05-Menyelesaikan Integral Dengan Aturan Substitusi

You might also like

Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 13

INTEGRAL

E. Menyelesaikan Integral dengan Aturan Substitusi


Terkadang penyelesaian integral  f (x) dx memerlukan teknik-teknik tertentu. Salah satu
diantara teknik itu adalah dengan integral substitusi. Integral substitusi merupakan
proses balikan (invers) dari turuna pangkat.
Seperti diketahui jika y = aU n , maka y’ = na.U n1.U '
Sehingga jika y = (4 x  5) 3 maka y’ = 3(4 x  5) 31.(4) = 12(4 x  5) 2
Dengan demikian, haruslah  12(4 x  5) 2 dx = (4 x  5) 3 + C
Namun demikian, proses selengkapnya harus menggunakan aturan substitusi, yakni
sebagai berikut :
du du
Misalkan u = 4x – 5 , maka = 4. sehingga dx =
dx 4
du
Jadi :  12(4 x  5) 2 dx =  12.u 2
4
 3u
2
= du
3 21
= u + C
3
= u3 + C
= (4 x  5) 3 + C

Untuk pemahaman lebih lanjut, pelajarilah contoh-contoh soal berikut ini :


01. Tentukanlah hasil dari :
(a)  4(2x  3) 5 dx

 30x (2x 3  6) 4 dx
2
(b)
Jawab

 4(2x  3)
5
(a) dx = …..?
du du
Misalkan u = 2x – 3 , maka = 2. sehingga dx =
dx 2
du
Sehingga :  4(2x  3) 5 dx =  4.u 5
2
 2u
5
= du
2 51
= u + C
6

Integral 1
1 6
= u + C
3
1
= (2 x  3) 6 + C
3

 30x (2x 3  6) 4 dx = …..?


2
(b)
du du
Misalkan u = 2 x 3  6 , maka = 6x 2 . sehingga dx =
dx 6x 2
du
 30x  30 x
2
Sehingga : 2
(2x 3  6) 4 dx = .u 4
6x 2
 5u
4
= du
5 41
= u + C
5
= u5 + C
= (2 x 3  6) 5 + C

02. Tentukanlah hasil dari


(2x  4)
(a)  (2x 2  8x  5) 3 dx
(2x 1  3) 4
(b)  x2
dx

Jawab
(2x  4)
(a)  (2x 2  8x  5) 3 dx = …..?

du du
Misalkan u = 2 x 2  8x  5 , maka = 4 x  8 . sehingga dx =
dx 4x  8
(2x  4) (2 x  4) du
Sehingga :  (2x 2  8x  5) 3 dx =  u3
.
4x  8
2( x  2) du
=  u 3
.
4( x  2)
2( x  2) du
=  u 3
.
4( x  2)
2 du
=  u3 . 4
1 3
2
= u .du

1  1  2
= . u  + C
2   2 

Integral 2
1
=  u 2 + C
4
1
=  (2 x 2  8 x  5) 2 + C
4
1
=  + C
2 2
4(2 x  8 x  5)

(2x 1  3) 4
(b)  x2
dx = …..?

du du
Misalkan u = 2 x 1  5 , maka =  2 x  2 . sehingga dx =
dx  2 x 2
(2x 1  3) 4 2 du
Sehingga :  x2
dx = x .u 4 .
 2 x 2
1
= 
2  u 4 du

1 1 
=  . u 5  + C
2 5 
1
=  u5 + C
10
1
=  (2 x  1  3) 5 + C
10

03. Tentukanlah hasil dari


(a)  sin x. cos 4 x. dx (b)  cos 3x [6 sin
2
3x  4sin3x  3] dx
Jawab

 sin x. cos
4
(a) x. dx = …..?
du du
Misalkan u = cos x , maka = –sin x. sehingga dx =
dx  sin x
du
Sehingga :  sin x. cos 4 x. dx =  sin x. u 4 .
 sin x
=   u 4 .du
1
=  .u 5 + C
5
1
=  . cos5 x + C
5

 cos 3x [6 sin 3x  4sin3x  3] dx = …..?


