Zabawa podejmowana jest przez dziecko już w niemowlęctwie, jednak w

okresie przedszkolnym staje się ona podstawową formą aktywności i przybiera

bogatsze formy.
We współczesnej literaturze psychologicznej i pedagogicznej funkcjonują dwa
podstawowe podejścia do pojęcia zabawy – wąskie i szerokie .

Zabawa:

• Ujęcie wąskie
Aktywność swobodna wewnętrznie motywowana zainteresowaniem,
zaspokaja indywidualne wewnętrzne potrzeby.
• Ujęcie szerokie
- aktywność swobodna
- Zabawa inicjowana i organizowana przez nauczyciela
- Zabawa dydaktyczna będąca fragmentem zajęć

Definicja zabawy sformułowana przez psycholog Annę I. Brzezińską oraz jej

współpracowników, według której zabawa to aktywność spontaniczna,
bezinteresowna i bezproduktywna, która zwykle„odbywa się” w fikcyjnym
miejscu i czasie oraz wywołuje w uczestnikach określone, bardzo silne emocje.
Charakterystyczny dla zabawy jest w tym ujęciu ład i porządek z nastawieniem
na przestrzeganie wytworzonych rzez uczestników reguł (Brzezińska i inni,
2011)
Zabawa swobodna – podejmowana z własnej inicjatywy dziecka – może
przyjmować także inne formy. Wskazała je i opisała Maria Kielar-Turska (zob.
Albański, 2018):
• aktywność konstrukcyjna (majsterkowanie, wyszywanie, konstruowanie z
klocków, budowanie z piasku, śniegu, papieru czy nieużytków);
• aktywność ruchowa i rytmiczno-taneczna (zabawa ruchowa, także w terenie,
zabawowe uprawianie dyscyplin sportowych, improwizacje taneczne i
rytmiczne);
• aktywność receptywna (oglądanie i czytanie książek, oglądanie filmów,
programów telewizyjnych, słuchanie muzyki);
• gry oparte na współzawodnictwie (gry z kostką, szachy, gry sportowe,
komputerowe gry zręcznościowe);
• gry losowe (wyliczanki, wspólnie powtarzane wierszyki, niektóre zabawy
tradycyjne);
• gry wyobraźni (zabawy w teatr, komputerowe gry fabularne);
• gry oszałamiające (zabawy na huśtawce, gry komputerowe);
• gry dydaktyczne (układanki, loteryjki).
Szczególne znaczenie dla rozwoju dziecka ma podejmowana przez nie od
okresu niemowlęctwa zabawa badawcza, podczas której uzyskuje ono
informacje o sobie samym, własnej budowie, o poziomie swoich sprawności i
umiejętności. Dziecko dostrzega także podobieństwa i różnice w cechach
przedmiotów i zjawisk z otoczenia, a także własne sprawstwo w odziaływaniu
na te przedmioty i zjawiska. Sprzyja to rozwojowi samokontroli wewnętrznej i
poczucia sprawstwa (Muchacka,1992 i 2006) oraz poznawaniu siebie i świata
(Kielar-Turska, 1992).
Funkcje zabawy
Zabawa odgrywa ona istotną rolę w całościowym rozwoju dziecka i
dynamizowaniu tego procesu. Rola ta ujawnia się w poszczególnych funkcjach
zabawy (zob. Hurlock, 1985; Kielar-Turska, 2001; Waloszek, 2006,):
• funkcja kształcąca/poznawcza/rozwojowa – dziecko podczas zabawy kształci i
doskonali swoje zmysły, koncentrację, sprawność motoryczną, wyobraźnię i
myślenie, zdobywa różne umiejętności i nawyki, uczy się rozwiązywać różne
problemy, wzbogaca wiedzę o otaczającej rzeczywistości, a także wiedzę o
sobie samym (poznaje swoje możliwości i uczy się je oceniać);
• funkcja wychowawcza/socjalizująca – dziecko podczas zabawy ogranicza swój
egocentryzm, poznaje i uczy się przestrzegania reguł postępowania w relacjach
z innymi, utrwala różnorodne normy społeczne, uczy się empatii,
dotrzymywania umów, współdziałaniam z innymi, a także rozwija swoje cechy
osobowościowe: samodzielność, pewność siebie, inicjatywę, samokontrolę czy
odpowiedzialność za siebie i inne osoby współuczestniczące w zabawie;
• funkcja profilaktyczna/terapeutyczna/korekcyjna – podczas zabawy dziecko
relaksuje się i odczuwa dobry nastrój w wyniku przeżywania pozytywnych
emocji, zaspokaja potrzebę aktywności i uznania, ma też możliwość uwolnienia
się od dręczących je napięć, negatywnych emocji, buduje (lub odbudowuje)
poczucie własnej wartości, a także uczy się różnych sposobów wyrażania
swoich uczuć oraz pokonywania różnych trudności;
• funkcja projekcyjna i diagnostyczna – w zabawie dziecko wchodzi w różne
sytuacje, wykonuje różne zadania, odgrywa różne role dorosłych; z jednej
strony zachodzi tu naśladowanie (projekcja) zachowania dorosłych i
rówieśników przez dziecko, a z drugiej – dziecko informuje otoczenie o sobie i
własnych problemach, przez co dorosły może odkryć i lepiej poznać dziecko i
jego potrzeby. Ponadto zabawa sprawia przedszkolakom radość z powodu
bogatych interakcji społecznych: wspólnego z innymi odkrywania i przeżywania
Rola nauczyciela w organizowanie zabaw dziecka
Nauczyciel powinien organizować warunki umożliwiające dziecku między
innymi zabawę i swobodne działanie. Może to realizować zarówno poprzez
zapewnienie przedszkolakom w rozkładzie każdego dnia czasu na własną
