana 117
Juliska, fasola, odmiana 120 —.uprawa 118 — usuwajaca zapach potu
cięcie 138 ladalnla 64.65.66,73 — z parówkami 175 190
heska 280 -.planowanie 73 -szparagowa 57,117 — wszplnaku 190
hiacynt wschodni, okres Jadan, kawon, odmiana 122 K - włoska, odmiany 117 — w ziołach 190
kwitnienia 106 jadłospis, układanie 155 kabaczek 57,122,175,177 —.termin sadzenia117 —- ziołowa dla skór tłustych
--.osiągana wysokość 106 jagoda czarna 35 -, zastosowanie ns potrawy —,termin siewu 117 190
—.rozmnażani# 106 jajecznica po węgiersku 180 175.177 — , uprawa 117 -do barwienia metalu 15
 -do niklowania 15 kminek zwyczajny 40.41.124, konfitura 38.39. 56, —.rozmnażanie 106 ----- ,zestaWleniedo konslruk•
-do trawienia metalu 14.15 16t.171.1B9.197.291 163.171.172.180.181 —, wymagania świetlne 106 cjl spodni damskich 229
- g a lw a n ic z n a 14 KXVI -sucha 39 - niski, okres kwitnienia 106 ----- .zestawianie do kon­
- garbarska 221 —, termin zbiorunasion 291 -w syropie 39 --.osiągana wysokość 106 strukcji spodni dziecięcych
srebrząca 210 —,terminzbioru surowca -zarcydzlęgla 172 - rozmnażanie 106 232
kapnie (ciała) 186.190.191 zielarskiego 291 - z leśnych poziomek 171 —,wymagania świetlne 106 ----- .zestawienie do kon­
-specjalne 190 - uprawa 124,291 konserwy (owocowo-warzy­ -żółty 106,291. XXIV strukcji spodni męskich 226
keratomalacja 58 —,zastosowania kulinar­ wne) 38,39,40,167,168 -—,okres kwitnienia 106 krawiecki pędzel 27
kędzierzawość liści ne41. 161,179 konstrukcyjna siatka 24, —.osiągana wysokość 106 kredo 14,127,202,218
brzoskwini 16.52 — -lecznicze 41 25.225.226,228,231, —.rozmnażanie 106 - szlamowana 13.14,16,
kieszeń 33.226.227, knieć błotna 106 232.238,243,245,247, —, terowi zbioru surowca 202,204,206.206,210.215
228.229.233.234.252. kobaiamina 59 konstrukcyjny odcinek 24, zielarskiego 291 —, otrzymywanie 202
253.255.256.257.264. kobalt (wżywności) 29 197 25,225,226,246 —.uprawa krem na szyję 194
274.275,276, 270,279 rola worganizmie czło­ -punkt 25,226 —,wymagania świetlne 106 - nawilżający 1 90.192,194
- cielą 33,34.226.229,255, wieka 29 konstruowanie i modelowa­ —,zaslosowanie (kłączy) 291 -odżywczy 194
256 wystepowanre wproduk­ nie odzieży 24 kosmos podwójnie pierzasty, -pod oczy 194
—z dwiema wypustkami, tach spożywczych 29 konwalia majowa, okres okres kwitnienia 104 -ze smalcu wieprzowego 194
wykonanie 255,256 kobaltowychlorek 14.211 kwitnienia 106 ----- .osiągana wysokość 104 kremy 180,194
—z jedną wypustka, wyko­ -tlenek 14,211 —.osiągana wysokość 106 ----- .termin siewu 104 -, sposób nakładania 194
nanie 256 kobierce 13 —, rozmnażanie 106 kostka kaletnicza 24.46 kreton 32
-dżinsowa 33,236 kocanka ogrodowa 84.112 —, wymagania świetlne 106 271,275,277.281,285 krokiety z kukurydzy 176
- kangurza 33 —, uprawa 112 koper ogrodowy 41.124. -krawiecka 26.27 krokus uprawny 42
- klinowa 33.229, 238.257 kocanki ogrodowe, okres 161.167,171,176,179, koszula męska (model -wiosenny, okres
--.wykonanie 257 kwitnienia 104 180,181,182,194,291 „safari*j 249-252 kwitnienia 106
- nakładana 33,51,226, —. osiągana wysokość 104 —, termin zbioru nasion 291 —. konstrukcja i modelo­ —.osiągana wysokość 106
229.232,233,234.244, —.terminsiewu t04 —, termin zbioru surowca wanie fermykołnierza, wy­ —.rozmnażanie 106
247.249,252,253,254, kochia 104 zielarskiego 291 miary standardowe 252 —, wymagania świetlne 106
255 Koda, kapusta, odmiana 117 —, uprawa 124,291 —, konstrukcja i modelo­ kropidefco(krawieckie) 27
- wszwie 33,227,241,256 koktajle mleczne z winem 173 —. zastosowania kosme­ wanie fermprzodu ityfe, wy- krownak podwinięty (grzyb)
—. wykonanie 256,257 kolba Erlenmeyera tyczne 194 miary standardowe 249,250 166, XXIX
Kijowska Wczesna, brzosk­ [ertenmajeraj 28 — kulinarne 41.161,107, —, konstrukcja rękawa, królowa (pszczół) 43
winia. odmiana 130, XX kolba stożkowa 28,201, 176.176.179.180.181 wymiary standardowe 251 Krółowa Majowych, sałata.
kilimy 13.80.82 209,210 —,- lecznicze 41 —, modelowanieformy odmiana 119
kita kapuściana 17 kolendra siewna 40.41, —v na przetwory 39 rękawa 251 Krołowa Winnic, winorośl.
Kissendrup (kisendrup], 124,16 1,167.171.19 7, -włoski 40,124,179, —.opis szycia 252 odmiana 131
kapusta, odmiana 117 291, XXVI 181,196,197, 291 —. wzornik kołnierza krepon 286
kiszenie 56 termin zbioru nasion 291 —, termin zbioru nasion 291 240,252 kruszenie się paznokci 191
kiszonka 39,164 —, termin zbioru surowca —. termin zbioru surowca —, wzornik rękawa i man­ kruszon 183
kiśnica 143 zielarskiego 291 zielarskiego 291 kietu 240,251 -z owocami 173
kit do akwarium 215 —.uprawa 124,291 —, uprawa 124,291 —, wzorniki przodu i tyto -z ziołami 173
- do aluminium i jego —. zastosowania kulinar- —, zastosowania kosme­ 239,250,251 krwawnik pospolity 191,
stopów 215 n e4 1,16 1,167,179 tyczne 196. 197 kozak (gr^b|21,166 194,197,291,XXIV
-dożeliwa latali 215 —,- lecznicze 41 — kulinarne 40,179,181 kozar (grzyb) 21 —,termin zbioru surowca
-okienny 215 koleus Biumego,okres — lecznicze 40 kozerka 33 zielarskiego 291
-uniwersalny 215 kwitnienia 105 kopytnik pospolity, okres koziar (grzyb) 21 —, uprawa 291
klajster z mąki ziemnia­ - -, osiągana wysokość 105 kwitnienia 106 kozibródporołistny 58 —.zastosowania kosme-
czanej. otrzymywanie 214 - rozmnażanie 105 --.osiągana wysokość 106 kozieradka pospolita tyczne 191,194,19?
- pszennej, otrzymywanie - wymagania świetlne 105 —. rozmnażanie 106 189,194,197,291, XXV# krystalizacja 28,202
214 kołnierz 32,33,46,47, —, wymagania świetlne 106 —, nasiona, własności 197 krzemionka 14
- żytniej, otrzymywanie 214 50,51,52.226,240.249. kopyto 24,31,48,280, — zastosowania kosme­ krzemowy dwutlenek 14
klamra 22, 23,25,33, 252,257,258,264,266 281.282,283, 285,286. tyczne 194 krzewy dekoracyjne 1CG, 108
273,276 -wykładany 33 287 —,termin zbioru nasion 291 - jagodowe, cięcie 137,138
klapa 34,51,274, 275 - koszulowy 33,238, 240, korona drzew owocowych —. terminzbioru surowca —. nawożeniegleby, dawki
klapka wyrobu kale(niczego 241,249.252,257,258 lużnopiętrowa 136 zielarskiego 291 135
273,274,275 —, wszycie 257, 258 ----- lużnopiętrowa, —,uprawa 291 —, sadzenie, technika 133
- odzieżowego 33,51, - lezący 33 formowanie 136 kożlak (grzyb) 21 kseroftalmta 58
226.244.249.252.253, -stojący 33 ----- prawie naturalna 136 kożlar (grzyb! 21 Książę AlbrechtPruski.
254,255 kołnierzyk koronkowy, ----- prawie naturalna, koziarek (grzyb) 21 jabłoń, odmiana 129, XVIII
klapki (Obuwie) 284.287 sposób wykonania szydeł­ formowanie 136 kożlarz (grzyb) 167,178 ksylen 45,202.212.215
-modele 287 kiem 269, 270 ----- . szpaler swobodny -babka 21.166, XXVIII ksytol 45
-, przyklejanie zelówki 287 kołowrotek (do przędzy) 18 136,137 - blatowy 21 kuchnia 63.64,65-67.68,70,
- (damskie), wzorniki cho­ kompost 30, 101,108,115, ----- , szpaler swobodny, - czerwony 21,166, XXVIII 71,77,78,79,84,85,86,
lewki 287 117,118,124,127,132,134 formowanie 136 -grabowy 21,166 87,88,89,90. V, VI. V«. VII
-, zaciąganie cholewki 287 pielęgnacja 115 ----- , typy 136 - pomaranczowozolty 19,21 -ciąg technologiczny
Klapsa, grusza, odmiana 129 przygotowywania 115 koronki, sposób wykonywa­ Krakowianka, rzockiewka, 66.70,73
klej bakelitowyL 213 kompostowa pryzma 98,115 nia szydełkiem 209,270 odmiana 120 - farmerska 89
- doceluloidów214 —, przerabianie 115 - koniakowskie, sposób Krakowski Wczesny, pomi­ instalacja zabudowy 70
-do gumy, otrzymywanie 214 —.zakładanie 115 wykonywania szydełkiem dor,odmiana 121 - laboratonum65
- do polimetakrylanu -ziemia 60,10 2 ,110 ,111,1 16 269,270 krata odgrodowa 37,146 -odrębna V
metylowego 214 kompot 39.40,41,42, korund 14 krawiecka poduszka 27 oświetlenie 70,78
-do polistyrenu 214 162,163,165,171 korzennik lekarski 42 krawieckie dodatki 25 - otwarta 71, VI, VII
-do szkła 215 -z berberysu 171 kosaciec bródkowy, okres -mydełko 26.228,259 projekt urządzenia 66,
Klej nr 1 213 -zderenia171 kwitnienia 106 - narzędzia i przyrządy 26 V, VI. VII
klejenie elementów obuwia kompresy 188,193,194,196 —.osiągana wysokość 106 - pomiary Ciała 27.224,225 - przestrzeń magazynowa 70
282 koncentraty (owocowo-wa­ —, rozmnażanie 106 - wymiary standardowe, układ zabudowy 66,70
klinkier 79.80 rzywne) 38,39 —.sposób sadzenia i zestawienie do konstrukcji - wiejska 89.90.91
ktopsiki rybne z rozmarynem kondycja, środki zachowania przycinania 108 bluzki damskiej 238 —. elementydekoracyjne 91
180 196-198 —,wymagania świetlne 106 ----- . zestawienie dokon­ —.funkcje 89
klopsy ziołowe 180 konewka 34 - holenderski, okres strukcji bluzki dziecięcej 243 —.oświetlenie 90
-zgrzybów 178 Konferencja, grusza, kwitnienia 106 ----- , zestawienie dokon­ —, usytuowanie wbudynku
klukwa 37 odmiana 129, XIX —,osiągana wysokość 106 strukcji koszuli męskiej 249 85,90
 - wyposażenie 89.90
- zagospodarowanieczęś-
ci jadalnej 90
wnękowa 65
kukurydza Cukrowa 57
1« .17 6
- aperlyzowana 176
—.odmiany 122
—. termin siewu t22
—. uprawa 122
- zastosowanie na potrawy
176
kulinarne porady praktyczne
184-186
-przepisy 171-181
kuprówka rudnica 53.141
kurcze po kaszmirsku
z ryżem 179
kurek (grzyb) 22
kurka (grzyb) 22,166 .
167.168.178
-fałszywa 22
kurki poprowansalsku 173
kurzajka (grzyb) 22
kurza nóżka [grzyb) 22
-■ stopka (grzyb) 22
- stepota (choroba) 58
..kurze łapki'' 194.1%. 198
kwarc 14
kwas akumulatorowy.
otrzymywanie 217
-askorbinowy 56,59
- azotowy 27,201,202,
203,205.206,210,211,
214.220
-bomy 27
-borowy 27,205.208
- chromowy 14,27,208
- cytrynowy27,35,56.
201.212,218.219
-foliowy 31,58.197
- fosforowy27,202.204,205
—, otrzymywanie 202
-jabłkowy 56
•karbolowy 14
-lodowaty 214
- mlekowy 39,56
-mrówkowy 214
- octowy 56,201,204,
207.214.220
- pantotenowy 58,59,197
para-armnobenzoesowy 58
-siarkowy 27,28,201,
202.203,204,205.207,
206.210.212.217,221
- akumulatorowy 27
- sokty 28.201.202.203.205.
206.209,211,214,215
-stearynowy 15
- szczawiowy 28.218
-winowy 28,35,201.218
kwasek cytrynowy 27
-winny 28
kwasomierz Helliga 125,131
kwasy 14,27,28,29, 200,
201,202,206,214,
- nieorganiczne wdomowej
pracowni chemiczne) 201
ochrona odzieży 200
-organiczne 35,163,165
- wdomowe) pracowni
chemicznej 201
roztwory, usuwanie ze
skóry ciała 200
- tłuszczowe 18,60
kwaszenie 41,53.56
kwaszonka 39,162,165.
170
kwaSniak (grzyb) 21
kwaśnica 35
kwaśny fluorek potasu 1S
- siarczyn sodowy 15
węglan sodowy 15,217
- winian potasowy 205,
208,211
kwiatowy nektar 43 142,
144.145
-pyłek 44.143,146
kwieciak mallnowwc 49
kwieciaki 53
kwietnik, zakładanie wogro
dzie przydomowym 100
L k co 2 3 ,2 7 0 .2 7 1 .2 8 2
Laboratorium Rwczarkarskie
127
laboratoryjne czynności 28
-naczynia 28,201
laboratoryjny wyciąg,
wykorzystanie pieca pokojo­
wego216
Lady Deiamere [łejdi dela-
mer],agrest, odmiana 130
laktoza 19
lakier asfaltowy,
otrzymywanie 216
- „nitro" 209
- szełakowy,otrzymywanie
215
lak pospolity, okres
kwitnienia 105
—.osiągana wysokość 105
—. terminsiewu 106
laminat 32
lamowanie 51
- wyrobuhaletniczego
271,272
----- odwracane 271,272
- — płaskie 271,272
lamówka 51,52,271,272
lampy 12.78
Lancelot F1, kapusta,
odmiana 117
lapis 15
Laser, groch.odmiana 1 21
lawenda prawdziwa, uprawa
124
- -, zastosowania kosme­
tyczne 190,191
- wąskotełna 41,291, XXVII
terminzbioru nasion 291
—, terminzbioru surowca
zielarskiego 291
—, uprawa 291
- -. zastosowania kuknar-
ne41
— lecznicze 41
lebiodka oospolrta 41,
124,291,XXIV
--.termm zbioru nascn 291
- -.termin zbioru serowca
z ie la rs k ie g o 291
—.uprawa 124,291
—, zastosowania kulinar-
ne41,180
— r lecznicze 41
lejek 28,29.201,217
lejkowka odtuelona (grzybi
106, XXIX
Lenka, pwlruszka. odmiana
T18
lenteks 80,94
len zwyczamy. uprawa 291
- temwi zbioru nasion 291
—,termin zbioru surowca
zielarskiego 291
—. zastosowanie (nasion)
291
lopiecha (grzyb) 22
lepie&zka (grzyb) 22
lepka 43
lep na muchy, sporządzenie -.— mlecznych 158
217 Ł -.—zbożowych 157
le s z c z y n a (p o s p o lita ) 3 6 , X X II
bncuszek {element splotu wwarzywach 160
ie w k o m a d w u ro ż n a , o k re s
szydeśicwegot 45,46,267. wwyrobach i produktach
k w itn ie n ie 1 0 4
266,269,270 cukierniczych 157
— .o s ią g a n a w y s o k o ś ć 1 0 4 łasiczka (grzybl 22 magnezja biała 13.14
— .te r m in s ie w u 1 0 4 tata, wykonanie 259 -palona 13,14
- le t n ia , O k re s k w itn ie n ia 1 0 4
magnezowy krzemian 16
łazienka 63.64-65,66.
