Udzielanie Pierwszej Pomocy Zwierzętom I Asystowanie Przy Zabiegach 322 (14) .Z2.03

MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Emilia Agnieszka Zamkowska

Mariusz Michał Bukalski
Udzielanie pierwszej pomocy zwierzętom i asystowanie

przy zabiegach 322[14].Z2.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
lek. wet. Arkadiusz Skórka
mgr inŜ. Maria Pajestka
Opracowanie redakcyjne:
mgr Emilia Agnieszka Zamkowska
Konsultacja:
mgr inŜ. Krystyna Kwestarz
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[14].Z2.03

,,Udzielanie pierwszej pomocy zwierzętom i asystowanie przy zabiegach”, zawartego
w programie nauczania dla zawodu technik weterynarii.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 4
3. Cele kształcenia 5
4. Materiał nauczania 6
4.1. Przygotowanie do zabiegów chirurgicznych 6
4.1.1. Materiał nauczania 6
4.1.2. Pytania sprawdzające 17
4.1.3. Ćwiczenia 18
4.1.4. Sprawdzian postępów 19
4.2. Pomoc w nagłych przypadkach 20
4.3. Postępowanie okołoporodowe 49
5. Sprawdzian osiągnięć 82
6. Literatura 87

2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o udzielaniu pierwszej pomocy
zwierzętom i asystowanie przy zabiegach.
W poradniku zamieszczono:
− wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć juŜ ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
− cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
− materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,
− zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy juŜ opanowałeś określone treści,
− ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
− sprawdzian postępów,
− sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw pytań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,
− wykaz literatury.
322[14].Z2
Choroby zwierząt
322[14].Z2.01
Rozpoznawanie
i zwalczanie chorób zwierząt
322[14].Z2.02 322[14].Z2.03
Posługiwanie się sprzętem Udzielanie pierwszej
i urządzeniami pomocy zwierzętom
weterynaryjnymi i asystowanie przy zabiegach
322[14].Z2.04
Planowanie i prowadzenie
badań laboratoryjnych
Schemat układu jednostek modułowych

3
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu nauczania jednostki modułowej powinieneś umieć:
− charakteryzować anatomię zwierząt,
− określać zachowania człowieka podczas pracy ze zwierzętami
− określać poszczególne typy i rasy bydła, owiec, kóz, trzody chlewnej, psów, kotów, koni,
ptaków, pszczół, zwierząt futerkowych i ryb,
− przeprowadzać badanie ogólne zwierząt i wywiad weterynaryjny,
− planować i organizować pracę w zakładzie leczniczym dla zwierząt,
− rozpoznawać narzędzia chirurgiczne i sprzęt weterynaryjny,
− obsługiwać aparaty i urządzenia weterynaryjne oraz wyjaśniać ich działanie,
− organizować i przeprowadzać wyjaławianie narzędzi i sprzętu weterynaryjnego,
− korzystać z komputera i jego oprogramowania,
− organizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i bhp,
− korzystać z róŜnych źródeł informacji.

4
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
− zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy w postępowaniu ze zwierzętami,
− wyjaśnić pojęcia aseptyka i antyseptyka,
− zastosować zasady udzielania pierwszej pomocy zwierzętom,
− udzielić pierwszej pomocy w urazach i krwotokach u zwierząt,
− udzielić pierwszej pomocy w przypadkach ostrych niedyspozycji przewodu
pokarmowego u zwierząt,
− zakładać sondy u zwierząt i sposoby trokarowania,
− zorganizować i przeprowadzić opiekę okołoporodową nad samicą
i noworodkiem,
− rozpoznać oznaki zbliŜającego się porodu i udzielić samicy niechirurgicznej pomocy
porodowej,
− opisać zasady przygotowania pola operacyjnego przed zabiegiem operacyjnym,
− określić zasady przygotowania stolika narzędziowego i narzędzi do zabiegów
chirurgicznych,
− zastosować zasady asystowania lekarzowi weterynarii przy róŜnych zabiegach,
− zastosować zasady asystowania lekarzowi weterynarii podczas wykonywania badania
anatomopatologicznego u róŜnych gatunków zwierząt,
− określić zastosowanie róŜnych preparatów leczniczych dla zwierząt,
− rozpoznać podstawowe środki lecznicze i określić drogi ich podawania,
− załoŜyć szwy i opatrunki zwierzętom,
− zapewniać zwierzęciu opiekę po zabiegu operacyjnym.

5
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Przygotowanie do zabiegów chirurgicznych
4.1.1. Materiał nauczania
Antyseptyka i aseptyka chirurgiczna
Przy prowadzeniu zabiegów operacyjnych obowiązuje przestrzeganie zasad antyseptyki
i aseptyki. Celem ich jest stworzenie takich warunków, które nie pozwolą na przedostanie się
do ustroju operowanego zwierzęcia drobnoustrojów i ich zarodników.
Antyseptyka
Pod pojęciem antyseptyka rozumie się postępowanie zmierzające do unieszkodliwienia
przy uŜyciu środków chemicznych i metod fizycznych drobnoustrojów znajdujących się
w pomieszczeniach, na powierzchni narzędzi, na rękach chirurga, w polu operacyjnym
i w ranie. Unieszkodliwienie to przeprowadza się za pomocą odkaŜania i wyjaławiania.
OdkaŜanie polega na doprowadzeniu przedmiotów do stanu, w którym nie mogą zakaŜać.
Wyjaławianie natomiast oznacza pozbawienie przedmiotów wszystkich znajdujących się na
nich drobnoustrojów.
Aseptyka
Aseptyka jest zespołem czynności zmierzających do operowania w warunkach
bezbakteryjnych. Przestrzeganie jej naleŜy do podstawowych obowiązków osób
wykonujących zabiegi chirurgiczne zarówno w klinice, jak i w pracy terenowej. Do uzyskania
takich warunków słuŜą m.in. wrząca woda, nasycona para wodna czy suche gorące powietrze
oraz środki odkaŜające
Środkami odkaŜającymi nazywamy substancje działające zabójczo na wszystkie
drobnoustroje, najczęściej przez uszkodzenie ich błony komórkowej. Przy stosowaniu tych
środków do unieszkodliwiania drobnoustrojów znajdujących się w ranie naleŜy zachowywać
duŜą ostroŜność, poniewaŜ działają silnie draŜniąco lub nawet zabójczo na Ŝywe tkanki,
prowadząc do ich zwyrodnienia i rozkładu. W pozbawionej siły obronnej tkance łatwo
dochodzi do wtórnego osiedlania się drobnoustrojów i do ich mnoŜenia się. Do środków
odkaŜających moŜna zaliczyć np.: związki fenolowe, preparaty jodowe czy aldehydy. Zamiast
otaczać ranę środowiskiem zabijającym drobnoustroje, stwarza się wokół niej środowisko
a priori, czyli wolne od drobnoustrojów. W tym celu ograniczono uŜywanie środków
chemicznych i zastosowano, gdzie tylko jest moŜliwe, środki fizyczne, a szczególnie ciepło.
W ten sposób powstawała aseptyka chirurgiczna, czyli postępowanie bezgnilne, a więc nowy
sposób, który wziąwszy co trzeba z antyseptyki, zastąpił tę ostatnią w nowoczesnej chirurgii.
W postępowaniu aseptycznym, tak samo jak w antyseptycznym, są uŜywane zarówno
fizyczne, jak i chemiczne sposoby wyjaławiania.
Postępowanie aseptyczne jest moŜliwe do stosowania w chirurgii weterynaryjnej
i powinno być stosowane. Związany z tym pewien nakład pracy, zuŜycie materiałów i czasu
są ekonomiczne, gdyŜ podnoszą znacznie stopień osiągnięć chirurga oraz skracają czas
leczenia. Najstosowniejszym miejscem do pracy aseptycznej jest klinika lub lecznica
zwierząt, jednak i operując w tzw. terenie moŜemy i musimy stworzyć warunki niezbędne do
wykonania takich zabiegów aseptycznych, jak np. operacja wnętrów. Chodzi o zastosowanie
zasadniczych prawideł aseptyki w odniesieniu do pola operacyjnego, narzędzi, opatrunków
i osoby operującej. WaŜnym warunkiem jest w tym wypadku znieczulenie i dobre
unieruchomienie pacjenta, szczególnie zaś operowanej części ciała, całe postępowanie
aseptyczne moŜe zostać zniweczone kilkoma szarpnięciami się zwierzęcia. Zachowanie
aseptyki chirurgicznej bardzo ułatwia sprawny pomocnik, który zwalnia chirurga od

6
wykonywania czynności naraŜających jego czystość chirurgiczną (obmywanie brudnych
okolic ciała, robienie lewatywy, wiązanie zwierzęcia itd.). Czystość rany po operacji
zapewnia dobrze leŜący opatrunek oraz niedopuszczenie do połoŜenia się zwierzęcia,
ograniczenie jego ruchu, utrzymywanie czystości stanowiska, trzymanie zwierzęcia na czystej
ściółce lub bez ściółki itd. We wszystkich przypadkach, gdy tylko charakter schorzenia
chirurgicznego na to pozwala, opatrunek powinien leŜeć jak najdłuŜej. Wiele świetnie
wykonanych operacji aseptycznych psują sami chirurdzy przez zbyt wczesne zdejmowanie
opatrunku, co moŜe spowodować zakaŜenie wtórne.
Przyjęcie pewnych zasad, co do toku pracy oraz pewna rutyna w wykonywaniu zabiegów
ułatwia przestrzeganie zasad aseptyki. Tok czynności podczas przeprowadzania operacji
aseptycznej moŜe być następujący: gotowanie narzędzi (puszki z bielizną i opatrunkami
powinny być gotowe), golenie zwierzęcia, mycie rąk operującego i włoŜenie płaszcza,
wyłoŜenie narzędzi na stół, przygotowanie wlewu doŜylnego, wykonanie wlewu i połoŜenie
zwierzęcia. Podczas układania zwierzęcia i wywiązywania kończyn operujący odkaŜa ręce,
przygotowuje przewiązki, nawleka potrzebną ilość igieł, wykłada i przygotowuje opatrunki.
Następnie ostatecznie odkaŜa i przykrywa pole operacyjne, po raz ostatni odkaŜa ręce
i przystępuje do operacji [5, s. 16, 17].
Przygotowanie zwierzęcia
Większość zabiegów chirurgicznych wykonywana jest w znieczuleniu ogólnym. Powinno
je poprzedzić badanie ogólne ze szczególnym uwzględnieniem układu krąŜenia
i oddechowego. Aby zmniejszyć ryzyko quo–ad witam moŜe być konieczne, w zaleŜności od
wyniku badania, podjęcie leczenia przedoperacyjnego lub wybranie szczególnego rodzaju
znieczulenia.
Podczas znieczulania sytuacjach zagroŜenia Ŝycia sprawdziło się zakładanie kaniuli do
Ŝyły obwodowej. Stałe podawanie elektrolitów w postaci kroplówki moŜe dodatkowo
utrzymywać otwartą drogę do szybkiej iniekcji. W operacjach, w których moŜna oczekiwać
znacznego krwawienia, wskazane jest przygotowanie środków krwiozastępczych i preparatów
przeciw krwotocznych. Istnieją obecnie poglądy, Ŝe przez krótkotrwale, wczesne podawanie
antybiotyków moŜna zapobiegać wczesnym stadiom zakaŜenia, np. adhezji do komórek
i tkanek, więc oprócz działania bakteriostatycznego, względnie bakteriobójczego, brane są
pod uwagę inne skutki działania antybiotyków. Według National Research Council (USA,
1964) zabiegi chirurgiczne w medycynie człowieka dzieli się na 4 stopnie kontaminacji, które
mogą być przeniesione do medycyny weterynaryjnej. I tak zabiegi chirurgiczne mogą być
określone jako:
− czyste: aseptyczne zabiegi bez otwierania traktu Ŝołądkowo–jelitowego i narządu
oddechowego,
− czyste z kontaminacją: czyste zabiegi z otwarciem traktu Ŝołądkowo–jelitowego
i oddechowego bez wydostania się ich zawartości,
− z kontaminacją: zabiegi przy ostrym zapaleniu i (lub) opróŜnieniu jam narządowych;
odstąpienie od zasad aseptyki przy zaopatrywaniu świeŜych zranień,
− brudne: zabiegi przy nagromadzeniu się ropy lub przy perforacji jam narządowych
i zaopatrywaniu starych zranień.
Występowanie pooperacyjnych zakaŜeń przyrannych waha się w zaleŜności od stopnia
kontaminacji od 1,5 do 40%. Przy przeprowadzaniu okołooperacyjnej osłony antybiotykowej
obowiązują następujące kryteria:
− drogą podania z wyboru jest podawanie doŜylne;
− podanie antybiotyku powinno nastąpić, jak to juŜ wynika z określenia, okołooperacyjnie,
tzn. przed lub najpóźniej na początku zabiegu chirurgicznego.

7
Wystarczające jest jednorazowe podanie w normalnej dawce. Jedynie przy dłuŜszym
trwaniu operacji (> 2,5–3 godz.) lub istniejącej kontaminacji powinna nastąpić druga
aplikacja. Kolejne podanie antybiotyku nie jest juŜ osłoną okołooperacyjną, lecz terapią
antybiotykową.
W przeciwieństwie do tego okołooperacyjne zapobieganie zakaŜeniom polega na
współdziałaniu wyposaŜenia technicznego, operowania oszczędzającego dla ustroju
i postępowania zgodnego z normami higieny. Przy zapobieganiu zakaŜeniom szczególną
uwagę naleŜy poświęcić przygotowaniu pola operacyjnego. Bardzo waŜne jest dobre
przygotowanie pola poprzez strzyŜenie i oczyszczanie poza salą operacyjną. W wielu
wypadkach wskazane jest przy tym farmakologiczne uspokojenie lub znieczulenie ogólne.
Włosy strzyŜe się bardzo krótko tnącą maszynką, szeroko dookoła planowego miejsca cięcia,
tak Ŝeby pozostało wystarczająco duŜo miejsca na jego przedłuŜenie w razie potrzeby.
Podczas strzyŜenia włosy usuwa się, najlepiej odkurzaczem. Po zakończeń; strzyŜenia skórę
w polu operacyjnym myje się dokładnie i ostroŜnie mydłem i w razie potrzeby goli, unikając
skaleczeń. Przed połoŜeniem na stół operacyjny suszy się skórę, łącznie z włosami w okolicy
pola operacyjnego. Na stole operacyjnym wywiązuje się pacjenta; w poŜądanej pozycji,
ewentualnie podkładając wałki lub nadmuchiwane poduszki [7, s. 7, 8].
Przygotowanie pola operacyjnego
Wygolenie miejsca operacji
Wygolenie pola operacyjnego za pomocą Ŝyletki lub brzytwy jest konieczne do
przeprowadzenia operacji aseptycznej. Wykonuje się je na przestrzeni sięgającej daleko poza
obręb przewidzianych cięć. Odwłosienie moŜe być wykonane w dzień poprzedzający operację
i uzupełnione opatrunkiem odkaŜającym, który leŜy do chwili operacji. Okolicę ran
przypadkowych, wygala się doraźnie równieŜ za pomocą Ŝyletki lub brzytwy, a nie noŜyczek,
które przecinają kaŜdy włos kilkakrotnie, wskutek czego małe odcinki włosów wpadają do
rany. Jeśli rana i jej okolica są zabrudzone, a rana nie jest świeŜa, to najlepiej namydlić
okolicę rany i golić włosy brzytwą. Jeśli rana jest świeŜa, wystarczy zwilŜyć jej brzegi
jodbenzyną i golić na sucho, ciągnąc brzytwę od brzegu rany ku obwodowi. Przed
dokonaniem cięć chirurgicznych moŜna, zamiast golenia, zastosować depilatoria.
Środkami odwłosiającymi posługujemy się u koni z pewną ostroŜnością, ze względu na
ich grube włosy, a stosunkowo cienką warstwę naskórka. DłuŜsze włosy, np. na pęcinie,
trzeba najpierw skrócić noŜyczkami. Przed nałoŜeniem drewnianą łopatką pasty odwłosiającej
trzeba włos zwilŜyć i zwichrzyć. Pasty odwłosiające działają równocześnie lekko odkaŜająco.
ZaleŜnie od tego czy koń ma włosy delikatne, czy grube uŜywamy pasty mocniejszej albo
słabszej. Stosownie teŜ do tego pozostawiamy pastę na włosach od 6 do 12 minut, po czym
zmywamy szybko większą ilością ciepłej wody. Przy grubych włosach moŜe zajść potrzeba
powtórnego nałoŜenia pasty.
OdkaŜenie skóry
Sposób Grossicha polega na przetarciu skóry spirytusem z eterem i na dwukrotnym
mazaniu jej 5% nalewką jodową. Do odkaŜania skóry konia nadaje się z pewnymi
zastrzeŜeniami, poniewaŜ moŜe powodować podraŜnienie, którego następstwem
bezpośrednim jest obrzęk, a później – złuszczenie naskórka. Poza tym pary jodowe,
powstające pod wpływem potu zwierzęcia, draŜnią spojówki operującego. Oczyszczenie
i odtłuszczenie skóry spirytusem, a następnie przetarcie jej roztworem Biovalu,
chlorheksydyny lub jej pochodnych jest wystarczającym sposobem odkaŜenia skóry u duŜych
zwierząt. Dobre usługi oddaje takŜe sposób zalecany w chirurgii ludzkiej przez Butkiewicza,
polegający na mazaniu odtłuszczonej skóry roztworem zieleni brylantowej w 96% spirytusie
lub w wodzie do delikatnych miejsc skóry. Obecnie do odkaŜania pola operacyjnego uŜywa
się gotowego preparatu o nazwie Jodosept.

