© PAWEŁ MARKUSZEWSKI 2002-2021 HISTORIA MUZYKI Z LITERATURĄ MUZYCZNĄ rozpowszechnianie zabronione

WIADOMOŚCI WSTĘPNE LITERATURA PRZEDMIOTU

Paweł Markuszewski
WARTO POCZYTAĆ:
• Małgorzata Kowalska: ABC historii muzyki, Musica Iagellonica, Kraków 2001

HISTORIA MUZYKI Wciąż najlepszy podręcznik na polskim rynku – znacznie łatwiejszy w odbiorze niż
Chomiński, ale wiele zagadnień traktuje dość skrótowo.

Z LITERATURĄ MUZYCZNĄ
materiały dla uczniów
ZPSM nr 4 im. K. Szymanowskiego w Warszawie
Materiały zawarte w niniejszym skrypcie służą tylko i wyłącznie celom dydaktycznym.
Zostały opracowane, aby ułatwić naukę moim uczniom
z ZPSM nr 4 im. K. Szymanowskiego w Warszawie.
Inne wykorzystanie tych materiałów, w tym ich jakiekolwiek kopiowanie, rozpowszechnianie
bądź zamieszczanie w Internecie, stanowi naruszenie moich praw autorskich.
• Józef Chomiński, Krystyna Wilkowska-Chomińska: Historia muzyki, tom 1–2,
PWM, Kraków 1990
Najbardziej kompleksowe ujęcie historii muzyki, ale napisane bardzo trudnym,
naukowym językiem.
• Józef Chomiński, Krystyna Wilkowska-Chomińska: Historia muzyki polskiej,
tom 1–2, PWM, Kraków 1995–1996
Jak wyżej – w odniesieniu do muzyki polskiej.
• Danuta Gwizdalanka: Historia muzyki – podręcznik dla szkół muzycznych,
tom 1–4, PWM, Kraków 2005–2011
Dużo obrazków, przykładów muzycznych, ciekawostek, mało konkretów. Polecam
głównie dla osób zdających maturę pisemną z historii muzyki.
• Piotr Orawski: Lekcje muzyki, tom 1–6, Kle, Warszawa 2010–2015
Fascynujące, ale chwilami dość trudne rozważania o różnych, często pomijanych
aspektach historii muzyki. Kolejne tomy w przygotowaniu.
• Ludwik Erhardt: Spacerem po historii muzyki, tom 1–2, Me-Komp, Warszawa
2012
Wybór archiwalnych artykułów z „Ruchu Muzycznego” przybliżających poszczególne
epoki historii muzyki. Ciekawe i dość przystępne.
• David Barber: Bach, Beethoven i inne chłopaki, czyli historia muzyki
wyłożona wreszcie jak należy, Finebooks, Warszawa 2014
Historia muzyki na wesoło – jako główny podręcznik nie polecam, ale w celach
rozrywkowych warto poczytać.

WIADOMOŚCI WSTĘPNE • Grzegorz Michalski, Ewa Obniska, Henryk Swolkień, Jerzy Waldorff: Dzieje
muzyki polskiej w zarysie, Interpress, Warszawa 1984
Sympatyczne w lekturze, ale dość skrótowe ujęcie głównych nurtów rozwoju muzyki
polskiej na przestrzeni dziejów.
• Ulrich Michels: Atlas muzyki, tom 1–2, Prószyński i S-ka, Warszawa 2002–
2003
Polecam zwłaszcza tom 1 – podstawy teorii muzyki i historia od starożytności do
renesansu. Tom 2 dużo słabszy.

Pozycje dotyczące historii muzyki poszczególnych epok będą podane w kolejnych częściach
skryptu.