2
(b)
du du
Misalkan u = sin 3x , maka = 3.cos 3x. sehingga dx =
dx 3 cos 3x
Sehingga

Integral 3
du
 cos 3x [6 sin 3x  4sin3x  3] dx =  cos 3x [6u  4u  3]
2 2
3cos3x
1
=
3  [6u 2  4u  3] du

1 6 3 4 2 
= .u  u  3u  + C
3  3 2 
=
1
3

2.u3  2u 2  3u + C 
2 2 2
= .u 3  u u + C
3 3
2 2
= sin 3 x  sin 2 x  sin x + C
3 3

 sin
3
04. Tentukanlah hasil dari x. dx
Jawab

 sin  sin  (1  cos


3 2 2
x. dx = x. sin x.dx = x). sin x.dx
du du
Misalkan u = cos x , maka = –sin x. sehingga dx =
dx  sin x

 sin  (1  cos
3 2
Sehingga : x. dx = x). sin x.dx
du
 (1  u
2
= ). sin x.
 sin x
=   (1  u 2 ).du

 1 
=  u  .u 3  + C
 3 
1 3
= .u  u + C
3
1
= . sin 3 x  sin x + C
3

12x. cos(3x  4). sin 4 (3x 2  4). dx


2
05. Tentukanlah hasil dari
Jawab
du
Misalkan u = sin(3x 2  4) , maka = 6 x. cos(3x 2  4) .
dx
du
sehingga dx =
6 x. cos(3x 2  4)
Sehingga :

Integral 4
du
12x. cos(3x  4).sin (3x  4). dx
2 4 2
 12 x. cos(3x  4).u
2 4
=
6x.cos(3x 2  4)

 2.u
4
= du
2 5
= .u + C
5
2
= . sin 5 (3x 2  4) + C
5

Bentuk lain dari pengintegralan substitusi trigonometri adalah pengintegralan yang


memuat bentuk-bentuk : a 2  x 2 , a 2  x 2 dan x 2  a 2
Pengintegralan bentuk-bentuk diatas menggunakan teknik-teknik substitusi yang sedikit
berbeda dengan teknik substitusi sebelumnya, yakni
Bentuk a 2  x 2 disubstitusikan dengan t = a.sin x

Bentuk a 2  x 2 disubstitusikan dengan t = a.tan x

Bentuk x 2  a 2 disubstitusikan dengan t = a.sec x

Untuk lebih jelasnya, akan diuraikan dalam contoh soal berikut ini :
06. Tentukanlah hasil dari
4
(a)  16  x 2 dx (b) 
0
16  x 2 dx

Jawab
(a)  16  x 2 dx = …..?

dx
Misalkan x = 4.sin t maka = 4.cos t Jadi dx = 4.cos t dt
dt

sehingga  16  x 2 dx =  16  (4. sin t ) 2 4.cos t dt

=  16  16. sin 2 t 4.cos t dt

=  16(1  sin 2 t ) 16.cos t dt

 4 cos t 4.cos t dt
2
=

=  4. cos t. 4.cos t dt

= 16 cos2 t dt
1
= 16 (1  cos 2t ) dt
2
1
= 8(t  sin 2t)  C
2

Integral 5
1
= 8(t  (2.sint.cost)  C
2
= 8(t  sint.cost)  C
Karena x = 4.sin t
x x
maka sin t = sehingga t = arc sin
4 4
4
16  x 2 x
dan cos t =
4
t
16  x 2

x x 16  x 2
Jadi  16  x 2 dx = 8(arc sin 
4 4 4
)  C

x x
= 8arc sin  16  x 2  C
4 2
Jika dinyatakan dalam bentuk umum, dan dengan mengikuti langkah-langkah pada soal

di atas maka dapat diperoleh bentuk khusus dari pengintegralan  a 2  x 2 dx , yaitu

a2 x x 2
 a 2  x 2 dx 
2
arcsin
a

2
a  x2  C

4 4
x x
(b) 
0
16  x 2 dx = 8arc sin
4

2
16  x 2
0

 4 4   0 0 2 
= 8arc sin  16  4 2   8arc sin 4  2 16  0 
 4 2 
= [8arc sin 1  2(0)]  [8arc sin 0  (0) 16 ]
  
= 8.( )  0  8(0)  0
 2 
= 4

07. Tentukanlah hasil dari :

(a)  25  x 2 dx (b)  36  4x 2 dx

(c)  4  16x 2 dx (d)  25  9x 2 dx


Jawab
25 x x
(a)  25  x 2 dx =
2
arcsin
5

2
25  x 2  C

Integral 6
(b)  36  4x 2 dx =  4(9  x 2 ) dx

= 2 9  x 2 dx
9 x x 
= 2 arcsin  9  x2   C
2 3 2 
x
= 9 arcsin  x 9  x2  C
3
16
(c)  4  16x 2 dx =  4
 16x 2 dx