8
Okrycie pola operacyjnego
Do operacji na obszarze jamy brzusznej u zwierząt, płótna układa się w następujący
sposób: cztery podwójnie złoŜone serwetki układa się w prostokąt, obejmujący przyszłą linię
cięcia, i przymocowuje się je do skóry czterema kleszczykami Backhausa. Na to nakłada się
wielkie płótno z wyciętym otworem, zakrywające zwierzę i zabezpieczające takŜe po obu
jego bokach przestrzeń aseptyczną. Następnie robi się cięcie skórne i do brzegów skóry
przypina brzegi dwóch następnych serwetek, oddzielając nimi zupełnie ranę od otoczenia.
UŜywa się do tego spinaczy Backhausa lub po prostu obszywa się na okrętkę długimi
ściegami brzegi rany wraz z serwetką. Do innych operacji, np. dychawicy świszczącej,
wystarczy pojedyncze płótno z otworem, którego brzegi przypięte są kleszczykami do
brzegów rany.
Najpospolitsze są spinacze Backhausa, lecz lepiej spełniają to zadanie kleszczyki Lane'a.
Oprócz płóciennej bielizny operacyjnej stosuje się serwety i pola operacyjne z folii
plastykowych. Do odtłuszczonej i odkaŜonej skóry pokrytej warstwą kleju przykleja się
wyjałowioną folię plastykową, którą przecina się, wykonując cięcie skórne. Są równieŜ
w uŜyciu sterylne folie samoprzylepne. UŜycie tego rodzaju folii ma duŜo zalet; oprócz
łatwości zastosowania bardzo szczelnie izolują one ranę od otoczenia, są nieprzepuszczalne
dla bakterii w przeciwieństwie do płóciennej bielizny operacyjnej (szczególnie zmoczonej
krwią i innymi płynami), warstwa kleju uniemoŜliwia takŜe boczną migrację drobnoustrojów.
Matera zamiast folii stosował u ludzi z powodzeniem błonotwórczy opatrunek aerozolowy,
który natryśnięty na pole operacyjne i jego otoczenie zasycha, tworząc elastyczną błonkę. Co
do wymiarów płatów z płótna lub folii i ich otworów, to przy operacjach u duŜych zwierząt
stosuje się płaty o dwóch wymiarach:
− 1 x 1,6 m, z otworem długości 45 cm, słuŜące do operacji brzusznych,
− 60 x 80 cm, z otworem długości 35 cm; podobnej wielkości serwety operacyjne bez
otworów, zwilŜone ciepłym roztworem fizjologicznym, słuŜą do obłoŜenia narządów
wyjętych z jamy brzusznej lub np. do owinięcia macicy itd.
Ponadto uŜywa się serwetek płóciennych o wymiarach 40 na 40 cm, bez otworów, do
przykrywania okolicy mniejszych ran i okrywania mniejszych narządów, oraz obrusów
płóciennych wielkości 70 x 100 cm do nakrywania stolików na narzędzia. Niezbędne są takŜe
ręczniki do wycierania umytych rąk przed ostatecznym ich odkaŜeniem [5, s. 17, 18, 19].
Pomimo przykrycia waŜne miejsca ciała muszą być dostępne do infuzji doŜylnych lub
innych iniekcji, względnie do monitorowania. Przy stosowaniu noŜy elektrycznych elektrodę
naleŜy prawidłowo umocować do pacjenta (szeroka podkładka, krótka droga prądu). Zbyt
luźne umocowanie elektrody, kontakt pacjenta z metalem stołu operacyjnego albo
przewodzące prąd środki odkaŜające w obszarze elektrody mogą prowadzić do cięŜkich
poparzeń.
Przygotowanie chirurga
Po załoŜeniu okrycia na włosy w postaci czepka lub chustki na głowę zawiązuje się
maskę na usta i nos. Przez ochronę głowy i ust zapobiega się z jednej strony
niebezpieczeństwu zakaŜenia rany przez chirurga, z drugiej strony chroni się go przed krwią,
wydzieliną i strzępkami tkanek. Obecnie przewaŜnie uŜywane są jednorazowe czepki i maski.
Następnie odbywa się mycie rąk i ich odkaŜanie. Miejsce klasycznego postępowania zajęły
dzisiaj szybkie metody (około 3–5 min na mycie i odkaŜanie), do wyboru:
− mycie wodą i mydłem, osuszenie jałowym ręcznikiem, naniesienie alkoholowego środka
odkaŜającego i rozcieranie go na rękach oraz przedramionach, aŜ skóra stanie się sucha
wskutek parowania alkoholu,
− równoczesne mycie i odkaŜanie złoŜonymi preparatami (środki odkaŜające, które
zawierają dodatkowo substancje myjące i ewentualnie odtłuszczające).
Mycie mydłem usuwa się 60–80% zarazków i ich związków odŜywczych. W pierwszej

9
fazie myje się (kolejno od dołu do góry) palce i dłoń, przedramiona i łokcie, aŜ do wysokości
równej trzem palcom powyŜej łokcia.
Przedramiona i ramiona naleŜy trzymać pod kątem ostrym, tak by naniesiony na ręce
i przedramiona płyn myjący ściekał tylko po łokciu. Nie powinno się juŜ opuszczać rąk
poniŜej pasa. W drugie fazie mycia myje się ręce i przedramiona aŜ do wysokość trzech
palców powyŜej zgięcia łokciowego, nie dotykając łokcia. W trzeciej fazie ogranicza się do
palców, dłoni i dalszych regionów przedramion. Szczotkuje się przy tym łoŜyska paznokci
i krótko obcięte paznokcie. W celu uniknięcia kontaminacji podczas mycia nie naleŜy
odkładać i brać ponownie mydła i szczotki. Ręce suszy się jałowym ręcznikiem. Po osuszeniu
rąk nakłada się wyjałowiony fartuch operacyjny z długimi rękawami. NaleŜy to robić
zręcznie, tak Ŝeby zewnętrzna powierzchnia fartucha nie dotknęła ubrania ani przedmiotów
w otoczeniu. Równocześnie trzeba unikać kaŜdej kontaminacji rąk.
JeŜeli nie ma moŜliwości wyjaławiania bielizny operacyjnej (fartuch, ręczniki, serwety),
musi ona być przynajmniej wyprasowana na gorąco. W tych przypadkach naleŜy dać
pierwszeństwo fartuchowi z krótkimi rękawami, który wtedy zakłada się przed myciem
i odkaŜaniem rąk i przedramion [7, s. 9, 10].
Ubiór operującego
Przed operacją odzieŜ, łącznie z butami, naleŜy zmienić na czyste ubranie operacyjne.
Całą bieliznę operacyjną po praniu sterylizuje się w autoklawie. Płaszcze operacyjne są
zrobione z białego płótna i zapinane z tyłu, w odróŜnieniu od płaszczy białych
ambulatoryjnych zapinanych z przodu. Rękawy płaszczy zapinają się na nadgarstkach. Do
operacji brzusznych duŜych zwierząt rękawy się podwija. Do operacji wykonywanej
w pozycji klęczącej wkładamy pod płaszcz operacyjny ubranie ochronne z nieprzemakalnego
materiału (gumowy, długi do ziemi fartuch lub gumowe spodnie z kamizelką).
Nakrycie głowy stanowi biała czapeczka z płótna. Dół twarzy osłania się maseczką
z płótna, umocowaną tasiemkami za uszami i na szyi. UŜywanie wyjałowionych rękawiczek
operacyjnych bardzo zmniejsza ryzyko zakaŜenia. Przy chwytaniu rękawiczek moŜna dotykać
tylko ich wewnętrznej strony. Mankiet rękawiczek naciąga się na mankiet fartucha
operacyjnego. Rękawiczki powinny być nałoŜone bez fałd, ale nie za ściśle. Przylegający do
ich powierzchni puder usuwa się przed operacją wilgotną jałową gazą lub przez spłukanie
jałowym roztworem fizjologicznym.
W rękawiczce tworzy się wilgoć kondensacyjna, tzw. „sok rękawiczkowy”, w którym
znajdują się bakterie z głębszych warstw skóry. KaŜda zmiana rękawiczek tworzy tym samym
niebezpieczeństwo zakaŜenia. W trakcie operacji powinna ona być dokonywana tylko
w niezbędnych przypadkach, np. przy uszkodzeniu rękawiczki. Dlatego przy ryzykownych
operacjach, np. implantacji sztucznego stawu biodrowego, zaleca się noszenie dwóch par
rękawiczek tak, Ŝe zewnętrzna rękawiczka moŜe być zmieniona bez wydostania się na
zewnątrz soku rękawiczkowego. Sumienne odkaŜenie rąk jest dodatkowym zabezpieczeniem
na wypadek nieszczelności rękawiczki.
Rys. 1. ZałoŜenie rękawiczek gumowych bez asysty [7, s. 11]

10
Wobec wydalania zarazków z głębszych warstw skóry podczas operacji logiczne jest
ponowne odkaŜanie rąk przez 2 minuty alkoholem przed następną operacją. Organizacja
programu operacji od zabiegów aseptycznych, przez warunkowo aseptyczne do septycznych,
moŜliwie przy przestrzennym oddzieleniu septycznych i aseptycznych operacji, zwiększa
skuteczność postępowania przygotowawczego [7, s. 10].
OdkaŜanie rąk operującego
Chirurg zarówno w Ŝyciu prywatnym, jak i w praktyce lekarskiej, musi zawsze pamiętać
o zachowaniu czystości bakteryjnej swoich rąk, unikając w miarę moŜności dotykania
materiałów zakaŜonych, aby móc w kaŜdej chwili wykonać zabieg aseptyczny po
odpowiednim przygotowaniu rąk. Drobnoustroje utrzymują się długo w głębszych warstwach
naskórka i dlatego, np. po opatrywaniu ropnia zołzowego, ręce chirurga w zasadzie przez
kilka następnych dni nie mogą być doprowadzone do stanu czystości chirurgicznej, będącej
warunkiem do podjęcia np. operacji wnętrostwa. Chirurdzy naraŜeni są na stykanie się
z materiałem septycznym, wspomnijmy tylko np. badanie przez prostnicę (odbytnicę), sekcje
itd. Przyjęła się zasada, Ŝeby przy brudnych czynnościach ochraniać ręce grubymi
rękawiczkami gumowymi, natomiast do czystych chirurgicznych operacji, wkładać specjalne
cienkie rękawiczki gumowe. W nagłej potrzebie w razie braku rękawiczek gumowych
ochraniamy ręce przed zabrudzeniem materiałem septycznym, smarując je dobrze np.
wazeliną. Szczególnie naleŜy dbać o paznokcie, obcinając je krotko i czyszcząc dokładnie
rowki okołopaznokciowe. Aby utrzymać naskórek gładki, niepopękany, nacieramy ręce
gliceryną z pianą mydlaną lub ze spirytusem. Zabiegi aseptyczne zajmują w dziennym planie
zajęć lekarze pierwsze miejsce, dopiero po ich przeprowadzeniu przystępuje się do
opatrunków, badania kopyt itd. [5, s. 20, 21].
Rys. 2. Chirurgiczne odkaŜanie rąk; procedura mycia [7, s. 10]
OdkaŜanie rak przed operacją

Sposób Fürbringera. Jałową szczotką szorujemy ręce przez 10 minut mydłem i polewamy
ciepłą bieŜącą wodą z kranu lub z naczynia, wycieramy je potem jałowym ręcznikiem,
nacieramy 70% spirytusem za pomocą gazika przez 3 minuty, wkładamy do roztworu
sublimatu na 3 minuty i ponownie wycieramy ręcznikiem. Zabijamy w ten sposób
drobnoustroje znajdujące się w powierzchownych warstwach naskórka. Drobnoustroje stale
przebywające w głębokich warstwach mogą się wydostać podczas operacji z rozpulchnionego
naskórka na wierzch i dlatego zaleca się, Ŝeby podczas operacji od czasu do czasu przecierać
ręce gazikami zmoczonymi spirytusem.
Sposób Heussnera. Nacieramy suche, czyste ręce, nie szorując ich uprzednio,
jodobenzyną przez 5–10 minut za pomocą gazika.
Sposób Bruna. Szczotkujemy ręce 5 minut wodą z mydłem i wycieramy jałowym
ręcznikiem, po czym nacieramy je przez 5–10 minut 90°/o spirytusem. Ten stęŜony roztwór
spirytusu ma wprawdzie mniejszą siłę odkaŜającą, lecz za to garbuje i wysusza skórę, co ma

11
zapobiec wydostawaniu się drobnoustrojów z głębszych warstw naskórka podczas operacji.
Do garbowania skory (bez szorowania rąk) Zabłudowski zaleca 5% roztwór garbnika
w 96% spirytusie, inni 5% roztwór kwasu pikrynowego w 70% spirytusie, Bakkał zaś –
0,25% roztwór zieleni brylantowej w 70% spirytusie.
Sposób Spasokukockiego. Celem tej metody jest oszczędzenie skóry operującego. Ręce
naciera się przez 5 minut gazikami kilkakrotnie zmienianymi i za kaŜdym razem moczonymi
w 0,5% roztworze amoniaku w gotowanej wodzie. Ręce wyciera się wyjałowionym
ręcznikiem, a potem naciera przez 3 – 5 minut 96% spirytusem.
Oliwkow stosował do odkaŜania rąk metody Spasokukockiego z tym, Ŝe do spirytusu
skaŜonego formaliną dodawał jod w stosunku 1 : 3000.
Obecnie przyjmuje się za skuteczne szorowanie rąk szczotką z mydle przez 3 – 5 minut,
ich spłukanie, osuszenie jałowym ręcznikiem, wcieranie środka antyseptycznego, osuszenie
rąk i załoŜenie rękawic. Środki antyseptyczne stosuje się według zaleceń producenta. Z reguły
w skórę dłoni wciera się środek w dwóch kilkumililitrowych porcjach przez 5 minut.
Specjalnie przygotowanym do odkaŜania rąk środkiem Manusan–Polfa. Wciera się w dłonie
3 ml pieniącego się preparatu przez 3 minuty, potem ręce spłukuje się i kolejne 3 ml wciera
przez minutę. Na koniec ręce wyciera się jałowym ręcznikiem [5, s. 21, 22].
Przygotowanie narzędzi
Narzędzia konieczne do zabiegu chirurgicznego naleŜy poddać wyjaławianiu po
starannym mechanicznym oczyszczeniu. Wyjaławianie odbywa się w autoklawach lub
sterylizatorach na gorące powietrze. W autoklawach mogą być wyjaławiane takŜe serwety
operacyjne, kompresy i odzieŜ operacyjna.
Przy częstszym wykonywaniu operacji sprawdziło się wyjaławianie zestawów narzędzi
i częściej uŜywanych narzędzi specjalnych w autoklawie. Zestawy narzędzi pakowane są
w chusty, folie lub kasety i zamykane taśmą wskaźnikową, która odbarwia się w trakcie
wyjaławiania. Przy pojedynczych narzędziach preferowane są plastikowe folie, które
umoŜliwiają łatwe rozpoznanie narzędzi.
Coraz rzadziej narzędzia wyjaławia się w gotującej się wodzie, najlepiej destylowanej.
Stosując 2% roztwór sody, moŜna zmniejszyć oddziaływanie korozyjne i skrócić okres
gotowania do 20 minut. Przy tym sposobie wyjaławiania nie ma jednak pewności, Ŝe zostaną
zabite zarodniki.
Tlenek etylenu stosowany jest do oszczędzającego wyjaławiania wraŜliwego na ciepło
sprzętu z gumy, tworzyw sztucznych itp. oraz delikatnych instrumentów, jak endoskopy. Po
zakończeniu wyjaławiania konieczne jest przewietrzanie aŜ do 7 dni. Tlenek etylenu silnie
zanieczyszcza środowisko, dlatego jest stosowany coraz rzadziej.
Narzędzia wykłada się do operacji na specjalny stół lub na odpowiednio duŜą tacę.
Przedtem nakrywa się stół sterylną serwetą, zwisającą z kaŜdej strony stołu. Narzędzia
zestawu podstawowego naleŜy układać razem z kompresami zawsze w tej samej kolejności,
aby były łatwe do odnalezienia. Dodatkowo wykłada się potrzebne w danym przypadku
narzędzia specjalne. JeŜeli nie jest uŜywany specjalny stolik, zaleca się wyłoŜenie
przypuszczalnie potrzebnych materiałów do szycia. Przygotowane w ten sposób narzędzia
przykrywa się jałową serwetą aŜ do rozpoczęcia zabiegu chirurgicznego, o ile nie rozpoczyna
się on natychmiast po ich wyłoŜeniu.
Po uŜyciu narzędzia wkłada się do roztworu detergentów i mechanicznie oczyszcza,
ewentualnie moŜna uŜyć zmywarki do narzędzi. NaleŜy starannie usunąć krew i resztki
tkanek. Oczyszczone narzędzia wyjaławia się ponownie natychmiast po ich wyschnięciu
i przechowuje w szczelnych szafkach. Dopuszczalny okres przechowywania zaleŜy od
rodzaju opakowania i sposobu przechowywania. Przy pojedynczym opakowaniu (torba
papierowa) w otwartym regale wynosi on 24 godziny, w szafie 6 tygodni, przy podwójnym
opakowaniu (opakowanie przeźroczyste) 6 tygodni, względnie 6 miesięcy, a w pojemniku do

12
sterylizacji 5 lat. Nie jest zalecane dłuŜsze przechowywanie w roztworach odkaŜających
nawet przy materiałach opornych na korozję. Narzędzia tnące powinny być chronione przed
uderzaniem w części metalowe, np. przez owinięcie watą lub gazą. JeŜeli to moŜliwe, trzeba
przygotować tyle przewiązek i nawlec tyle igieł, ile będzie potrzeba do zabiegu. Tampony,
sączki, gaziki wyjmujemy ze sterylizowanych bębnów specjalnymi szczypczykami
i układamy na stoliku obok narzędzi. Materiał opatrunkowy najlepiej wyjmować wprost
z puszki bezpośrednio przed uŜyciem. Do tego musi on być odpowiednio przygotowany
i ułoŜony w puszce w takim porządku, w jakim będzie uŜyty. A więc wata, zaleŜnie od
okolicy ciała, gdzie będzie uŜyta, musi być pokrojona w płaty, pasy lub zwinięta w wałki,
gaza pokrojona na kawałki i złoŜona w warstwy grubości zaleŜnej od potrzeby, gotowe
poduszki z waty pokrytej gazą, pikowane, obszyte i z przyszytymi tasiemkami, wałeczki
z juty lub konopi, opaski itd. [7, s. 7].
Zachowanie aseptyki podczas zabiegu
Podczas zabiegu na zdrowych tkankach, np. podczas operacji łykawości, przy kastracji
itd., głównym zadaniem powinno być niedopuszczenie czynników zakaźnych pochodzących
z zewnątrz przez zapobieganie zakurzeniu lub zetknięciu się rany np. ze ściółką i ziemią.
Najczęściej operujący popełnia takie błędy, Ŝe odkłada chwilowo narzędzia na niewłaściwe
miejsce, pozwala osobom postronnym chwycić brudną ręką np. za hak, sam dotyka ręką ciała
pacjenta, zapominając potem jej odkaŜeniu. Podczas zabiegu na tkankach zdrowych
i zakaŜonych, staramy się w miarę moŜności unikać zakaŜenia zdrowych tkanek. Czasem
udaje się wyłuszczyć z tkanek zdrowych ognisko zakaźne w całości, np. zimny ropień.
W innych przypadkach, np. przy martwicy chrząstki kopytowej, wycinamy najpierw ogniska
martwicze i ich otoczenie, a następnie zmieniamy narzędzia i wycinamy resztę zdrowej
chrząstki. W niekorzystnych warunkach musimy poprzestać na wypuszczeniu ropy
i odkaŜeniu ogniska silnym środkiem przed dalszym cięciem zdrowych tkanek. Zdrowe partie
tkanek przykrywamy jałowymi serwetkami lub gazą w celu ochrony przed
zanieczyszczeniem. Narzędzia, które raz zetknęły się z materiałem zakaźnym, odkładamy do
miski z płynem antyseptycznym i juŜ ich nie uŜywamy, a po operacji czyścimy i gotujemy.
Dlatego do większych operacji trzeba przygotować większą ilość narzędzi i zapewnić ich
sterylizowanie takŜe podczas operacji. Oczywiste jest, Ŝe operujący musi unikać, w miarę
moŜności, dotykania rękami ropy i tkanek zakaŜonych oraz musi często podczas operacji
odkaŜać ręce [5, s. 22, 23].
Technika wykonywania iniekcji
Zastrzyki podskórne, domięśniowe czy nawet doŜylne, nie wymagają okładania pola
serwetami. Wystarczy dokładne odkaŜenie skóry. Jednak do niektórych iniekcji, zwłaszcza
nakłuć stawów, potrzebne są podobne przygotowania jak do zabiegu operacyjnego. Celem
iniekcji jest wprowadzenie do tkanek, krwiobiegu lub do jamy ciała środków leczniczych.
Aby zapobiec wniknięciu do organizmu drobnoustrojów, zastrzyki wykonuje się
wyjałowionymi strzykawkami i igłami. Wstrzykiwane płyny takŜe muszą być sterylne,
a ponadto nie draŜniące tkanek. Nie naleŜy wraz z lekami wprowadzać powietrza [9, s. 42].
Iniekcje podskórne
Zabieg wykonuje się cienką i krótką igłą, którą przebija się prostopadle skórę podstawy
fałdu uchwyconego dwoma palcami. U małych zwierząt zastrzyki podskórne robi się na szyi
blisko łopatki, nieco poniŜej linii chrząstek łopatkowych. Zastrzyk podskórny moŜna
wykonywać wszędzie tam, gdzie znajduje się luźna tkanka podskórna, a ewentualny ból
w miejscu wstrzyknięcia nie będzie upośledzał ruchów zwierzęcia.