2
© PAWEŁ MARKUSZEWSKI 2002-2021 HISTORIA MUZYKI Z LITERATURĄ MUZYCZNĄ rozpowszechnianie zabronione © PAWEŁ MARKUSZEWSKI 2002-2021 HISTORIA MUZYKI Z LITERATURĄ MUZYCZNĄ rozpowszechnianie zabronione
WIADOMOŚCI WSTĘPNE CZYM JEST MUZYKA? CZYM ZAJMUJE SIĘ HISTORIA MUZYKI? WIADOMOŚCI WSTĘPNE PERIODYZACJA HISTORII MUZYKI

CZYM JEST MUZYKA? PERIODYZACJA HISTORII MUZYKI

Oto wybrane wypowiedzi o muzyce filozofów i kompozytorów różnych epok:
Muzyka wpływa na uszlachetnienie obyczajów (Arystoteles, IV w. p.n.e.);
Muzyka to zdolność rozróżniania między dźwiękami wysokimi i niskimi (Ptolemeusz, I w. n.e.);
Muzyka jest wiedzą o tym, jak dobrze modulować, tzn. jak zmienić wysokość dźwięków, wyznaczo-
nych przez obliczenia matematyczne (św. Augustyn, IV/V w.);
Muzyka to umiejętność śpiewania prawdziwie, to jest z wyrazem i ze zgodnością głosu i myśli (Philip
de Vitry, XIV w.);
Muzyka to sztuka łączenia dźwięków w sposób przyjemny dla ucha (Jean Jacques Rousseau, XVIII
w.);
Muzyka to ucieleśnienie zawartej w dźwiękach inteligencji (Józef Hoene-Wroński, XIX w.);
Treścią muzyki są dźwięki ułożone w pewną formę i wprowadzone w ruch (Eduard Hanslick, XIX w.);
Muzyka jest namiętnością, miłością i tęsknotą (Richard Wagner, XIX w.);
Muzyka jest idealizacją naturalnego języka uczuć (Herbert Spencer, XIX w.);
Muzyka jest językiem. Jest ona jednym z wielu systemów komunikowania, za pomocą których ludzie
wymieniają między sobą znaczenia i skale wartości (Nicolas Ruwet, XX w.);
Muzyka jest organizacją dźwięków, a raczej kombinacją szeregu systemów organizacji dokonanych
na rozmaitych płaszczyznach z rozmaitych punktów widzenia (Stefan Kisielewski, XX w.).
Jak każda nauka historyczna, historia muzyki podlega periodyzacji, czyli umownemu po-
działowi na epoki bądź okresy historyczne.
Podane poniżej daty są orientacyjne – poszczególne epoki zachodziły na siebie, jednocześnie
działali twórcy nowatorscy i bardziej konserwatywni, a w różnych ośrodkach nowości pojawiały
się w różnym czasie i w różnym tempie. Dlatego też różne źródła podają często odmienne
rodzaje periodyzacji – poniżej propozycja najbardziej rozpowszechniona, ale nie jedyna.
I. MUZYKA LUDÓW PIERWOTNYCH
… – ok. 5000 p.n.e.
II. MUZYKA ŚWIATA ANTYCZNEGO
ok. 5000 p.n.e. – 476 n.e. (upadek Cesarstwa Rzymskiego)
1. muzyka starożytnego Wschodu – główne ośrodki: Mezopotamia, Egipt, Chiny, Indie, Palestyna
2. muzyka starożytnej Grecji i Rzymu (od ok. 2000 p.n.e.; od I w. p.n.e. na terenach Grecji
panuje Rzym)

3. pierwsze wieki muzyki chrześcijańskiej (od 313 – Edykt Mediolański – do 476)

CZYM ZAJMUJE SIĘ HISTORIA MUZYKI?