— .o s ią g a n a w y s o k o ś ć 104
67,68,78,79.80.85.86, -Siarczan 134
— , te rm in s ie w u 1 0 4
87.88,88. II, tli, (V - tlenek 14.204,207 210
le ż a k (ul) 5 5 -.oświetlenie 78 -węglan 14,211,220.222
L ib e r, c y k o ria , o d m ia n a 1 2 0
projekt urządzania U, M, IV —zasadowy 14
2 8 4 .2 8 6
indywidualny 64, IV majeranek ogrodowy41.
124,161,167,171,180,
układfunkcjonaśiy 64.67
lilia b ia ła , o k re s urządzenie wwiejskim 197,291, XXVI
k w itn ie n ia 1 0 6
—, termin zbiorunasion 291
domu mieszkalnym86,87
— .o s ią g a n a w y s o k o ś ć 1 0 6 łączenie elementówobuwia, —,termin zbiorusurowca
— , ro z m n a ż a n ie 1 06 systemy łączenia 281,282 zielarskiego 291
- - , w y m a g a n ia ś w ie tln e 1 0 6 —, uprawa 124.291
- — technologie 281 -283
— , z a s to s o w a n ie k o s m e ­ łopata34 —, zastosowania kulinni-
ty c z n e 1 9 3
łopian większy 194.196, ne41,161,167,180
- k r ó le w s k a , o k re s 291,XXV
— lecznicze 41
k w itn ie n ia 1 0 6
— terminzbioru surowca majerankowa maść 41
— , o s ią g a n a w y s o k o ś ć 106 zielarskiego 291
makaty 13,82
— ,r o z m n a ż a n ie 1 0 6
—, korzeń, zastosowania makleja sercowata. okrn*
— , w y m a g a n ia ś w ie tln e 10 6 kosmetyczne 194,196
kwitnienia 107
- t y g r y s ia , o k r e s topleńka (grzyb) 21 —.osiągana wysokość 107
k w itn ie n ia 1 0 6
łubin mieszańcowy, okres —.rozmnażanie 107
— .o s ią g a n a w y s o k o ś ć 1 0 6 kwitnienia IM * —,wymagania świetlne 107
— .ro z m n a ż a n ie 1 0 6
—. osiągana wysokosc 104
mak lekarski, okres
— .w y m a g a n ia ś w ie tln e 106 —, termin siewu 104 kwitnienia 104
lilio w ie c o g ro d o w y , o k re s
- trwały, okres kwitnienia 1 06 osiągana wysokość 104
k w itn ie n ia 1 0 6
—, osiągana wysokosc 106
—.termin siewu 104
— . o s ią g a n a w y s o k o ś ć 1 0 6
—.rozmnażanie 106 -wschodni, okres
— .ro z m n a ż a n ie 1 0 6
—, wymagania świetlne 106
kwitnienia 106
— , w y m a g a n ia ś w ie tln e 1 0 $
tuskwiak nastroszony - -. osiągana wysokosc 106
lim a d ę c ia 2 4 . 2 5
(grzyb) 21 —, rozmnażanie 106
- k o n s t r u k c y jn a 25 Lutówka, wlśma, odmiana - -, wymagania świetlne 106
- k o n t u r o w a 2 4 . 25,2 2 8 129, XX makroBlementy29,30,166
- m o d e lo w a 2 4 , 2 5
lyszczec wiechowaty. 104, malina, dęcie 138
lin o le u m 8 0 , 8 8
106,112 -czarna 128,130, XX
lip a d ro b n o lis łn a , te rm in z b io ­
—.Okres kwitnienia 104,106 -.odmiany 130
r u s u ro w c a z ie la rs k ie g o 291 —■.osiągana wysokość -właściwa 36.164, XXI
— , z a s to s o w a n ie ( k w ia to ­ 104,106
—, Nade. zastosowane
s ta n u ) 1 9 0 , 1 9 1 ,1 8 3 . 2 9 1 —, rozmrażanie 106 kosmetyczne 197
- a zera h o ta tn a . term in zbio­ —.termin siewu 104
maliny, przyrządzanie
ru surowca zie la rs kieg o 291 —.wymegenia świetlne 106 napojów 181
- -, z a s to s o w a n ie (k w ia to ­
- we własnymsoku 171
s ta n u ) 1 9 0 , 1 9 1 .1 9 3 . 2 9 1
lis ic a (g rz y b ) 2 2 M zastosowanie na prze­
twory39,171,1 73,174
..I®) o g o n ” (n a rz ę d z ie ) 3 4 maceracja 174
Malinę Jewei [makng dzuot),
lis ó w k a p o m a ra ń c z o w a maceral (ziołowy) 189 malinę, odmiana 130
(g rz y b ) 2 2 maesfla 104 maltoza 19
b s tk ó w k a (n a le w k a ) 1 7 4 macierzanka pieskowa 106,
malwa 106
N ale w k a 3 3 190,194,291. XXIV Mamut, fasola, odmiana 120
Irszhn (g rz y b ) 2 2 - -, okres kwitnienia 106 Mamut, salsefia, odrmana
liś c ie la u ro w e 1 6 7 .1 6 8 , —,osiągana wysokosc 1 06
118
1 7 1 . 1 7 5 .1 7 6 , 1 7 7 .1 8 1 —, rozmnażanie 106 mangan (wżywności) 29,
14 2 9 —,termin zbioru surowca 35,197
lito p o n 1 3 ,1 4 zielarskiego 291 -.rola worganizmie
litw o r 3 9 wymagania świetlne 106 człowieka 29
lo b e lia p rz y lą d k o w a , o k re s —.zastosowania kosme­ występowanie wpro-
k w itn ie n ia 1 0 4 tyczne 190,194 duklsch spożywczych 29
— .o s ią g a n a w y s o k o ś ć t0 4 -zwyczajna 42 manganowydwutlenek 14,
— , te rm in s ie w u 1 0 4 macls 41 211
lo g g ia (lo d ż ia ) 7 5 , 7 8 . 7 9 , 8 0 Maczuga, kapusta, odmiana mangold57
- . o ś w ie tle n ie 7 8 117 mankiet 33.46.47,240,
- , p ro je k t u rz ą d z e n ia 7 5 . 76 magnat (wżywności) 19. 241,244,251,252,258.
lu b e s z k a 3 7 , 1 6 4 , 1 7 8 29.31.157,197 269.268.269.270
lu b c z y k o g ro d o w y 41,1 2 4 , -. rola worganizmie czło­ -przedłużający 33
2 9 1 . X X V II wieka 29 -wykładany33
— .te r m in z b io r u n a s io n 291 -, występowanie wpro­ -Z rozporkiem w rękawie
— , fe rm y * z b io ru s u ro w c a duktach spożywczych 29 wykonanie 258
z ie la rs k ie g o 291 -. zapotrzebowanie dzienne mankiety koronkowe, spo­
— .u p ra w a 1 2 4 ,2 9 1 organizmu człowieka 29.31 sób wykonania szydeśuem
— , z a s to s o w a n ia k u lin a r ­ -.zawartość wgrzybach 160 269.270
ne 4 t. 180 wjajach kurzych 158 marchew, miejsce wptodo-
— le c z n ic z e 41 -,-wmieaieryb 159 zmianie38
lw ia p a s z c z a (ro ś lin a ) 1 0 4 wowocach 160 -.odmiany 118
L y o ń s k i [K o d a k i], s z c z a w , wproduktach mięsnych -.terminy siewu 118
o d m ia n a 1 2 2 159 -.uprawa 118
 Glosowanie kosmetycz­
ne 195
na przetwory39,180
margtel wapniowy 30
markiza 75
marmolada 38,39.56.173
marmurek24,271
marszczenie 51
Martek 1, kukurydza,
odmiana 122
marynata (owocowo-warzy­
wna)39,40,41,42,168,
172
-łagodna 39
-ostra 39
- sredntokwasna 39
-zdzlkich gruszek 172
-z głogu 172
marynowanie42,56,124
MaryWashington [mery
uoszinton], szparag, odmia­
na 122
marzanka wonna, zastoso­
wanie kulinarne 161
marzanna barwierska, zasto­
sowanie kosmetyczne 197
maseczka amerykańska z
papki ziemniaczanej 1 95
- dla cery bardzosuchej'
i wrażliwej 194
- dla cery bardzo suchej 194
dla cery tłustej z trą­
dzikiem 194
- droźdżowa 195
-hiszpańska 195
- paryska z kwaszonej
kapusty 195
-serowa 195
-z białka 195
-z marchwi 195
-z miodu Ibiałka 195
-z Ogórka 194
- z piątkówowsianych 1 95
- z siemienia lnianego 195
-z truskawek 194,195
-źółtkowo-miodowa 195
maseczki 108,1 94,195
-odżywcze 193,195
- owocowe 194
- warzywne 194
- z produktówspożywczych
195
-zlotowe 194
mastorzezuchowe 176
masyzacierowe, otrzy­
mywanie 215
maślak 167,166,170,179
-alpejski 21
-lepki 10,21
- try d e n ck i 2 1
- zwyczajny 21.166. XXVIII
-żOlty 19,21
maślanka wiązkowa (grzyb!
19,21,XXIX
masłach (grzyb) 21
maslacz (ryzyb) 21
maślarz (grzyb) 21
maślrcha (grzyb) 21
maśloch (grzyb! 21
maslorka (grzyb) 21
maśluch (grzyb121
Matador, szpinak, odmiana
120
mata słomiana (doocieplania
utaj, elementy konstrukcyjne, miechunka jednoroczna 57
kolejność montażu 152
- -. elementy konstrukcyjne,
opis (tabela) 152
--.wykonanie 152
mateczna substancja
(pszczela) 43
matecznik (pszczeli) 142,145 --.osiągana wysokosc 107
- na wygryzieniu 143 —.rozmnażanie 107
- nie zasklepiony 143 —.uprawa 112
- wygryziony 143 —.wymagania Świetlne 107
-zasklepiony 143 mieczyk gandawski. okres
-zgryziony 143 kwitnienia 105
Mazidor [maksrdor], tasola, —, osiągana wysokość 105
' odmiana 120 —.rozmnażanie 105
mączlik szklarniowy 49.50, 53 —, wymagania świetlne 105
mączmakagrestu, zwalcza­ miedź (wżywności) 29.
nia 142 35,197,198
-jabtom 16,52.141,142 -.rola worganizmie
- zwalczanie 52,142 człowieka 29
- na Ogórku52 występowanie wproduk­
- prawdziwy wielozywny tach spożywczych 29,30
17.52,141 -, zapotrzebowanie dzienne
-rzekomy 17,141 organizmu człowieka 29
mąkinia (jarząb) 36 Miedzian 50 17,52
mchowlkzielony (grzyb) 22 miedziowy azotan 14,205
meble 12.13,15,62,65 207
67.68,70,72,74,75,77, -chlorek 15, 212
81-82,92.93,95,96, X -siarczan 15,202,203,
-kuchenne 12,65,66 206, 207,208
- łazienkowe 64 -tlenek 15 ,211
odświeżanie 220 -węglan 15, 207,211
- skrzyniowe 12 --zasadowy 13, 2 1 1
-szkieletowe 12 miesięcznica dwpletnia,
- lapicerskie 81 okres kwitnienia 105
meblościanki 12 —, osiągana wysokość 105
mech islandzki, zastosowa­ —, termin siewu 105
nie kosmetyczne 197 —, uprawa 112
Meisterstuck [majstersztik], mieszanina chromowa 203,
sałata, odmiana 119 209
melisa lekarska 42,124.173, —, otrzymywanie 203
179,188,197,291, XXVI - czyszcząco-poleru)ąca
—, termin zbioru nasion 291 204
- termin zbioru surowca -polerska 14, 203, 219
zielarskiego 291 - srebrząca 208
--.uprawa 124,291 mieszanka wzmacniająca
—,zastosowania kosme­ 197
tyczne 197 mieszkanie 62-96, l-XVI
— kulinarne 41,173, ekspozycja domowych
170,181 kolekcji 77
--.-lecznicze 41 dziel sztuki 77
melon, clące 114,115 -, funkcje 63
-, miejsce wotodozmiane 1 22 kolorystyka,ogólne
-.odmiany 122 zasady 76-78
-.terminy sadzenia 122 -, kompozycie roślinne,
-, terminy siewu 122 rośliny ciete 82,83
-.uprawa 122 —. rośliny zakonserwo­
Melonowa ŻOHa. dyma, wane 83
odmiana 12? -oświetlenie, projekt 78
Mendip C i p s s [mendip kros]. plan zagospodarowania
porzeczka, odmiana 130 63.64
metale, barwienie 15,16. - projekt, przeprowadze­
206 nie ankiety 62
-, czyszczenie 204 przechowywanie rzeczy
otrzymywanie wpostaci 62.64
proszków 203 -, przestrzeń magazynowa
-, pokrywanie innymi meta­ 64-66
lami 208 streta intymna 63
polerowanie 204 -, strelaogolna 63
-, sole, otrzymywanie 202 -, układ funkcjonalny 62
-.tlenki, otrzymywanie 202 zabezpieczenie dzieci
trawienie 14.15,27,28 przed wypadkiem 77
•, uszlachetnianie powierz­ zespół obciążeń 63,64
chni 203.204 mietelnik, okres kwitnienia
- ,*-, przygolowanie 203 104
-, węglany, otrzymywanie -, osiągana wysokość 104
202 termin siewu 104
-. wytrawianie napisów i mtędzypodszewka 31
rysunków 206 mięła pieprzowa 41,124,
-, wytrawianie powierzchni 176,179,190,191,192,
204,205 194.197,291, XXVII
—, termin zbioru surowca
- meksykahslia 57 zielarskiego 291
- peruwiańska 57 —.uprawa 124,291
- -. zastosowania kulinarne —.zastosowania kosme­
175 tyczne 190,191,192, 194,
- r o z d ę t a . O k re s k w it n ie n ia 197
107 —,- kulinarne 41,176,179
—, - lecznicze 41
Mikor, ogórek, odmiana 121
mikroelementy 29,30,35,
134,165,188,197
mineralne składniki Żyw­
ności 29,155,161.163
minia 13 .15 ,2 11.2 15
miodarka 37,145
-chordalna 37
-radialna 37
miodnie 55,144,145,146
miodówki 53,142
niszczenie 52,142
miód pszczeli 43.142,143,
144,145,146,197,205
—, odwirowywanie 145
przechowywanie 145
- spadziowy 44
mirabelka 37,171
mirabelki we własnym soku
171
-, zastosowanie na prze­
twory 171
MIS 4 30,124
misecznik śliwowiec 49,53
mlzdra 221,222,270,
271,284,287
mlecz 57,181
mlecza) rydz 21,166, XXVIII
- smaczny 21
- wełnianka 21,166. XXIX
młotek 24,48,273,275,
276, 277, 283, 285
- szewski 48, 283,285
mniszek lekarski 57,175,
181.194,292, XXIV
—, termin zbioru surowca
zielarskiego 292
—, zastosowania kosme­
tyczne 191.194
kulinarne 57,175,181
mocznik 51. 30.12 6 ,134,
135, 213
mokra zgnilizna jabłek 139
molibden 29
Monachijska Biała, rzod­
kiew, odmiana 120
monomery 54
montażowy punkt 25,52
226,228,234,241,255
montowanie (elementów
wyrobu odzieżowego) 51
Morden. pomidor, odmiana
121
morela, odmiany 130
morele we własnym SOłtu
171
zastosowamena prze­
twory 39,171
moszcz 38,39,173
mołyka34.114
moździerz 28,29,201
208,210
Mramornyj, kawon, odmiana
122
mrożenie (żywności) 56
mrożonki (owocowo-warzy­
wne) 162
mszyca jabłoniowa 49
-kapuściana 49. 50
- trzmielinowo-burakowa
49 50
mszyce 49,53,142
-, niszczenie 52,142
muchomor czerwony 166.