13
Podskórnie podaje się u małych zwierząt większość leków stosowanych w chirurgii.
NaleŜą tu roztwory wodne, które wprowadzane w ten sposób wchłaniają się dość wolno.
Podskórnie nie powinno się wstrzykiwać roztworów hipertonicznych, draŜniących tkanki
i oleistych [9, s. 42].
Iniekcje domięśniowe
Zabieg wykonuje się za pomocą długiej igły, którą wbija się od tyłu w mięśnie uda
powyŜej dołu podkolanowego. Zwierzętom w narkozie moŜna podawać płyny do mięśni
języka, skąd wchłaniają się one szybciej niŜ z mięśni kończyn. U kotów, zamiast tradycyjnie
przyjętego mięśnia dwugłowego uda (boczna strona uda) moŜna wykonać iniekcję do mięśnia
czworogłowego uda, leŜącego na przedniej powierzchni kości udowej. Domięśniowo
wstrzykuje się środki oleiste, lekko draŜniące tkanki oraz takie, które mają się wchłonąć
szybciej niŜ z tkanki podskórnej. Po wkłuciu igły do mięśnia naleŜy, pociągnąwszy za tłok
strzykawki, sprawdzić, czy koniec igły nie tkwi w naczyniu krwionośnym [9, s. 42, 43].
Iniekcje doŜylne
Ten rodzaj zastrzyku moŜna wykonać do kaŜdej dostępnej Ŝyły. U psów najczęściej do
tego celu wykorzystuje się gałązkę grzbietową Ŝyły odpiszczelowej znajdującą się powyŜej
stępu i przebiegającą od przedniej powierzchni stawu przez boczną powierzchnię podudzia ku
górze, gdzie chowa się ona w mięśniach tylnej strony podudzia.
Drugim łatwo dostępnym naczyniem jest Ŝyła odpromieniowa; przechodząca skośnie od
przyśrodkowej strony stawu nadgarstkowego na grzbietową stronę podramienia. MoŜna takŜe
wykorzystać Ŝyłę szyjną zewnętrzną, a u psów w narkozie takŜe Ŝyły podjęzykowe i udową.
U kotów zastrzyki doŜylne wykonuje się do Ŝyły odpromieniowej lub do Ŝyły odpiszczelowej,
przebiegającej tuŜ pod skórą przyśrodkowej strony podudzia i uda.
Zrobienie zastrzyku doŜylnego ułatwia zaciśnięcie Ŝyły w jej odcinku dosercowym, co
osiąga się uciskając kończynę ręką lub opaską elastyczną. śyłę odpiszczelową zaciska się na
wysokości kolana, wyprostowując jednocześnie kończynę w tym stawie. śyła ta jest
przesuwalna pod skórą i trafienie do niej igłą jest czasem trudne. śyłę odpromieniową zaciska
się w okolicy stawu łokciowego; jest ona mniej ruchoma, lecz gorzej widoczna.
Wstrzyknięcie do niej, w odróŜnieniu od zastrzyku do Ŝyły odpiszczelowej, moŜna wykonać
na zwierzęciu znajdującym się w postawie siedzącej, a nawet stojącej.
Metoda wkłucia igły do Ŝyły zaleŜy od wprawy wykonującego zastrzyk. Ogólnie przyjęto
następujący sposób: palcami lewej ręki naciąga się skórę w kierunku poprzecznym do
przebiegu Ŝyły. Powoduje to częściowe jej zaciśnięcie, ale jednocześnie ustala ją w jednym
miejscu. Prawą ręką skierowuje się igłę pod kątem 45° ku skórze, równolegle do kierunku
Ŝyły i zgodnie z prądem krwi. Ścięta powierzchnia ostrza igły moŜe być skierowana ku górze,
wówczas łatwiej jest przebić ścianę Ŝyły, co jednak grozi przebiciem jej na wylot. Odwrotny
sposób wprowadzania igły do Ŝyły (ścięcie ku dołowi) polecany jest u zwierząt o bardzo
małych naczyniach. O tym, Ŝe koniec igły znajduje się w świetle naczynia świadczy
ukazująca się w wylocie igły lub w strzykawce krew. NaleŜy wówczas ostroŜnie wprowadzić
igłę głębiej do Ŝyły tak, aby cała ścięta część igły znalazła się w naczyniu. Wówczas moŜna
juŜ zwolnić ucisk powyŜej miejsca wstrzyknięcia. W czasie wstrzykiwania płynu do Ŝyły igła
musi być unieruchomiona względem kończyny. Przy krótkotrwałych iniekcjach przytrzymuje
się ją palcem, przyciskając do kończyny. Przy uŜyciu kroplówki lub gdy się pozostawia igłę
ze strzykawką w celu dostrzykiwania płynu w czasie operacji, igłę wraz z węŜykiem
kroplówki lub ze strzykawką przymocowuje się do kończyny przylepcem.
NaleŜy pamiętać, Ŝe w pozostawionej w naczyniu Ŝylnym igle tworzy się skrzep, który
uniemoŜliwi wykorzystanie jej do powtórnej iniekcji. Z tego względu powinno się igłę
tkwiącą w naczyniu krwionośnym zatkać mandrynem lub podłączyć kroplówkę dostarczającą
stale płyn do Ŝyły lub teŜ pozostawić w świetle igły płyn, który zapobiega krzepnięciu krwi.

14
Pozostawiając przy igle strzykawkę wystarczy, gdy jej tłok nie będzie się cofał pod wpływem
ciśnienia krwi w naczyniu. Wstrzyknięcie co kilka minut odrobiny zawartego w strzykawce
środka przepłucze igłę i nie dopuści do tworzenia się skrzepu.
DoŜylnie podaje się leki płynne w roztworach wodnych, rzadziej alkoholowych, które
mają wywrzeć szybkie działanie ogólne. Dzięki natychmiastowemu rozcieńczeniu środka
w krwi oraz odporności śródbłonka naczyniowego, doŜylnie moŜna podawać takŜe leki, które
stosowane podskórnie i domięśniowo draŜnią tkanki lub powodują ich martwicę.
Osobną grupą środków wstrzykiwanych doŜylnie są płyny zastępcze krwi, krew i płyny
odŜywcze. NaleŜy je wprowadzać bardzo powoli tak, aby nie tworzyły w naczyniu większych
banieczek, które mogłyby powędrować z prądem krwi do płuc i spowodować tam zator.
Większe ilości płynów podaje się za pomocą metody kroplówkowej. Technika kroplówki
doŜylnej opiera się na uŜyciu specjalnego aparatu do kroplówek. Aparat ten składa się
z naczynia zawierającego płyn, komory odpowietrzającej, węŜyka i igły.
Naczynie na płyn zawiera podziałkę pozwalającą na orientowanie się w ilości podanego
do Ŝyły płynu. Naczynia szklane zamknięte są korkami zaopatrzonymi w dwa otwory. Jeden
słuŜy do wypływu płynu, drugi umoŜliwia dostawanie się do naczynia powietrza i nie jest
konieczny przy zbiornikach elastycznych, których ściany zapadają się wraz z ubywaniem
płynu. Komora odpowietrzająca ma za zadanie doprowadzić do węŜyka połączonego z igłą
wyłącznie płyn bez powietrza. Płyn podąŜa węŜykiem do igły, regulowany zaś zacisk na
węŜyku poniŜej komory odpowietrzającej umoŜliwia jego wolniejsze lub szybsze
wprowadzenie. U zwierząt, które wymagają stałego podawania płynu przez okres kilku dni,
moŜna stosować kroplówkę nie za pomocą igły, lecz specjalnej rurki polietylenowej
wprowadzonej np. do Ŝyły szyjnej zewnętrznej. Obecnie produkowane aparaty do kroplówek
stanowią zestawy do jednorazowego uŜycia. Pakowane w torebkę plastykową są one juŜ
wysterylizowane. Do ewentualnego ponownego uŜycia nadają się po dokładnym wymyciu
i wyjałowieniu w sterinolu. Po wyjęciu ze sterinolu bezpośrednio przed uŜyciem naleŜy je
dokładnie przepłukać jałowym roztworem fizjologicznym [9, s. 43, 44, 45].
Rys. 3. Zastrzyki do Ŝyły odpiszczelowej wykonany bez asysty: Ŝyła zaciśnięta jest opaską, a palce 3, 4, i 5
wykonującego zastrzyk trzymają kończynę zapobiegając jej ruchom [9, s. 44]
Rys. 4. Zastrzyk do Ŝyły odpiszczelowej u psa wykonany z asystą [9, s. 43]

15
Iniekcje dotętnicze
Zastrzyk ten wykonuje się rzadko. Wysokie ciśnienie panujące w układzie tętniczym nie
pozwala uŜyć zwykłego aparatu do kroplówki. Dotętniczo wstrzykuje się niektóre leki za
pomocą strzykawki, częściej natomiast pobiera się z tętnicy krew lub mierzy ciśnienie.
Najbardziej dostępna jest tętnica udowa leŜąca w kanale udowym. Po ułoŜeniu zwierzęcia na
grzbiecie, wyciąga się tylne kończyny na boki i nieco ku tyłowi. Po przyciśnięciu kolana
zwierzęcia do stołu operacyjnego, wyczuwa się palcem tętnienie tętnicy udowej w odległości
kilku centymetrów poniŜej więzadła pachwinowego i tuŜ przed wyczuwalnym przyczepem
mięśnia grzebieniowego. W tym miejscu wkłuwa się pod kątem 30° długą igłę, orientując się
po pulsowaniu tętnicy, wyszukuje się końcem igły naczynie. Przy niemoŜności trafienia do
tętnicy poprzez skórę uciec się trzeba do wypreparowania naczynia, które leŜy między
mięśniem grzebieniowym a najdłuŜszym uda, pod powięzią powierzchowną, przed Ŝyłą
udową i za nerwem udowym [9, s. 46].
Iniekcje dosercowe
Zabieg ten wykonuje się bardzo rzadko. Dosercowo wstrzykuje się leki pobudzające
krąŜenie, podnoszące ciśnienie, a takŜe działające jako chemiczne defibrylatory w stanach
śmierci klinicznej. Z serca takŜe pobiera się krew od zwierzęcia, które ma być zgładzone.
Nakłucia serca nie powinno się dokonywać u zwierzęcia świadomego nie poddanego uśpieniu
lub znieczuleniu ogólnemu.
Długą (7–12 cm) igłę wkłuwa się prostopadle do przedniej krawędzi piątego prawego
Ŝebra, na granicy między środkową i dolną 1/3 wysokości klatki piersiowej. Właściwe
miejsce znajduje się tuŜ powyŜej przejścia Ŝeber kostnych w chrząstkowe [9, s. 46].
Iniekcje dootrzewnowe
Zastrzyk ten jest prosty w wykonaniu, gdy zwierzę uniesie się za przednie kończyny ku
górze (trzewia opadają wówczas ku dołowi). Igłę wbija się w skórę prostopadle w okolicy
pępka, po czym skierowuje się ją nieco skośnie, aby po jej usunięciu otwory w powłokach
brzusznych nie pokrywały się. Zabiegu tego nie powinno się wykonywać u zwierząt
najedzonych, z wypełnionym pęcherzem lub ropomaciczem.
Dootrzewnowo podaje się płyny, które ze względu na trudności techniczne nie mogą być
wstrzyknięte doŜylnie. TakŜe w przypadkach zapalenia otrzewnej wprowadza się tą drogą
antybiotyki oraz wykonuje punkcje diagnostyczne lub mające na celu upuszczenie płynu
z jamy otrzewnowej [9, s. 46].
Iniekcje doopłucnowe
Zastrzyk ten wykonuje się po lewej lub prawej stronie klatki piersiowej w 6, 7 lub 8
przestrzeni międzyŜebrowej. Doopłucnowo wprowadza się takie środki płynne, których
z róŜnych względów nie moŜna wstrzyknąć dootrzewnowo. Ponadto przez punkcję jamy
opłucnowej moŜna odsysać zawarte w niej płyny zapalne i powietrze [9, s. 46].
Iniekcje dopłucne
Tą drogą niekiedy podaje się niektóre leki, zwłaszcza barbiturany. Igłę długości 3–5 cm
wkłuwa się w górnej 1/3 klatki piersiowej po prawej stronie, w ósmą przestrzeń
międzyŜebrową. Kaszel po iniekcji jest sprawdzianem dostania się płynu do tkanki płucnej
[9, s. 46].
Iniekcje podpotyliczne (nakłucie podoponowe)
Zabieg ten wykonuje się w celach diagnostycznych i leczniczych, w chorobach
ośrodkowego układu nerwowego. U psów technika jest następująca: głowę zgina się ku
mostkowi, miejsce wkłucia leŜy na przecięciu linii łączącej górno–przednie brzegi skrzydeł
kręgu szczytowego i linii strzałkowej. W miejscu tym jest dołek, tu przebija się prostopadle
skórę za pomocą igły uŜywanej do odmy u ludzi. Długość igły 8–10 cm, średnica 1 mm.
W momencie wbijania igły powinna ona być zatkana przetyczką. Na głębokości około 3–
5 cm (zaleŜnie od wielkości psa) napotyka się lekki opór błony szczytowo–potylicznej. Po jej

16
przebiciu koniec igły tkwi w przestrzeni podpajęczynówkowej, a po wyjęciu przetyczki
ukazuje się w otworze igły bezbarwny, przeźroczysty płyn mózgowo–rdzeniowy. Przed
wyjęciem igły wprowadza się do niej ponownie przetyczkę [9, s. 47].
Iniekcje dostawowe
Zastrzyk ten naleŜy do zabiegów stojących na pograniczu operacji. Konieczność
zachowania jak najdalej posuniętej aseptyki zmusza do troskliwego przygotowania pola
operacyjnego i obłoŜenia serwetami miejsca punkcji. Wkłucia do jam stawowych wykonuje
się zarówno w celach diagnostycznych, jak i leczniczych, przewaŜnie przy podejrzeniu
o zapalenie błony maziowej torebki, jak i chrząstek stawowych.
Technika punkcji jest oddzielna dla kaŜdego stawu
Staw ramienny – miejsce wkłucia leŜy po stronie przedniobocznej stawu, w połowie
odległości między wyczuwalnym przez skórę wyrostkiem barkowym łopatki a guzkiem
większym kości ramiennej. Przy silnym zgięciu kończyny w stawie igłę kieruje się poziomo,
przyśrodkowo i nieco ku tyłowi, omijając od przodu mięsień ramienny.
Staw łokciowy – torebka tego stawu osiągalna jest zarówno od tyłu, jak i od przodu. Przy
maksymalnie zgiętym stawie igłę skierowaną równolegle do wyrostka łokciowego,
a prostopadle do kości ramiennej wprowadza się od tyłu tuŜ nad wyrostkiem łokciowym ku
dołowi. Z przodu naleŜy przy zgiętym stawie igłę wbijać nieco od strony bocznej w miejscu,
gdzie tworzy się duŜy fałd skóry.
Staw biodrowy – kończyna jest wyprostowana i ustawiona prostopadle do tułowia. Igłę
kieruje się tuŜ ponad krętarzem większym przyśrodkowo, nieco do przodu i bardzo
nieznacznie ku dołowi.
Staw kolanowy – osiąga się najwygodniej od strony przyśrodkowej. Przy umiarkowanie
zgiętym stawie wyczuwa się więzadło proste rzepki. Przyśrodkowo od niego, pomiędzy nim
a nadkłykciem przyśrodkowym kości udowej, znajduje się torebka stawu udowo–
piszczelowego. Igłę wkłuwa się po przyśrodkowej stronie więzadła rzepki, kierując jej ostrze
ku górze, ku tyłowi i bocznie [9, s. 47].
Iniekcje doszpikowe
Zastrzyk ten moŜna wykonywać zarówno w celu podania tą drogą środka leczniczego
o działaniu ogólnym, jak równieŜ diagnostycznego pobrania szpiku kostnego. Przy punkcji
diagnostycznej, w zaleŜności od wielkości zwierzęcia, uŜywa się igły o średnicy 1–2 mm
i długości 3,5–9 cm. Szpik kostny moŜna pobierać nakłuwając kość biodrową, Ŝebro lub
mostek. Najłatwiejsza jest punkcja kości udowej. Igłę naleŜy wkłuwać do dołu krętarzowego,
tak jak przy wprowadzaniu gwoździa doszpikowego [9, s. 47, 48].
4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są załoŜenia aseptyki i antyseptyki?
2. W jaki sposób przygotowuje się pacjenta, w tym pole operacyjne, do operacji?
3. Jakie są sposoby mycia i dezynfekcji rąk chirurga?
4. W jaki sposób powinny być przygotowane narzędzia i materiały opatrunkowe do
operacji?
5. Jaki powinien być ubrany operujący?
6. Jakie są zasady zachowania aseptyki podczas zabiegów?
7. Jaka jest technika iniekcji podskórnych?
8. Jaka jest technika iniekcji domięśniowych?
9. Jaka jest technika iniekcji doŜylnych?
10. Jak wykonuje się iniekcje dotętnicze?
11. Jak wykonuje się iniekcje dosercowe?
12. Jak wykonuje się iniekcje dootrzewnowe?

17
13. Jak wykonuje się iniekcje doopłucnowe?
14. Jak wykonuje się iniekcje dopłucne?
15. Jak wykonuje się iniekcje podpotyliczne?
16. Jaka jest technika punkcji dla poszczególnych stawów?
17. Jak wykonuje się iniekcje doszpikowe?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przygotuj pacjenta (kocura) do zabiegu kastracji z uwzględnieniem prawidłowego
wywiązania i sporządzenia pola operacyjnego według zasad aseptyki.
Sposób wykonania ćwiczeni
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić prawidłową pozycję zwierzęcia do jego wywiązania,
2) określić wielkość pola operacyjnego,
3) przygotować skórę okolicy cięcia,
4) przygotować pole operacyjne,
5) sporządzić notatkę z ćwiczenia uwzględniając, jakie trudności wystąpiły podczas
wykonania ćwiczenia.
WyposaŜenie stanowiska pracy:

− kot,
− bandaŜe do wywiązania,
− narzędzia od odwłosienia skóry,
− środki antyseptyczne,
− kleszczyki do serwet,
− serwety chirurgiczne,
− atlas topograficzny zwierząt,
− odzieŜ ochronna.
Ćwiczenie 2
Zademonstruj, jednym ze sposobów chirurgiczne mycie, odkaŜanie rąk i zakładanie
jednorazowych rękawiczek bez asysty, przed przestąpieniem do zabiegu.
Sposób wykonania ćwiczenia

1) określić sposób mycia mydłem i szorowania szczoteczką rąk,
2) określić sposób spłukiwania rąk wodą,
3) określić uŜywane środki dezynfekcyjne,
4) określić metodę zakładania jednorazowych rękawiczek bez pomocy asysty.

− umywalka z bieŜącą wodą,
− środki antyseptyczne i dezynfekcyjne,
− ręczniki jednorazowe,
− rękawiczki jednorazowe,

18
Ćwiczenie 3
Zastosuj wkłucie podskórne przy nawadnianiu podskórnym zwierzęcia kroplówką.
1) przygotować zestaw do kroplówki (butelka z elektrolitami, wlewnik, igły),
2) określić miejsce i/lub miejsca wkłucia,
3) przygotować miejsce wkłucia,
4) określić kolejność czynności przy wkłuciu.

− elektrolity, wlewnik, igły,
− pacjent,
− środki dezynfekcyjne,
− rękawiczki jednorazowe,
− atlas topografii,
Ćwiczenie 4
Zachorował tucznik o wadze 70 kg, największy w stadzie. Właściciel zauwaŜył u tego
zwierzęcia piskliwy kwik i chwiejność zadu, obrzęk okolicy oczu. Wykonaj badanie celem
rozpoznania choroby i ustalenia leczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia:
1) przeczytać materiał źródłowy w dziedzinie zmian chorobowych,
2) przeprowadzić wywiad z właścicielem zwierzęcia ,
3) przeprowadzić prawidłowe badanie i postępowanie lecznicze,
4) zinterpretować wyniki i wydać zalecenia do leczenia.

− materiały źródłowe odnośne chorób,
− tucznik z objawami choroby,
− narzędzia i sprzęt do diagnostyki (termometr itp.),
4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz: Tak Nie
1) przedstawić załoŜenia aseptyki i antyseptyki?
2) przygotować pacjenta, w tym pole operacyjne, do operacji?
3) opisać sposoby mycia i dezynfekcji rąk chirurga?
4) przygotować narzędzia i materiały opatrunkowe do operacji?
5) odpowiednio ubrać się do operacji?
6) zachować zasady aseptyki podczas zabiegów?
7) wykonać iniekcje podskórne, domięśniowe, doŜylne, dotętnicze,
dosercowe, dootrzewnowe, doopłucnowe, dopłucne, podpotyliczne
oraz odstawowe?
8) rozpoznać chorobę na podstawie objawów?

