Ad:Samirə

Soyad:Cabbarova
Fakültə:Təhsil-2
İxtisas:İngilis dili müəlliməliyi
Qrup:126A
Kurs:1
Fənn:Dilçiliyə giriş
Mövzu:Tipoloji dilçilik,dil universaliləri
Tipoloji (morfoloji) təsnifat qrammatik formaların yaranması metodlarındakı
(genetik yaxınlığından asılı olmayaraq) fərqliliklərə əsaslanan bölgüdür. Tipoloji
təsnifatda dillər dil sisteminin ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərini əks etdirən ümumi
xüsusiyyətlər əsasında birləşir. Linqvistik tipologiya dillər arasındakı genetik
əlaqənin təbiətindən asılı olmayaraq, dillərin struktur və funksional
xüsusiyyətlərinin müqayisəli araşdırmasıdır. Dillərin tipoloji tədqiqi dilin ən
ümumi və ən vacib xassələrinə əsasən onların genetik münasibətlərindən asılı
olmayan oxşarlıqları və fərqləri müəyyən etməyi hədəfə alır.Tipoloji təsnifatın
baniləri Avqust-Vilhelm və Fridrix Şlegel hesab edilir. F. Şlegel sanskrit dilini
yunan, latın, həmçinin türk dilləri ilə müqayisə edərək belə bir nəticəyə gəlib:
bütün dilləri iki növə bölmək olar: flektiv və affiksiv.  Hər bir dil doğulur və eyni
tipdə qalır. Flektiv dillərə “zənginlik, möhkəmlik və uzunömürlülük” xasdır,
affiksiv dillərdə “başlanğıcdan etibarən canlı inkişaf olmur”, onlar “yoxsul, kasad
və süni” olur. Avqust-Vilhelm Şlegel F.Bopp və digər dilçi alimlərin etirazlarını
nəzərə alaraq (aydındır ki, dünyanın bütün dillərini iki növə bölmək olmaz.
Məsələn, daxili fleksiya və affiksasiya olmayan çin dilini hara daxil etməli?)
qardaşının təsnifatını (“Provansal dili və ədəbiyyatı ilə bağlı qeydlər”, 1818)
yenidən işləyib və üç növ müəyyənləşdirib: 1) flektiv, 2) affiksiv, 3) amorf (Çin
dili). O, flektiv dillərdə qrammatik quruluşun iki imkanını göstərib: sintetik və
analitik. Humboldt (1767 – 1835) dillərin tipləri məsələsinə daha dərindən yanaşıb
və nəhayət, nəzəri mülahizələrini ifadə edib.Humboldt izah edir ki, Çin dili amorf
deyil, onda qrammatik forma flektiv və aqlütinativ dillərdən fərqli şəkildə, sözləri
dəyişdirməklə deyil, söz və intonasiya qaydası ilə təzahür edir. Şlegel qardaşları
tərəfindən qeyd olunan üç dil tipinə əlavə olaraq, Humboldt dördüncü növü
müəyyən edib. Bu dillər inkorporlaşan kimi qəbul edilir. Bu tipologiyanın
inkişafına A.Şleyxer, G. Steyntal, E. Sepir, I.A. Boduen de Kurtene, I.I.
Meşşaninov əhəmiyyətli töhfə verib. Şleyxer amorf və izolyasiyaedici dilləri
arxaik, aqlütinativ dilləri keçid dövrü, qədim flektivləri çiçəklənmə dövrü, yeni
flektivləri (analitik) enmə dövrünə aid olan dillər hesab edirdi. F.Fortunatov yaxın
zamanlara qədər dilçilər tərəfindən fərqlənməyən sami və hind-Avropa dillərində
sözlərin meydana gəlməsindəki çox incə fərqi göstərib: sami dillər flektiv-
aqlütinativ, hind-Avropa dilləri flektivdir. Bu təsnifata görə, dillərin növləri belə
fərqləndirilir: flektiv, aqlütinativ, izolyasiya edən (amorf), inkorporativ.Flektiv
dillərin əsas əlaməti daxili fleksiya; affikslərin birmənalı olmaması və qeyri-
standartlığı, yəni qrammatik morfemlərin yarımfunksiallığıdır. Flektiv dillər iki
yarımqrupa bölünür: daxili fleksiyası olanlar, xarici fleksiyası olanlar. Flektiv
dillərə hind-Avropa (rus, belarus, Ukrayna, çex və s., yəni bolqar dili istisna
slavyan dilləri, eləcə də, latın, litva), sami dillər daxildir.