XXIX
-jadowity 166
-plamisty 166, XXIX
- sromołnikowy 166. XXIX
Murzynka, rzodkiew,
odmiana 120
musaka z kabaczków i ba­
kłażanów 175
muszelki (elementy splotu
szydełkowego) 266,268
muszkat 41
muszkatołowa gałka 41
muszakatołowiec korzenny
41
- zastosowania kulinarne
41,42
muszkatołowy kwiat 41
muszkatowiec41
-korzenny 41
mycie ciała 189
—,zmiękczanie wody 189
- porcelany 220
—złoconej 220
- szyb, zabezpieczenie
przed obmarzanlem 220
-twarzy 192.193
-włosów 196
--wsurowym)a)kul96
mydlnica lekarska 194,
196.292. XXV
—, termin zbioru surowca
zielarskiego 292
—, zastosowania kosme­
tyczne 194,196
N
nschyłek lancetowaty, okres
kwitnienia 107
—.osiągana wysokość 107
—, rozmnażanie 107
—, wymagania Świetlne 107
nacieranie cialat89,
190,191
nadstawka (ula), budowa 148
-.elementy konstrukcyjne,
kolejność montażu 1 48
- —. opis (tabela) 148,1 49
konstrukcja, uwagi
wykonawcza 148
nadtlenek wodoru 16
nagietek lekarski 104,
194.292, XXVII
okres kwitnienia 104.292
—,osiągana wysokość
104,292
—, termin zbioru nasion 292
—, termin siewu 104.292
—, termin zbioru surowca
zielarskiego 292
—, zastosowania kosme­
tyczne 194
nagłowntak 24.273,274,
276
Najwcześniejszy, pomidor,
odmiana 1 21
nalewka 38,39.41,171,
174,183
-dereniowa 174
-jarzębinowa 174
-korzenna 174
- mieszana 180
-malinowa 174
- na czarnych porzeczkach
174
-na jałowcu 180
-na orzechach włoskich 174
-poziomkowa 174
-półstodka39,174
- pOtwytrawna39.174
-słodka 39,174
-tarninowa 174
-waniliowa 174
- wiśniowa słodka 174
- wiśniowa wytrawną 1 74
- wiśniowo-malinowo-trus­
kawkowa 174
 - wiśnlowo-porzeczkowa nekroza 16.134 obcinanie butelek 216 —prawe 45,46,47.264 - - drzewadekoracyjne,
174 nektar kwiatowy 43,142, oberżyna 57,121 ----- skręcone 45 nawożenie 108
-wytrawna 39,174 144,145 obłożyna31,284.285,286 - ścisłe 45,46,267,266,269 —,drzewa dekoracyjne,
- *pokrzywy, do pielęgna­ nemezja powabna,okres obłożenie33,51,239, oczkowanie (roślin) 47 sadzenie 108
cji wtosow 196 kwitnienia 104 241,251,252 oczyszczanie skóry twarzy —. krzewy, nawożenie 108
namiastki 180,181 - osiągana wysokość 104 obiócznia 19 i szyi 192,193 — ochrona przed
namlotnik Jabłoniowy63 —, termin siewu 104 obornik 30,101,108,116,117, odkłady, tworzenie w mrozem 106-109
Nanłejska, marchew, New Yorker [niujorker), 118,119,120,121,122,124, pasiece 145 — przycinanie 109
odmiana 118 pomidor, odmiana 121 131,132,134,140 odparowywanie cieczy 28, —.-.sadzenie 108
Nansena, sałata, odmiana niacyna 60 obręb51,52 203,215 —, kwietniki 100
119 mci 22.26.282 obrębianie 51 -tkanin 38 - -, obsadzenie miejsc
nap 23.33,245,274,279 - marceryzowane 26 Obrębówrodzaje 51 odprasowanie 38 zacienionych 102
napar (ziołowy) 189,190, - matowe 26 obsadzenie 33,256,257 odrdzewlacz 204 —, rabata skalna 101
191,193,194,195,196,197 zaprawianie przed obłapianie prętówszklanych -fosforowy 204 --.rabaty 100,101
- z szałwii,dookładówna szyciem ręcznym 272 216 odrdzewianie 27,204 - trawnik 100,101
powieki 196 Niebieska Maslowa, —rurek szklanych 216 Odrzański, seler, odmiana 118 —.zakładanie 100
naparstek2 7 kalarepa, odmiana 118 obuwia elementy 31.280,282 odświeżanie skór 221.222 - przydomowy, plan99
naparstnica purpurowa, niecierpek balsamina, okres —, klejenie 282-283 - wyrobówzzamszu i weturu —, struktura upraw99
okres kwitnienia 105 kwitnienia 104 — dobór klejów (tabela) 222 - - wiejski, struktura upraw
—, osiągana wysokość 105 .osiągana wysokość 104 283 odtłuszczanie powierzchni 99
—.termin siewu 105 - .terminsiewu 104 — przygotowanie metali 204 —. zasady planowania 96
napary (ziołowe) mestrzęp głogowiec 141 elementów282 - szkła 209,215 ogródek skalny 101
dopłukania oczu 195 nieśmiertelnik 84,112 — przygotowanie kleju 282 odwar (ziołowy) 189,190 -wodny 102
napój z suszonych owoców niezapominajka leśna, — suszenie kleju 283 191,193,196 —.dobór roślin 102
róży 173 okres kwitnienia 105 — uwagi praktyczne 283 -ze skrzypu, donawilżania —, uprawa, przygotowanie
narcyz (rąbkowy, okres —, osiągana wysokość 105 —, systemy łączenia 281,282 skóry twarzy 193 podłoża 102
kwitnienia 106 - termin siewu 105 — systemy łączenia, system odzież 24,26,31.32,259 zakładanie zbiornika 102
- osiągana wysokość 106 - -, zastosowanie kosme­ klejony 281,282,286 -ciężka 27,32 -wrzosowy 101
-— , rozmnażanie 106 tyczne 196 —, systemy łączenia, -lekka 27,32 ogrzewanie cieczy 201
—, wymagania świetlne i06 Nike, groch, odmiana 121 systemsandałowy 281.282, -miarowa 32 - na tażni parowej 28
narzędzia i przyrządy mklawy azotan 15.211 285,286 -ochronna (pszczelarza) 37, - wodnej 28,212,220
dziewiarskie 17 -siarczan 208 —, szycie 282 144 -plomieniein28
—kaietnicze24 -tlenek 15 obuwie 23.24,31,32. odzieżowa forma 24.25, -w probówce 216
- krawieckie 26,27 Niski Zielony Kędzierzawy, 48,224.279.280,281.282. 27,225,226,227,229.230, Otebyn. porzeczka, odmiana
--szewskie 48 jarmuż, odmiana 118 283.264.285.286.287.288 232.233,234,236,237, 130
-ogrodnicze 34 nit dwuczęściowy 23,273, spód 23.31,48,282, 240,241,242,243,244, okiennice 81
narzut (dziewiarski) 45. 275,276,277 283.284.287.288 246.247,249.251.252,253 okłady (pojędmiafącs) prze­
261,262,264 nitroceluloza 16 -.wierzch 24,31,282, odzieżowe materiały 25.26.27. miennecieple i zimne 192
narzuta, sposób wykonania „nitro" (akier209 283,284,287 32,38,51,224,226,285 - ze śniegu 192
na drutach 263 - rozpuszczalnik 45, 54, wykańczanie 283-284 —,farbowanie 220-221 okońz fenkutem179
-,— szydełkiem 267 200.209,214 -.naprawa 287-288 - szwy 50,51 Okres karencji 52,53
nasturcja większa, okres -wyroby 45,202 nakładanie czubków 288 odzieżowegowyrobu ele­ OkrągłyCiemnoczerwony.
kwitnienia 104 NNKT60,155 obcasa 288 menty25,26,27.32 33,34, burak, odmiana 118
—.osiągana wysokość 104 Nochowska, sałata, odmiana --żelowanie 288 38,50,51.52 okultzacja 47
—,owoce, zastosowania 119 obuwniczy wyrób 23,31,284 odzieżowy luz 24,25.225, okulizak 34, 35
kulinarne 181 nogawka 33,51,226,227, obwody(łukowane, malowa­ 238,245 Olbrzym Zimowy, szpinak,
- -, termin siewu 104 228,229,230,231,232. nie (arbą przewodząca 209 -szablon 25 odmiana 120
- -, zastosowanie kosme­ 233,234,257 —.wykonywanie 209 - wyrób23,24.25.26,27,32, oliwki, zastosowanie na
tyczne 196 Nogos 128 —,~metodąfotochemiczną 33,34,38.224,225,226 przetwory39
natrysk ciała 169.191 Non Plus Ultra, seter, 209 - wielowarstwowy 32 -z derenia 161
- irlandzki 189 odmiana 118 —.wybawianie 16 - wzornik24,25,225, olszówka (grzyb) 166
nawilżanie dała 190 Nora. groch, odmiana 121 ocet wirmyzjabtek 172 227,235,240,241,248, otowiawo-otowiowyBenek 15
-skóry twarzy 193 Nord, marchew, odmiana 118 ochra 13 249,251,254,255 olowiawychromian 15.211
nawtoć 112 norkros34 oczka dziewiarskie brzego­ odżywianie skóry twarzy -octan 207
- ogrodowa, okres Norman, szpinak, odmiana wełańcuszkowe 261 193.194 -tlenek 15.215
kwitnienia 107 120 ----- supełkowe 261 ogławianiepomidorów 115 - węglan zasadowy 15.
—, osiągana wysokość 107 North Star [nod star), ----- wykonywanie na ogórecznik lekarski 42, 211,215
—.rozmnażanie 107 wiśnia, odmiana 129, XX drutach 261 179,180.292. XXVI Omdteły imam (potrawa) 177
—, wymagania świetlne 107 nostrzyk zołty, termin zbioru — dwa razem45,262,264 —.termin zboru nasion 292 omieg kaukaski,okres
nawozy 30,102,104.108, surowca zielarskiego 292 — dwa razem na lewo45 —.termin zboru surowca kwitnienia 106
113,124,126,127,132, —, uprawa 292 — dwa razemna prawo45 zielarskiego 292 —.osiągana wysokość 106
134.136 - ,zastosowania kosme- —, dodawanie na drutach —-, uprawa 292 —, rozmnażanie 106
-azotowe 30,101,113, tyczne 196 261 —, zastosowania kulfriame --wymagania świetlne 106
114.116.124.134.135 nożyce krawieckie 27 —-. dodawanie szydełkiem 42,179.180 opadzma liści porzeczek 16
- fosforowe 30,101,118, -ogrodnicze 34 267 —, -lecznicze 42 oparzekna powierzchniowa
124.132.135 noz do sciemama 24,48,271 —, nabieranie na druty 261 ogórek, odmiany 121 140
- magnezowe 134 - krajak 24,48,283 — skrzyżowane 45 -, terminysadzeńla 121 Open Air [oupen eir],
- mineralne 30,101,106. nóżka babki napa 23,274 — trzy razem45,262,264 terminysiewu 121 pomidor, odmiana 121
110 ,111.113 ,117,118 . Nr 12, bakłażan, odmiana 121 —, ujmowanie na (łutach -.uprawa 121 opiemak (grzyb) 21
119.121.122.132.134.136 nugat z orzechami laskowy­ 261,264 ogórki inspektowe, cięcie 1 21 Opieńka (grzyb) 21.178
- jednoskładnikowe 30,124 mi 172 —,ujmowanieszydełkiem miejsce wpłodozmiame -brzozowa 21
- wieloskładnikowe 30. 267 38,121 - miodowa 19,21,165,
111.113.134 oczko (rosimy) 47,135 -, zastosowanie kosmetycz­ 166, XXVIII
- organiczne 30.125. O oczko dziewiarskie 45, ne 191 - nietrwała 21
132.134 obcas 24,31,48,280, 46,47.261.262.263,264, na przetwory 39.177 opieniek (grzybI
- potasowe 30,101,113, 281.282.286,287.288 266.267,268.269.270 ogrodnicza uprawa, strefa oporo* elektrolityczny,
118.124.132.134.135 -jednolity 31 — brzegowe 52,261,262 ochronna 99 wykonanie 2 1 7
-wapniowe 30 -naprawa 288 —lewe45,46.47,262, ogrodnicze narzędzia 34 oprawyoświetleniowe 12,
-zwłone 30.113,118, -skła(*owy31 264.266 ogróddziałkowy, plan 99 78,79
131.132 Obcęgi 24 — narzucone 45.46,262, -ozdobny 100-112 — sufitowe 79
Nefryt, groch, odmiana 121 obciągnięcie 31 264.266 —. drzewa dekoracyjne 103 opuazczka 48 283,284
 orlikogrodowy, okres
kwitnienia 106
—.osiągana wysokość 106
—. rozmnażanie 106
—, wymagania świetlne 106
orzech laskowy 36.197
—,zastosowanie kosme­
tyczne 197
-leśny 36
- włoski,liście, zastosowanie
kosmetyczne 190,196,197
—i owoce, przyrządzanie
napojów 181
—•.termin zbioru surowca
zielarskiego 292
osak (grzyb) 21
osiczak (grzyb) 21
osnowa13.25.32.47,
226,228
osiniak (grzyb) 21
osowiak (grzyb) 21
Ostergruss fostergrus] Biała.
rzodkiew, odmiana 120
Ostergruss Różowa,
rzodkiew, odmiana 120
Ostona, pomidor, odmiana
121
ostrezyna 36
ostrozka ogrodowa, okres
kwitnienia 104,106
—, osiągana wysokość
104.106
- rozmnażanie 106
—.termin siewu 104
- wymagania świetlne 106
oświetlenie architektoniczne
76
-bezpośrednie 78
- fluorescencyjne 78
-jarzeniowe 78
- pośrednie 78
otrębypszenne, sposob przy­
rządzania. własności 197
otwieranie butetek zkor­
kiem doszlifowanym 216
Owadofos płynny 50 53
owoce dziko rosnące jadalne
35, XXII. XXtll
----- jadalne, przydatność
na przetwory (tabela) 36
-jagodowe (sadownicze),
zbiór 139
-leśne XXII, XXIII
- na dżemy38
- na galaretki 38
-na kompoty39
-nakwaszonki39
- pestkowe, zbiór 139
przygotowanie na prze­
twory 165
rola wżywieńiu 163-165
- roślin sadowniczych
138-139,139-140, XVIII,
XIX, XX, XXI
----- , przechowywanie 138.
139,140
----- , przechowywanie na
balkonie 136
----- , przydatność na potrawy
i przetwory{tabela) 164
----- .zbiór 138-139
utrwalanie 56
zastosowanie na prze­
tworyi potrawy 171-174
owocnica źóftoroga 49
owocnie© 53
owoonlk (grzyba) 19,20,185
owocówka jablkóweczka 49,
53,141
- ślłwkóweczka 49.63
ożyna36
P 116
pacha (wyrobuodzieżowe­
go) 33.34,51,238,239,241,
243.244,245,247,249,250.
251.252,25S, 260,261.262.
264,266,267,268
pachówka strąkóweczka 49,
50
paciornica53
Pagham Cross Ipagam kros]
F1, pomidor, odmiana 121
panek (grzyb) 21
pantofelnik 105
pantofledomowe285-286
—,klamrowanie (cholewki
i podeszwy) 285
—,modele285
—,szycie 285-286
—, wzornikcholewki 285
papierek wskaźnikowy 202
papryka roczna 40,42,
121.124,161.163,164,167,
171,176,179,180.197,292
—.miejsce wptadczmiante
121
—.odmiany 121
--.termin sadzenia 121
—, terminsiewu 121,292
—.termin zbioru nasion 292
—,termin zbioru surowca
zielarskiego 292
—.uprawa 121,124,292
—, zastosowania kulinarne
42,161.167.176,177,179,
160
--.-lecznicze 42
—.zastosowanie na przetwo­
ry 39
parafina 15,54.204.205,220
parch dyniowatych 52
- jabłoni i gruszy 16.52
- na ogórku52
parkiet 12,80
parownica 28.29.201.202.
203,207,215,
parówka (kosmetyczna) 193
Paryska, marchew, odmiana
118
parzydło leśne, okres
kwitnienia 107
- osiągana wysokość 107
—.rozmnażanie 107
—.wymagania świetlne 107
pas wzmacniający 270,
278,279
pasek 22,23,24,50,
272,273,275,276,277,278,
279,
-nośny 276,277,276,279
- spinający 279
-.wzornik 273
pasiaki 13
pasieczne dłuto37
-poidto37,142
pasieczny sprzęt 37,142
pasieczysko 142
-.ustawienie uli 142
pasieka, lokalizacja 142
odmładzanie matek
(pszczelich) 145
pomnażanie rodzin
pszczelich 145,146
-, ubezpieczenie ododpo­
wiedzialności cywilnej 142
pasieki otulina 142
pasta polerska 204
- z lutemetolutowania
elektrotechnicznego 209
pasternakzwyczajny 57,
118,164,176
—. miejsce wptadozmianie
—. odmiana 118
—.terminsiewu 118
—.uprawa 118
— wcieście 176
pasteryzacja 56,162,
163,167,168.171
pasty domebli 220
patchwork [peczuork] 13
patison57,122,164
patka 22,33
patora 23
patynowanie miedzi i jej
stopów207
pawlacz 63
pazurki (narządzie) 34
pchełki 49,50,53
PCV 54
PCW 54.78,80,91,94.