19
4.2. Pomoc w nagłych przypadkach
Postępowanie według diagnostycznego i terapeutycznego planu etapowego

Celem postępowania w nagłych przypadkach jest, mimo działania pod ostrą presją czasu,
rozpoznanie problemów pacjenta, ich prawidłowa interpretacja oraz zastosowanie
odpowiednich środków zaradczych. Systematyczne, planowe postępowanie jest konieczne,
aby zagwarantować optymalny sposób opieki nad pacjentem, a tym samym zwiększyć jego
szansę przeŜycia. JeŜeli trzeba zajmować się jednocześnie więcej niŜ jednym nagłym
przypadkiem, konieczne jest dokonanie wyboru kolejności opatrywania (triage*). Tradycyjnie
pod tym pojęciem rozumie się podział nagłych przypadków ze względu na wzrastający
stopień urazów, w celu zapewnienia dostępu do limitowanych moŜliwości leczenia tym
pacjentom, u których na skutek leczenia istnieje realna szansa przeŜycia. W weterynaryjnej
klinice pierwszej pomocy triage ma podwójne znaczenie. Z jednej strony przez
„uporządkowanie” pacjentów pod względem pilności leczenia powypadkowego naleŜy
najpierw zapewnić leczenie pacjentom w najcięŜszym stanie, z drugiej zaś strony te psy, które
znajdują się w stanie beznadziejnym, których właściciele nie chcą lub teŜ nie mogą podjąć
długotrwałego leczenia, powinny być jak najszybciej uwolnione od cierpień.
W przypadku pacjentów powypadkowych, u których mamy do czynienia z urazami
mnogimi lub wypadnięciem funkcji wielu narządów, takŜe istnieje konieczność
zdiagnozowania i posortowania problemów zagraŜających Ŝyciu wg stopnia ich nasilenia
i pilności podjęcia leczenia tak, aby najpowaŜniejszy problem był leczony jako pierwszy.
Jednocześnie naleŜy takŜe ocenić obiektywnie szansę przeŜycia pacjenta i potencjalny wynik
podjętego leczenia.
Kategorie chorób wymagających jak najszybszego leczenia moŜna uszeregować
następująco:
− problemy oddechowe,
− problemy krąŜeniowe lub zagroŜenie wstrząsem,
− problemy neurologiczne (utrata świadomości),
− problemy na terenie jamy brzusznej, jak rozerwania narządów jamistych,
− zaburzenia prowadzące do uszkodzeń wielu układów lub powstania wielu chorób na raz.
Postępowanie w nagłych przypadkach powinno przebiegać etapowo, według punktów
planu diagnostyczno–terapeutycznego. Charakteryzuje się ono ciągłym porównywaniem
wyników intensywnej opieki medycznej, diagnostyki i zabiegów operacyjnych oraz
obserwacją pacjenta.
Etapowy plan postępowania diagnostycznego i terapeutycznego:
− Etap 1. Badanie w nagłych przypadkach i natychmiastowe działania ratujące Ŝycie.
− Etap 2. Faza diagnostyki i stabilizacji.
− Etap 3. Przeprowadzanie operacji nagłych przypadków lub operacji wczesnych
podtrzymujących Ŝycie albo funkcje narządów.
− Etap 4. Intensywna opieka medyczna, profilaktyka powikłań i badania dodatkowe.
− Etap 5. Zaopatrzenie ostateczne (operacje podtrzymujące funkcje narządów i operacje
odtwarzające, a takŜe leczenie przyczynowe).
Podczas gdy działania ratujące Ŝycie muszą następować w ciągu minut, a pilne operacje
wczesne wykonywane są w ciągu godzin od zaistnienia wypadku, operacje późne moŜna
przeprowadzić do kilku dni od momentu urazu. PoniŜej opisano w szczegółach poszczególne
etapy postępowania [8, s. 236, 237].

20
Etap 1. Badanie w nagłych przypadkach i natychmiastowe działania ratujące Ŝycie
Badanie w nagłych przypadkach ma na celu rozpoznanie w ciągu minut, za pomocą
elementarnych badań klinicznych, stanów zagroŜenia Ŝycia, takich jak duszność, wstrząs lub
zapaść krąŜeniowa. Na podstawie wyników tych badań podejmuje się decyzję, czy i jakie
działania ratujące Ŝycie powinny być koniecznie wdroŜone, lub czy stan pacjenta jest na tyle
stabilny, aby przejść do drugiego etapu. JeŜeli istnieje stan zagroŜenia Ŝycia, naleŜy
natychmiast uruchomić odpowiednie procedury ratujące Ŝycie, jeszcze podczas badania
kliniczngo. Krótki wywiad powypadkowy zwiększa znaczenie i pewność wyników
przeprowadzonego badania. Szczegółowy wywiad dotyczący wypadku lub choroby następuje
jednak dopiero w trakcie etapu drugiego, kiedy uda się juŜ zapobiec stanom zagraŜającym
Ŝyciu, a stan pacjenta jest stabilny. Wywiad powypadkowy powinien ograniczyć się do
najwaŜniejszych pytań dotyczących: przyczyny i okresu, jaki upłynął od wypadku lub
zaistnienia nagłego przypadku, podjętych do tego momentu działań i uzyskanych wyników
tych działań.
NajwaŜniejszym parametrem słuŜącym do oceny stopnia urazu, a co za tym idzie stopnia
zagroŜenia Ŝycia pacjenta, jest ocena gwałtowności wypadku (uraz powodowany zderzeniem
z pędzącym samochodem, upadek z duŜej wysokości). Za pomocą dodatkowych pytań naleŜy
się jednak upewnić, czy opisujący zdarzenie obserwował wypadek osobiście, czy teŜ jego
wypowiedź opiera się na przypuszczeniach lub teŜ relacjach osób trzecich.
Przy badaniu powypadkowym największe znaczenie ma wykonanie tzw. ABC badania
powypadkowego, opartego na ocenie stanu układu oddechowego, świadomości i układu
krąŜenia:
A – oddychanie. Stan funkcji oddechowych moŜna określić bardzo szybko badaniem
osłuchowym i palpacyjnym. TakŜe duszność, napady duszenia się lub nawet bezdech moŜna
łatwo rozpoznać.
W celu oceny wydajności oddychania naleŜy zbadać częstotliwość oddechów, siłę
wdechów i wydechów, barwę błon śluzowych i ruchy klatki piersiowej. Same ruchy klatki
piersiowej nie oznaczają, Ŝe pacjent wystarczająco wentyluje płuca. Podobnie brak objawów
sinicy błon śluzowych nie wyklucza stanu niedotlenienia. Błony śluzowe stają się
niebieskawe dopiero wtedy, gdy ciśnienie parcjalne 02 spada poniŜej 50 mm Hg. Sinica jest
niedostrzegalna dla oka ludzkiego do momentu, gdy stęŜenie krąŜącej nienasyconej
hemoglobiny osiągnie co najmniej poziom 5 g/dl. Z tego względu pacjenci dotknięci silną
niedokrwistością mogą być niedotlenieni bez objawów sinicy.
Zatkanie górnych dróg oddechowych u psów przebiega ze świstem wdechowym,
dusznością wdechową (otwarty pysk, rozciągnięte kąty warg, rozszerzone nozdrza,
wyciągnięta do przodu głowa) i powolnymi, głębokimi wdechami. Powolne ruchy oddechowe
z dusznością wdechową, a przede wszystkim wydechową z wyraźnym wspomaganiem ze
strony tłoczni brzusznej w trakcie wydechu, wskazują na zatkanie dolnych dróg
oddechowych. Zniesienie podciśnienia lub procesy obejmujące duŜą część jamy opłucnowej
(pneumothorax, haemothorax, przepukliny przeponowe) prowadzą do wystąpienia szybkich,
płytkich oddechów, którym towarzyszy rozszerzenie klatki piersiowej (restrykcyjne
utrudnienie oddychania). Silnie rozszerzona, słabo poruszająca się klatka piersiowa
i jednoczesna silna duszność są wskazaniem do podejrzenia wentylowej odmy opłucnowej.
Zadyszka i zaburzenia rytmu oddechowego są charakterystyczne dla uszkodzeń centrum
oddechowego w rdzeniu przedłuŜonym.
B – świadomość. NaleŜy określić stan świadomości, a takŜe źrenice (wielkość, reaktywność).
JeŜeli pies powypadkowy przez dłuŜszy czas pozostaje nieprzytomny, oznacza to, Ŝe
najprawdopodobniej doznał urazu czaszki i mózgu lub podlega silnej anoksji.

21
JeŜeli po urazie czaszki i mózgu źrenice są symetryczne i normalnie reagują na bodźce
świetlne, rokowanie jest z reguły pomyślne. W przypadku obustronnie zwęŜonych źrenic,
niereagujących, reagujących z opóźnieniem lub wolno na bodźce świetlne, rokowanie jest
gorsze i zaleŜy od stanu ogólnego pacjenta. Anizokoria z jednostronnie rozszerzoną źrenicą
i brak lub wolna reakcja na światło wiąŜą się zwykle z rokowaniem ostroŜnym do
wątpliwego.
Urazom pnia mózgu towarzyszą często nieprawidłowe rytmy oddechowe, takie jak
oddechy Cheyne–Stoke, Biota lub wentylacja fazowa (Cluster–Ventilation – oddechy
pojawiające się fazowo, w grupach; po okresie bezdechu następuje seria oddechów, a po niej
znów bezdech) Takie typy oddychania mogą jednak początkowo, na skutek pobudzenia,
hipoksji lub kwasicy pacjenta, być trudne do rozpoznania.
C – stan układu krąŜenia. Stan krąŜenia obwodowego ocenia się na podstawie badania
tętna, barwy i czasu ponownego wypełniania naczyń włosowatych (CFT) błon śluzowych.
NaleŜy przeprowadzić badanie osłuchowe serca, ocenę częstotliwości skurczów i rytmu serca
oraz dokonać porównania z danymi uzyskanymi podczas badania tętna.
Badanie tętna daje między innymi ogólne pojęcie o ciśnieniu krwi. JeŜeli na tętnicy
udowej i tętnicy grzbietowej stopy moŜna wyczuć dobre tętno, to ciśnienie krwi wynosi
prawdopodobnie ponad 80 mm Hg, a gdy tętno jest dobrze wyczuwalne na tętnicy udowej,
lecz bardzo słabo lub niewyczuwalne na tętnicy grzbietowej stopy, ciśnienie krwi zawiera się
najprawdopodobniej pomiędzy 60 a 80 mm Hg. JeŜeli ciśnienie krwi spada poniŜej wartości
60 mm Hg, takŜe tętno na tętnicy udowej staje się bardzo słabe lub nawet niewyczuwalne.
W przypadku utraty około 30% objętości krąŜącej krwi naleŜy oczekiwać podwyŜszenia
częstotliwości tętna oraz jego zmiany na kołaczące. Czas ponownego wypełniania naczyń
włosowatych (CFT): CFT w obrębie błon śluzowych jamy ustnej powinien wynosić około 1–
2 sekund. WydłuŜony CFT sugeruje istnienie obwodowego skurczu naczyń na tle wstrząsu,
stanów bólowych lub działania trucizn, skrócony CFT wskazuje na stan nadreaktywności
układu krąŜenia (posocznica). CFT per se jest niedokładnym wskaźnikiem oceny stanu układu
krąŜenia. MoŜe się wydawać prawidłowy nawet w stanach zatrzymania akcji serca, dlatego
powinien być oceniany zawsze łącznie z barwą błon śluzowych i jakością tętna.
BladoróŜowy kolor błon śluzowych wskazuje na istnienie obwodowego skurczu naczyń
na tle wstrząsu lub procesów bólowych, moŜe jednak wskazywać takŜe na niedokrwistość.
Kolor biały do niebieskawego (sinego) błony śluzowe przyjmują pod wpływem wstrząsu na
skutek znacznych ubytków krwi lub wysokiego stopnia niedokrwistości. Silnie
zaczerwienione błony śluzowe obserwuje się przy stanach nadreaktywności, jak np.
hipertermia, posocznica lub zatrucie tlenkiem węgla.
Objawami ostrej niewydolności krąŜeniowej są: zimna powierzchnia ciała i kończyn,
zaburzenia świadomości, słabość, a takŜe utrata przytomności, początkowo zwiększone,
potem nienormalnie spowolnione oddechy, zadyszka lub bezdech, blade, zasiniałe lub
sinicowe błony śluzowe, wydłuŜony CFT, szerokie, niereaktywne źrenice, nitkowate lub
niewyczuwalne tętno. Źrenice zaczynają się rozszerzać 20 sekund po zatrzymaniu akcji serca
i osiągają maksymalną średnicę po około 40–60 sekundach. Tonów serca nie moŜna
wysłuchać, jeśli ciśnienie krwi spada poniŜej 50 mm Hg, dlatego brak tętna i/lub słyszalnych
tonów serca nie musi być koniecznie związany z zatrzymaniem akcji serca. Świadczy jednak
niezbicie o tym, Ŝe układ krąŜenia wymaga natychmiastowego wsparcia, czy to przez
uzupełnienie objętości krąŜącej krwi, czy przez podanie leków inotropowych, leków
przeciwarytmicznych lub teŜ przez masaŜ serca.
CięŜki uraz mózgu, przede wszystkim jednak uszkodzenia w obrębie pnia mózgu, mogą
być pomylone z cięŜkim wstrząsem lub pierwotną zapaścią krąŜeniową. Wskazówkami
sugerującymi cięŜki uraz mózgu są: utrata przytomności, ułoŜenie na boku, opistotonus, kurcz
wyprostny wszystkich kończyn, nienormalne ruchy gałek ocznych, asymetria źrenic,

22
nienormalnie rozszerzone lub zwęŜone źrenice, krwawienia z uszu/nosa (złamania podstawy
czaszki), nieprawidłowy sposób lub rytm oddychania [8, s. 237, 238].
Ocena stanu tkanek miękkich i szkieletu
Najpierw naleŜy ustalić źródła krwotoków i zatamować je nawet prowizorycznie, trzeba
teŜ określić umiejscowienie duŜych ran. Za pomocą niewielu dotknięć i chwytów moŜna
takŜe zdiagnozować oczywiste zmiany konturów lub niestabilności kręgosłupa, miednicy,
Ŝuchwy, głowy oraz kości długich. Złamania kręgosłupa/urazy rdzenia kręgowego naleŜy
rozpoznać jak najwcześniej, aby uniknąć dodatkowego uszkodzenia rdzenia kręgowego
w trakcie manipulowania pacjentem. Podejrzenie urazu rdzenia kręgowego występuje u psów
w połoŜeniu bocznym, z niedowładem obu kończyn tylnych, zespołem Schaffa–Sherringtona,
brakiem czucia głębokiego [8, s. 238].
Ratujące Ŝycie działania natychmiastowe
Działania te rozpoczynają się juŜ w momencie przyjęcia pacjenta i powinny przebiegać
moŜliwie równolegle ze zbieraniem wywiadu i badaniem powypadkowym. Procesy
zagraŜające Ŝyciu muszą zostać powstrzymane, a pacjent ustabilizowany, zanim zaczną być
wykonywane odpowiednie badania [8, s. 238].
Utrzymanie oddychania
Usunięcie ciał obcych z dróg oddechowych ma w nagłych przypadkach najwyŜszy
priorytet. NaleŜy natychmiast przeciwdziałać zatkaniom górnych dróg oddechowych. Śluz,
krew i wymiociny muszą zostać odessane lub usunięte manualnie z części przedniej gardła.
Ciała obce, do których nie moŜna sięgnąć, usuwa się za pomocą zabiegu Heimlicha. JeŜeli
mamy do czynienia z bardzo znacznym przemieszczeniem górnych dróg oddechowych,
któremu nie jesteśmy w stanie przeciwdziałać, a nie moŜemy takŜe wykonać intubacji
dotchawiczej, naleŜy dokonać tracheotomii lub tracheostomii, jako zabiegu intensywnej terapii.
Przeprowadza się je natychmiast i bez znieczulenia, jeŜeli anoksja doprowadziła juŜ do utraty
świadomości. JeŜeli pies nie utracił jeszcze świadomości, zabieg naleŜy przeprowadzić
w znieczuleniu miejscowym lub krótkotrwałej narkozie. ChociaŜ znieczulenie w takim stanie
jest ryzykowne, naleŜy sobie uświadomić, Ŝe bez wykonania tracheotomii pacjent się udusi.
W celu przejściowego zapewnienia choćby minimalnej wymiany gazowej, przez skórę
wprowadza się do tchawicy igłę iniekcyjną lub cewnik o duŜej średnicy i podaje przeznie tlen.
TakŜe w przypadkach częściowego zatkania górnych dróg oddechowych psom powinno się
podawać czysty tlen za pomocą sondy nosowej lub cewnika dotchawiczego. Odpowiednie
zaopatrzenie w tlen wyraźnie zmniejsza stany paniki lub niepokoju, występujące u psów
z dusznością. Psy nieprzytomne powinny zawsze zostać poddane intubacji w celu zapewnienia
droŜności dróg oddechowych nawet, jeśli nie stwierdza się u nich Ŝadnych objawów zatkania
górnych dróg oddechowych.
Otwarte, perforujące rany klatki piersiowej naleŜy początkowo przykryć sterylnym
opatrunkiem tak, aby zapobiec dalszemu napływaniu powietrza do jamy opłucnowej. Otwór
rany powinien zostać prowizorycznie zamknięty, najlepiej w czasie maksymalnego wydechu,
poniewaŜ wtedy właśnie w jamie opłucnowej znajduje się najmniejsza ilość powietrza.
Paradoksalnym, redukującym objętość wdechową ruchom ściany klatki piersiowej,
powodowanym niestabilnymi segmentami ściany na skutek seryjnych wielokrotnych złamań
Ŝeber („flail chest"), zapobiega się w ten sposób, Ŝe ustala się je pod opatrunkiem lub układa
psa na stronie dotkniętej tym urazem. JednakŜe psy z objawami duszności najczęściej bronią się
przed ułoŜeniem na boku, co prowadzi do ich niepotrzebnego pobudzenia. NaleŜy unikać
kaŜdego niepotrzebnego stresu.
W przypadku duszności cięŜkiego stopnia z podejrzeniem obecności odmy wentylowej
o Ŝyciu pacjenta moŜe decydować wykonana w ramach zabiegów intensywnej terapii punkcja
igłowa klatki piersiowej, znosząca panujące w jamie opłucnowej nadciśnienie i prowadząca do
odtworzenia fizjologicznego podciśnienia opłucnowego. Istnieje specjalny kateter punkcyjny do