1
=  4. 4
 x 2 dx

 1/4 x x 1 
= 4 arcsin   x 2   C
 2 1/2 2 4 
1 9
= arcsin 2x  2x  x2  C
2 4
1
= arcsin 2x  x 9  4x 2  C
2
9(25)
(d)  25  9x 2 dx =  9
 16x 2 dx

25
=  3. 9
 x 2 dx

 25/9 x x 25 
= 3 arcsin   x 2   C
 2 5/3 2 9 
25 3x 3x 25
= arcsin   x2  C
6 5 2 9
25 3x x
= arcsin  25  9x 2  C
6 5 2

03. Tentukanlah hasil dari


3 6
(a) 0 9  x 2 dx (b) 
6
36  x 2 dx

Jawab
3 3
9 x x
0 9  x dx =  9  x2
2
(a) arc sin
2 3 2 0

9 3 3  0 0 0 
=  arc sin  9  32    arc sin  9  02 
2 3 2  2 3 2 

Integral 7
9
= [ arc sin 1  0]  [0]
2
9  
= . ( )  0  8(0)  0
2 2 
9
= 
4
6 6
36 x x
(b) 
6
36  x 2 dx =
2
arc sin
6

2
36  x 2
6

 6 6   6 6 
= 18.arc sin  36  6 2   18.arc sin  36  (6) 2 
 6 2   3 2 
= 18.arc sin(1)  3(0)  18.arc sin(1)  3(0)
    3 
= 18( )  18( 2 )
 2 
=  18

dx
08. Tentukanlah hasil dari 
x2 9  x2
Jawab
dx
Misalkan x = 3.sin t maka = 3.cos t Jadi dx = 3.cos t dt
dt
dx 3 cos t.dt
sehingga  = 
x2 9  x2 (3 sin t ) 2 9  (3 sin t ) 2
3 cos t.dt
= 
9 sin 2 t. 9  9 sin 2 t
3 cos t.dt
= 
9 sin 2 t. 9(1  sin 2 t )
3 cos t.dt
= 
9 sin 2 t.3. cos2 t
3. cos t.dt
=  9 sin 2 t.3. cos t
dt
=  9 sin 2 t
1
=
9 
csc 2 t dt

1
=  .cot t  C
9

Integral 8
x
Karena x = 3.sin t maka sin t =
3

9  x2 3
sehingga cot t =  x
x
dx 1
Jadi  =
9
.cot t  C t
x2 9  x2
9  x2
1 9  x2
=  . + C
9 x
9  x2 3
=  + C
9x

dx
09 Tentukanlah hasil dari 
x2 4  x2
Jawab
Misalkan x = 2tan  maka dx = 2.sec2  d 
dx 2sec 2  d
Sehingga  = 
x2 4  x2 (2 tan ) 2 4  (2 tan ) 2

2sec 2  d
= 
(2 tan ) 2 4  (2 tan ) 2
2sec 2  d
= 
4 tan2  4  4 tan2 
2sec 2  d
= 
4 tan2  4(1  tan2 )
2sec 2  d
= 
4 tan2  4sec 2 
2sec 2  d
=  4 tan2 .2sec
1 sec
=
4 tan2  d

 1 
1  cos  
= 
4  sin   2
d

 cos  
 
1 cos
= 
4 sin 2 
d

Integral 9
du du
Misal u = sin  maka = cos  sehingga d  =
d cos 
dx 1 cos du
Jadi  = 
4 u 2 cos 
x2 4  x2
1 2
=
4 
u du

1
=  u 1  C
4
1
=  C
4u
1
=  C
4 sin 
Misalkan x = 2tan  maka :
x
tan  =
2
x 4  x2
sin  = x
4  x2
dx 1 
Jadi :  = 
4 sin 
C 2
x2 4  x2
1
=  + C
x
4
4  x2
4  x2
=  + C
4x

Integral 10
SOAL LATIHAN 05

E. Menyelesaikan Integral dengan Aturan Substitusi

 (4x  3)
4
01. Hasil dari dx = …..
1 1 1
A. (4x  3)5 + C B. (4x  3)5 + C C. (4x  3)5 + C
5 8 20
1 1
D. (4x  3)5 + C E. (4x  3)5 + C
16 24

 6(2x  1)
3
02. Hasil dari dx = …..
1 3 3
A. (2x  1) 4 + C B. (2x  1) 4 + C C. (2x  1) 4 + C
24 2 4
2 1
D. (2x  1) 4 + C E. (2x  1) 4 + C
3 2

2
03. Hasil dari  (3x  1)5 dx = …..