213,214,283
PCW/AT 213
PCWZCH213
Peer Gynt [per gynt] F I.
kapusta, odrmana 1 17
peklowanie 56
-mokre 56
-suche 56
pelargonia btuszczolistna,
okres kwitnienia 105
- osiągana wysokość 105
- -, rozmnażanie 105
- -. wymagania świetlne 105
-rabatowa. Okres
kwitnienia 105
—, osiągana wysokość 105
—. rozmnażanie 106
—. wymagania świetlne 105
PectnexF1 [pepineks], ogórek,
odmiana 121
Perfekcji. marchew, odmia­
na 118
perhydroł 16
perkal32
Perta Czabanska, winorośl.
odmiana 131
perz, zastosowanie kuli­
narne 181
Pe-tsai, kapusta, odmiana
118
petunia ogrodowa, okres
kwitnienia 104
—.osiągana wysokość 104
--.termin siewu 104
pąpek (grzyb) 21
pętelkowanie 51,228
pH 125,127,131,132,
202,214
pianka poliuretanowa 25,
26,32
— igłowana 26
--przeszywana 26
—zwykła 26
pieczarka 19,22,166,
167,178,179
-dwuzarodnikowa 19,22,
186
-łąkowa 22
- plaska 22
-polna 22,168, XXVIII
-prawdziwa 22
-zaroślowa 22
-żółtawa 22
pieczarkarnia 125-128
-, hala uprawowatypu
choinkowego 125
-,—zwykła 125
-. szopa fermentacyjna
126
pieczarki nadziewane 1 78
uprawa 125-128
-,- na sprzedaż, wymagania
128
przygotowanie podłoża
126
-.- - pomieszczenia 125
skład okrywy 127
szoktermiczny 127
wysiewgrzybni 127
zbiór 128
pieczenie (potraw) 53
Pieczka (grzyb) 22
piegi,wybietante 190.191
środki wewnętrzne 191
środki zewnętrzne
190,191
piekarka (grzyb) 22
piekarz (grzyb) 22
pielęgnacja bylin 105
-ciała 189-191
—.mycie 189
—. nacieranie 189,190
—.nawilżanie 190
-komposlu 115
-nóg 191,192
-oczu 195
-rąk 191
- przy odmrożeniu 191
- roślin doniczkowych
109-111
—-,myde11Q
-----. nawożenie 110
----- . nawadnianie 110
----- . podlewanie 109
----- . przesadzanie 110
- ozdobnychdętych 109
- uprawianych na balkonie
111
-skóry ramion 191
-szyi 192-195
—.kompresy odżywcze 193
—, natrzepywame 192,193
—, Okładypojędrnłające 192
-trawnika 101
-twarzy 192-195
—, nawilżanie 193
—, oczyszczanie skóry 1 92
—.Odżywianie 193,194
—, oktady pojędmiajace 192
—, szczotkowanie 192
- wtosów196
—, nacieranie skory głowy
196
—, płukanie piwem 196
—,-srodkamiziotowyml 196
—, przeciwdziałanie
wypadaniu 196
pieprz angielski 42
-biały 42,175.179
—, zastosowania kulinarne
175.179
-czarny42,161,167,
168.171,175,176,177.
178,179,180.181,197
—, zastosowania kulinarne
42,181,187.168,175,176.
177,178,179,180,181
—,- lecznicze 42
-hiszpański 42
- kajeński 42.176,176,179
—. zastosowania kulinarne
42.175.176.179
- madagaskarsW, zastoso­
wania kulinarne 180
-turecki 42
pieprznik jadalny (grzyb)
19,22,186, XXVIII
pieprzyca siewna, termin
zbioru nasion 292
—, lermln zbioru surowca
zielarskiego 292
—.uprawa. 292
—, zastosowania kulinarne
179
pieprzyk (grzyb) 22
pierścianka (grzyb) 2t
ptorsoemak grynszpanowy
22
-łuskowaty22
-półkolisty 22, XXV*
-uprawny 19,22
pierśdenlaW, uprawa 124,125
plonowanie 125
przygotowaniepodtoża
124
przygotowanieziemi
okrywowej 124,125
sadzenie grzybni 124
pierścienica nadrzewka 141
pierwiosnek beztodygowy,
okres kwitnienia 1 CC
—.osiągana wysokość 106
- -, rozmnażanie 106
wymagania świetlne 106
•drobnoząbkowany, okres
kwitnienia 106
—.osiągana wysokość 106
—,rozmnażanie 106
—, wymagania świetlnie 106
-gruziński, okres
kwitnienia 106
—.osiągana wysokość 106
—, rozmnażanie 106
—. wymagania świetlne 106
- łyszczak, okres
kwitnienia 106
—. osiągana wysokość 106
—.rozmnażanie 106
—. wymagania świetlne 106
-wyniosły, okres
kwitnienia 106
—.osiągana wysokość 106
—,rozmnażanie 106
—, wymagania świetlne 106
Pierwszyzbiór, kapusta,
odmianaiiż
PierwszyzbiOr, marchew,
odmiana 118
pierzga 44.144,145
prestrzenica kasztanowata
19,166, XXIX
-olbrzymia 166
pietruszka zwyczajna, mieć
sce wptodozmianie 118
—, natka, zastosowania
kulinarne 167,176,176,
177,178,179,180
—.odmiany 118
—,termin siewu 118,292
— terminzbioru nasion 292
—,terminzbioru surowca
zielarskiego 292
—.uprawa 118,292
—,zastosowania 39,
175,177,179,180,190,292
—,- kosmetyczne 190
— na przetwory39
pięciornik kurze ziele
191,292,XXV
— , terminzbioru surowca
zielarskiego 292
----- vzastosowania kosme­
tyczne 191
piędzik przedzimek 49,53,141
Piękny Jas. fasola, odmiana
120
piętnówka kapustoica 50
pigmenty 13,206,209
-białe 13,14,15
-ezame13
-czerwone 13
- naturalne 13
- nieorganiczne 13
 - organiczne 13 - - elektrotechnicznego 209 86,90,91,94. IV, VI, V#, IX, p o p -c o m [p o p k o n ], p o fra - poziomka pospolita37,
- n ie b ie s k ie 1 3 -do mebli 220 XI. XII, XIII w a 178 171,174, XXII
- s re b rn e 1 3 - do natrzepywań 192 —, elementy dekoracyjne 93 P O plO n55 —,owoce, zastosowanie
- s y n te ty c z n e 13 - potowy (donawilżania —*funkcje wdomu wiet- por 3 9 .5 8 ,1 1 9 ,1 2 3 ,1 7 6 . na przetwory 171.174
- z ie lo n e 1 3 Skory twarzy) 193 skim92 180 poziomki, przyrządzanie
- z ł o t e 13 płyny witaminowo-mine- —i podział na aneksy 64.67 -. miejsce wptadozmtanie napojów 181
- ż ó łt e 1 3 ,1 5 rałne 197 —, programużytkowy67 119 -, zastosowanie na prze­
p ik le 3 9 , 1 7 7 płyta kaletmcza 24 - projekt urządzenia IX, o d m ia n y 1 1 9 twory 171,172,174,181
- z o g ó rk o w 1 7 7 - - igelitowa 24,270,271 XXI te rm in s a d z e n ia 1 1 9 Poznańska Słodka, papryka,
P io n ie r, k a la fio r, o d m ia n a 1 1 7 - kamienna 24,48 —rzlokalizowanie w - t e r m i n s ie w u 1 1 9 odmiana 121
P in m o r 5 0 D P 5 3 --stalowa 24.271,273, budynku wiejskim92 - .u p ra w a 119 pożytek (pszczeli) 142,
p iro d y k s y n a 5 9 274,276 -gości 74,95,96 z a s to s o w a n ie n a p rz e ­ 143,144,145,146
p is ta c ja w ła ś c iw a 4 2 płytki ceramiczne 79 —, elementy wyposażenia 96 tw o r y 3 9 , 1 7 6 , 1 8 0 Pokłtugi Biały, pasternak
- - z a s to s o w a n ia k u l m a rn e - klinkierowe 79,88 —, usytuowanie 96 p o rtm o n e tk a 2 7 0 , 2 7 3 , 2 7 4 odmiana 116
42 -PCW 88,91 —, zagospodarowanie m o n to w a n ie e le m e n tó w połgrzybek 22
p is ta c jo w e o rz e s z k i 4 2 - terakotowe 88,91 części strychu 95 274 połheska 280
p iw n ic a 6 2 , 7 5 , 8 5 . 8 8 , 9 1 . 16 9 pnącza, wykorzystanie w —, zagospodarowanie pod­ -, wzorniki elementów273, polkole (kaletnicze) 22,
P iw o n ia le k a rs k a , o k r e s małychogródkach 103 dasza 96 274 275,276,277
k w itn ie n ia 1 0 6 przycinanie 103 - nastolatków , program -, zakładanie napa 274 półprodukty (spożywcze),
- osiągana wysokość 106 pniokówka (grzyb) 21 funkcjonalny 72 Portugalskie Niebieskie. 38,39,53
—, rozmnażanie 106 pocłęgiel 48,286,287 -wielu funkcji X w in o ro ś l, o d m ia n a 131 połsłupek 45,46,262,263,
- wymagania świetlne 106 podbrzeżniak rgrzybl 21 -z antresolą XłV oortulaka warzywna 5 8 ,164 264,266,267,268.269,270
piamisłosc Jonatana 140 podeszwa 23,24,31,48, pokrzywa zwyczajna 42. p o ry , d o to w a n ie 1 2 3 - nawijany45,46,269
plamy tłuste, usuwanieze 281,282,283,284,285, 180,189,190.196,197, - na zimno wsosie 176 oragrzyby 19
skór 222 286.287.288 292, XXV porzeczka biała 130,137 pralna (domowa) 68.85.
- z a tra m e n tu , w y w a b ia n ie podgrzybek 22,167,178 —, przyrządzanie mie­ --.cięcie 137 86,87
z o d z ie ż y 2 1 8 -brunatny 22.166, XXVII szanki wzmacniającej 197 -c z a rn a 3 9 ,1 3 0 ,1 3 7 ,1 7 4 -, dąg technologiczny 87
- z a z o ta n u s re b ra , -pasożytniczy 22 —, termin zbioru surowca — .C ię c ie 1 3 7 pranie rękawiczek
u s u w a n ie Z ra k 2 0 3 - zajączek 22,166 zielarskiego 292 - zastosowanie na prze­ skórzanych 222
- z e s m o ły , w y w a b ia n ie -złotawy 22,166 —, zastosowania kosme­ twory39, 174 prasowanie na szczotce 38
z o d z ie ż y 2 1 8 podgrzytm* (grzyb) 22 tyczne 190,196 - c z e r w o n a 1 3 0 , 1 3 7 ,1 3 8 -odzieży 38
- z e s te a ry n y , w y w a b ia ­ podkarmiaczka 37.146 —(-kulinarne 42,180 — .C ię c ie 1 3 7 , 1 3 8 prawak (grzyb) 20
n ie z o d z ie ż y 2 1 9 podkładka sadownicza 44, — lecznicze 42 - , o d m ia n y 1 3 0 , XXI prawdzik (grzyb) 20
- Z k rw i, w y w a b ia n ie ż 47.128 pokrzywka brazylijska 105 p o rz e c z k i, p rz y rz ą d z a n ie prawdziwek (grzyb) 20.166
o d z ie ż y 2 1 9 --karłowa 128,132,135,138 Polan F1, ogonek, odmiana n a p o jó w 181 prawdziwiec (grzyb) 20
- z p a r a f in y , w y w a b ia n ie - pólkartowa 132 121 z a s to s o w a n ie k o s m e ty ­ prawik (grzyb) 20
z o d z ie ż y 2 1 9 - silnie rosnąca 128,132 Polesi 70/T 213 c z n e 191 prawoślaz razowy, okres
z rd z y . w y w a b ia n ie z podkołmerz 33.257 Pdes 200 213 n a p rz e tw o ry 3 9 , 17 4 kwitniena 105
o d z ie ż y 2 1 8 podkurzacz 37 Połes 2207T 213 p o s a d z k a s p rę ż y s ta 8 0 —.osiągana wysokości Cffi
- z soków ow ocow ych, w yw a­ podnosek 31,48,281,286 polewaczka z sitkiem 34 — z le n te k s u 8 0 —.termin siewu 105
b ia n ie z o d z ie ż y 2 7 , 2 8 , 2 1 8 podosinnik (grzyb) 21 poliamidy54,214,221 — z lin o le u m 8 0 prażenie (potraw) 53
- z tłu s z c z ó w , w y w a b ia n ie podosowik (grzyb) 21 klejeńie214 — z p ły te k P C W 8 0 Pnam, jabton, odmiana 129
z o d z ie ż y 2 1 8 podpieńka (grzyb) 21 polichlorek winylu54. — Z w iru g a m u 8 0 Pnma F1, szpinak, odmiana
- z w in , w y w a b ia n ie z podpodeszwa 31,280,281, 200,213,216,283 - s z ty w n a 8 0 120
o d z ie ż y 2 7 , 2 8 , 2 1 8 282.284.285.288.287.288 —emulsyjny 54 - c e ra m ic z n a 8 0 probówka 28, 29.201,216
- z w o s k u , w y w a b ia n ie z podsadka 31 —. klejenie 213 - k a m ie n n a 8 0 produktyspożywcze38,
o d z ie ż y 2 1 9 podsiniak (grzyb) 21 — sporządzenie kleju 213 — z la s trik a S O 39,53.169,170
- z z ie le n i ro ś lin , w y w a ­ podstawczakiig --miękki 54 p o ta s (w ż y w n o ś c i) 1 9 ,2 9 , —wtórne38
b ia n ie z o d z ie ż y 2 1 9 podszewka 22,25,26,31, - - twardy54 3 0 ,1 9 7 Pronikot 73H 282,283
p la s try (p s z c z e le ) b u d o w a 32,34,51,238,268,270, poliestry 54,213 n ie d o b ó r w o rg a n iz m ie propolis 43
1 4 2 ,1 4 3 278,277,281.282,284, klejenie 213 c z ło w ie k a , s k u tk i 3 0 prostownik elektrolityczny,
p la s ty k 2 3 285. 286,287 00(161x16054,214 - , ro la w o rg a n iz m ie c z ło ­ wykonańie217
p le c y (w y ro b u o d z ie ż o w e g o ) -obuwia 31.281,282 -.spawanie 214 w ie k a 3 0 prośnianka (grzyb) 20
3 4 .2 2 6 ,2 3 8 ,2 4 3 ,2 4 9 284,285,286,287 poilgum23,283,288 - , w y s tę p o w a n ie w p ro d u k ­ prowitamina A 35,58
Plenos, sałata, odmiana 119 podszywanie 51 pollkondensaty 53,54 ta c h s p o ż y w c z y c h 3 0 -A , występowanie 58
p lis a 3 3 , 4 6 . 4 7 . 2 4 1 , podtrzymywacz (eiemenll polimery53,54 z a p o trz e b o w a n ie d z ie n n e -D 59
2 4 2 , 2 4 3 , 2 4 9 , 2 5 0 ,2 5 1 , wyrobu odzieżowego 34 polimetakrylan metylu o rg a n iz m u c z ło w ie k a 3 0 prunela 37
2 5 2 ,2 5 8 ,2 6 2 .2 6 4 ,2 6 6 .2 6 8 podwierzchnik 31,287 54,213.214 p o ła s o w y a z o ta n 1 5 pryzma fermentacyjna 126.