aktywność zabawową, jak i przez stworzenie odpowiedniej przestrzeni w sali
przedszkolnej. W przestrzeni tej – w dostępnych dla dzieci miejscach – powinny
znajdować się różnorodne materiały, zabawki, przybory i przedmioty w ramach
różnych kącików zainteresowań, stymulujące dzieci i prowokujące je do
działania.
Nauczyciel może także inspirować dzieci do zabawy – jest to szczególnie
potrzebne w przypadku, gdy mają one ubogie doświadczenia w organizowaniu
i realizacji zabawy z rówieśnikami. Nauczyciel powinien wtedy razem z nimi
wymyślać i podpowiadać różne ciekawe dla nich tematy zabawy,omawiać
możliwości i sposoby ich realizacji, planować z dziećmi organizację przestrzeni i
sposoby wykorzystania przedmiotów z otoczenia przedszkolnego – ale decyzję
o podjęciu i wyborze przebiegu zabawy powinien pozostawić dzieciom.
Inspiracją do swobodnej zabawy jest także przygotowanie przez nauczyciela
jakiegoś ciekawego kącika zabawy (np. teatralnego, lekarskiego, sklepowego,
bibliotecznego, pocztowego) w kontekście poszerzania doświadczeń nabytych
przez dzieci podczas wycieczek do różnych miejsc użyteczności publicznej.
Nauczyciel może także organizować zadania w formie zabawowej (tzw. zabawy
dydaktyczne) według wzoru opracowanego przez dorosłych, prowadzące do
rozwiązania jakiegoś celu. W czasie przeznaczonymna zajęcia może on
inicjować zabawy dydaktyczne w ramach różnych obszarów edukacji: zabawy
ruchowe (np. orientacyjno-porządkowe, naśladowcze, wieloznaczne), zabawy
rytmiczno-taneczne i muzyczne, dramowe, logopedyczne i językowe, zabawy
badawcze, zabawy matematyczne, plastyczne. Należy jednak pamiętać, że
inicjatorem danej aktywności jest wtedy nauczyciel, a jej treść i forma zostaje
narzucona dzieciom z zewnątrz – stąd nie może ona być traktowana jako
zabawa swobodna. Jednak wartość takiego działania nauczyciela jest bardzo
duża, ponieważ forma zabawowa zadań okazuje się często atrakcyjna dla dzieci
i przyjmują one zadania proponowane przez nauczyciela w tej formie z
zainteresowaniem i radością. Tego typu zadania mają także wartości
poznawcze, usprawniające i doskonalące – rozszerzają słownictwo i pojęcia,
poszerzają i utrwalają wiedzę, ćwiczą funkcje umysłowe i rozwijają zdolności.
Ponadto dyscyplinują one dzieci i uczą stosowania się do instrukcji, określonych
zasad i postawionych wymagań (zob. Bogdanowicz, 2006).
Szereg zadań nauczyciela przy organizowaniu warunków do zabawy dziecka
sformułowała także Danuta Waloszek. W jej opinii pedagog powinien
(Waloszek, 2006), s. 270–271):
• obserwować zabawę dziecka, by móc aktywizować, podtrzymywać, poszerzać
bądź ograniczać zabawę dziecka;
• konsekwentnie pilnować przestrzegania zasad i reguł, tych ustalonych na
potrzeby zabawy, a także ogólnych grupowych oraz zasadbezpieczeństwa;
• stosować dialog sytuacyjny w przypadku formułowania zasad zabawy lub
podjęcia próby włączenia się do zabawy dziecka na prawach uczestnika jako
współpomysłodawca i współorganizator;
• organizować dzieciom warunki do zabawy, gromadzić użyteczne rekwizyty i
inspirować dzieci do samodzielnego ich gromadzenia;
• szanować pomysły dzieci, stosować zasady: nieprzeszkadzania i
dowartościowywania dzieci w ich pomysłach, motywowania ich do
kontynuowania lub dokończenia zabawy, pomagania dziecku wtedy, gdy ono o
to poprosi.
Danuta Waloszek zwróciła uwagę także na pewne problemy wynikające z
postawy nauczyciela nadmiernie ingerującego w zabawę dzieci. Uważa ona, że
każda ingerencja dorosłego w przestrzeń zabawy dziecka zmienia jej kierunek,
sens i reguły przyjęte przez dzieci lub nawet przerywa zabawę. Taka ingerencja
przeobraża zabawę dziecka w grę z dorosłym. Uniemożliwia to prowadzenie
przez nauczyciela obserwacji służących rozpoznaniu zdolności i trudności
dziecka w obszarze podejmowania swobodnej aktywności.

Rola zabawki
Przy wyborze zabawek i przedmiotów do otoczenia dziecka w wieku
przedszkolnym powinno się uwzględnić ich funkcję. Przedmioty powinny
przede wszystkim pobudzać aktywność intelektualną i zainteresowania
dziecka, sprzyjać doskonaleniu jego motoryki, a także koordynacji wzrokowo-
ruchowej. Powinny także rozwijać mowę i myślenie, samodzielność i
wytrwałość w przezwyciężaniu trudności, kształtować umiejętności i
sprawności, rozwijać wyobraźnię i poczucie estetyki.
Przedmioty te powinny także zachęcać do współdziałania, rozwijać
kompetencje społeczne i emocjonalne. Zbyt duża liczba zabawek w otoczeniu
dziecka oraz ich niska jakość poznawcza mogą przyczynić się do bierności
odkrywczej i twórczej, powodowanej zaburzeniem tworzenia się sieci
neuronów w mózgu, które stanowią podstawę procesów myślenia (Muchacka,
2014).