Historia to wiedza o przeszłości, a zatem historia muzyki to nauka o przeszłości muzyki. III. ŚREDNIOWIECZE
W ujęciu historycznym można jednak rozpatrywać różne elementy muzyki. Dwa główne działy 476 – 1453 (zdobycie przez Turków Konstantynopola)
historii muzyki to:
– biografistyka (życie i twórczość kompozytorów), 1. wczesne średniowiecze – od 476 do ok. 900
– historia form i stylów muzycznych. – jednogłosowa wokalna muzyka religijna – chorał gregoriański
W skład historii muzyki wchodzą także między innymi: 2. pełne średniowiecze – od ok. 900 do ok. 1300
– historia technik kompozytorskich, – początki i rozwój wielogłosowości
– historia harmonii i kontrapunktu, – początki muzyki instrumentalnej
– historia wykonawstwa muzycznego, – muzyka świecka – liryka rycerska
– historia instrumentów muzycznych, – Ars Antiqua (ok. 1150–1300)
– historia instrumentacji,
jak również elementy dziedzin pokrewnych: 3. późne średniowiecze (gotyk) – od ok. 1300 do 1453
– filozofia muzyki, – Ars Nova (XIV wiek)
– estetyka muzyczna, – szkoła burgundzka (I poł. XV w.)
– socjologia muzyki,
Najwięksi twórcy średniowiecza:
– psychologia muzyki,
– Hildegarda z Bingen, Leoninus, Perotinus, Guillaume de Machaut, Francesco Landino, Guillaume Dufay,
– etnografia muzyczna, – Mikołaj z Radomia
– akustyka muzyczna.
Należy również pamiętać, że historia muzyki jest częścią historii kultury – należy więc roz-
patrywać ją w ścisłym połączeniu z historią sztuki, literatury, religii, filozofii, nauki… IV. RENESANS
ok. 1450 – 1600

1. wczesny renesans – od ok. 1450 do ok. 1500

– współistnienie stylu gotyckiego i świeckiego
– pierwsze generacje kompozytorów flamandzkich
3 4
© PAWEŁ MARKUSZEWSKI 2002-2021 HISTORIA MUZYKI Z LITERATURĄ MUZYCZNĄ rozpowszechnianie zabronione © PAWEŁ MARKUSZEWSKI 2002-2021 HISTORIA MUZYKI Z LITERATURĄ MUZYCZNĄ rozpowszechnianie zabronione
WIADOMOŚCI WSTĘPNE PERIODYZACJA HISTORII MUZYKI WIADOMOŚCI WSTĘPNE PERIODYZACJA HISTORII MUZYKI
3. przełom klasycyzmu i romantyzmu – od ok. 1800 do ok. 1820
2. rozkwit renesansu – od ok. 1500 do ok. 1580 – późna twórczość Ludwiga van Beethovena
– rozwój muzyki polifonicznej
– reformacja i kontrreformacja Najwięksi twórcy klasycyzmu:
– szkoły narodowe we Włoszech: rzymska i wenecka – François Couperin, Jean Philippe Rameau, Domenico Scarlatti, Christoph Willibald Gluck,
– duży rozwój muzyki świeckiej Joseph Haydn, Wolfgang Amadeus Mozart, Ludwig van Beethoven;
– Antoni Milwid, Jan Stefani, Michał Kleofas Ogiński
– samodzielna muzyka instrumentalna
3. późny renesans (manieryzm) – od ok. 1580 do ok. 1650 (współistniał z rozpoczynającym się
barokiem) VII. ROMANTYZM
– rozwój madrygału XIX wiek (umowny początek: 1814 – pieśń Małgorzata przy kołowrotku Schuberta)