- sposób wykonania na pojędmianie skóry pod­ —, klejenie, przygoto­ - azotyn 15,204 127
drutach 262 bródka i szyi 192, 193 wanie kleju 214 - d w u c h r o m ia n 15,2 0 1 , —, pomiar temperatury 126
- * — s z y d e łk ie m 2 6 2 - podbródka i szyi, polistyren 54,213,214 2 0 3 .2 0 5 ,2 0 7 ,2 1 1 ,2 1 2 - kompostowa 98.115
p ils k a 3 3 , 2 3 4 , 2 5 8 kompresy 193 -, klejenie, sporządzenie - f lu o r e k 1 5 , 2 0 9 przebarwienia (skóry ciała)
p ło ń g łó w n y 5 5 - - podbródka i szyi, kleju 214 - n a d m a n g a n ia n 1 5 ,2 0 1 , 190,191
p lu s k w ic a g ro n la s ta , o k re s natrzepywanie 192,193 politura 212 2 0 4 ,2 1 1 przechowywanie substancji
k w itn ie n ia 1 0 7 - podbródka i szyi, okłady poliuretan (PUj 283 - s ia rc z a n 3 0 , 1 3 2 ,1 3 4 . stałych 216
— . o s ią g a n a w y s o k o ś ć 1 0 7 192 pdkorfam 23,283 1 3 5 ,2 0 9 przecier 38,39,162,
- ro z m n a ż a n ie 1 0 7 - twarzy 192 połyśmca marchwianka 49, - w ę g la n 2 0 2 . 2 0 5 163,165,171.173,177
w y m a g a n ia ś w ie tln e 1 0 7 ----- .okłady 192 50,53 - w o d o ro flu o re k 1 5 -z berberysu 171
p ła s z c z (d a m s k i), p ro s ty , pokój do pracy 73,74 pomarańcze, zastosowanie - wodorotlenek 210,216 -z głogu 171
s p o s ó b w y k o n a n ia n e d ru ­ - dziadków 74,86,95 na przetwory39 Potentat, pomidor, odmiana -z rokitnika 171,173
ta c h 2 6 4 —,projekt układu pomidor, miejsce wpłodo 121 przedplon 38,55,124
— , s p o s o b w y k o n a n ia na funkcjonalnego 74 zmlanie 38 potrawy, przygotowywanie. przedpokój 63,64.66.71,
d ru ta c h , fo rm y e le m e n tó w —, umeblowanie 74 -, odmiany 121 p o ra d y p ra k ty c z n e 1 5 7 78,79.80,86,1
2 6 4 ,2 6 5 - wdomu wiejskim 95 terminysadzenia 121 p o w id ła 3 8 , 3 9 , 5 6 . 1 7 1 , 1 7 8 -, oświetlenie 78
p lo d o z m ia n 3 0 , 9 6 . 1 1 3 , -dzieci 63,70-73,78, -.terminysiewu t21 - z m ir a b e le k 171 -, projekt zabudowy 63
1 1 8 ,1 4 1 86,94,95 uprawa 121 p o w ie rz c h n ia fu n k c jo n a ln a -, zagosjiodarowanie 66,1
- 5 - le tn i ( ta b e la ) 3 8 - -, proiekl urządzenia 72,73 pomidory, oplewianie 115, m e b li 7 5 przedsionek 86,87,88,69
p io n k a (ja b ło n i 3 5 —, udział dzieci wurzą­ 121 p o w ó j tró jb a rw n y , o k re s materiały wykończe­
p łó tn o 2 6 , 3 2 , 2 8 5 dzaniu 72 zastosowania kosmety­ k w itn ie n ia 1 0 4 niowe 88
p ły n d o lu to w a n ia b la c h a r­ -dzienny 63,64.67-69, czne 191 — . o s ią g a n a w y s o k o ś ć 1 0 4 - przemywanie na sączku
s k ie g o 2 0 9 73,75,77,79,80,81,82. na potrawy 175,177,180 — . te r m in s ie w u 1 0 4 28,202
 -przez dekantację 28, -kit 43 - dwuowocowa 174 roszponka warzywna 58 — na balkornez wystawą
202,203 -miód 43,142,143.144. - trojowocowa 174 120.123 zachodnią 111
przenoszeni naczyń z 145,146 wieloowocowa 174 —.miejsce wpiodozmiaroe —wmieszkaniu 62,68.
gorącymi cieczami 216 -susz 143 Rawska, oebula. odmiana 120 109-111
przeprasowanre38 -wosk 44,142,145 119 -, odmiany 120. - wieloletnie, uprawa
przesuwka (paska) 273. pszczoła robotnica 42.43 Redgaurrtlet [reogantiet], —, termin siewu 120 105-108,112
276,278 pszczoły, hodowla 142-152 truskawka, odmiana 130 —.odmiana 120 - warzywne, rozmnażanie 44
-ruchoma 273 - prace wczasie lata Red James Gneve [rad —.uprawa 120 —.szkodniki 49,50,140
-stała 273 144,145 dzejms, gnwj,jabłoń odmia­ roślin oczkowanie 47 —.-.ochrona 140
przestrzeń funkcjonalna -,-, praca wiosenne 144.146 na 128 —rozmnażanie44 -sadownicze, choroby 16
68,76,77 przegląd główny Remi, papryka, odmiana 121 —bezpłciowe 44 —.-zwalczanie 141.142
- elementów wyposażenia (radzimy pszczelej) 144 RenkJoda Mana, śliwa, — generatywne 44 —, dobórodmian 128
łazienki 68 przegląd szczegółowy odmiana 129, XIX —płciowe 44 —do nasadzeń amatorskich
—Sprzętu kuchennego 70 (radźmypszczelej) 144 Renkloda Uleną, śliwa. —przez odkłady 44 98.128
-ruchowa 70 przygotowanie dozimy odmiana 129 — przez odrosty korzeniowe - gięto, nawożenie 133-135
przetworyowocowe i 145 retinol 58,155 44 —,- lekka, użyźnianie 132
warzywne38,162,163 zasady ogólne 143 retmolu równoważnik 155, — przez Organypodziemne 44 — nawożenie, dawki
----- . przechowywanie 169. -.nabywanie 143 157,158,159,160 —- przez podział 44 (tabele) 134
170 -.odymianie 144 - zawartość wjajach — przez sadzonkowanie 44 — odkwaszanie 132
- owocowe, utrwalanie 56. przewóz na inny teren 145 kurzych 156 — przez szczepień® 44 —.-.przygotowanie 131.132
162 ptasie mieczko z serka —,-wmięsie ryb 159 —-wegetatywne44,47 —.-, SdOśrawanie 134
-warzywne, utrwalanie 162 homogenizowanego 1Sl —.-w owocach 160 .rodzaje 44 — uprawa 133-135
przetwórstwodomowe, za­ pukiel (kaietniczy) 23, — wproduktach —szczepienie 44,47.48 — zadamienie 134
sady 162.163 278,279 mlecznych 158 -- , rodzaje 47.48 —. nawożenie dolistne 135
przewietrznik 34 Puławski Wczesny, kawon, —,- wwarzywach 160 — mostowe 47.48 —,niedobór azotu, objawy
przeziemik porzeczkowiec odmiana 122 — wwyrobach i produk­ —-przez stosowanie47.48 134
49 pytekkwiatowy44.143.146 tachcukierniczych 157 z nacięciem 47 — boru. objawy 134
przędzina 32 pyłku (kwiatowego) Reyermun [rewermun] F1, — wkożuchowke 47 —,- cynku, objawy 135
przędzarek Chmielowiec poławiacz 146 pomidor, odmiana 121 —- Wsarnią nóżkę 47 —.- magnezu, obławy 134
49.50 pysznoglowka dwoista, rezeda wonna, okres rośliny jagodowe, gleba, —.-miedzi, objawy 135
- owocowiec 49 okres kwitnienia 107 kwitnienia 104 nawożenie 134 — żelaza, objawy 135
przędziorki 49,53,142 —, osiągana wysokość 107 —, osiągana wysokość 104 — ,-. nawożenie, dawki —.ochrona 141,142
niszczenie 53 —.rozmnażanie 107 —.terminsiewu 104 (tabele) 135 —.podlewanie 138
Przodownica, kapusta, —,wymagania świetlne 107 razol 54 —lecznicze, uprawa, zasto­ —.przemarzanie 140
odmiana 117 rękaw32.33.34.51, sowanie (tabela) 290-293 — ochrona 140
przód lwyrobu odzieżowego) 225,226,239.240,241, —na suche bukrety83,112 — uszkodzenia pędów 140
32,33,34,50,51,225,226, R 244,247.248.249,251, ----- dziko rosnące 112 —,-, uszkodzenia korzeni 140
228,232,233,234,235. rabarbar, odmiany 122 252.255.256,260.261, ----- uprawiane 112 —, rozmnażanie44
236,237,236,239,240, -.termin sadzenia 122 262.264,265,266,266 -ozdobne, choroby 140,141 —, sadzenie, gestosc 132
241,242,243,244,245, -.uprawa 122 -kimonowy 33.34 —,-, zapobieganie 140 — technika 132,133
247,246,249,250,252, rabata 100,101 - koszulowy 33.34,238. —,rozmnażanie 44 — terminy 133
253,254,255,260,261, -bylinowa 100,101 239.241.243,244,249.251 —, szkodniki, ochrona 140 —,sżkodnłkt48,49
262,264,265,266.268 —.wybór roślin 101 - ragianowy34 244,246,247 —dęte 109 —.-.ochrona 141,142
przyjęcie na stojąco 183 obsadzenie 100 -zgtewką34 ----- .pielęgnacja 109 — ochrona, opaski
przyjmowaniegości 181-183 -, planowanie 100 rękawiczki zjednympalcem, — doniczkowe 109-111 chwytne 141
—, nakrycie stołu 161,183 -skalna 101 sposob wykonania na dru­ ----- .pielęgnacja 109-111 — ochrona, środki
- -, podawanie potraw 182, —.dobór kamieni 101 tach 266 ----- .pokroje 109 chemiczne 52.142
183 —.dobór roślin 101 rękawiczki z pięcioma ----- . przesadzanie 110 ,111 — ochrana, środk.
—,podawanie potraw, - - , nawożenie 101 palcami, sposob wykonania ——. przyczyny obumierania roślinne 141,142
kolejność 182 —,zakładanie 101 na drutach 266 110 ,111 —,-, ochrona, walka,
—,przybranie stołu 182 radeiko (krawieckie) 27,228, rękawnik 27 — dwuletnie, termin siewu, biologiczna 141
przyłaszczka pospolita. 231,233,235 robiniaakacjowa, liście, okres kwitnienia, wysokość —, uszlachetnianie 47
okres kwitnienia 106 rak bakteryjnydrzew kwiatostan 292 (tabela} 105 - warzywne, choroby 17
—,osiągana wysokość 106 owocowych 16,141 —,termin zbioru surowca ----- , uprawa (tabela) 104,105 —.uprawa 113-123
—,rozmnażanie 106 ----- pestkowych 52 zielarskiego 292 ----- , uprawa na balkonie 111 - wodne, uprawa 102
- -, wymagania świetlna 106 - drzew52 Robo, bakłażan, odmiana 121 —jednoroczne, hartowanie Rovral [rowral] 52
przyprawowe rośliny 39 Rakowicka, sałata, odmiana rodzynka brazylijska 57,175 104 rozchodnik okazały, okres
przyprawy 39,40,41,42, 119 rodzynki z miechunki ----- , uprawa 104 kwitnienia 107
53,56,161,167.168,170, ramki gniazdowe (ula) 151 peruwiańskiej 175 ----- ,uprawa na balkonie 111 —, osiągana wysokość 107
171,179,180,181,182. —.budowa 151 rogownica kutnerowata, ----- uprawiane z rozsady 104 —.rozmnażanie 107
168,197 —. drutowanie 151 okres kwitnienia 106 ----- uprawiane z rozsady, —, wymagania świetlne 107
-trawienne 161 —,elementy konstrukcyjne, —, osiągana wysokość 106 okres kwitnienia, termin sie­ - ostry, okres kwitnienia 107
-.zastosowanie 161, kolejność montażu 151 —. rozmnażanie 106 wu, wysokość (tabela) 104 —, osiągana wysokość 107
179,180 —, elementy konstrukcyjna, —.wymagania świetlne 106 ----- wysiewanedo gruntu 104 —, rozmnażanie 107
-ziołowe 161.170 opis (tabela) 151 rojenie (pszczół) 43 ----- wysiewane dogruntu. —, wymagania świetlne 107
—,uprawa wmieszkaniu 170 —, konstrukcja, uwagi rojnik pajęczynowaty. okres okres kwitnienia, termin sie­ rozcieńczanie (roztworu)
przyszwa 31,284,286 wykonawcze 151 kwitnienia 107 wu, wysokość (tabela) 104 28,202
psianka podłużna (bakłażan) - nadstawkowe (ula) 151 — osiągana wysokość 107 —.uprawa 104-109,111 rozmaryn lekarski 42,
57 —.budowa 151 —,rozmnażanie 107 —,- na balkonie 75,111 124,178,180,190,191,
pszczela matka 42,43,142, —, drutowanie 151 —,wymagania świetlne 107 — na balkon®, nawożenie 192,193,195,292, XXVII
145.146 —. elementy konstrukcyjne, rojoiapka 146 111 —. terminzbioru nasion 292
—.podawanie 145 kolejność montażu 151 rokitnik zwyczajny 35, —,-na balkonie, —, termin zbioru surowca
- tortowa 144 —.elementy konstrukcyjne, 37, XXUI pielęgnacja 111 zielarskiego 292
-rodzina 42,43,64, opis (tabela) 151 —, owoce we własnym soku —,-na balkonie, —, uprawa 124,292
142.143.144.145.146 —,konstrukcja, uwagi 171 podlewanie 111 —,zastosowania kosme­
pszczele choroby 143 wykonawcze 151 — zastosowanie na —,- na balkonie z wystawa tyczne 190,1 92,193,195
- komórki 142 -ula, typu Hoffmana 151 przetwory 171 południową 111 — kulinarne 42,178,180
- plastry, budowa 142,143 Rapid, kalafior, odmiana 1 17 rolety81 — na balkonie z wystawą —.-lecznicze 42
- surowce i produkty43 Rarytas, groch, odmiana 121 rolnice 53 pomocną 111 rozmarynowiec 37
-mleczko 43 raszpla 48 Roodknop [rodknop], — na balkonie z wystawą rozporek 32,34,51,228,240,
pszczeli jad 43,142 ratafia 174 porzeczka, odmiana 130, XXI wschodnią 111 241,244,251.252.258
-w rękawie, wykończenie
pilska 258
rozprasowanie38
rozpuszczalniki 14,45,
54,200,202.213.219,283
- wdomowej pracowni
chemicznej 202
rozpuszczanie 28
rozsada, produkcie 115
nakrywanie zagonów 116
,ogrzewanie zagonów 117
ściółkowanie gleby 116
urządzenia 115
rozsadrtlk 104,113.117.
116,119,122
Roztoczol esdrapłynny 6 53
roztwarzanie 28
rćqnaturalny (pszczeli)
43,143
—,przemieszczanie douta
143
-SZtuCZny43 143
rójka (pszczół) 43,143,148
róża cukrowa 37
- dzika 37,102.112, XXIII
- owoce, zastosowańie,
na przetwory39,173
-francuska 37
- giriandowa 37
- konfiturowa37
- pomarszczona 37,102
- słułistna 37
róże, ochrona przed mrozem
108
sadzenie 106
rubin 14
rudbekia lśniąca, okres
kwitnienia 107
—,osiągana wysokosó 107
—, rozmnażanie 107
—, wymagania świetlne 107
- naga, okres kwitnienia 107
—,osiągana wysokość 107
—.rozmnażanie 107
- wymagania świetlne 107
- okazała, okres kwitnienia
107
—.osiągana wysokosó 107
- rozmnażanie 107
—, wymagania świetlne 107
rumianek pospolity 124,
190,191,192.193.194,
196.197,292, XXVII
—. terminzbioru nasion 292
—.terminzbioru surowca
zielarskiego 292
—,uprawa 124,191,292
—, zastosowania kosme­
tyczne 190,191.192,193.