Aqlütinativ dillərdə sözün formaları fleksiyanı dəyişdirməklə deyil, aqlütinasiya ilə

formalaşır. Aqlütinasiya (latınca agglutinare – yapışdırmaq)  standart affiksləri
dəyişməz, daxili fleksiyasız əsas və köklərə mexaniki şəkildə birləşdirməklə söz
formaları və törəmə sözlər yaratmaq üsuludur (qeyd  edək ki, hər affiksin yalnız bir
qrammatik mənası var, eləcə də hər bir məna həmişə eyni affikslə ifadə olunur). Bu
tip dillərin əlamətləri: güclü inkişaf etmiş sözyaratma və sözdəyişmə affiksasiyası;
dəyişməz kök, morfemlər arasında zəif əlaqə, standart və birmənalı affikslərdir.
Affikslərin dəyişməsi müntəzəmdir və fonem növbələşməsi qanunları (saitlərin
ahəngi, samitlərin assimilyasiyası qanunları) ilə əlaqələlidir, morfem
seqmentlərinin sərhədləri dəqiqdir. Aqlutinativ dillərə türk, fin-uqor, Altay, Ural
dilləri, bantu dilləri, yapon, Koreya və bir sıra digər dillər daxildir.İzolyasiya edən
(amorf (yunanca amorf formasız) dillər – affiksi olmayan və qrammatik mənaların
(hal, kəmiyyət, zaman və s.) ya bir sözün digərinə qoşulması, ya da xidməti
sözlərlə ifadə olunduğu dillərdir. Bu qrupda söz bir kökdən ibarət olduğundan
affiksasiya yoxdur (söz kökə bərabərdir). Məsələn, Çin dilində eyni səs kompleksi
fərqli nitq hissələri və müvafiq olaraq bir cümlənin fərqli hissələri ola bilər. Buna
görə əsas qrammatik metodlar bir cümlə içərisində vurğu və söz sıralarıdır. Bu
dildə məna fərqləndirici funksiya intonasiya ilə yerinə yetirilir. Bu qrupa Çin,
Birma, Vyetnam, Laos, siam, tay, kxmer dilləri daxildir.İnkorporlaşan
(polisintetik) dillərin (Amerikada hindu, Asiyada paleoasiya dilləri) əsas cəhəti
cümlənin mürəkkəb bir söz olaraq qurulmasıdır. Yəni söz eyni zamanda cümlə
olur. Hissələr həm sözün elementləri, həm də bir cümlə üzvləridir. Burada
başlanğıc mübtəda, son predikatdır, qalan üzvlər, əlavələr ortaya daxil edilir.
Humboldt bunu Meksika nümunəsi ilə izah edir: ninakakwa, burada ni –  «mən»,
naka –  «yedim»  kwa – «ət». Çukot dilində nümunə: tı-ata-kaa-nmı-rkın  –  «mən
kök marallar öldürürəm», hərfən: «mən-yağ-maral-öldür-etmək», Beləliklə,
inkorporlaşan dillər üçün aşağıdakı xüsusiyyətlər xarakterikdir: müstəqil sözlərlə
yanaşı, bu dillərdə mürəkkəb komplekslər var, feil formasının tərkibinə obyekt,
fəaliyyət şəraiti, bəzən mübtəda da daxil edilir. İnkorporlaşan dillər morfemin
birləşməsi prinsipinə görə aqlutinativ, daxili  formasına görə flektiv dillərə daha
yaxındır. Dil haqqında elmin inkişafı mərhələlərində dilçiliyin müxtəlif sahələrinin
tələb və səviyyəsinə uyğun bir çox zəruri problemlər ortaya çıxmışdır. Bunlardan
biri universali problemidir. Dil universalisi məsələləri müasir dünya dilçiliyinin ən
başlıca problemlərindəndir. Universali mənşəcə latın (universus) sözü olub, mənası
“ümumi”, “hamı üçün” deməkdir. Bu terminin ifadə etdiyi anlayış təkcə dilçiliyə
məxsus deyildir. Onun coğrafiyası olduqca əhatəlidir. Belə ki, bir sıra elm
sahələrində, o cümlədən antropologiyada, mədəniyyət tarixində, sosiologiya və
başqa elmlərdə də universali barədə geniş bəhs olunur. Bəs dil universalisi nədir?