1 1 1
A.  4
+C B.  4
+C C.  +C
6(3x  1) 9(3x  1) 10(3x  1)4
1 1
D.  +C E.  +C
9(3x  1)6 10(3x  1)6

04. Hasil dari  (5x  3)3 dx = …..


1 1 2
A. (5x  3)5  C B. (5x  3)5  C C. (5x  3)5  C
40 20 25
1 1
D. (5x  3)4  C E. (5x  3)4  C
10 20

 2x (1  4x3 ) 4 dx = …..
2
05. Hasil dari
1 1 1
A.  (1  4x3 )5  C B.  (1  4x3 )5  C C.  (1  4x3 )5  C
24 30 28
1 1
D.  (1  4x3 )5  C E.  (1  4x3 )5  C
20 6

(6x  2)
06. Hasil dari  (9x 2  6 x  12)3 dx = …..

(9x2  6x  12)  4  C B.  (9x2  6x  12)  2  C


1 1
A. 
12 6

C.  (6x  2)  2  C D.  (6x  2)  2  C
1 1
4 6

E.  (9x2  6x  12)  2  C
1
8

Integral 11
( x  2) 3
07. Hasil dari  x
dx = …..

1 1 1
A. ( x  2)4  C B. ( x  2)4  C C. ( x  2)4  C
2 4 3
2 1
D. ( x  2)4  C E. (2 x  1)4  C
3 2

(2x  1  5)3
08. Hasil dari  x2
dx = …..

1 1 1
A.  (2x1  5)4  C B.  (2x1  5)4  C C.  (2x1  5)4  C
4 3 6
1 1
D.  (2x1  5)4  C E.  (2x1  5)4  C
5 8

1
09. Nilai dari 0 3x  1 dx = ….

A. 15/4 B. 14/9 C. 16/9


D. 7/2 E. 15/7

 sin x cos x dx
5
10. Hasil dari = …..
1 1 1
A. sin 6 x  C B.  sin 6 x  C C. 6
cos x  C
6 6 6
1 1
D.  cos6 x  C E.  cos6 x .sin x  C
6 6

 sin 5x (cos 5x  2)
2
11. Hasil dari dx = …..
1 1 1
A.  (cos5x  2)3  C B.  (cos5x  2)3  C C.  (cos5x  2)3  C
12 15 6
2 4
D.  (cos5x  2)3  C E.  (cos5x  2)3  C
3 9

 4cos 2x [ 2sin
3
12. 2x  4sin 2x ] dx = …..

A. 2.sin4 2x  8sin 2 2x  C B. sin 4 2x  4sin 2 2x  C


C. 4sin 4 2x  8sin 2 2x  C D. 2.cos4 2x  8cos2 2x  C
E. 2.sin5 2x  3sin3 2x  C

16x.sin (2x  5)dx = …


2
13. Hasil dari
2 2
A. 2.cos (2x – 5) + C B. –2.cos (2x – 5) + C
2 2
C. 4.cos (2x – 5) + C D. –4.cos (2x – 5) + C
1 2
E. .cos (2x – 5) + C
2

Integral 12
14.  (4x  6) sec(x 2  3x) tan(x 2  3x) dx = …
2 2 2
A. 2.tan (x – 3x) + C B. tan (x – 3x) + C
2 2
C. 2.sec (x – 3x) + C D. –2.sec (x – 3x) + C
2 2
E. 4.sec (x – 3x) + C

15. Hasil dari  8x.sin 2 (x 2  4)dx = …


2
A. 2.sin3 (x2  4)  C B. (2x – 8) – sin (2x 2  8) + C
C. sin (2x2  8)  2x2  C D. cos (2x2  8)  2(x2  4)  C
E. cos 2(x2  4)  2(x2  4)  C

9x2  6
16. Hasil dari  2
dx = ...
5  x3  2x  1
 
2 2
A. 2 5  x3  2x  1 +C B. 5 5  x3  2x  1 +C
5 
  2 
 
 
2 3
C. 5 5  x3  2x  1 +C D. 5 5  x3  2x  1 +C
   
4
E. 5 5  x3  2x  1 +C
 

x2
17. Hasil dari  x  4x  3
2
dx adalah …

A. x 2  4x  3 + C B. 2 x 2  4 x  3 + C C. 3 x 2  4 x  3 + C
D. 4 x 2  4 x  3 + C E. 6 x 2  4 x  3 + C

Integral 13

You might also like