194,196,197
- rzymski, terminzbioru
surowca zlelarskiego 292
—. uprawa 124,292
—.zastosowanie 292
ryte smażona wtymianku
180
rybka (rodzaj naktarSu) 260
rybotlawina 59
rycek (grzyb) 21
rycerzyk szlachetny (grzyb)
20
rydel 34
rydz 167,168
-pański 21
-prawdziwy 21
-smaczny 21
rydzek (grzyb) 21
- rydzyk (grzyb) 21
ryż (splotdziewiarski)
46,263, XXX!)
ryżak (grzyb) 21
ryżok (grzyb) 21
ryzyk (grzyb) 21
rzepa, odmiany 120
termin siewu 120
-.uprawa 120
rzeżucha łąkowa 124,170,
178.179
—, uprawa 124
—,zastosowania kulinarne
176.178.179
rzodkiew, odmiany 120
-, termin siewu 120
uprawa 120
zastosowanie kosmety­
czne 191
-,-na potrawy 177
rzodkiewka, odmiany 120
terminy siewu 120
uprawa 120
s
sacharoza 19
saęharydy 19
Sadotos płynny30 53
Sadopton 75 52
sadownicza maść 47 48 137 - zastosowańia kosme­
- pitka 34.35,137
-podkładka 44,47
sadza 13,205,206,215
sago 181
-zbiatekiat
saletra amonowa 30.114
- chilijska 15
- potasowa 15
SaJisbury [saiisberlj,
grusza, odmiana 129
salmiak14
salsefia 58.116.178
miejsce wptodozmianie 118 serduszkaokazała. okres
odmiana 118
-.termin siewu 118
uprawa 118
-smażona 176
sałata głowiasta 58
-Krucha 119.164
-llściowa119
-todygowa 119
-rzymska 119,184
- siewna 58,119
—.odmiany 119
—. uprawa 119
- -. terminy sadzenia 119
—,terminy siewu 119
- szparagowa 58
sałatka z kukurydzy
cukrowej 176
-z mniszka lekarskiego 175
- z rzodkwi poindonezyjsko
177
sałatki grzybowe 176
sandały 284,286-287
budowa obcasa 287
modele 286
przyklejenie podeszwy 287
-, wzorniki cholewki 286
zaciąganie cholewki 266
Santar SM 137
sasanka zwyczajna,okres
kwitnienia 106
—. osiągana wysokość 106
—.rozmnażanie 106
—. wymagania świetlne 106
satyna 32
Saxa [saksa], rzodkiewka.
odmiana 120
sączenie 28
schab pieczony lubduszony
wkoprze 179
Schneebali [sznejbalj.
rzepa, odmiana 120
Schwarzer Peter [szwarcer
pejterj. skorzonera, odmiana
118
sekator 34.35
Sełecta [seiekta], marchew,
odmiana 118
selen (wżywności) 29.30,197
-.rola worganizmie
człowieka 30
występowaniewpro­
duktachspożywczych 30
,zapotrzebowanie dzienne
organizmuczłowieka 30
seler, miejsce wpłodo-
zmianie 118
-.odmiany 118
termin sadzenia 118
-termin siewu 118
-.uprawa 118
zastosowanie na prze­
twory39, 176
- korzeniowy, terminzbioru
nasion 293
—,terminzbioru surowca
zielarskiego 293
—, uprawa 118.124.293
tyczne 191
-liściowy 58
- naciowy 58,176
—wcieście176
Senga Precosa [zenga
prekoza],truskawka, odmia­
na 131
Senga Sengana [zenga
zenganaj.truskawka,
odmiana 131, XXI
September malina,
odmiana 130
kwitnienia 106
—,osiągana wysokość 106
- .rozmnażanie 106
—, wymagania świetlne 108
Shumenskt Ftatund [szu-
menski ratund], papryka,
odmiana 121
slarkochlorek cyny 13
Slarkol extra 52
siatka konstrukcyjna 24,
25,225,226,228,231,232,
238,243,245,247
- prosta (splot dziewiarski i
46, XXXII
sposób wykonania
szydełkiem 268,269
Siatkowany, melon, odmiana
122
slemie lniane, sposób przy­
rządzania. własności 197
—,zastosowania kosmety­
czne 191,192,194,195
sień 87,88
wyposażenie sieni-przed-
pokoju88
sierpak 35
siew, rodzaje44
-gniazdowy44
-pasowy 44
-punktowy 44
-rządowy 44
-rzutowy 44
-taśmowy 44
siniak (grzyb) 22
sny kamień 15
skaj 23,32,277
skaleń 15.2 1 0 .2 1 1
Skarpety, sposób wykonania
na drutach 266-267
Skierniewicki, ogórek,
odmiana 1 21
sklwers23
składka (obcasa) 31,
2B1,287,288
składniki odżywcze 154,155
- ryb 155
—Jąi kurzych 155
- owocówi warzyw 155
- produktówmięsnych 155
—-mlecznych 155
----- zbożowych 155
----- żywnościowych (tabele)
155
- słodyczy 155
skorupik jabłoniowy 49, 53
skorzonera 58,118,123,
164.176
miejsce wpłodozrmanie 118
-, termtnsiewu 118
odmiany 118
-.uprawa 118
- zapiekana 176
skóra (materiał) 15.23,
24.48,51,260.267.270.
273.274.275,276,277,
280.282.283,284,288.288
- podeszwowa 24
- podpodeszwowa 24
- podszewkowa 23,274
-twarzy 192.193
—,myce 192
- mieszana 192
—,nawilżanie 193
- normalna 192,193.194
- - oczyszczanie 192,193
—.odżywianie 193
—.rodzaje 192
- sucha 192,193,194,196
—. szczotkowanie 192
--tłusta 192,193,194.195
- wierzchnia (materiał) 23.24
„Skórka pomarańczowa
z marchwi 180
skóry (materiał),
czyszczenie 222
-.garbowanie 221
odświeżanie 2 2 1 .222
skrobia 19
skrzynia inspektowa 115
skrzynie wędrowne 115,118
--.zakładanie 116
skrzyp polny 190,193.
196,293. XXV
—. termin zbioru surowca
zielarskiego 293
- zastosowania kosme­
tyczne 190,193,196
Sława z Enkhuizen.
kapusta, odmiana 11 7
Stawa Nadrenii, pomidor,
odmiana 1 21
stomianki (kwiaty) 112
słodzenie (przetworów) 56
słonecznik bulwiasty 58
-szorstki, okres
kwitnienia 107
- osiągana wysokość 107
- rozmnażanie 107
- -, wymagania świetlne 107
- zwyczajny, okres
kwitnienia 104
—, osiągana wysokość 104
—.termin siewu 104
słupek (element sptotu
szydełkowego) 45.46.266.
267.268,269,270
- dwa razy nawijany 46,
268.269
smagliczka nadmorska.
okres kwitnienia 104
—,osiągana wysokość 104
- -, terminsiewu 104
- skalna, okres kwitnienia 106
—. osiągana wysokość 106
—, rozmnażanie 106
—, wymagania świetlne 106
smardz (grzyb) 19,165,166
-jadalny 166
-stożkowaty 168 ,XXVIII
smażenie 53,124
- stykowe 53
-zanurzeniowe 53
Smok F1, ogórek, odmiana
121
soda 15,217,220
-amoniakalna 15
- kalcynowana 15
-kaustyczna 15
-oczyszczona 15,217
-żrąca 15
sodka 15
sodowyazotan 15.200,
206.207
-azotyn 15,56,200,204,
206.207
-chlorek 15,56,208
-chromian 207
-czteroboran 15,201
-fluorek 15.209
-hydrosiarcżyn 15
-krzemian 15
-siarczyn 15,218,221
- tiosiarczan 15,207,208
-węglan 15,201,202,
204,206,207,210,215,220
- wodorotostoran 15
-wodorosiarczyn 15,218
-wodorotlenek 15,201,
204,205.206,207,214.216
-wodorowęglan 15, 217
soja apertyzowana 176
sok 38.39 130,162.
163,165,171,172
sole wdomowej pracowni
chemicznej 201
solenie (produktówspożyw­
czych) 53,56
Sopel Lodu, rzodkiewka.
odmiana 120
sorbet 173,183
sos czosnkowy 179
-curry 179
-zielony 179
sosna) (grzyb) 21
sosna zwyczajna, igliwie,
zastosowania kosme­
tyczne 190
—, terminzbioru surowca
zielarskiego 293
sośniaczek (grzyb) 21
sośniak (grzyb) 21
sód (wżywności) 19,29,
30,197
-, niedobór worganizmie
człowieka, skutki 30
-, rola worganizmie czło­
wieka 30
występowanie wproduk­
tach spożywczych 30
sol kuchenna 15,29,56,
175,176.177,178,179,
180.190.191.192,200,
202.205.207,208.218,
219.221,222
sól warzona 29,30
spadż44
spaghetti [spageti) wsosie
ziołowym179
Spartan, jabłoń, odmiana
129. XVIII
spinacz (kaletniczy, szewski)
24,48,279,281,285
spirytus 4S
 - rektyfikowany 206 srebra azotan 15,203, —i wzorniki 239,240, —.termin siewu 104 —piekl [pteksl] 54
spiżarnia 69,90,91,169. V 208,210 241,243 - lekarska 42,124,191, -.srebrzenie 210
- podręczna, usytuowanie, - otrzymywanie 203 superfostat 30,116,132.135 194.196,197, 293 -,traw leniel4,i5
oświetlenie 91 —■,plamy, usuwanie z rak surówka (tkanina) 32 - -, termin zbioru nasion 293 -•wodne 15. 202, 206,
splot atlasowy 30,47 203 - h o le n d e r s k a z e n d y w ii 1 7 5 - -, termin zbioru surowca 208,215,216
- tranouaki 46 -chlorek 15,202.203,208 - z d y n i1 7 7 zielarskiego 293 wytrawianie rysunków
- płócienny 32,47,280 —.otrzymywanie 202 surówki piękności 197 —.uprawa 124,293 209
- rowkowy46,262,263 -tlenek 203,210 Surprisedes Haltes [sirpns --.zastosowania kosme­ szkodniki roślin sadowni­
-skośny 32,47 -czernienie 207 de hal], truskawka, odmia­ tyczne 191,194.196.197 czych 48
—łamany 32 srebrniki Judasza (roślina) na 131, XXI kulinarne 42,179 —roślin warzywnych 49
-rządkowy 32 112 susz (spożywczy) 39,162 —.-lecznicze 42 szlufka 34
-Żakardowy 262,263 srebro, otrzymywaniewpos­ 163.165,167,173.181 szampion (grzyb) 22 szmaciak (grzyb) 19
sploty dziewiarskie 32. taci czystej 203 -Dszczelt143,145 szara pleśń 52 szopa fermentacyjna 126
45 46, XXXII srebrzenie bombekchoin­ --brązowy 143 --cebuli 17 szorty damskie 228. 232
-tkackie 32,47 kowych 210 - - ciemny 143 szczaw, odmiany 122 —, modelowanie form 232
spodnie damskie 229-231, - elektrolityczne 208 — dziewiczy 143 , termin siewu 122 —.opis szycia 228,232
232,234 -luster 14 - trutowy 143 -, uprawa 122 —, wzorniki 227,232
—, konstrukcla przedniej - przez pocieranie 208 suszarnia 68,75,87 -, zastosowania kulinarne -męskie 229
części nogawki, wymiary - przez zanurzanie 20B suszenie (żywności) 53,56. 180 —. modelowanie torm229
standardowe 230,231 -szklą 210 - roślin 83,84 szczepak 35 —, opis szycia 229
— tylnej części nogawki, —, kąpiel srebrząca, suszki 104 szczerbak wielki 57 —.wzorniki 227,229
wymiarystandardowe 230. przygotowanie210 suwak 26 szczotka do prasowania 27 szpachlówki215
231 srebrzystość liści 141 sweterek, sposób wykona­ szczotkowanie brwi 196 szpadel 34
—, modelowanieform230, Stanley [staniej!, śliwa, nia na drutach 284-266 -rzęs 196 szpaler swobodny 136,137
231 odmiana 129, XIX - , - - na drutach, formy - skóry twarzy 192 szparag, odmiany 122
opis szycia 231 statywdo lejków 217 elementów 264,265 szczypce do ćwiekowania termin siewu 122
—.wzorniki 227,231 stągiewka (grzyb) 22 -,— na drutach, wykonanie 48, 295, 288 uprawa 122
- dziecięce 232-234.236 stearyna 15 kołnierza 266 szczypiorek ogrodowy 42, -, wybielanie 122
—, konstrukcja przedniej stearynowy kwas 15 — na drutach, wykonanie 124,167,170,176,178, szparagi konserwowe 176
części nogawki, wymiary sterylizacja 56,162, przodu 266 179,180,293 szpilka 27,51, 226,228
standardowe 232.233 163,167,176 — na drutach, wykonanie - termin zbioru nasion 293 szpinak nowozelandzki,
—,- tylnejczęści nogawki, - domowa, czas dla poszcze­ rękawa 266 - - .termin zbioru surowca termin sadzenia 120
wymiarystandardowe 232, gólnych przetworów163 -,- - na drutach, wykonanie zielarskiego 293 —.termin siewu 120
233 sterylizator (domowy) 56,163 tytu 264,266 --.uprawa 124,293 —, uprawa 120
—, modelowanieform233 stębnowanie51 - na drutach, wykończe­ - - . zastosowania kulinarne -, zastosowania kosmetycz­
■—, opis szycia 234 etojaczek (grzyb) 21 nie 266 42,167,176,178,179,180 ne 190
—.wzorniki 227,233 stojak (ul) 55 sweterz golfem, sposób szelak 15,205, 206,215 kulinarne 179,180
-męskie 226-228,229, - wielkopolski 55 wykonania na drutach 264 Sześciotygodniowy, groch, —zwyczajny odmiany 120
231,232.233,234,235 - ula składany, budowa —, sposób wykonania na odmiana 121 —, terminy siewu 120
- konstrukcja przedniej 150.151 drutach, formyelementów szew kozerkowy 50 —, uprawa 120
części nogawki, wymiary ----- ,elementy konstrukcyj­ 284,265 -odzieżowy bieliżniany Szpinakolistny, szczaw.
standardowe 226, 227 ne, kolejność montażu 151 —, sposób wykonania na 50,51 odmiana 122
— tylne) części nogawki, ----- elementy konstrukcyj­ drutach, wykonanie przodu --francuski 50,51 sztruks 32,226,260,285
wymiarystandardowe 226, ne, opis (tabela) 150 264 - - rozstębnowany 50,51 sztukowanie 51
227 -----,konstrukcja, uwagi — . s p o s ó b w y k o n a n ia n a - zwykty 50,51 szu mówka 174
—, krojenie materiału 228 wykonawcze 150 d r u ta c h , w y k o n a n ie r ę k a ­ szewska deska 48.280 szwy odzieżowe 50.51
—, modelowanie form227, stokrotka pospolita, okres wa 264 -miarka 48. 280 — wodzieży 50
228 kwitnienia 105 —, sposób wykonania na szewskie materiały 23. szybkowar 53,163,167.
—,opis szycia 228 —, osiągana wysokość 105 drutach, wykonanie tytu 31,48. 284 178,177
—,prasowanie 227,228 - -, terminsiewu 105 264 --.rozkrój 284 szycie obuwia 282
—, wzorniki 227,228 stonka ziemniaczana 50,53 SyllitSS -narzędzia i przyrządy48 -odzieży 25,32,51
spód (obuwia) 23,31,48, stożki Segera 210 sypialnia 63.68. 69,70. -pomiary stopy 280 —wyrobówkaletniczych
282.283,284.287,288 Stójka (kołnierz) 33, 72,73. 74. 78,86,89,93, Szkarłatna Kula. pomidor, 272,273
spódnica dziecięca 247,249.252,257 94, XII. XV odmiana 121 ----- maszynowe 272,273
236-238 stót-bufel, przygotowanie oświetlenie 78 Szkarłatna z Białym Końcem, ----- ręczne 272,273
—,konstrukcja i modelo­ 183 konstrukcja tóżka 78 rzodkiewka, odmiana 120 szydełko 18.45,46,260,
wanieprzodu i tylu,wymia­ strącanie (osadu) 28 ustawienie łóżek 76,77 szklarnia 122,124 261,262,283,286.267.
rystandardowe 236 strąkowce 53 — . usytuowanie wbudynku szkliwa 16 . 2 1 0 ,2 1 1 268,289
- model 237 strąkowiec fasolowy 49,50 70,93 barwienie 15,211 szydto24.48.271.272
—, modelowaniebawetu i strzęplak ceglasty (grzyb) - programfunkcjonalny 70 -ceramiczne 15 276,282
podwyższonegopasa 237 166, XXIX -, projekt urządzenia 70, XII -.czynniki barwiące 211 m
—, opis szycia 238
—, wzorniki 235,237
-poszerzana 236
słyrogum 23.283,284.