Dünya dillərində fərdi cəhətlərlə bərabər bir sıra ümumi qanunlar, əlamətlər,
ənənələr vardır ki, bunlara ya bütün dillərdə, ya da dillərin çoxunda təsadüf edilir.
Belə ümumi qanunauyğunluqlar dilçilik elmində dil universalisi adlanır. Misal
üçün universallıq mövqeyindən iki dil hadisəsinə nəzər salaq. Bunlardan biri
xüsusi şəxs adları, digəri isə intonasiyadır. Dünyada elə bir dil tapılmaz ki, orada
şəxsləri bildirmək və onları bir-birindən fərqləndirmək üçün ad – antroponim
olmasın. Məsələn: – Türk dillərində: Toğrul, Yılmaz, Aydil, Nuran, Nurhan,
Nihan, Nihat, Erol, Aydan, Erkin, Aygen, Ayhan, Aysel, Ayşen, Aytaç, Ayten,
Arguç, Eral, Aynur, Güner, Güral, Leman, Nursal, Ursal. – İngilis dilində: Çarli,
Con, Cek, Çarlz, Ceyn, Vilyam, Tomas. – Alman dilində: Fridrix, Hans, Avqust,
Höte, Vilhelm, Bertold, Yakob, Karl, Qotfrid. – Fransız dilində: Lui, Antuan,
Fransua, Lozef, Pyer, Mişel, Jan, Klod, Anton. – Yunan dilində: Apollon,
Arximed, Platon, Odisey, Heraklit, Sokrat, Esxil, Evripid, Aristotel. – Gürcü
dilində: Şaliko, Şalva, Şoto, Eteri, Givi, İrakli, Ramaz, Nona, Dariko, Vaso. – Çin
dilində: Di, Li, Si, Van, Çan və s. Göründüyü kimi, bu adların işlənmə məqsədi
eyni olmaqla bərabər, bunlarda hər xalqa məxsus milli kolorit də öz əksini
tapmışdır. Müəyyən istək və vəzifələrlə bağlı işlədilən intonasiyada da universallıq
əlaməti vardır. Əvvəla, bütün dünya dillərində intonasiyadan istifadə edilir.
İkincisi, emosiya yaradan intonasiya dünya dillərində – istər eynisistemli, istərsə
də müxtəlifsistemli dillərdə eyni mənanın ifadəsinə xidmət edir. Məsələn, 1)
Azərbaycan dilində – Yaşasın azadlıq! 2) İngilis dilində – Long Live Freedom! 3)
Fransız dilində – Vive la Paix! 4) Alman dilində – Es lebe die Freiheit! Bu cümlə
bütün dillərdə eyni tonda və eyni məqsədlə ifadə olunur. Göstərilən misalların hər
ikisi dilçilikdə ən ümumi universali hesab olunur. Universali səsli dilin həm
formasında, həm də semantik quruluşunda mövcud ola bilir. Dilçilikdə universali
probleminin başlıca vəzifəsi dünya dillərinin müxtəlif səviyyələrinə, sahələrinə
məxsus universal münasibətləri müəyyənləşdirib, onların elmi linqvistik təhlilini
verməkdən ibarətdir. Dünyada dillərin ümumi əlamətlərinin tipoloji öyrənilməsi
əsasında indi dilçilikdə tam dil universalisi nəzəriyyəsi yaranıb formalaşmışdır. Bu
nəzəriyyə təbii dillərin tədqiqata daha çox cəlb edilməsi, elmi axtarışların
genişlənməsi və dərinləşməsi ilə bağlı get-gedə öz müddəalarının nəzəri əsaslarını
daha da möhkəmləndirməkdədir . Hazırda “dil universalisi nəzəriyyəsi” müasir
dilçiliyin mərkəzindədir.