Najwięksi twórcy renesansu: 1. preromantyzm – 1800–1820

– Johannes Ockeghem, Josquin des Prés, Orlando di Lasso, Giovanni Pierluigi da Palestrina, – styl brillant
Giovanni Gabrieli;
– Wacław z Szamotuł, Mikołaj Gomółka, Mikołaj Zieleński 2. romantyzm „właściwy” – 1820–1860
3. neoromantyzm i szkoły narodowe – 1860–1900
– neoromantyzm niemiecki i austriacki
V. BAROK
– szkoły narodowe
1600 (powstanie opery) – 1750 (śmierć Bacha)
Najwięksi twórcy romantyzmu:
1. wczesny barok – od ok. 1600 (1580) do ok. 1650 – Franz Schubert, Carl Maria von Weber, Robert Schumann, Niccolò Paganini, Felix Mendelssohn,
– powstanie opery – Camerata florencka Hector Berlioz, Ferenc Liszt, Johannes Brahms, Richard Wagner, Anton Bruckner, Gustav Mahler,
– monodia akompaniowana Richard Strauss, Bedřich Smetana, Antonin Dvořák, Michaił Glinka, Modest Musorgski,
Nikołaj Rimski-Korsakow, Piotr Czajkowski, Siergiej Rachmaninow, Edvard Grieg, Jean Sibelius,
2. dojrzały barok – od ok. 1650 do ok. 1700 Cesar Franck, Camille Saint-Saëns;
– rozwój opery – szkoły operowe: Rzym, Wenecja, Neapol, Francja, Anglia – Karol Kurpiński, Fryderyk Chopin, Stanisław Moniuszko, Zygmunt Noskowski, Henryk Wieniawski,
– nowe gatunki wokalno-instrumentalne: oratorium, pasja, kantata Mieczysław Karłowicz, Ignacy Jan Paderewski
– olbrzymi rozwój muzyki instrumentalnej
– kształtowanie się systemu tonalnego, rozwój akustyki muzycznej
VIII. MUZYKA XX I XXI WIEKU
3. późny barok – od ok. 1700 do ok. 1750 XX i XXI wiek
– synteza zdobyczy baroku – twórczość J.S. Bacha i G.F. Händla
1. poszukiwania i syntezy stylistyczne w I połowie XX wieku – „klasyka XX wieku”
Najwięksi twórcy baroku: – impresjonizm
– Claudio Monteverdi, Henry Purcell, Heinrich Schütz, Arcangelo Corelli, Antonio Vivaldi, – ekspresjonizm i dodekafonia
Johann Sebastian Bach, Georg Friedrich Händel; – witalizm
– Adam Jarzębski, Bartłomiej Pękiel, Grzegorz Gerwazy Gorczycki – neoklasycyzm
– folkloryzm
VI. KLASYCYZM 2. awangarda muzyczna po II wojnie światowej
ok. 1730 – ok. 1820 – sonoryzm
– serializm i punktualizm
1. przełom baroku i klasycyzmu – od ok. 1730 do ok. 1760 – aleatoryzm i forma otwarta
– styl rokoko i galant w muzyce operowej i klawesynowej – muzyka konkretna i elektroniczna
– reforma operowa Christopha Willibalda Glucka
– szkoły przedklasyczne 3. muzyka najnowsza
– wczesna twórczość Josepha Haydna
Najwięksi twórcy muzyki XX wieku:
2. dojrzały klasycyzm – od ok. 1760 do ok. 1800 – Claude Debussy, Maurice Ravel, Aleksandr Skriabin, Arnold Schönberg, Alban Berg, Anton Webern,
Bela Bartók, Siergiej Prokofiew, Igor Strawiński, Dmitrij Szostakowicz, Paul Hindemith, Edgar Varèse,
– późna twórczość Josepha Haydna
Olivier Messiaen, György Ligeti, Iannis Xenakis, Karlheinz Stockhausen, John Cage, Arvo Pärt,
– twórczość Wolfganga Amadeusa Mozarta Alfred Schnittke;
– wczesna twórczość Ludwiga van Beethovena – Karol Szymanowski, Witold Lutosławski, Krzysztof Penderecki, Henryk Mikołaj Górecki,
Andrzej Panufnik, Wojciech Kilar