287,288
wyposażenie wstylu
„retro’’ wdomu wiejskim
-.skład 210,211
temperatura topnienia s
styropian 54,214 93 210,211 ściągacz 48,262,263,
—, modelowanieform235, suchlin różowy, okres syrop (pokarm pszczeli) szkliwienie wyrobówcera­ 264,266
236 kwitnienia 104 44,145,146 micznych 210 ścieg maszynowy 50,51,
—, wzorniki 235.236 —, osiągana wysokość 104 syfa 44 szkliwo białe, otrzymywanie 52,259
- prosta 234-235.236,263 —.termin siewu 104 szachownica cesarska. 210 -ręczny 50.51,62
—. konstrukcja przodu i tytu, —, uprawa 112 okres kwitnienia 106 - przezroczyste, otrzymy- — dziergany 51,52
wymiarystandardowe 234 sucbokwiat roczny, uprawa —, osiągana wysokość 1 06 wanie210 — dziewiarski 52,283
—.modelowanie form234, 112 —, rozmnażanie 1 06 szkło artystyczne 13 — fastrygowy51,52
235 suchotuska 1 1 2 - wymagania Świetlne 106 -.barwienie 14 .15 —kryty 51,62.228
—, opis szycia 235 sukienka dziecięca, sposób szafir 14 -.czyszczenie 14 — krzyżykowy 61,52,
—.sposób wykonania na wykonania szydełkiem 268 szafran uprawny42 klejenie, otrzymywanie 228,263
drutach263 - sposób wykonania —, zastosowanie kulinarne kleju 215 — obrzucany 52,228.235
—,wzorniki 235 szydełkiem, formy elemen­ 42 -, malowanie 209 — okrętowy 52.268
sprasowanie 38 tów260,261,268 szalik, sposób wykonania matowanie 16,209 — pętelkowy 51,52
Spfite {sprajtj, fasola, -damska 241-243 na drutach 263 obróbka i uszlachetnia­ — przed igłą 51,52
odmiana 120 - - , mocfęfowanie form przo­ szałwia błyszcząca, okres nie powierzchni 209 — słebnowy52
sprzączką 22,273.276, du i tytu 241.242 kwitnienia 104 -organiczne 54 — tkacki 52,263
277,278 —, opis szycia 241,242 —, osiągana wysokość 104 -pancerne 54 —za igłą 52
 ślaz dziki 193,197,293, XXV tetra 45 —,-zamka 276 tunel (elemenl wyrobu ulrwalanie kwiatów83
- terminzbioru surowca Tetra tłówiecka, rzodkiewka, —,montowanie elementów odzieżowego) 34,244,245, -żywności 56
zielarskiego 293 odmiana 120 276 249,262.255,263 —.metody56
- .zastosowaniakosme­ tęgoskór pospolity (grzyb) —. przyszywanie kieszeni -foliowy 98,113,115, Utwardzacz 213,282,283
tyczne 193,197 19,22,166, XXIX 275 116,124 -Z 1 216
ślimak (grzyb) 21 Thornless Eyergreen {tornes —, wykroje elementów —.wykonania 116
śliwa, odmiany 129, XIX ewerghn),jeżyna,odmiana 275.276 tuniskór 23,283,288
Śliwki węgierki we własnym 130 —,wzorniki elementów twardzioszek przydrożny V
soku 171 tiamlna 58 274.275 (grzyb) 166, XXVIII V-548, pomidor, odmiana 121
zastosowanie na prze­ tiomocznik 16,213 - turystyczna 23,24,278,279 tworzywa sztuczne 13,14. Valja [waljaj, fasola,
twory39,171,178 Tltan.por, odmiana 1 19 —, łączenie elementów279 15,17,18,22,23,26.45, odmiana 120
śliwy dzikie 37 tkaniny 12.13,24.27, —,mocowanie pasków 48,53,54,206,209,213, Varioplast [warioplaslj 215,
śluza bruttu 85,86,87,89 32,38,62,76,77,79,81, nośnych 279 214,216,217,270 282,283
—, usytuowanie 85,86 212,213,218.270,271, — pasówwzmacniających - chemoutwardzalne 54 Velvet [welwet], brzoskwi­
—, wyposażenie 86 277,283 278 —.klejenie 213 nia. odmiana 130
sluzowica ciemna 53 -dekoracyjne 13 —, rozkrój materiału 278 —.spawanie 213 Venture [wenczer], pomidor.
śnieżyca wiosenna, okres drukowanie 2 1 2,213,221 —,wzorniki elementów — termoplastyczne 64,214 odmiana 121
kwitnienia 106 metodą druku sitowego 278,279 — spawanie folii 214 Vertus [wertus], kapusta,
—,osiągana wysokość 106 206,212,213 —, usztywnienie dna 279 — termoutwardzalne 54 odmiana 117
—,rozmnażanie 106 utrwalanie wydruku 213 torbiel śliw 16.52 tworzywoskóropodobne 23, Veten [wełen], malina.
—. wymagania świetlne 106 . przygotowańib farby 213 torebka damska, sjjosćb wy­ 282 odmiana 130
smietka kapuściana 49.50 przygotowaniewzor­ konania szydełkiem 267,268 — bez podłoża 23 Vitaftor-1 [wttaAnr], na­
Średniowysoki Zielony Kędzie­ nika 212 tort60,101,102.103, —-na podłożu dzianinowym 23 wóz, 30
rzawy, jarmuż, odmiana 118 jako materiał konstruk­ 111,115,116 ,125,131, tkaninowym23 VitaBor-2 (nawoź) 30
środki ochrony rośiin 50, cyjny mebli 81 140,141 ----- włókninowym23 Vi)esse [wiłeś], sałata,
52.53 -.malowanie 212 -niski 60 tył (wyrobu odzieżowego) odmiana 119
----- sadowniczych,roślinne - , - ręczne 212 -wysoki 60,125,127 32,33.34, 50.51,226.228, yitro [wrtro], mozaika
141 -meblowe 81 tornister 22,275.276,277 233,234.235.236,237, szklana 79
-, zastosowańtedo wykoń­
świerk pospolity, igliwie, zasto- -, mocowanie uchwytu 276 238,239,241,242,243,
sowanlakosmetyczne 190 czania mebli tapicerskich 81 -, montowanieelementów 244,245.247,248,249,
- termin zbioru surowca -,- do wykończania okien 276.277 250,262,253,254,255, W
zielarskiego 293 80,81 -.pasek nośny 278,277 257,260,261,264,265,268 wachłarzykł 268
świetlik łąkowy 161,189, -,- do wykończania ścian 79 wzorniki elementów276 tymienek pospolity 42,124, Wałtham [uoltem] 29, brokuł,
195.196.293, XXV tłuszcze 18 .1 9,31.58, tort-kremzdynl 177 170,171,178,293, XXVII odmiana 117
- terminzbioru surowca 154,155,157,168,159, tragant 16 —, termin Zbioru nasion 293 wanienka elektrolityczna 207
zielarskiego 293 100.188 transportówka 37,145 —,terminztuoru surowca - fotograficzna 201.209,210
—,zastosowania kosme­ -, równoważniki energe­ trawnik, koszenie 101 zielarskiego 293 wanilia płaskolistna 42.
tyczne 196,196 tyczne 18 -,plelęgnac|a101 —, uprawa 124.293 174,180
zapotrzebowanie dzienne -zakładanie 100,101 —,zastosowania kosme­ —. zastosowania kulinarne
organizmu człowieka 18,31, trawyna suche bukiety 112
T 157 ----- . uprawa 112
tyczne 190,194
— kulinarne 42,178,180
42,174,100
wapniak (metany) 30
talk 16,202,215.218.222 -, zawartość wgrzybach 160 trądzik, leczenie 194 —.-lecznicze 42 wapniowychlorek 207
- tecbnkamy202,21 8 wfajach kurzych 158 -i-, kąpiel 190 -zwyczajny 42 - tosteran 202
tanina 206,221 w mięsie ryb 159 -i-, kompresy 194 tytoń skrzydlaty, okres -fluorek 316.209
tantnlś krzyżowiaczek 49,50 wowocach 1W maseczki 194,195 kwitnienia 104 -tlenek 132,204
tapeta 12,66,66,68,79, V« — w produktach mięsnych środki wewnętrzne 194 —.osiągana wysokość 104 -węglan 16.132,201,
- wodoodporna 64 159 trętwian 120 —.termin siewu 104 210 . 211,220
-zmywalna 79 -.— mlecznych 158 tń45,2Q2 wapno magnezowe 132,134
tapiserie 13 —zbożowych 157 trójazotancelulozy 16 —,dawki przed sadzeniem
tarczka (rośliny) 47 wwarzywach 160 trójchloroetylen45,54,200, U drzewtubkrzewówowoco­
tarnik 48.282.284 wwyrobach i produktach 202,204.209.214.218 ubiorek okółkowy, okres wych (tabela) 132
tarnina 35.37,39,174, cukierniczych 157 trójnóg48.287 kwitnienia 104 - rolnicze mieszane 30
178, XXIII tojad mocny, okres truskawka, miejsce wptado- —. osiągana wysokość 104 - palone 30
zastosowanie na prze­ kwitnienia 107 zmianie 38 —. termin siewu 104 wapń (wżywności) 19,29,
twory 39, 174 —,osiągana wysokość 107 odmiany 131. XXI - wiecznie zielony, okres 30,35,155,157,158.159,
taśma (do wykańczania —, rozmnażanie 107 -, sadzenie 133 kwitnienia 106 160,161,197,198
wyrobówodzieżowych) 25, - wymagania świetlne 107 -, uprawa, nawożenie gleby ----- , osiągana wysokość 106 -, rola worganizmie czło­
26.228 tokoferol 59 134 ----- , rozmnażanie 106 wieka 30
- centymetrowa 27,224, toluen 45,202,209,213, truskawki, zastosowanie — , wymagania świetlne 106 -, występowanie wproduk­
239,240,244,251,253 214,215 kosmetyczne 194.195 ujmowanieoczek na drutach tach spożywczych 30
tatarak zwyczajny 190. toluol 45 -, - na przetwory 39.173 261,264 -, zapotrzebowanie dzienne
196.293, XXV tonik liliowy 193 truteń 42,43.143,144 — szydełkiem 267 organizmuczłowieka 30,31
—, kłącze, zastosowania - rozmarynowy 193 trutowe komórki 1 42 układ kroju 224,226.228 zawartośćwjajach
kosmetyczne 190,196 toniki (kosmetyczne) 193 trutowy susz 143 ul, budowa 146 kurzych 158
- - , terminzbioru surowca topiarka 37 trybula ogrodowa 42,124, -. części podstawowe 54,146 wmięsie ryb 159
zielarskiego 293 - elektryczna 37 176,179,180,293, XXVII -Dadanta55 - . - wowocach 160
tawuta takowa, zastosowa­ -parowa 37 - - , terminzbioru nasion 293 - jednokorpusowy 55 - , - wproduktach mięsnych
nie kosmetyczne 191 - słoneczna 37 —,termin zbioru surowca -kombinowany 55 159
tawulka Arendsa, okres topinambur (słonecznik) 58 zielarskiego 293 -.ocieplenie 149,152 -,— mlecznych 158
kwitnienia 107 topotaczarna, termin —, uprawa 124,293 - warszawski poszerzony 55 —zbożowych 157
—, osiągana wysokość 107 zbioru surowca zielarskiego, —,zastosowania kulinar­ - wielkopolski 55 - r wwarzywach 160
—, rozmnażanie 107 zastosowanie 293 ne 42,176,179,180 - wielokorpusowy 55 -,- wwyrobach i produktach
—. wymagania świetlne 107 torbagospodarcza 23.24, —,-lecznicze 42 -zwykły 55 cukierniczych 157
teksas 32 277, 278 tryskawka 28,29,201 ule 43,54,142,143,144. warkocz (spłat dziewiarski)
lekstolit54 —, łączenie elementów 277 trzpietak (grzyb) 21 145,146,148,149,152 46,47,264,266,267, XXXII
Teleton, groch, odmiana 121 —, mocowanie uchwytów tulipanogrodowy, okres uli typy 55 warroza 143
Tempo, pomidor, odmiana 277 kwitnienia 106 ultramaryna 13 Warsa F1, cebula, odmiana
121 —, wykrój korpusu 277 —.osiągana wysokość 106 uprawa współrzędna 55,133 119
terakota 12.65,78,79,80, # —, wzorniki elementów277 —.rozmnażanie 106 — i młędzyplonowa 55 wadość odżywcza grzybów
terpentyna 45,205,209, - podręczna 274-277 —, wymagania świetlne 106 usuwanie rozlanej rtęci 216 Itabela) 160
211,215,217.218,219,220 —, mocowanie uchwytów276 Tum, pomidor, odmiana 121 usztywniacż 31,281,286,287 - - jaj kurzych (tabela) 158
 - owoców (tabela) 160
- produktówmięsnych
(tabela) 169
---- mlecznych (tabela) 158
---- zbożowych (tabela) 157
- ryb (tabela) 159
—-słodyczy (tabela) 157
—warzyw10O,164
-----.tabela 160
wartości odżywcze produk­
tów spożywczych (tabele)
155,157-160,161
warzywa cebulowe, uprawa
110.119
- dyniowate, uprawa 121,122
- kapustne, uprawa 117,118
-korzeniowe, uprawa 118
-liściowe, uprawa
119.120
- mniej znane 56.96. XXX
,przydatność na potrawy
I przetwory (tabela) 57
- na kwaszonki 39
przechowywanie 123
-.-.dotowanie 123
- -na balkonie 123
ochrona przed mrozem
123
w inspektach 123
w kopcach 123
przydatność na potrawy
i przetwory 38.39.164
przygotowywanie na
przetwory 165
rola w żywieniu 163-165
- psiankowate, uprawa 121
- rzepowate, uprawa 120
- strączkowe, uprawa 120,121 widły amerykańskie 35
- wieloletnie, uprawa 122
utrwalanie 56
- w uprawie współrzędnej
i mledzyplonowej (tabela) 55
-, zastosowanie na prze­
twory Ipotrawy 175-178
-z rodziny traw, uprawa 122
— złożonych, uprawa 122
warzywnik 98.113-124,
141, XXXI
-i prace pielęgnacyjne
113-115
—. ochrana roślin przed
przymrozkami 114
—.nawożenie 114
—,ogławianie roślin 11 5
—. przerywanie roślin 114
—, stosowanie podpór 115
zakładanie 113
przygotowanie gleby 113
sadzenie rozsady 113
wybór stanowiska 113
wysiew nasion 113
wytyczanie zagonów 113
watolina 25.26
-dziana 26
-przeszywana 26
wawrzyn bobek 42
- szlachetny 42
—, liście (laurowe) zastoso­
wania kulinarne 42,167,168. —.termin siewu 104
171,175,176.177,181
wątek 13,32,47
wciornastek 49
wciornastki 50,53
Wczesny Hosera. rabarbar.
odmiana 122
wdawanie 51
Wealthy tuełsy].jabłoń.
odmiana 129, XVIII
wetniaki3
werbena ogrodowa, okres
kwitnienia 104
—, osiągana wysokość 104
—.termin siewu 104
wadzenie 56
- gorące 56
-zimne 56
Węgierka Wangenheima
(wangenhajma), śliwa,
odmiana 129
Węgierka Zwykła, śliwa,
odmiana 129, XIX
Węgierska Wczesna, more­
la. odmiana 130
węglowodany 18,19, (X),
31.154,155,157.158,159,
160,163.188
powstawanie 19
równoważniki energe-
tyczne18
występowanie 19
zapotrzebowanie dzienne
organizmu człowieka 19.31
zawartość wgrzybach 160
wjajach kurzych 158
wowocach 160
wproduktach mlecznych
158
—zbożowych 157
w warzywach 160
wwyrobach i produktach
cukierniczych 167
węża 143.144,145
wężyk (pasieczny) 37
wezymord iroślina) 58.118
wgryzka SżCZypiorka 49.50
wiązówka błotna, termin zbio­
ru surowca zielarskiego 293
—.zastosowanie 293
- ptaskoząbne 35
- szerokozebne 34,35,
Wiedeńska Biała. kalarepa,
odmiana 1 16
Wiedeńska Fioletowa,
kalarepa, odmiana 1 1 8
Wiejska, fasola, odmiana 120
Wielki Belwiiski. szczaw,
odmiana i 12
Wtelkolistny, szczaw,
odmiana 122
wielkopąkowiec porzeczko­
wy49
wieruszka zatokowała
166, XXIX
wierzba purpurowa, kora.
zastosowania kosme­
tyczne 194
—,terminzbioru surowca
zielarskiego 293
wiBrzch (obuwia) 24.31.
282,283,284,287
wferzchnik 23,24,31,
281,287.288
Wilanowski, ogórek, odmia­
na 121
wllbra 273.284
wilec purpurowy, okres
kwitnienia 104
—, osiągana wysokość 104
Withelrnsburska, brukiew,
odmiana 120
wina, podawanie z potrawa­
mi, zasady 183
Windsor [uindsor] Biały,
bób, odmiana 121
Winidur 54, 214
-.spawanie 214
winigam 80
winne polewki 173
wino (domowe) roboty) 38,
39.41,56,173,183
- bardzo słodkie 39
-gronowe 39,173
- mocne39
-owocowe 39
-półslodkie39
- pólwytrawne39
-stabe39
-słodkie 39
- średnio mocne39
- wytrawne 39
-zezem ic 173
-zowoców bzuczarnego 173
—róży (dzikiej) 173
- z rajskich jabłuszek 173
winorośl, odmiany 131
-, owoce, zastosowanie
kosmetyczne 194
Winter Riesen [winter rizenj,
por, odmiana 119
Winyłotos 128
Wiaconsm [utskonsin]
SMR18, ogórek, odmiana
121
wistram 23
wiśnia, odmiany 129, XX
wiśnie, przyrządzanie
napąjów181
-, zastosowanie na
przetwory39,174
witaminaA 19,31.58.59.155, - S«. właściwości 69
188.194.195,196.197.198 - B», występowanie 59
- A, jednostka międzyna­
rodowa 58
- A, niedobór, objawy 58
-A, niedobór, skutki 58
-A. właściwości 58
- A. występowanie 19,58
- A. zapotrzebowanie
dzienne organizmu człowieka -C , niedobór, skutki 59
31.58
-8 1 19,31,58,59,
157.181.197
-B i, działanie 58
-B i, właściwości 58
- Bt, występowanie 19,58
- Bi,zapotrzebowanie
dzlenneorganizmu człowieka -C , zawartośćw mięsie ryb
31.58
-B i, zawartość wgrzybach
160
- B i,zawartość wfajach
kurzych 158
-B i, zawartość wmięsie
ryb 169
- B', zawartość wowocach
160
- Bi,zawartoać wproduk­
tach mięsnych 159
- B i,zawartość wproduk­
tach mlecznych 168
- Bt.zawartość wproduk­
tach zbożowych 157
- Bi,zawartość wwarzy­
wach 160
- Bi,zawartość wwyrobach
i produktach cukierniczych
157
-B i 19,31,59,157,
158.159.160.161.197
- Bz niedobór, objawy 59
-Bz, właściwości 59
-B i. występowanie 19,59
- Bz, zapołrzebowanie
dzienneorganizmu człowieka 196.197
31.59
- Bi. zawartość wgrzybach
160
- 82, zawartość wJajach
kurzych 158
- Bi, zawartość w mięsie
ryb 169
- Bz, zawartość wowocach
160
- 82, zawartość wproduk­
tach mięsnych 159
- Ba, zawartość wproduk­
tach mlecznych 158
- Ba, zawartość wproduk­
tach zbożowych 167
- Ba, zawartość wwarzy­
wach 160
- Ba, zawartość wwyrobach
1produktach cukierniczych
157
-Be31,59,197
- B«, niedobór, skutki 59
-Be, właściwości 59
-Be. występowanie 59
-Bo, zapotrzebowanie
dzienne organizmu człowieka kurzych 158
31.59
-B iz 29,31.59
- Bi a, niedobór, skutki 59
- Biz, właściwości 59
-Biz, występowanie 59
-Biz, zapotrzebowanie
dzienne organizmu człowieka -PP. zawartość wproduk­
31.59
-B*59
-B*. niedobór, skutki 59
- B», zapotrzebowanie dzien­ - PP. zawartość wwyrobach
neorganizmu człowieka 59
-C 19,29.31.35 59
155,157.158.159.160.