23
leczenia odmy płucnej (Turkel Safety Thoracentesis System, Argyle/Sherwood), który po
dokonaniu punkcji moŜna pozostawić w klatce piersiowej, co umoŜliwia, jeśli to konieczne,
wielokrotne odsysanie powietrza z jamy opłucnowej [8, s. 238, 239].
Intubacja
Wprowadzenie do tchawicy lub oskrzela elastycznej rurki stwarzającej bezpośrednie
połączenie między światem zewnętrznym a niŜszymi odcinkami dróg oddechowych nazywa
się intubacją. Zadaniem rurki intubacyjnej jest zmniejszenie oporu górnych dróg
oddechowych, uniemoŜliwienie przedostawania się do płuc śliny i zawartości Ŝołądka
w czasie wymiotów, ułatwienie wykonywania sztucznego oddychania i narkozy wziewnej. Są
to zalety intubacji, która przewaŜa nad maską do narkozy.
Wskazaniem do intubacji są przede wszystkim stany ostrej niedomogi oddechowej
w czasie narkozy lub wstrząsu. Rurka intubacyjna, bez dodatkowych urządzeń, poprawia
wymianę gazową, zapobiega w duŜym stopniu niedotlenieniu i kwasicy oddechowej.
Intubacja powinna być stosowana u zwierząt poddawanych działaniu barbituranów, nawet
wówczas, gdy brak urządzeń do sztucznego oddychania. W razie wystąpienia bezdechu,
obecność rurki intubacyjnej umoŜliwia wykonywanie sztucznego oddychania jakimkolwiek
dostępnym sposobem.
Do intubacji słuŜą specjalnie sporządzone elastyczne rurki. Dla zwierząt nadają się
dobrze rurki Magilla. Rurka Magilla długości 30–40 cm jest lekko wygięta, koniec
umieszczony w tchawicy jest ukośnie ścięty. W pewnej odległości od tego ścięcia znajduje się
balonik uszczelniający, do którego prowadzi oddzielny przewód. Blisko wylotu przewodu
umieszczony jest drugi balonik – kontrolny, pozwalający sprawdzić ciśnienie w baloniku
uszczelniającym. Rola tego ostatniego polega na przerwaniu połączenia między dolnymi
i górnymi odcinkami dróg oddechowych z pominięciem rurki Magilla.
Rys. 5. Rurki inkubacyjne Magilla: pierwsza od góry jest zaopatrzona w metalowy łącznik, balonik zaś
uszczelniający został napełniony powietrzem [9, s. 107]
Intubację u zwierząt wykonuje się zawsze w narkozie. Wyjątkowo udaje się wprowadzić
rurkę intubacyjną u zwierzęcia w pełni świadomego. Poza narkozą, intubuje się zwierzęta
w stanach utraty świadomości, np. we wstrząsie. Intubację moŜna wykonywać w kaŜdym
ułoŜeniu zwierzęcia. WaŜne jest wyprostowanie szyi, szerokie otwarcie jamy ustnej
i wyciągnięcie języka. Za pomocą laryngoskopu lub palca uciska się podstawę języka
i odchyla ku dołowi nagłośnię. Ukazuje się wówczas podłuŜna, trójkątna szpara pomiędzy
fałdami głosowymi, do której wprowadza się rurkę. U kotów, u których często występuje
skurcz krtani, trudniej jest wprowadzić rurkę intubacyjną niŜ u psów. Po wprowadzeniu rurki
nadmuchuje się balonik uszczelniający do tego stopnia, aby rurka szczelnie przylegała do

24
tchawicy. Balonik kontrolny nie powinien być zbyt twardy. Ucisk balonika na błonę śluzową
tchawicy moŜe spowodować odleŜyny przy dłuŜej trwającym zabiegu. JeŜeli mimo
nadmuchiwania balonika rurka luźno porusza się w tchawicy, oznacza to, Ŝe jest za cienka dla
danego zwierzęcia. Dowodem na to, Ŝe rurka tkwi w tchawicy, a nie w przełyku jest
gwałtowne wypchnięcie powietrza z płuc przez rurkę po silnym uciśnięciu na klatkę
piersiową [9, s.106,107].
Utrzymanie krąŜenia
W przypadku wystąpienia objawów wstrząsu lub duŜych zranień, po których moŜna się
spodziewać znacznych ubytków krwi, naleŜy natychmiast załoŜyć cewnik doŜylny o duŜej
średnicy i rozpocząć leczenie wstrząsu za pomocą wlewów elektrolitów i/lub koloidów albo
transfuzji krwi. Płyny naleŜy podawać moŜliwie szybko tak, aby w jak najkrótszym czasie
(10–15 min) odtworzyć optymalną objętość krwi. Przed rozpoczęciem wlewu naleŜy pobrać
próbkę krwi. Równie waŜne jest rozpoczęcie podawania 100% tlenu. Aby zapobiec dalszym
stratom krwi, naleŜy zatamować obfite krwotoki. Otwarte tętnice powinny zostać zamknięte
klemą i podwiązane. JeŜeli celowane zatamowanie krwotoku jest niemoŜliwe lub zawodzi,
w krwawiącą ranę naleŜy wcisnąć sterylne tampony i tam, gdzie to moŜliwe, załoŜyć silnie
napięty opatrunek uciskowy. Następnie naleŜy ułoŜyć pacjenta raną do góry, a głową do dołu.
Jedynie w przypadkach, gdy krwawienie nie ustaje, zakłada się opaskę uciskową Esmarcha,
mniej więcej na szerokość dłoni od rany w kierunku do serca, co jednak z reguły jest moŜliwe
jedynie w przypadku zranień kończyn. Opaskę taką moŜna zakładać na okres nie dłuŜszy niŜ
2 godziny.
W przypadku podejrzenia aktywnego krwotoku do jamy brzusznej (brak odpowiedzi na
prawidłowo prowadzoną terapię antywstrząsową powiększanie się obwodu brzucha,
pozytywny wynik punkcji) naleŜy początkowo próbować zatamować go lub ograniczyć przez
załoŜenie opatrunku uciskowego na brzuch. W przypadku utrzymywania się krwawienia
jedynym sposobem uratowania pacjenta przed wykrwawieniem się jest laparotomia
powypadkowa [8, s. 239].
Krwotok
Krwotoki, w znacznym procencie przypadków, są przyczyną zejść śmiertelnych po
wypadkach i operacjach chirurgicznych. Nawet nieznaczne ubytki krwi wywołują zaburzenia
ogólne. W chirurgii, niewielkie na pozór krwawienie z tkanki tłuszczowej okolicy pępka, czy
źle podwiązanej krezki jajnika prowadzą do niebezpiecznej dla Ŝycia utraty krwi.
O rozmiarach krwotoku świadczy oczywiście nie względna ilość utraconej krwi, ale odsetek,
jaki stanowi ona w stosunku do całkowitej objętości krwi zwierzęcia. Przy obfitych
krwotokach pies traci około 4,5–5% masy ciała. JeŜeli weźmie się pod uwagę, Ŝe u małych
zwierząt 7–10% tej masy przypada na krew, to taki ubytek jest bardzo znaczny. Z badań
Clarke'a wynika, Ŝe krew u psów zajmuje objętość od 80 do 112 ml/kg. U kotów wartość ta
ma wynosić 70 l/kg lub nieco mniej. Szybka utrata 25–30% krwi u psa powoduje śmierć,
podczas gdy stopniowe ubywanie nawet połowy krwi krąŜącej pozwala zachować Ŝycie
zwierzęcia. Dzieje się tak m.in. dzięki przechodzeniu płynów z tkanek do krwi, które
uzupełniają w ten sposób jej straty. Stwierdzono, Ŝe po krwotokach rozcieńczanie krwi
przebiega w tempie 0,25 ml/kg/min. Po godzinie straty wywołane krwotokiem są w znacznym
procencie wyrównane, choć dalsze rozwadnianie trwa jeszcze przez około 72 godziny.
Wraz z upływem krwi zwierzę traci część białek, elektrolitów i wody. Ilość globulin
wprawdzie moŜe powrócić do stanu prawidłowego juŜ po 24–72 godzinach, jednakŜe poziom
albumin wyrównuje się dopiero conajmniej po tygodniu. JeŜeli po krwotokach rzadko
dochodzi do większych zaburzeń elektrolitowych, to dzieje się tak głównie dzięki
proporcjonalnemu ubytkowi tych ciał. Obserwuje się natomiast objawy odwodnienia.
Samoobrona organizmu, poza uruchamianiem mechanizmów nerwowych
i hormonalnych, opiera się w pierwszym momencie na zdolności krwi do krzepnięcia. Dzięki

25
niej krwawienia z małych naczyń zatrzymują się samoistnie. W miejscu ubytku ściany
naczynia tworzy się korek, złoŜony głównie z płytek krwi. Jest on początkowo słaby, przy
gwałtownym podniesieniu ciśnienia krwi, jak to bywa przy kaszlu i wymiotach oraz przy
doŜylnym podaniu leków podnoszących ciśnienie, moŜe wypaść i spowodować krwotok
wtórny. Skrzep wzmacnia się dopiero po retrakcji, czyli kurczeniu się z wyciskaniem
surowicy. Naczynia o średnicy większej niŜ 1–2 mm nie zasklepiają się tak łatwo skrzepem.
Szczególnie trudno dochodzi do powstania skrzepów przy krwotokach z większych naczyń
tętniczych. Konieczna jest wówczas interwencja chirurgiczna. Wymaga ona umiejętności
rozpoznania krwotoku i odszukania miejsca krwawienia.
Rozpoznawanie
Wbrew panującemu przekonaniu rozpoznanie krwotoku nie jest łatwe. Objawy
towarzyszące niewielkiej utracie krwi (10–15%) są często niezauwaŜalne. Lekkie zwęŜenie
naczyń obwodowych, objawiające się bladością błon śluzowych, zmniejszeniem wydalania
moczu, nieznacznym obniŜeniem wskaźnika hematokrytu są zwykle jedynymi sygnałami
ubytku krwi. Większe ubytki, sięgające 20–30% krwi krąŜącej, jeŜeli nie były zbyt
gwałtowne i nie wywołały objawów wstrząsu pokrwotocznego, powodują wyraźne
zmniejszenie ciśnienia krwi (hypotensio), przyspieszenie tętna, pogłębienie i zwolnienie
oddechu zwęŜenie naczyń i skąpomocz (oliguria). Po kilku godzinach następuje spadek
wskaźnika hematokrytu, a w późniejszym okresie objawy niedokrwistości.
Odszukanie miejsca krwawienia jest łatwe w przypadkach krwawień z naczyń
powierzchownych. Krwawienie z naczynia tętniczego charakteryzuje obecność tętniącego
strumienia jasnoczerwonej krwi. Krew moŜe wypływać zarówno z dosercowego, jak
i z obwodowego końca przeciętego naczynia. Krew z naczynia Ŝylnego jest ciemnoczerwona,
wypływa równomiernym strumieniem. Nasilenie wypływu moŜe się zmieniać wraz z ruchami
oddechowymi.
Trudniejsze są do odszukania krwawienia z naczyń głębokich, przy których krew
wydostaje się do jam ciała. Krwotokowi po urazie klatki piersiowej z uszkodzeniem Ŝeber
i płuc towarzyszy zwykle duszność wskutek obecności krwi w jamie opłucnej. Ponadto
zauwaŜa się kaszel, krwawienie z nosa, bolesność klatki piersiowej. Po stronie urazu moŜe
wystąpić horyzontalne stłumienie. Przy krwawieniach do worka osierdziowego występuje
stłumienie tonów serca. Krwotoki do jamy otrzewnej następują wskutek pęknięcia pęcherza
moczowego, wątroby, macicy, rzadziej śledziony lub nerki. Charakterystyczne jest powolne
powiększanie się brzucha i jego bolesność. Przy pęknięciu pęcherza lub uszkodzeniu
odłamkami kości miednicznych cewki moczowej, z prącia lub z pochwy wydobywa się krew.
Brak moczu przy próbach cewnikowania lub ukazująca się w wylocie cewnika krew mogą
świadczyć wraz z innymi ogólnymi objawami krwotoku o pęknięciu pęcherza moczowego.
Krwawienie z odbytu świadczy o uszkodzeniu jelita prostego, najczęściej odłamkiem kości
biodrowej.
Tamowanie krwotoku
Postępowanie w przypadku krwotoku polega z jednej strony na szybkim zamknięciu
ubytków w ścianach naczyń, z drugiej zaś na zwiększeniu krzepliwości krwi. Krwawienia
wywołane obraŜeniami powierzchownymi są łatwe do odszukania i zabezpieczenia, natomiast
uszkodzenie naczyń głębokich wymaga czasem doraźnego wykonania zabiegu operacyjnego
mającego na celu odsłonięcie miejsca krwawienia. W kaŜdym wypadku ułoŜenie zwierzęcia
w taki sposób, aby uszkodzona część ciała znajdowała się wyŜej, ogranicza rozmiary
krwawienia i niekiedy umoŜliwia odszukanie krwawiących naczyń. Interwencja chirurgiczna
polega wówczas na uchwyceniu hemostatycznymi kleszczykami Peana lub Kochera
krwawiących naczyń i podwiązaniu ich lub na przypaleniu elektrokoagulatorem. Specjalne
trudności mogą sprawiać krwawienia z naczyń kończyn. Nawet przy powierzchownych
ranach tych części ciała, odszukanie krwawiących naczyń nie jest łatwe. Przecięte

26
poprzecznie naczynia kurczą się, wobec czego uchwycenie ich kleszczykami staje się czasem
niemoŜliwe bez uprzedniego rozszerzenia rany. Tymczasowo moŜna zastosować opaskę
elastyczną, zaciskającą kończynę powyŜej uszkodzenia. Do tego celu nadaje się rurka
kauczukowa, która jednak nie powinna pozostawać na kończynie dłuŜej niŜ 1–2 godziny.
Ryzyko wystąpienia nieodwracalnych zmian w obwodowej części kończyny zmniejsza się
przez zwalnianie ucisku opaski na kilka minut, co pół godziny.
Wbrew pozorom najgroźniejsze bywają zwykle krwawienia miąŜszowe. Krwawienie
z wielu drobnych naczyń krwionośnych stanowi w sumie niebezpieczeństwo niekiedy
większe niŜ krwawienie z pojedynczego duŜego naczynia tętniczego czy Ŝylnego. Krwotoki
miąŜszowe opanowuje się najskuteczniej uciskiem. W tym celu zbliŜa się do siebie szwami
krwawiące powierzchnie lub zakłada się odpowiedni opatrunek. Ucisk opatrunku powinien
być umiarkowany, aby nie spowodował zaburzeń w krąŜeniu. Jego rola polega takŜe na tym,
Ŝe poduszka z gazy i waty nasiąka krwią, która krzepnąc tworzy odlew powierzchni rany,
zapobiegający dalszemu krwawieniu.
Krwawienia miąŜszowe w czasie operacji moŜna tamować krótkotrwałym uciskiem
krwawiącego miejsca za pomocą tamponu. Lepszy wynik daje obłoŜenie krwawiącej
powierzchni błoną lub gąbką fibrynową (Spongostan, Gelfoam). W kraju produkowane są
wyjałowione gąbki Ŝelatynowe, gotowe do uŜycia. Uporczywe krwawienia miąŜszowe
i z mniejszych naczyń, w miejscach gdzie niemoŜliwe jest ich podwiązanie i opatrzenie,
tamuje się chwilowym uciskiem gazą nasączoną roztworem adrenaliny (1 : 1000). Z tego
sposobu tamowania krwotoku korzysta się nierzadko po usunięciu migdałków i po ekstrakcji
zębów. Krwawienia, których nie moŜna zlokalizować, a takŜe krwotoki u zwierząt ze skazą
krwotoczną, wymagają zwiększenia krzepliwości krwi. Najpewniejszym środkiem
przyśpieszającym krzepnięcie, a jednocześnie uzupełniającym ubytki, jest pełna i świeŜa
krew. Środkiem działającym nieswoiście, który powoduje zagęszczenie krwi i wzrost
poziomu tromboplastyny niezbędnej w procesie krzepnięcia, jest hipertoniczny (25%) roztwór
glukozy. ZbliŜony w działaniu jest 10% roztwór chlorku sodowego. Pewne działanie
wykazują sole wapnia. Sole te, poza uwalnianiem z płytek tromboplastyny, przyczyniają się
do uszczelniania ścian naczyń. Leczenie następstw krwotoków, polega przede wszystkim na
przetaczaniu krwi. Krew naleŜy podawać przez kilka dni po krwotoku, a ponadto uzupełniać
w miarę potrzeby ubytki wody. Szybkiej regeneracji krwinek czerwonych sprzyja podawanie
witaminy B12 i preparatów Ŝelaza. Szczególnie u młodych zwierząt środki te są niezbędne
w terapii przewlekłej, niezaleŜnie od doraźnie wstrzykniętej krwi. NaleŜy pamiętać o często
występującej niedokrwistości, która pogłębia skutki krwotoku [9, s. 19, 20, 21, 22, 23].
Czynności reanimacyjne
W przypadku zatrzymania funkcji oddychania i krąŜenia naleŜy podjąć natychmiast
(niezaleŜnie od przyczyny) następujące działania reanimacyjne:
A – zabezpieczyć drogi oddechowe
B – rozpocząć sztuczne oddychanie
W przypadku bezdechu lub utraty przytomności naleŜy pacjenta zaintubować i wdroŜyć
sztuczne oddychanie przy uŜyciu 100% tlenu (aparat do narkozy wziewnej, worek Ambu).
Psu podaje się początkowo dwa głębokie wdechy, trwające około 1,5–2 sekund. JeŜeli po 5–7
sekundach nie zaczyna oddychać spontanicznie, utrzymuje się sztuczne oddychanie
o częstotliwości 10–20 razy na minutę. Stosunek długości wdechu do wydechu wynosi 1 : 2.
C – zabezpieczyć układ krąŜenia
JeŜeli nie stwierdza się bicia serca lub tętna, wdraŜa się masaŜ serca. MasaŜu
zewnętrznego serca dokonuje się w prawym połoŜeniu bocznym. Klatkę piersiową uciska się
u małych psów bezpośrednio nad sercem, u duŜych psów w najszerszym miejscu klatki
piersiowej. U małych psów ucisk na klatkę piersiową nie moŜe być zbyt duŜy, aby nie
doprowadzić do jatrogennych złamań Ŝeber lub stłuczenia mięśnia sercowego. JeŜeli

27
reanimację prowadzi tylko jedna osoba, naleŜy ucisnąć klatkę piersiową 15 razy, a następnie
dokonać dwu głębokich wymuszonych wdechów (rytm 15 : 2). Liczba uderzeń serca u psów
poniŜej 7 kilogramów masy ciała wynosi 100–120/min, u psów większych 80–100/min. JeŜeli
są dwie osoby, ciśnienie w klatce piersiowej moŜe być optymalizowane przez jednoczesne
uciskanie i sztuczne oddychanie. W celu stwierdzenia skuteczności masaŜu serca bada się
jakość tętna. Przy niewystarczającej jakości tętna technika uciskania klatki piersiowej musi
zostać poprawiona.
Bezpośredni masaŜ serca przy otwartej klatce piersiowej jest zdecydowanie bardziej
skuteczny niŜ masaŜ zewnętrzny, szczególnie u duŜych psów powyŜej 20 kg masy ciała.
W przypadku urazów ściany klatki piersiowej masaŜ „na otwartym sercu", aby rzeczywiście
był skuteczny, musi być rozpoczęty w ciągu 5 minut. Dlatego najczęściej jest moŜliwy tylko
przy zatrzymaniu akcji serca na sali operacyjnej. JeŜeli masaŜ bezpośredni serca rozpoczyna
się dopiero po 10 minutach masaŜu zewnętrznego, to bardzo rzadko ma jeszcze jakieś
znaczenie. Tak szybko jak to tylko moŜliwe naleŜy takŜe załoŜyć psu odprowadzenia EKG.
Bez odczytu EKG niemoŜliwe jest wdroŜenie dalszych, swoistych procedur leczniczych.
D – leki, defibrylacja
NajwaŜniejszymi lekami wspomagającymi pracę serca są adrenalina, atropina, lidokaina
i nalokson. Leki naczynioaktywne, jak adrenalina, powinny być podawane moŜliwie jak
najwcześniej i najlepiej dotchawiczo. Podanie dotchawicze zdecydowanie przewyŜsza swą
skutecznością podanie przez kateter doŜylny. Podanie dosercowe niesie ze sobą więcej
niebezpieczeństw niŜ korzyści i powinno być stosowane jedynie w przypadku otwartej klatki
piersiowej.
Do podania dotchawiczego leki muszą być rozcieńczone, w co najmniej 10 ml NaCI
i wstrzyknięte głęboko dotchawiczo tak, aby mogły się dostać szybko do krąŜenia
wieńcowego. Najkorzystniej jest podać lek za pomocą cewnika wprowadzonego do rurki
dotchawiczej, a następnie wykonać u psa od 4 do 5 głębokich wdechów wymuszonych, by lek
jak najszybciej spłynął w kierunku płuc. Lek jest w płucach dobrze resorbowany i dostaje się
bezpośrednio do serca.
Cewnik doŜylny zakłada się, gdy pozwolą na to okoliczności lub są do dyspozycji „wolne
ręce”. Podawanie większych ilości sterylnego roztworu NaCl lub płynu Ringera z dodatkiem
mleczanów ma sens jedynie wtedy, gdy przyczyną zatrzymania akcji serca była hipowolemia.
Niepotrzebne, nadmierne podawanie płynów we wlewach wpływa niekorzystnie na ukrwienie
mózgu i serca oraz upośledza zaopatrzenie tkanek w 02 [8, s. 239, 240].
Środki podejmowane w celu wspomoŜenia akcji serca
W przypadku migotania komór najskuteczniejszym środkiem zaradczym jest defibrylacja
elektryczna. JeŜeli defibrylacja nie skutkuje, naleŜy podać adrenalinę i ponowić próbę
defibrylacji. Defibrylacja jest tym skuteczniejsza, im wcześniej zaczyna się ją przeprowadzać.
JeŜeli defibrylacja trwa juŜ ok. 5–15 minut, defibrylacja rzadko odnosi skutek. PoniewaŜ
konieczna do przeprowadzenia tego zabiegu aparatura jest dostępna jedynie w niewielu
lecznicach, nie będą omawiane szczegóły postępowania przy defibrylacji elektrycznej.
Skuteczność defibrylacji chemicznej budzi wątpliwości, dlatego jest odrzucana przez
wielu praktyków. Niestety, jedynie niewielu lekarzy weterynarii dysponuje defibrylatorem
elektrycznym i jest biegłych w jego uŜywaniu. Dysocjacja elektromechaniczna (zachowana
elektryczna aktywność serca bez odpowiedniej aktywności mechanicznej serca), tzn. brak
kurczliwości (brak wyrzutu krwi lub tętna), jest leczona podaniami naloksonu i adrenaliny.
Wcześniejsze podanie naloksonu powinno zwiększyć skuteczność działania noradrenaliny.
W przypadku asystolii komorowej (brak zarówno aktywności elektrycznej, jak
i mechanicznej serca) rokowanie jest niepomyślne. Uwaga: 20 sekund po ustaniu akcji serca
źrenice zaczynają się rozszerzać. Szerokie rozwarcie źrenic nie jest toŜsame
z nieodwracalnymi uszkodzeniami neurologicznymi. MoŜe być na przykład spowodowane