5 6
© PAWEŁ MARKUSZEWSKI 2002-2021 HISTORIA MUZYKI Z LITERATURĄ MUZYCZNĄ rozpowszechnianie zabronione © PAWEŁ MARKUSZEWSKI 2002-2021 HISTORIA MUZYKI Z LITERATURĄ MUZYCZNĄ rozpowszechnianie zabronione
WIADOMOŚCI WSTĘPNE POCZĄTKI MUZYKI. MUZYKA LUDÓW PIERWOTNYCH WIADOMOŚCI WSTĘPNE POCZĄTKI MUZYKI. MUZYKA LUDÓW PIERWOTNYCH
– membranofony – najróżniejsze rodzaje bębnów, początkowo drewniane, później gliniane –
bęben to jeden z najwcześniej spotykanych instrumentów muzycznych;
– aerofony – muszle, świstawki, flety z kości i trzciny, rogi z rogów zwierzęcych – początkowo
wydawały tylko jeden dźwięk, potem pojawiły się otwory palcowe;
POCZĄTKI MUZYKI. – chordofony – drgające cięciwy łuków.
MUZYKA LUDÓW PIERWOTNYCH
Społeczna funkcja muzyki
Źródła
Muzyka ludów pierwotnych ma dwie charakterystyczne cechy:
Nie zachowały się żadne bezpośrednie informacje dotyczące kultur muzycznych ludów pier- – monodia (jednogłosowość)
wotnych. Głównymi źródłami wiedzy są więc: – synkretyzm (łączenie śpiewu ze słowem, gestem, tańcem)
– wykopaliska – np. instrumenty muzyczne, różne przedmioty związane z muzyką…;
– zabytki piśmienne i ikonograficzne – pisane wzmianki o muzyce, notacje muzyczne, Źródłami tematyki do synkretycznych przedstawień, łączących pieśni, tańce i pantomimę,
malowidła naskalne i dekoracyjne…; były:
– badania etnografii muzycznej – analogie do współcześnie żyjących ludów pierwotnych. – praca (polowanie, praca na roli, naśladowanie odgłosów zwierząt i ptaków…);
– obrządki religijne (rytuały wywodzące się z obserwacji sił przyrody) oraz związane z nimi
Początki i pochodzenie muzyki pieśni i tańce;
– walka – pieśni i tańce wojenne, pieśni i tańce wodzów, pieśni przed walką, po walce itp.
Pochodzenie muzyki nie jest znane – naukowcy wysuwają różne, często wzajemnie wy-
kluczające się hipotezy dotyczące jej genezy. Według ludowych wierzeń większości kultur, mu- Wraz z intensywnymi przemianami życia społecznego (ustrój rodowo-plemienny przekształ-
zyka pochodzi od bogów. cił się w ustrój niewolniczy) muzyka różnicowała się coraz bardziej ze względu na różne role
Muzyka towarzyszyła człowiekowi niemal od zawsze, a u jej podstaw leży improwizacja – i funkcje:
najbardziej naturalna i autentyczna forma muzykowania. – muzyka kultowa,
– muzyka wojenna,
U początków muzyki był śpiew. Wykształcił się on z różnych rodzajów aktywności głosowej – muzyka dworska,
– pierwsze zjawiska muzyczne to mowa, krzyk, jęk, a także naśladownictwo głosów zwierząt czy – muzyka widowiskowa,
ptaków. Z czasem pojawiła się melorecytacja oparta na jednym dźwięku ze zróżnicowaną ryt- – muzyka ludowa.
miką, później ambitus melodii coraz bardziej się rozszerzał, obejmując sekundę, tercję, kwartę,
kwintę, wreszcie oktawę. Później pojawił się dźwięk podstawowy, wokół którego zaczęły wy- Różnicowało się także wykonawstwo – na solowe i zespołowe, potem na zawodowe i po-
kształcać się skale. Najpopularniejszą skalą w kulturach pierwotnych była pentatonika – wszechne (wykonawcy zawodowi sławili wodzów, kapłanów, klasy panujące).
skala pięciodźwiękowa.

Początkowo śpiewy były jednogłosowe, wielogłosowość pojawiła się dużo, dużo później.
Pierwotne formy wielogłosowości to:
– heterofonia („oplatanie” głównej melodii za pomocą drobnych modyfikacji),
– paralelizmy (równoległości),
– burdony (stojące dźwięki w najniższym głosie),
– dopiero później pojawiła się imitacja.

Instrumentarium

Z czasem śpiewom zaczęły towarzyszyć instrumenty. Wiedzę o instrumentach czerpiemy

przede wszystkim z wykopalisk i malowideł skalnych, najstarsze pochodzą sprzed kilkunastu
tysięcy lat. Początkowo instrumenty miały udoskonalać towarzyszące śpiewowi funkcje ciała
ludzkiego – jak klaskanie, tupanie itp.

Najpopularniejsze instrumenty, wspólne dla większości kultur pierwotnych to:

– przede wszystkim idiofony – najróżniejszego rodzaju grzechotki (z kamieni, drewienek,
płytek metalowych), kołatki (zderzające się płytki, drewienka, kijki), ksylofony (płyty drewniane
układane nad wykopanym dołem);

7 8