161.162,163.165.171
191, t97,196
- C, niedobór, objawy 59
-C . właściwości 59
-C , występowanie 19.59
- C, zapotrzebowa nie dzien­
neorganizmu człowieka 31, -ocieplający 26
59
- C. zawartość w grzybach
160
159
- C, zawartość w owocach
180
- C, zawartość wproduktach
mlecznych 158
-C , zawartość wwarzywach
160
-D 19,29.30.31,59.
155,161,188
- D, jednostka międzynaro­
dowa 59
-0 . niedobór, skutki 59
-0 , właściwości 59
- 0. występowanie 19,59
- 0 , zapotrzebowanie dzien­
ne organizmu człowieka 31,
59
-E 30,31,59,60.163.
188,194,196,197.198
-E , niedobór, skutki 59
- E, właściwości 59
- E, występowanie 59
- E. zapotrzebowańiedzien­
ne organizmu człowieka 31, Wolska, cebula, odmiana
59
-F 18 .6 0 ,155,188,191,
- F, ntedobór, objawy60
- F, występowanie 80
-H 60,197
-H , niedobór, skutki 60
- H, właściwości 60
-H , występowanie 60
-K 60.163
- K. medobor. skutki 60
- K, właściwości 60
- K. występowania 60
-M 60
-M , niedobór, skutki 60
- M, właściwości 60
- M, występowanie 60
- M, zapolrzebowanie dzien­
neorganizmucziowieka 60
-PP 19,31,35,60,157,
158.159.160.197.198
- PP, niedobór, skutki 60
- PP, właściwości 60
- PP, występowanie 19,60
- PP, zapotrzebowanie
dzienne organizmu czlowie-
ka 31,60
-PP, zawartość wjajach
-PP. zawartość wmięsie
rybISO
- PP. zawartość wowocach
160
- PP. zawartość wproduk­
tach mięsnych 159
tachmlecznych 158
- PP. zawartość wproduk­
tach zbożowych 157
- PP, zawartość wwarzy­
wach 160
i produktachcukierniczych
157
witaminygrupy 8 58,00,
155.162.163.191.197.198
- wżywności 30,58154.
155.161
Wittoof [witiof], cykoria,
odmiana 120
witriol miśdżiany 1S
wkład klejony 25,26
- usztywniataco-wzmacnia­
jący 26
włóknina 26.32,228,
241,242,257,258
-Igłowana 25,26
- przeszywana 25,26
-sklejana 26
wtćkntteks 25,26
wnętrze, aranżacja 12
- (mieszkalne), ekspozycja
elementówdekoracyjnych i
domowychkolekcji 82
-jednoprzestrzenne 75
- (mieszkalne), kolorystyka 76
- (mieszkalne), oświetlenie 78
-.wystrój 12
-. wyposażenie 12
wodaamoniakalna 16,201,
202,203,204.205,206.
207,208,210,211,218,
219.220
- demineraliżowana 45,
202,204
- destylowana 202,204,205.
206,207,208,210,217
-utleniona 16,202,211,
218,219
119
„woreczki1' podoczami 196
----- ,okłady 196
worakkieszeńiowy33,34
255,256,257
workowce 19
wosk (pszczeli) 44,142,
145.215.220
-ziemny 14,204,216,
217.220
woszczarka 44
wrotycz pospolity 112
współczynnik strawności
produktówspożywczych 18.
155
wszczepianie dziczków 46
wulkanizacja 14
Wurzburska (wlrcburska),
rzodkiewka, odmiana 120
wybieganie rośliny 111
wybielanie szparagów 122
wycinak dziurek 24
wyginanie rurek szklanych
216
wykładziny ceramiczne 79
- dywanowe 80,95
-ścienne 79
-plastykowe 79
- winylowe 80
wykończenie drzwi 80,81
-okien 80,81
- wkuchni 80
- wsypialni 80
-podłóg 68,80
- miękkie 80
— twarde80
- Ścian 62,65,68, 79,80
—, malowanie 79
—,tapetowanie 79
—,zastosowanie drewna 79
— tkanin 79
wykładzin ceramicz­
nych 79
- -wykładzin plastyko­
wych 79
wylewanie roztworówz
butelek 216
wyłożenie 31,281,262,
286.287,288
wyłóg 32,34,51
wypełniacze 54, 215
wypełnienie 31,272
wyposażenie wnętrza 12
wypustka 33,34,226,229,
255,256.272.279
wyrobyceramiczne, szkli­
wienie 210
-„nitro" 45.202
wystrój wnętrza 12
wyściółka 23,31,284
wytrawianiealuminium na
błyszcząco 205
--n a matowo 205
—na srebrzysty połysk 205
- blachy cynkowej na mato­
wo205
- miedzi i jej stopówna
błyszczące 205
----- na matowo 205
- napisów i rysunków na
metalach 205,212
----- na metalach, metoda
fotochemiczna 205,206,
212
- powierzchni metali 204
- rysunkówna szkle 209
- na tworzywach
sztucznych 206
- srebra na biało 205
—na matowe205
- stali na błyszcząco 204
wywabianie płam27.28.
216.219
—, metody 218
—z odzieży 218.219
wyżlin większy, okres
kwitnienia 104
—,osiągana wysokość 104
—.termin siewu 104
wzornikcholewki 280.
285.286.287
- - pantofla domowegoz
odkrytą piętą 285
-częściowy paska 273
- karczka bluzy męskiej 254
- - sukni damskiej 243
- kaptura bluzy męskiej 255
-kołnierza (koszulowego)
bluzki damskiej 240,241
- odzieżowy 24,25,225,
227,235,240,241.248,
249.251,254,255
- podeszwy 280,281,285
—podnoska 281
-podpodeszwy 280
-przesuwki (paska) 273
- przodu koszuli męskiej
250,251
-rękawa bluzy męskiej 255
-składki 281
- szewski 31,48,280.
284,285,286,287
- usztywniacza 281
- wierzchnika 281
—wyłożenia 281
-zakładki 281
wzorniki części składowych
cholewki zapinanej klapka
damskiego 287
----- cholewki sandała
męskiego 286
- elementów kapci 284,285
- portmonetki 273,274
- spodni męskich 227
- spódnicy prostej 235
- sukienki damskiej 239,
240,241,243
—torby gospodarczej 277
----- podręcznej 274.275
------turystycznej 278,279
- tornistra 274, 275,276
- kaptura bluzy dziecięcej
247,249
- kieszeni nakładanej I
klapki bluzy męskiej 255
-przodu i tylu bluzki
damskiej 239,240
---b lu zy dziecięcej 245,
248
------bluzy męskiej 254,255
- rękawa bluzydziecięcej
(ragianowego) 246,248
- (koszulowego) I mankietu
bluzki damskie) 240,241.
244
X ziele angielskie 39,42,
xy1te fksyle] 23
Z 181
zabudowa dolna, kuchni
65,66,70
- górna kuchni 65,66.70
zaćma (soczewkowa) 59
zagęstnik mieszany 2 1 3
—.przygotowań® 213
- tragantowy 213
—,przygotowanie 213
zagęstniki 14,15,16,212,
213.221
zajączek (grzyb122
zajęcze wargi (grzyb) 22
zakładka (obuwia) 31,48,
281,285,286
Zaleszczycka, morela,
odmiana 130
zamek błyskawiczny 22,25,
26.226,227.228.229,236.
244,252,254,258,259,
278,279
- - nierozdzielczy 26
- rozdzielczy 26,249
—,wszycie 258,259
-„tik-tak" 23,275,276
zamieranie pędów malin
16,52
zamrażanie (żywności) 56
-.etapy 56
zaparzaczka 27,38
zapiekanie 53
zaprasowanie 38,228
zaprawianie nici 272
zarazaziemniaka na
pomidorze 17,52
zasady nieorganiczne w
domowej pracowni chemicz­
nej 201
-, roztwory, usuwanie ze
skóry ciała 200
zasłonak rudy (grzyb)
166, XXIX
zasłony 80,81
zaszewka 25, 38,51,226,
228,229,231,234,235,
236,241,246,250
-barkowa 25,246,247
- biodrowa 25
- konstrukcyjna 239
- piersiowa 25.238,239,241
zatrwian 84,112
- Suworowa, uprawa 112
- szerokolistny, uprawa 112
- tatarski, uprawa 112
- wrębny, uprawa 112
zatrwiany, uprawa 112
zatrzask 23,24,25,26,274
zawciąg nadmorski, okres
kwitnienia 106
—, osiągana wysokość 106
—, rozmnażanie 106
—, wymagania świetlne 106
zazdroBtk! 81
zbitka 23
Zelandia, pomidor, odmiana
121
zelówka 31,48,287,288
zgnilizna twardzikowa 17,52
zgniieczłośliwy 143
zgorzel kory52,141
—drzewowocowych 16,141
-siewek 17
zgorzetel40
zielarski surowiec, termin
zbioru 290-293
- -, zastosowanie 290-293
167,168,171,175.176,
180,161
—,zastosowania kulinarne
42,167.168,175,176,180,
zieieniatka (grzyb) 20
zieleń chromowa 14
- Guineła [gineta] 13
zielonka (grzyb) 20
Ziełony Butelkowy, agrest,
odmiana 130
ziemia darniowa 60.102,111
- do uprawyanturium60
- azalii 60
—różaneczników 60
—Storczyków®)
—Wtzośców60
-gnojowa 60,116
- kompostowa 60.102.110.
111,116,141
-inspektowa 116
-liściowa 60,101,102
-okrywowa 124
- Okrzemkowa 204.218
-próchniczna125,133
- wrzosowa 60,101,102
ziemie ogrodnicze 60
ziemniaki nadziewane
grzybami 179
-, zastosowania kosme­
tyczne 191,192,195.196
-zkminkiem 179
zimowlt jesienny, okres
kwitnienia 107
—, osiągana wysokość 107
—.rozmnażanie 107
—, wymagania świetlne 107
ziotadziko rosnące XXIV, XXV
miejsce wplodozmianie
38,124
przechowywanie 189
— , przygotowaniedospo­
życia 189
-, suszenie 189,290-293
-, uprawa 124,189,290-293
-uprawiane XXVI, XXVII
-, wykorzystanie39,124,
173,189,290-293
-, zbieranie 189,290-293
-, znaczenie dia zdrowia
i urody 188,189
ziołowazupa wiosenna 180
ziołowe herbaty 181
-klopsy 180
-masło 179
ziołowy sos 179
- twarożek 179,180
zlewka 28,29.201,202,
206.216,217
złocień trójbarwny, okres
kwitnienia 104
—,osiągana wysokość 104
—.termin siewu 104
- wielki, okres kwitnienia 107
—,osiągana wysokość 107
—.rozmnażanie 107
—, wymagania świetlne 107
- wieńcowy, okres
kwitnienia 104
—, osiągana wysokość 104
--.termin siewu 104
Ztota Karłowa, kukurydza,
odmiana 122
Ztota Saxa (saksaj. fasola,
odmiana 120
zmieoiki 53
zmywacz z płatkówowsia­
nych (dotwarzy) 192
znamionówka tamiówka
53,141
Zotone53
zoocydy 52,53,141
zastosowańie wuprawie
ogrodniczej (tabela) 53
zraz (rośliny) 47,48
zrogowaciafy naskórek,
usuwanie 191
zsypaniec 43,143
zszywanka13
zwójki 53
m -,—■,rozmieszczenie
Z -. składniki energetyczne
źródła światła 12.78
ż występowanie witamin
źabteniec babka wodna,
Okres kwitnienia 107
— .osiągana wysokość 107
----- . rozmnażanie 107
----- ,wymagania świetlne 107
żagwin ogrodowy, okres
kwitnienia 106
- osiągana wysokość 106
—.rozmnażanie 106
- wymagania świetlne 106
żaluzje 81, XII
żelatyna 16,205,212
- spożywcza 202
żelazawy fosforan 204
- węglan 202,204
żelazko 26.27.38
żelazo (wżywności) 20.
29,30,31,35,155,157.
158,159,180,161,197.198
niedobór worganizmie
człowieka, skutki 30
rola worganizmie
człowieka 30
-, występowanie w produk­
tach spożywczych 30
-, zapotrzebowanie dzienne
organizmu człowieka 30,31
-, zawartość wgrzybach 160
wjajach kurzych 158
— ,—wmiesie ryb 159
wowocach 160
-,- wproduktach mięsnych
159
-,— mlecznych 158
-,— zbożowych 157
wwarzywach 160
-,- wwyrobach i produk­
tach cukierniczych 157
żelazowy azotan 16
-chlorek 16,202,206,
209,211
—, roztwór, otrzymywanie
202
- tlenek 202,204,211,219
żeniszek meksykański,
okres kwitnienia 104
- osiągana wysokość 104
—,termin siewu 104
żółcień chromowa 13,15
żurawina błotna 37.132.
171,176,181, XXIII
—, zastosowanie na prze­
twory 171
żurawka drżączkowa. okres
kwitnienia 106
—, osiagana wysokość 1 06
—. rozmnażanie 106
—. wymagania świetlne 106
żydek (grzyb) 21
Zytawska. cebula, odmiana
119
Żywica rezolowa 54
żywieniowe normy30,154,
155
żywność, obróbka termiczna
52
-, przechowywanie 169-171
poza chłodziarka 169.170
-.—, czas (maksymalny) dla
poszczególnych produktów
(tabela) 170
wchłodziarce 169
czas dta poszczegól­
nych produktów (tabela) 169
produktów (tabela) 169
18,30
-, - mineralne29.30,154
-, utrwalanie 56
31,58-60
zapasy 169.170
- dia gospodarstwa
domowegośnedniej wiel­
kości 170,171
Żywopłot 103.109.113
-.sadzenie t03,109
- formowany, cięcie 103
żywopłotowe krzewy 103,109
Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA
Przedsiębiorstwo Naczelnej Organizacji Technicznej

Dyrektor-Naczelny Redaktor Wydawnictwa NOT-SIGMA

Władysław Polesiński
Zastępca dyrektora ds. techniczno-produkcyjnych
Stefan Grygoruk

Fotoskład i przygotowanie tekstów do druku

wykonano w Wydawnictwie NOT-SIGMA
pod kierunkiem Marianny Bielińskiej
Reprodukcje ilustracji barwnych
wykonano w Drukarni WHZ AGPOL
pod kierunkiem Teresy Korbel
Montaż, druk i oprawę wykonano w Zakładzie nr 1
Wrocławskich Zakładów Graficznych
pod kierunkiem Janusza Skórskiego

Printed in Poland

Wydanie pierwsze. Nakład 250 OOO + 375 egzemplarzy.

Arkuszy wydawniczych 48. Arkuszy drukarskich 44.
Oddano do składu w styczniu 1985 r.
Podpisano do druku w czerwcu 1986 r.
Drukowano w sześciu rzutach do grudnia 1986 r.
Wrocławskie Zakłady Graficzne
Zamówienie 17/86. N-58

Cena w subskrypcji zł 550.-

Cena poza subskrypcją zł 1300.-
 Y
ISBN 80-85001-1

DLA PAN... I PANÓW DOMU

Z DLA DZIECI... IRODZICÓ