28
przez niektóre leki (adrenalina, atropina). Normalizacja stanu rozwarcia się źrenic jest
wskazówką skuteczności prowadzonych zabiegów, nie oznacza jednak, Ŝe moŜna przerwać
akcję reanimacyjną.
Rokowanie – jeśli zabiegi reanimacyjne są początkowo skuteczne, ryzyko ponownego
ustania akcji serca w ciągu najbliŜszej godziny jest nadal duŜe. Obrzęk płuc i mózgu,
rozproszone wykrzepianie wewnątrznaczyniowe (DIC), uszkodzenia po reperfuzji, a takŜe
zaburzenia rytmu serca i osłabienie mięśnia sercowego, są częstymi powikłaniami, które
naleŜy rozpoznać w odpowiednim czasie i skutecznie im przeciwdziałać. Nie dziwi, więc, Ŝe
na dalszą metę jedynie mniej niŜ 5% psów przeŜywa zatrzymanie akcji serca [8, s. 240].
Etap 2. Faza diagnostyki i stabilizacji
W momencie usunięcia lub skutecznego zapobieŜenia stanom bezpośrednio
zagraŜającym Ŝyciu pacjenta, gdy jego stan uległ stabilizacji, nadchodzi czas, aby przejść do
drugiego etapu leczenia przez lekarza weterynarii. Zadaniem tego etapu postępowania jest
uzyskanie, na podstawie ujednoliconej, systematycznej diagnostyki, informacji na temat
zranień i uszkodzeń poszczególnych narządów i okolic ciała pacjenta. Pozwoli to na
rozpoznanie przypadków wymagających pilnych operacji wczesnych lub ratunkowych.
Dalszym celem jest uzyskanie, przez odpowiednie zabiegi, takiego stanu pacjenta, który
umoŜliwia przeprowadzenie zabiegów operacyjnych „ratujących Ŝycie lub funkcje organów”
albo przygotowanie do transportu do specjalistycznej kliniki tych pacjentów, których leczenie
i obserwacja pooperacyjna przekraczają moŜliwości własnej praktyki.
Faza diagnostyki – umoŜliwia uzupełnienie uzyskanych uprzednio podstawowych danych
klinicznych, takich jak ciepłota ciała, tętno, oddechy, barwa błon śluzowych i inne,
o dokładne kliniczne badanie ogólne. Dopiero na tej podstawie uzyskuje się pełny wywiad.
Wyniki badań laboratoryjnych krwi (hematokryt, stęŜenie protein, mocznika i elektrolitów)
oraz moczu uzupełniają wyniki badania klinicznego. Są to takŜe obiektywne parametry
pozwalające na ocenę dalszego przypuszczalnego rozwoju stanu pacjenta. Badania
gazometryczne krwi tętniczej w celu oceny równowagi kwasowo–zasadowej, a takŜe stopnia
wysycenia krwi tlenem lub CO2, są bardzo pomocne, wymagają jednak specjalistycznego
oprzyrządowania. W tej fazie dochodzi do wykonania pierwszych badań technikami
obrazującymi. U kaŜdego z pacjentów powypadkowych konieczne jest wykonanie
rentgenogramu klatki piersiowej. Przeglądowe zdjęcia kręgosłupa i jamy brzusznej wraz
z miednicą są takŜe bardzo cenne w przypadkach urazów kończyn tylnych i za kaŜdym razem
powinny być uzupełnione celowym badaniem ultrasonograficznym. Znaczenie wykonania
zdjęcia rentgenowskiego jest wsparte wynikami obserwacji, Ŝe u 30% wszystkich zwierząt
powypadkowych występują ukryte urazy klatki piersiowej, które nie dają Ŝadnych wyraźnych
objawów. Bezdech pojawia się dopiero po utracie około 70–75% objętości oddechowej,
poniewaŜ u zdrowych psów istnieje duŜa objętość rezerwowa. Znieczulenie stosowane do
operacyjnego zaopatrzenia urazów powypadkowych upośledza własne mechanizmy
kompensacyjne ciała pacjenta. MoŜe, w przypadku nierozpoznanych urazów klatki
piersiowej, łatwo prowadzić do komplikacji lub nawet nieoczekiwanego zejścia śmiertelnego
pacjenta.
W zaleŜności od wyników badań klinicznych, radiologicznych i (lub)
ultrasonograficznych wskazane jest wykonanie nakłucia klatki piersiowej w celu usunięcia
płynu lub powietrza z jamy klatki piersiowej i (lub) nakłucia jamy otrzewnowej albo jej
płukania. W celu oceny stanu ogólnego psa po urazie i skuteczności stosowanych zabiegów
naleŜy wziąć pod uwagę następujące działania uzupełniające:
− wprowadzenie cewnika do pęcherza moczowego w celu ciągłej kontroli ilości
produkowanego moczu (ocena stopnia perfuzji nerek i integralności pęcherza
moczowego!),

29
− wprowadzenie cewnika do duŜych naczyń Ŝylnych w celu monitorowania zmian ciśnienia
w duŜych Ŝyłach oraz pobierania próbek krwi,
− wprowadzenie cewnika tętniczego w celu inwazyjnego (bezpośredniego) mierzenia
ciśnienia krwi, a takŜe pobierania próbek krwi tętniczej, słuŜących do oceny wysycenia
krwi tlenem (ciśnienie parcjalne O2),
− nieinwazyjne (pośrednie) mierzenie ciśnienia krwi za pomocą mankietu
sfigmomanometru w celu kontrolowania stanu układu krąŜenia,
− kontrola za pomocą EKG w celu wczesnego wykrycia zaburzeń rytmu komorowego
(urazowe zapalenie mięśnia sercowego),
− pulsoksymetria w celu oceny jakości tętna i stopnia nasycenia krwi tętniczej tlenem,
a dzięki temu ocena zaopatrzenia tkanek w tlen.
Diagnostyka urazów klatki piersiowej i jamy brzusznej ma najwyŜszy priorytet. Dopiero,
gdy zostanie ona skutecznie przeprowadzona, a funkcje Ŝyciowe ulegną stabilizacji, moŜna
rozpocząć inne badania specjalistyczne. Przy podejrzeniu złamań lub zwichnięć, jeśli jest to
moŜliwe bez niepotrzebnego obciąŜenia psa, równolegle z rentgenogramem klatki piersiowej
wykonuje się zdjęcia rentgenowskie dotkniętej urazem kończyny.
Faza stabilizacji – naleŜy na pierwszym miejscu uwzględnić kontynuowanie leczenia
wlewami, w celu utrzymania odpowiedniego ciśnienia krwi. Następnie, poprzez bardzo
dokładną obserwację, naleŜy rozpoznać pojawiające się komplikacje juŜ w stadium
początkowym i natychmiast im przeciwdziałać. W przypadku utrzymujących się ubytków
krwi trzeba dokonać uzupełnienia nośników tlenu (świeŜa pełna krew, która nie powinna być
pobrana wcześniej niŜ przed 48 godzinami). W przypadku wentylowej odmy opłucnowej
konieczne jest dokonywanie wielokrotnych punkcji klatki piersiowej w celu dekompresji
płuc. JeŜeli taka dekompresja nie jest wystarczająca, naleŜy wziąć pod uwagę moŜliwość
załoŜenia stałego kateteru do jamy klatki piersiowej.
Do dalszych czynności leczniczych tego etapu naleŜy pierwotne zaopatrzenie ran, a takŜe
czasowe unieruchomienie przemieszczonych złamań i zwichniętych stawów. W przypadku
ran decyzję o moŜliwości ostatecznego zaopatrzenia rany (pierwotne zszycie rany) lub
podjęcia leczenia czasowego (przykrycie rany sterylnym opatrunkiem lub ustalenie za
pomocą szyny) naleŜy podejmować w zaleŜności od konkretnego przypadku [8, s. 240, 241].
Etap 3. Przeprowadzanie operacji wczesnych lub ratunkowych, podtrzymujących Ŝycie
lub funkcje narządów
Gdy osiągnie się juŜ stabilizację stanu pacjenta, naleŜy zaopatrzyć te wszystkie urazy,
które bez chirurgicznej ingerencji mogą prowadzić do powikłań zagraŜających Ŝyciu pacjenta
lub utraty narządów albo kończyn. W poniŜszym tekście skrótowo odniesiono się do
poszczególnych części ciała. Kolejność przedstawienia nie przekłada się na priorytety
zaopatrzenia chirurgicznego.
Urazy głowy
Zabiegów leczniczych wymagają krwotoki, złamania kości czaszki, złamania otwarte lub
takie, w których wyniku fragmenty kostne zostały przemieszczone na obszar mózgu.
Perforujące urazy gałki ocznej wymagają ratunkowego zaopatrzenia chirurgicznego
i przekazania do kliniki okulistycznej w ciągu pierwszych godzin po urazie. W tej wczesnej
fazie postępowania chirurgicznego z reguły nie dokonuje się ostatecznego zaopatrzenia
zranień twarzy lub czaszki. Jedynie otwarte urazy trzewioczaszki, a takŜe niestabilne
złamania Ŝuchwy, są prowizorycznie zaopatrywane. Zabiegi te przeprowadzane są
synchronicznie z innymi wczesnymi operacjami ratunkowymi.
Urazy klatki piersiowej
Większość zamkniętych urazów klatki piersiowej (urazów wewnątrzpiersiowych) moŜe
być leczona metodami zachowawczymi, np. za pomocą drenaŜu opłucnej. Jedynie rzadko, np.

30
przy utrzymujących się krwotokach, konieczne jest wykonanie otwarcia klatki piersiowej
wraz z uwidocznieniem i chirurgicznym zaopatrzeniem miejsca krwotoku. Następnym
pilnym, lecz rzadkim wskazaniem do wykonania operacji ratunkowej jest ostra tamponada
serca, jeśli uprzednie nakłucie worka osierdziowego i jego drenaŜ nie przyniosły rezultatów,
oraz rozerwanie tchawicy i oskrzeli głównych, niestety często rozpoznawane zbyt późno.
Zranienie tchawicy lub oskrzeli musi być podejrzewane, jeśli mimo wielokrotnych
prawidłowych drenaŜy jamy opłucnowej w przypadku odmy nie moŜna doprowadzić płuca do
stanu rozpręŜenia i jeśli oprócz odmy obserwuje się obecność powietrza w śródpiersiu,
z odmą podskórną lub bez niej. Przepukliny przeponowe per se są rzadko wskazaniem do
ratunkowego otwarcia klatki piersiowej. Główną przyczyną duszności w przypadku takich
przepuklin we wczesnej fazie są związane z tym stłuczenia płuc. W przypadku cięŜkiej,
opornej na leczenie duszności, jak np. przy uwięźnięciu i wytworzeniu się gazów
w przemieszczonym na obszar klatki piersiowej Ŝołądku, taka operacja moŜe być jednak
wskazana. JednakŜe rokowanie u psów, które muszą być operowane w ciągu pierwszych 24
godzin po wypadku, jest zdecydowanie gorsze niŜ u takich, które najpierw zostały poddane
stabilizacji, a dopiero po 1–2 dniach operacji.
Urazy jamy brzusznej
W przeciwieństwie do urazów klatki piersiowej urazy jamy brzusznej są zaopatrywane
chirurgicznie znacznie częściej w fazie wczesnej. Wskazaniami do laparotomii
powypadkowej są: niepoddające się tamowaniu krwotoki z podejrzeniem pęknięcia śledziony
lub wątroby, pęknięcie krezek lub nerek, rozerwanie narządów jamistych, szczególnie
pęcherza moczowego.
Pęknięcia lub przebicia Ŝołądka albo jelit są niezwykle rzadkie w przypadku urazów
tępych, natomiast przy urazach perforujących (rany gryzione, kłute lub postrzałowe) naleŜy
zakładać ich istnienie aŜ do chwili udowodnienia ich braku po wykonaniu diagnostycznego
płukania jamy otrzewnowej albo laparotomii. Decydujące znaczenie ma nie tylko
odpowiednio wczesne rozpoznanie krwiaka jamy brzusznej, lecz takŜe poprawna ocena jego
rozmiarów i dalszego przebiegu krwawienia. Zachorowalność i śmiertelność zdecydowanie
zaleŜą od siły krwotoku. Podczas gdy niewielkie krwawienia często przebiegają
bezobjawowo, psy, u których doszło do obfitych krwotoków, mogą być dostarczane do kliniki
juŜ martwe. W przypadku krwotoków waŜne jest stwierdzenie, czy mają one charakter
utrzymujący się. Jeśli tak, to pacjent wymaga ingerencji chirurgicznej. Przy silnym,
utrzymującym się krwawieniu mamy zwykle do czynienia z jedną z następujących sytuacji:
− zwierzę dostarczane jest do kliniki juŜ w ułoŜeniu bocznym, z bladymi błonami
śluzowymi, tachykardią, słabym, niewyczuwalnym lub płaskim kołaczącym tętnem,
dusznością i wyraźnie wypełnionym, chełboczącym brzuchem. Natychmiastowe,
maksymalnie intensywne leczenie wstrząsu okazuje się mało skuteczne,
− zwierzę dostarczane jest w lekkim wstrząsie, jednak bez wyraźnych objawów krwiaka
jamy brzusznej. Terapia przeciwwstrząsowa z wlewami płynów powoduje na początku
stabilizację i polepszenie stanu, jednak jeszcze podczas leczenia przeciwwstrząsowego
błony śluzowe stają się bledsze, stan ogólny ulega pogorszeniu, a obwód brzucha
powiększa się. W obu przypadkach nastąpi zejście śmiertelne pacjenta, jeśli nie uda się
zatamować krwotoku. Oznacza to, Ŝe zwierzę przeŜyje jedynie wtedy, gdy będzie
poddany operacji, i to natychmiast.
Narządy ruchu
Zaopatrzenie operacyjne złamań z reguły nie jest konieczne w trakcie etapu 3. JuŜ w tym
stadium muszą jednak zostać pilnie zaopatrzone operacyjnie niektóre ze zranień, takie jak
niestabilne złamania kręgosłupa, prowadzące do urazów rdzenia kręgowego z objawami
niedowładu lub poraŜenia, złamania skrzydeł kości biodrowej lub kości krzyŜowej, które są
połączone ze zranieniami nerwu kulszowego, a takŜe złamania miednicy, w których wyniku

31
doszło do zranienia jelita lub cewki moczowej. Złamania miednicy przebiegające z perforacją
jelita końcowego mają jednak niepomyślne rokowanie. W dalszej kolejności wskazaniem do
wczesnego zaopatrzenia chirurgicznego są takie zranienia kończyn, jak otwarte złamania
3 stopnia, otwarte rany stawów i rozległe otarcia skóry.
Etap 4. Intensywna opieka medyczna, profilaktyka powikłań i badania dodatkowe
Po ustabilizowaniu stanu pacjenta powypadkowego i przeprowadzeniu koniecznych
operacji wczesnych musi on nadal być poddany pełnej obserwacji. Ma to na celu dalszą
profilaktykę nawrotów i zaburzeń funkcji narządów, a takŜe ich leczenie. Lepiej jest
zapobiegać powikłaniom w momencie ich powstawania niŜ je leczyć. JeŜeli jednak dojdzie do
ich wystąpienia, muszą być one odpowiednio wcześnie rozpoznane i poddane leczeniu.
Obserwacja pacjenta powinna odbywać się na podstawie planu, ułoŜonego indywidualnie dla
kaŜdego pacjenta (wiek, rasa, zraniona część ciała, warunki lecznicy, spodziewany rodzaj
komplikacji i związane z tym koszty). NajwaŜniejszym punktem takiej obserwacji jest
powtarzane w regularnych odstępach czasu kliniczne badanie pacjenta. Drogie maszyny
i wysoko wyspecjalizowane urządzenia kontrolne są w określonych sytuacjach pomocne, nie
mogą jednak nigdy zastąpić badania klinicznego przeprowadzanego przez doświadczoną
osobę. Wskazania do podjęcia uzupełniających czynności diagnostycznych i badań
specjalistycznych wynikają ze stanu pacjenta i jego urazów. Są one szczególnie potrzebne do
dalszego postępowania operacyjnego (np. zdjęcia rentgenowskie w przypadku zranień
stawów etc). [8, s. 242, 243].
Etap 5. Zaopatrzenie ostateczne (operacje podtrzymujące funkcje narządów i operacje
odtwarzające, a takŜe leczenie przyczynowe)
Po zoptymalizowaniu funkcji Ŝyciowych następuje kolejna faza leczenia. Na pierwszy
plan wysuwają się operacje utrzymujące i odtwarzające funkcje narządów, jak definitywne
zaopatrzenie złamań, zwichnięć i ran, pęknięć powłok jamy brzusznej oraz przepony
[8, s. 244].
Wymioty rzekome
Wymioty rzekome to bierne wypływanie treści z przełyku do gardła i jamy ustnej,
a częściowo równieŜ do jamy nosowej. Uruchamiane są wówczas tylko mięśnie pyska (czasami
następują odruchowe skurcze antyperystaltyczne przełyku, które zaburzają wymioty rzekome).
Nie występują objawy typowe dla wymiotów prawdziwych, takie jak: utrata apetytu, objawy
zwiastunowe w postaci nudności, ślinienia się i silnie wyraŜonych skurczów mięśni tłoczni
brzusznej. U pacjentów z wymiotami rzekomymi zawsze obserwuje się problemy z przełykiem,
a bardzo rzadko zaburzenia przełykania. Niektóre psy mają ogromny apetyt, poniewaŜ większość
pokarmu wypada z przełyku i tylko niewielka jego ilość przedostaje się do Ŝołądka. Wymioty
rzekome są charakterystycznym objawem zatkania i zaburzeń czynnościowych przełyku.
Obserwując sposób wymiotowania, moŜna stosunkowo łatwo odróŜnić wymioty rzekome od
prawdziwych. To rozróŜnienie jest waŜne dla wyboru sposobu leczenia, dlatego nie moŜna
opierać się jedynie na danych uzyskanych podczas wywiadu z właścicielem psa. Powinno się
ponadto zbadać wymiociny i zadając właścicielowi celowe pytania, określić, czy mamy do
czynienia z wymiotami rzekomymi. Wymioty rzekome występują najczęściej wkrótce po
przyjęciu pokarmu i są łatwe do wywołania przy ucisku na gardło. Psy opuszczają głowę, a treść
pokarmowa bez wysiłku wydostaje się na ziemię przez jamę ustną lub rzadziej przez nos.
Czasami zwierzęta kaszlą, gdy cząstki pokarmu wpadną przy wdechu do dróg oddechowych.
Często taki pokarm jest ponownie pobierany. Jeśli mamy do czynienia z zapaleniem lub
zranieniem przełyku, w wymiotach rzekomych moŜe występować krew. Bardzo rzadko
wymiociny rzekome zawierają kwas lub Ŝółć. Zdarza się to, gdy wcześniej nastąpi zarzucenie
treści z Ŝołądka przez niedomknięty zwieracz dolny przełyku. Niekiedy wymioty prawdziwe
słabo odróŜniają się od rzekomych, gdy Ŝołądek nie jest pobudzony [8, s. 697].

32
Wymioty prawdziwe
Wymioty prawdziwe w odróŜnieniu od wymiotów rzekomych to odruch kontrolowany
przez ośrodek połoŜony w rdzeniu przedłuŜonym. W akcie wystąpienia wymiotów
prawdziwych biorą udział: gardło, przepona, Ŝołądek, mięśnie tłoczni brzusznej i oddechowe.
Nie zawsze naleŜy traktować wymioty jako patologię. Są one odruchem obronnym, który
pełni waŜną rolę w przypadku zatruć, błędów Ŝywieniowych, zatkania lub perforacji jelit.
Wymioty wymagają postawienia szybkiego rozpoznania oraz energicznego przyczynowego
i objawowego leczenia. Wymioty prawdziwe moŜna stosunkowo łatwo odróŜnić od
rzekomych po ściśle kontrolowanym, kierowanym odruchowo i etapowym przebiegu.
Wymioty rozpoczynają się objawami zwiastunowymi, takimi jak niepokój i ślinienie się, oraz
wyraźnym napięciem mięśni tłoczni brzusznej i zmianą sposobu oddychania. Czasami są to
wymioty chlustające (podczas zatkania odźwiernika). W przeciwieństwie do wymiotów
rzekomych wymiociny z Ŝołądka nigdy nie są powtórnie zjadane. Mają one charakterystyczne
cechy, takie jak kwaśny zapach, i zawierają np. krew, Ŝółć, treść z jelit; w rzadkich
przypadkach mogą to być wymioty kałowe. W pojedynczych przypadkach wymiociny mogą
zawierać pasoŜyty.
O ile to moŜliwe, naleŜy samemu obejrzeć wymiotujące zwierzę i wymiociny w celu
ustalenia prawidłowego rozpoznania. Jest to waŜne, poniewaŜ wielu właścicieli myli wymioty
właściwe z wymiotami rzekomymi, a nawet z wypływem śluzu z tchawicy po atakach kaszlu.
Mając na uwadze ustalenie przyczyny wymiotów, naleŜy łącznie oceniać dane z wywiadu
(dieta, przyzwyczajenia pokarmowe, np. zjadanie kości lub ciał obcych, szczepienia itd.) oraz
inne zaobserwowane objawy, np. biegunka lub kał smolisty. Wymioty są najczęściej, ale nie
zawsze, wywołane przez problemy Ŝołądkowo–jelitowe. NaleŜy brać pod uwagę rzadziej
spotykane przyczyny niezwiązane z układem pokarmowym, aby nie ustalić błędnego
rozpoznania. Są to przede wszystkim choroby ogólnoustrojowe i choroby narządów
wewnętrznych, takie jak niewydolność nerek, choroby wątroby, zapalenie otrzewnej,
zapalenie trzustki lub wątroby, choroby przewodów Ŝółciowych, ropomacicze, zapalenie
prostaty i inne choroby narządów jamy brzusznej. Czasami te przyczyny bardzo trudno
rozpoznać. Łatwiej odróŜnić wymioty z przyczyn Ŝołądkowo–jelitowych od wymiotów
wywołanych chorobami okolicy gardła lub klatki piersiowej (niewydolność serca). RównieŜ
stosunkowo łatwe do odróŜnienia są wymioty wywołane zaburzeniami przedsionkowymi
i OUN, poniewaŜ występują one łącznie z innymi objawami neurologicznymi. Pobudzenie
wymiotów mające swoje źródło w okolicy Ŝołądka i jelit draŜni ośrodek wymiotny
bezpośrednio i przez gałązki nerwu błędnego. Toksyny i endotoksyny, leki oraz cytokiny
stymulują ośrodek wymiotny pośrednio przez sferę chemoreceptorów (CRTZ). Bez tej sfery
nie wykazują działania wymiotnego. Niektóre choroby układu pokarmowego stymulują
ośrodek wymiotny zarówno pośrednio, jak i bezpośrednio. Aby skutecznie leczyć
przeciwwymiotnie, naleŜy znać patogenezę wymiotów. Za pochodzeniem wymiotów
z okolicy Ŝołądka i jelit przemawiają: biegunka, napięty i (lub) podkasany brzuch, przy
którego omacywaniu prowokujemy wymioty, rozszerzenie Ŝołądka, zgazowane lub
przepełnione płynem jelita, zgrubienie ścian jelit lub nieprawidłowa zawartość jelit (ciało
obce), wymioty, które występują podczas przyjmowania pokarmu lub krótko po tym,
względnie nietolerancja pewnych rodzajów pokarmu. NajwaŜniejszymi następstwami
wymiotów są:
− odwodnienie,
− utrata elektrolitów,
− zaburzenia równowagi kwasowo–zasadowej, uzaleŜnione od choroby podstawowej
i towarzyszących jej objawów (biegunka, niedroŜność), czasu trwania wymiotów, ich
ilości, pochodzenia i składu, oraz od tego, czy w okresach między wymiotami moŜe być
przyjmowana woda i(lub) pokarm – jak przy stale powtarzających się wymiotach.

33
W zaleŜności od objawów pierwotnych i wywołanych przez wymioty objawów wtórnych
musimy rozróŜnić trzy grupy pacjentów według stopnia nasilenia choroby:
1. Nie obserwuje się powaŜniejszych następstw wynikających z choroby podstawowej
i wymiotów (wymioty sporadyczne i łagodnie przebiegające, leczone jedynie dietą).
2. Objawy lekkie, niezagraŜające Ŝyciu i bez dodatkowych powikłań (leczy się przez
uzupełnienie płynów i podanie środków przeciwwymiotnych, po stwierdzeniu przyczyny
wdraŜa się leczenie etiologiczne).
3. Objawy zagraŜające Ŝyciu, przebiegające bez powikłań lub z powikłaniami, np.
z zachłystowym zapaleniem płuc, wstrząsem albo niewydolnością narządów
wewnętrznych (mocznica przednerkowa, niewydolność wątroby itd.). Objawy te
wymagają leczenia doraźnego przed wdroŜeniem leczenia przyczynowego
i kontynuowaniem postępowania diagnostycznego [8, s. 697, 698].
Ostry nieŜyt Ŝołądka
Choroba występująca z wymiotami, które po upływie nie więcej niŜ 7 dni powinny
samoistnie ustać bez oznak powaŜnych zaburzeń ogólnych, o ile nie są one wywołane
chorobą podstawową. Ostry nieŜyt Ŝołądka jest następstwem powierzchownego lub
głębokiego uszkodzenia błony śluzowej, które wywołane jest podraŜnieniem fizycznym,
chemicznym, infekcyjnym lub pasoŜytniczym. Błona śluzowa Ŝołądka jest szczególnie
wraŜliwa na uszkodzenia wywołane przez kwas Ŝołądkowy, przed którym zwykle chroniona
jest barierą złoŜoną ze śluzu i komórek nabłonkowych. Jeśli w wyniku pierwotnego
uszkodzenia tych komórek dojdzie do nadmiernego przenikania kwasu Ŝołądkowego w głąb
błony śluzowej, powstaje błędne koło: kwas Ŝołądkowy niszczy warstwy podnabłonkowe,
komórki tuczne degranulują się i uwalniają histaminę, która dodatkowo pobudza wydzielanie
kwasu Ŝołądkowego. W przypadku wystąpienia głębszych uszkodzeń hamowany jest
przepływ krwi, odŜywianie i regeneracja błony śluzowej [8, s. 734,].
Pierwotne przyczyny nieŜytu Ŝołądka (przyczyny egzogenne)
Zepsuty pokarm, śmieci (toksyny bakteryjne), abrazyjne ciała obce, kości, alergeny
pokarmowe, pasoŜyty (glisty, które wędrują z jelit), substancje toksyczne (pestycydy,
herbicydy, nawozy, glikol etylenowy, środki czyszczące i dezynfekcyjne), lekarstwa
(aspiryna, glikokortykosteroidy, niesteroidowe leki przeciwzapalne, takie jak fenylobutazon,
antybiotyki, glikozydy nasercowe) są pierwotnymi przyczynami nieŜytu Ŝołądka. Błona
śluzowa Ŝołądka ulega bezpośrednim uszkodzeniom mechanicznym i chemicznym. Leki
podaje się na czczo tylko przy specjalnych wskazaniach [8, s. 734,].
Wtórne przyczyny nieŜytu Ŝołądka (przyczyny endogenne)
Wielu chorobom ogólnym i chorobom narządów towarzyszy ostry nieŜyt Ŝołądka lub
zapalenie jelit i Ŝołądka (leptospiroza, choroby wątroby, niewydolność nerek, alergia,
niewydolność serca i krąŜenia i in.). Czynniki patogenne to zaburzenia ukrwienia, zaburzenia
immunologiczne, metaboliczne i hormonalne. Niewydolność nerek obniŜa wydzielanie
gastryny, zwiększa produkcję kwasu Ŝołądkowego i przyczynia się do powstania
mocznicowego nieŜytu Ŝołądka. Choroby wątroby podwyŜszają stęŜenie gastryny. Refluks
Ŝółci i zawartości dwunastnicy (sok trzustkowy) sprawia, Ŝe nabłonek Ŝołądka jest bardziej
podatny na działanie kwasu. Wzrost napięcia nerwu błędnego lub sympatycznego
w chorobach OUN, jak równieŜ wydzielanie histaminy w wyniku alergii i mastocydoza
zwiększają wydzielanie kwasu Ŝołądkowego.
Bezpośrednio występujące wymioty wywołują takie objawy następcze jak bóle brzucha,
odurzenie i odwodnienie, co uzaleŜnione jest od stopnia zapalenia. MoŜe równieŜ
występować nadmierne pragnienie, prowadzące nieraz do zwiększonych wymiotów i do
szybszej utraty płynów i elektrolitów. CięŜkie zaburzenia ogólne spowodowane są
w większości przypadków chorobą podstawową, która wywołuje nieŜyt Ŝołądka. Mogą być
równieŜ wynikiem takich powikłań jak aspiracja wymiocin. Wyniki badań laboratoryjnych:

34
Są pomocne w poszukiwaniu chorób pierwotnych (infekcji, chorób wątroby, nerek, trzustki)
i umoŜliwiają lepszy dobór leczenia w przypadku utraty krwi, płynów i elektrolitów.
Rozpoznanie róŜnicowe – wymioty rzekome wywołane chorobami przełyku, przewlekły
nieŜyt Ŝołądka (czas trwania > 7 dni); zapalenie jelit i Ŝołądka (występuje równieŜ
w początkowym stadium parwowirozy), niedroŜność jelit (zatkanie jelit ciałem obcym lub
czynnościowe), ciała obce w Ŝołądku, wrzody Ŝołądka, zaburzenia w opróŜnianiu Ŝołądka,
zapalenie otrzewnej, niewydolność nerek, choroby wątroby, zapalenie trzustki, ropomacicze.
Nieskomplikowany pierwotny, ostry nieŜyt Ŝołądka ustępuje z reguły po odstawieniu
pokarmu i leków, które potencjalnie mają niekorzystny wpływ na Ŝołądek i (lub) stosowaniu
diety (patrz dalej) przez zahamowanie wymiotów w ciągu 24–48 godzin. Jeśli jednak sytuacja
wygląda inaczej lub doszło do znamiennych zaburzeń ogólnych, naleŜy wykonać
przeglądowe zdjęcie rentgenowskie brzucha, przeprowadzić ogólne badanie moczu i krwi
oraz badania biochemiczne krwi w celu wykluczenia choroby podstawowej.
Przypadki łagodne: nie wymagają Ŝadnych dodatkowych działań poza odstawieniem
pokarmu na 12–36 godzin i diety osłaniającej Ŝołądek. W przypadkach tych często występuje
samowyleczenie. Dieta w chorobach Ŝołądka: po wystąpieniu wyraźnej poprawy moŜna
powracać do zwykłego karmienia zgodnie z poniŜszymi zasadami:
− podajemy małe porcje kilka razy dziennie,
− pokarm nieobciąŜający mechanicznie, czyli rozdrobniony, ugotowany, miękki (bez kości
i ciasteczek dla psów),
− pokarm z niewielką aktywnością osmotyczną; oznacza to, Ŝe nie podajemy disacharydów
lecz skrobię (ryŜ, produkty mączne). Nie podajemy teŜ monosacharydów (glukozy),
w stęŜeniach wyŜszych niŜ 10%,
− nie podajemy produktów, które wzmagają wydzielanie soku Ŝołądkowego (Ŝadnych
owoców, warzyw i przypraw),
− utrzymujemy niskie stęŜenie białka, a następnie stopniowo zwiększamy je (mięso
mielone),
− podajemy niewielkie ilości tłuszczu, który opóźnia opróŜnianie się Ŝołądka,
− najbardziej korzystne jest podawanie gotowej karmy leczniczej.
Przypadki cięŜkie:
− naleŜy zapobiec przyczynom, jeśli są znane lub domyślamy się ich,
− odstawiamy pokarm na 12–36 godzin, podajemy wodę lub roztwór glukozy i elektrolitów
w małych ilościach. Płyn powinien być zawsze świeŜy, bez zanieczyszczeń,
− przeciwdziałamy odwodnieniu poprzez parenteralne podanie płynów i elektrolitów
(szczególnie jonów chloru i potasu),
− gdy wymioty spełnią swoją rolę (pozbycie się toksyn z Ŝołądka), naleŜy podać leki
przeciwwymiotne i (lub) blokery receptora H2, ewentualnie leki wiąŜące kwas solny,
− naleŜy neutralizować kwas i chronić błonę śluzową, podając leki wiąŜące kwas, np.
sukralfat, ułatwiamy opróŜnianie Ŝołądka, podając leki poprawiające perystaltykę lub
cisaprid,
− podanie antybiotyków jest wskazane w przypadku uszkodzenia bariery błony śluzowej
(krew w wymiocinach), naleŜy podać je parenteralnie.
Rokowanie jest uzaleŜnione od przyczyny i przestrzegania wskazówek dotyczących
diety; w przypadku pierwotnego nieŜytu Ŝołądka rokowanie jest korzystniejsze niŜ we
wtórnym nieŜycie Ŝołądka [8, s. 734,735].
Ostre pieniste wzdęcie Ŝwacza
W przypadku drobnopęcherzykowego wzdęcia Ŝwacza czasami próbuje się ułatwić
zwierzęciu odbijanie gazu i treści poprzez obwiązanie pyska liną lub przywiązywanie do
niego kołka. Ma to w przypadku tej postaci wzdęcia o tyle sens, Ŝe zwiększa się w ten sposób

35
wydzielanie śliny, która działa jak substancja odpieniająca. W stadach bydła, gdzie dość
często dochodzi do wzdęć po karmieniu zwierząt roślinami motylkowymi lub zielonką,
właściciel zwykle posiada jeden z opisanych poniŜej środków odpieniających lub lekarz
weterynarii moŜe mu polecić jeden z nich. Podając taki środek, właściciel zapobiega
nadostremu, często śmiertelnemu przebiegowi choroby. U bydła opasowego w przypadkach
wzdęcia, którego przyczyną jest karmienie paszami bogatymi w skrobię, moŜna próbować
polepszyć stan zwierzęcia poprzez jego oprowadzanie (jednakŜe takie działanie w przypadku
wzdęcia powodowanego spoŜyciem motylkowych moŜe prowadzić do śmierci pacjenta).
JednakŜe wzdęcia u bydła opasowego często wynikają z gromadzenia się w Ŝwaczu wolnego
gazu [2, s. 515]. Jako metodę z wyboru wykonuje się sondowanie zgłębnikiem lub
trokarowanie.
Rys. 6. Krowa ze świeŜy przypadkiem zapalenia otrzewnej po trokowaniu Ŝwacza w trakcie jego ostrego
wzdęcia [2, s. 514]
Rys. 7. Bok tej samej krowy. Na skórze zaznaczono zbyt dalekie do tyłu połoŜone miejsce wbicia
trójgrańca (kółko) i prawidłowe miejsce trokarowania (krzyŜ) [2, s. 514]
Trokarowanie Ŝwacza
Ze względu na związane z zabiegiem ryzyko (zapalenie otrzewnej, zakaŜenie rany, odma
podskórna) Ŝwacz naleŜy nakłuć jedynie w ostateczności. O ile stan pacjenta jeszcze na to
pozwala, miejsce nakłucia (na szerokość trzech palców do tyłu od ostatniego Ŝebra, na
szerokość trzech palców poniŜej wyrostków poprzecznych kręgów lędźwiowych) powinno
zostać wygolone, zdezynfekowane i znieczulone nasiękowo. Po wykonaniu niewielkiego
nacięcia skóry, lekarz wprowadza trójgraniec na całą jego długość do Ŝwacza, kierując jego
wierzchołek na prawy guz łokciowy, wyciąga trójgraniec z pochewki i pozwala na
frakcjonowane wydostawanie się gazu ze Ŝwacza. (Przed wkłuciem trokaru naleŜy albo
ustawić się po prawej stronie zwierzęcia albo unieruchomić jego tylne kończyny za pomocą

36
pęt). Trójgraniec musi być na tyle długi, aby końcówka jego pochewki pozostawała nadal
w świetle Ŝwacza nawet po jego zapadnięciu się (na przykład trójgraniec według Götze'a:
długi na 28 cm, o średnicy 5 mm). JeŜeli pochewka trójgrańca ma pozostać przez jakiś czas in
situ, po antyseptycznym zaopatrzeniu kanału wkłucia mocuje się ją do skóry za pomocą szwu
węzełkowego. W celu usunięcia pochewki najpierw wsuwa się kolec do obudowy, a następnie
wyciąga się instrument i jednocześnie naciska na skórę. Profilaktyki zakaŜenia dokonuje się
w zwykły sposób. Na wypadek pojawienia się objawów wstrząsu w trakcie upuszczania
gazów naleŜy mieć w pogotowiu przygotowany środek o działaniu sympatykomimetycznym.
JeŜeli występuje cięŜkie upośledzenie krąŜenia i zaburzenia równowagi kwasowo–zasadowej,
naleŜy zastosować odpowiednią terapię, opartą na dostarczaniu płynów lub elektrolitów
[2, s. 514].
Wprowadzenie zgłębnika nosowo–Ŝołodkowego u koni
Wprowadzenie zgłębnika nosowo–Ŝołądkowego, oprócz waŜnego znaczenia
diagnostycznego ma równieŜ duŜe znaczenie lecznicze, poniewaŜ w szeregu schorzeń
morzyskowych występuje pierwotne lub wtórne rozszerzenie Ŝołądka. Zapobiega to równieŜ
groźnym powikłaniom (pęknięcie Ŝołądka, wtórne przemieszczenie jelit).
Wprowadzenie zgłębnika do Ŝołądka wykonuje się w pierwszej kolejności badania konia
w schorzeniu kolkowym, po podaniu odpowiedniej dawki leku spasmo–analgetycznego
w następujących sytuacjach:
− Jeśli oddechy i akcja serca są w znacznym stopniu odchylone od normy fizjologicznej.
− Gdy zauwaŜymy wypływ treści pokarmowej przez nozdrza.
− Jeśli objętość powłok brzusznych jest znacznie powiększona.
− Sondowanie Ŝołądka wykonuje się przy kaŜdym badaniu konia z objawami kolkowymi.
− W kaŜdym badaniu w przebiegu leczenia zachowawczego i pooperacyjnego.
− Przed transportem do kliniki na leczenie operacyjne.
Zgłębnik wprowadzam przez dolny przewód nosowy. Próby wprowadzenia zgłębnika
przez środkowy przewód nosowy są najczęściej przyczyną krwotoku. Aby zgłębnik wszedł do
dolnego przewodu nosowego naleŜy go odpowiednio nacisnąć palcem tak, aby dotykał dolnej
powierzchni dolnego przewodu nosowego i następnie posuwać w głąb przewodu nosowego.
W chwili, gdy zgłębnik osiągnie Ŝołądek będą przez niego uchodzić gazy. Intensywne
wdmuchnięcie powietrza do Ŝołądka spowoduje obfitsze ujście gazów lub treści przez
zgłębnik, co upewni o tym, Ŝe znajduje się w Ŝołądku. Wprowadzenie głębiej zgłębnika
i cofanie go oraz równoczesne wdmuchiwanie powietrza pozwoli na stwierdzenie, czy
Ŝołądek jest wypełniony gazami, czy płynną lub gęstą treścią. Wdmuchiwanie powietrza do
zgłębnika, przy występowaniu oporu wynikającego ze skurczu mięśniówki przełyku i wpustu,
ułatwia wprowadzenie zgłębnika do Ŝołądka. Przy ostrym rozszerzeniu Ŝołądka wydobywają
się poprzez zgłębnik stosunkowo duŜe ilości gazów i treści Ŝołądka. Ilości płynu od 4–5
litrów wskazują na pierwotne lub wtórne rozszerzenie Ŝołądka. W stanie normy fizjologicznej
płynna treść Ŝołądka zawiera sok Ŝołądkowy, ślinę ewentualnie cząstki kanny, wykazuje pH
2,0–3,5. W przypadku zapalenia Ŝołądka i jelit cienkich moŜe tej treści być znacznie więcej,
bo ponad 10 l, a nawet do 20 l. Wypływającą z Ŝołądka treść pobieramy do badania. Ustalamy
barwę, zapach, ilość, wartość pH. W niedroŜnościach jelit Ŝołądek wypełnia się treścią tym
szybciej, im w bliŜszym odcinku jest jelito niedroŜne. Jeśli następuje szybki napływ (reflux)
treści z jelit cienkich, to wartość pH tej treści podwyŜsza się do 6–7. RównieŜ zmienia się
zabarwienie treści w związku z zawartością Ŝółci na ciemnoŜółte.
W gastroduodenojejunitis treść Ŝołądka moŜe być zabarwiona na kolor róŜowy lub
czerwony na skutek krwotocznego zapalenia. W postępowaniu diagnostycznym pominięcie
badania zgłębnikiem zawartości Ŝołądka, jak równieŜ nie opróŜnienie Ŝołądka z gazów
i treści, w pierwotnym i wtórnym rozszerzeniu Ŝołądka jest powaŜnym błędem w sztuce
lekarsko–weterynaryjnej. Podobnym błędem jest to, jeśli w przypadku ileus, zaraz po badaniu

37
usuniemy sondę n.Ŝ. W tych stanach juŜ po kilkunastu minutach wystąpi powtórne
rozszerzenie Ŝołądka, co powoduje szereg niekorzystnych powikłań, które mogą być
przyczyną tego, Ŝe podjęcie zabiegu operacyjnego będzie niecelowe [3 s. 16, 17].
Przy podejrzeniu zalegania ciał obcych przeprowadza się szczegółowe badanie przełyku.
Zalegające ciała obce powodują tylko nieznaczne (lub w ogóle nie dają), miejscowe
powiększenia objętości przełyku, masowanie, których wyzwala równieŜ puste odruchy
połykania, dławienia i regurgitację. Umiejscowienie przeszkody w przełyku moŜna teŜ
oznaczyć na podstawie długości odcinka wprowadzonego zgłębnika, licząc od zgryzu
siekaczy. U koni chorych na morzysko zaleca się w celu wywołania odbijania gazów
masowanie przełyku w kierunku do gardła. Oglądanie przełyku wzdłuŜ przebiegu rynienki
jarzmowej pozwala wykryć obecność ograniczonego lub powrózkowatego powiększenia
objętości oraz zmiany zachodzące w czasie pobierania pokarmu. Poza tym moŜna określić
rodzaj i sposób przesuwania kęsów i płynów oraz ruchy falowe.
Przy omacywaniu przełyku u konia chwyta się obiema rękami szyję od dołu,
a u pozostałych zwierząt od góry. Następnie omacuje się rynienkę jarzmową aŜ do wejścia do
klatki piersiowej. Przeprowadza się to palcami obu rąk omacując na jednej wysokości
równocześnie obie rynienki jarzmowe. Zwraca się przy tym uwagę na istotę ewentualnych
powiększeń objętości, ich rozległość, ciepłotę, wraŜliwość, spoistość i przesuwalność, na
miejscowo ograniczone stwardnienia, na odbijanie, dławienie i wymioty. Drogą ucisku,
masaŜu i przesuwania odcinków, w których stwierdzono wzrost objętości, moŜna się
przekonać o przesuwalności ich zawartości. Opukiwanie palcem wspomnianych zmian
(powiększenie objętości) zaleca się nie tylko przed pobraniem paszy, lecz i po jej przyjęciu.
Badanie za pomocą zgłębnika winno być dokonywane tylko przy podejrzeniu zatkania
przełyku, gdy nie doszło przy tym do cięŜkiego uszkodzenia jego ścian. Poza zwykłym
zgłębnikiem przełykowym moŜna uŜyć do tego celu u duŜych zwierząt sondy z pętelką do
zadławień. U małych zwierząt moŜna uŜyć gumowego węŜa.
Konie przytrzymuje za głowę i uszy, co najmniej 2–3 pomocników, rzadziej umieszcza
się je w poskromię lub kładzie. Jamę ustną rozwiera się za pomocą klina Bayera lub
rozwieracza szczęk. Ustawia się przy tym głowę moŜliwie w prostej linii z szyją i wyciąga się
na bok język. Następnie wprowadza się tuŜ po twardym podniebieniu aŜ do gardła uprzednio
nasmarowany na końcu gliceryną, olejem lub wazeliną śliski zgłębnik Ŝołądkowy.
Następnie wolno i ostroŜnie przesuwa się go dalej, aŜ wprowadzona część będzie
odpowiadać uprzednio odmierzonej za pomocą zgłębnika odległości między wpustem
Ŝołądka a zębami siecznymi (mierzonej w płaszczyźnie bliŜszego końca ostatniego Ŝebra).
Przetyczka (mandryn) nie powinna w Ŝadnym razie wystawać ponad otwór wprowadzonego
końca zgłębnika, lecz powinna być raczej wciągnięta do jej przewodu na głębokość 5–10 cm.
Po wejściu zgłębnika do przełyku ustaje zwykle charczenie (charczenie wskazuje, Ŝe zgłębnik
zabłądził do krtani). Wyczuwalny nieco opór przed Ŝołądkiem pokonuje się przez kilkakrotne
nieznaczne cofnięcia i przesunięcia zgłębnika do przodu lub usuwa przez wlanie 1–2 litrów
ciepłej wody (zabieg skuteczniejszy). Zmylenie drogi zgłębnika, wejście jego do silnie
rozszerzonej przy duszności głośni, rozpoznaje się za pomocą oglądania i omacywania
rynienki jarzmowej oraz na podstawie nagłego wystąpienia silnej duszności. Powtórzenia
podobnego wypadku unika się przez nieznaczne zgięcie głowy zwierzęcia (ganaszowanie).
Przy braku ostroŜności, szczególnie u niespokojnych zwierząt, moŜliwe są pewne
wypadki w czasie wprowadzania zgłębnika (skaleczenie, przebicie ściany przełyku oraz pni
naczyniowych w wejściu do klatki piersiowej i w klatce piersiowej). Szczególnie moŜliwe
jest to przy przesuwaniu zgłębnika w miejscu przejścia w część piersiową przełyku.
Wyginająca się silnie dogrzbietowo w tym miejscu ściana moŜe ulec wyciśnięciu w tym
samym kierunku i przebiciu końcem zgłębnika lub wtłoczeniu do widełkowatego
rozgałęzienia pnia głowowo–ramiennego wspólnego.

38
Zgłębnik nosowo–przełykowy wprowadza się podobnie jak rinolaryngoskop jamą
nosową do gardła, skąd najczęściej przechodzi on do przełyku. W związku z tym, Ŝe zgłębnik
nosowo–przełykowy jest cieńszy od zwykłego zgłębnika Ŝołądkowego, łatwiej moŜe i ten
pierwszy zabłądzić do krtani. Te okoliczności wymagają zawsze sprawdzania obecności
zgłębnika w przełyku oglądaniem i omacywaniem rynienki jarzmowej. Prócz tego przy
wprowadzaniu zgłębnika zwraca się uwagę na wyczuwalny opór w przypadkach wejścia
zgłębnika do tchawicy przesuwa się on zupełnie lekko i występuje kaszel. U przeŜuwaczy
zgłębnik wprowadza się otworem umieszczonym w środku drewnianej poprzeczki, słuŜącej
do rozwarcia jamy ustnej. Tak wprowadzony zgłębnik po szybkim przejściu jamy ustnej
przesuwa się dalej bez oporu. U świń naleŜy szczególnie zwracać uwagę na przejście
zgłębnika z jamy gardłowej do przełyku (zwrócenie uwagi na ewentualny opór). Winno się to
czynić, aby zapobiec zabłądzeniu zgłębnika do kieszonki gardłowej leŜącej powyŜej wejścia
do przełyku i ewentualnemu jej przebiciu [6, s. 391, 392, 393, 395].
Metody dojelitowego odŜywiania wymuszonego – sondowanie psów i kotów

Zgłębnik nosowo–przełykowy stosuje się u cięŜko chorych zwierząt przez maksymalnie
3 dni jako postępowanie przejściowe, aŜ będzie juŜ moŜna podjąć ryzyko inwazyjnej,
długoterminowej metody karmienia.
Przeciwwskazania zastosowania zgłębnika nosowo–przełykowego to: zranienia pyska lub
gardła, choroby układu oddechowego, zaburzone funkcje krtani lub przełyku, zaburzenia
nieprzytomności, wymioty, zapalenia trzustki. Potrzebne materiały: pediatryczny zgłębnik
przeznaczony do karmienia 5–8 F, lidokaina 2%, środek poślizgowy, przylepiec, nici.
Technika wykonania – przy uniesionej głowie zwierzęcia wprowadza się do otworu
nosowego kilka kropli lidokainy, celem znieczulenia jamy nosowej. Długość zgłębnika ustala
się, mierząc odległość od czubka nosa do 9 Ŝebra i zaznaczając na zgłębniku. Sposób ten
zapewnia usytuowanie końca zgłębnika w przełyku, przed wpustem do Ŝołądka. Zgłębnik nie
powinien sięgać aŜ do Ŝołądka, gdyŜ utrudnia to funkcję zwierania dolnego zwieracza
przełyku i sprzyja powstawaniu refluksu Ŝołądkowo–przełykowego. Zgłębnik powleka się
środkiem poślizgowym, aby ułatwić jego wprowadzanie. Mimo zastosowania lidokainy
zabieg podraŜnia błonę śluzową nosa, dlatego zgłębnik naleŜy szybko przeprowadzić przez
brzuszny przewód nosowy. U psów z długą głową moŜna ułatwić wprowadzanie zgłębnika,
uciskając lekko koniec nosa ku górze. Kiedy koniec zgłębnika dotknie sklepienia gardła,
automatycznie pojawia się odruch połykania, takŜe praktycznie zgłębnik nie moŜe dostać się
do tchawicy. Bardziej prawdopodobne jest załamanie się zgłębnika w gardle pod kątem 180°
i powrót jego końca do jamy ustnej, dlatego po kaŜdym wprowadzeniu zgłębnika naleŜy
obejrzeć wnętrze jamy ustnej. Dalszym sprawdzianem połoŜenia zgłębnika jest zasysanie
powietrza przez strzykawkę dołączoną do jego końca. JeŜeli zgłębnik leŜy prawidłowo
w przełyku, to wytwarza się podciśnienie, gdyŜ ścianka przełyku, luźno otaczająca zgłębnik,
zatyka jego otwór. JeŜeli zgłębnik tkwi w jamie ustnej lub w tchawicy, zasysanie powietrza
jest moŜliwe. Następna kontrola polega na wprowadzeniu wody. Przy prawidłowym
połoŜeniu zgłębnika nie wywołuje to kaszlu, połykania, dławienia ani krztuszenia.
W wątpliwych przypadkach połoŜenie zgłębnika moŜna kontrolować radiologicznie (zdjęcie
boczno–boczne). Zgłębnik mocuje się do otworu nosowego za pomocą przylepca i przyszywa
do grzbietu nosa. ZałoŜenie kołnierza szyjnego utrudnia zwierzętom usunięcie zgłębnika.
Metoda technicznie łatwa, nieinwazyjna, nie wymaga stosowania specjalnego
wyposaŜenia ani sedacji i narkozy. Po załoŜeniu zgłębnika moŜna natychmiast przystąpić do
karmienia. MoŜliwe jest karmienie z uŜyciem bolusów. Wadą tej metody jest to, Ŝe występuje
podraŜnienie błony śluzowej nosa (zapalenie błony śluzowej nosa, negatywny wpływ na
apetyt), kołnierz szyjny ogranicza swobodę ruchów i komfort zwierzęcia, konieczna specjalna
płynna karma, która moŜe przechodzić przez cienki zgłębnik.

39
Powikłania – przedwczesne usunięcie zgłębnika przez zwierzę, zagięcie lub zatkanie
zgłębnika, jatrogenne zapalenie błony śluzowej nosa, urazowy nieŜyt krtani i gardła, przy zbyt
szybkim karmieniu ryzyko refluksu Ŝołądkowo–przełykowego, zwracania karmy
i zachłystowego zapalenia płuc [8, s.193].
Rys. 8. Rurkę izolacyjną wprowadza się do przełyku znieczulonego psa do miejsca leŜącego około 3 cm
doogonowo od kata Ŝuchwy, a następnie sprawdza się jej połoŜenie oglądaniem i omacywaniem
[8, s. 194]
U małych zwierząt moŜna takŜe zastosować:
1. Zgłębnik doprzełykowy, nacięcie przełyku
Wskazania. KaŜdy pacjent, u którego przez dłuŜszy czas musi być stosowane odŜywianie
wymuszone i którego przełyk oraz przewód Ŝołądkowo–jelitowy funkcjonują.
Przeciwwskazania. Wysokie ryzyko narkozy, choroby przełyku, zaburzenia
przytomności, wymioty, zapalenie trzustki.
Zalety. WyposaŜenie łatwe do zdobycia; sztuczne karmienie moŜna stosować tą metodą
przez wiele tygodni. MoŜe być podawana gotowa karma w puszkach, gdyŜ średnica zgłębnika
jest względnie duŜa; moŜliwe jest takŜe karmienie z uŜyciem bolusów.
Wada. Niezbędne jest znieczulenie ogólne.
Komplikacje. Zapalenie skóry lub ropnie w miejscu wprowadzenia zgłębnika; refluks
przełykowy lub wymioty z ryzykiem zachłystowego zapalenia płuc, zwłaszcza przy zbyt
szybkim karmieniu; wydalenie zgłębnika podczas wymiotów.
2. Zgłębnik doŜołądkowy, nacięcie Ŝołądka
Zgłębniki doŜołądkowe mogą być zakładane chirurgicznie, endoskopowo lub bez
endoskopu (na ślepo). Istnieją róŜne metody wykonywania gastrostomii na ślepo.
3. Gastrostomia endoskopowa
Wskazania. KaŜdy pacjent o masie ciała poniŜej 25 kg, który musi być przez dłuŜszy czas
sztucznie karmiony i ma sprawny przewód Ŝołądkowo–jelitowy.
Przeciwwskazania. Pacjenci z wysokim ryzykiem narkozy, wodobrzusze, wymioty,
zapalenie trzustki.
Zalety. Metoda umoŜliwia sztuczne karmienie przez wiele tygodni; moŜna stosować
gotową karmę w puszkach, gdyŜ światło zgłębnika jest stosunkowo duŜe, lub w postaci
bolusów. Zgłębnik prawie nie przeszkadza zwierzętom.
Wady. Niezbędne są: giętki endoskop oraz znieczulenie ogólne; metoda nie nadaje się do
stosowania u duŜych psów (z wagą powyŜej 25 kg).
Komplikacje. Przy zakładaniu zgłębnika istnieje niewielkie ryzyko uszkodzenia
narządów brzusznych, zwłaszcza śledziony, oraz urwania nitki podczas wciągania zgłębnika.
Powikłania późne: martwica i perforacja ściany Ŝołądka z zapaleniem otrzewnej; zapalenie
otrzewnej w wyniku wyrwania zgłębnika; zapalenie skóry i mogący wystąpić ropień
w miejscu wprowadzenia zgłębnika; wyrwanie zgłębnika przez pacjenta (bardzo rzadkie).
Powikłania podczas karmienia: wymioty (ewentualnie z zachłystowym zapaleniem płuc).

40
4. Zgłębnik dojelitowy, nacięcie jelita czczego
Wskazania. Funkcjonujący przewód jelitowy przy braku moŜliwości karmienia
doŜołądkowego (zapalenie trzustki, choroba Ŝołądka, chirurgia przewodów Ŝółciowych);
u wszystkich pacjentów z brakiem łaknienia, u których planowana jest laparotomia, i u tych,
u których niemoŜliwe jest karmienie wymuszone z wykorzystaniem bliŜszych odcinków
przewodu Ŝołądkowo–jelitowego.
Zaleta. Dojelitowe karmienie wymuszone moŜna stosować takŜe przy chorobach
bliŜszych odcinków przewodu Ŝołądkowo–jelitowego (zapalenie trzustki, choroby Ŝołądka).
Wady. Niezbędna jest laparotomia; brak magazynowania treści w Ŝołądku oraz wstępnego
trawienia karmy, co wyklucza karmienie z uŜyciem bolusów i stwarza konieczność
stosowania stałych wlewów specjalnej, płynnej karmy.
Komplikacje. Zapalenie skóry w miejscu wprowadzenia zgłębnika, przedwczesne
usunięcie zgłębnika przez psa, zatkanie zgłębnika, wymioty, problemy trawienne, biegunka
[8, s.193, 194, 195, 196, 198, 199, 200].
Choroby jelit
Mimo rozpowszechnienia dokładnie zbilansowanych karm gotowych, częstość
występowania chorób jelit prawie się nie zmieniła. Choroby jelit naleŜą wciąŜ do
codziennych problemów pojawiających się w praktyce lekarskiej. Wymagają szybkiego
i rozwaŜnego postępowania, a jednocześnie są problemem: 1) właścicieli, szczególnie wtedy,
gdy chorobom towarzyszy biegunka, 2) psów, jeśli ich Ŝycie zagroŜone jest z powodu tych
chorób, 3) lekarzy weterynarii, którzy powinni moŜliwie jak najszybciej postawić diagnozę
i znaleźć środek przeciw chorobie. W wywiadzie dotyczącym chorób jelit znajdziemy wiele
znaczących wypowiedzi, takich jak dane dotyczące szczepień, odrobaczenia, pobierania
płynów i pokarmu, bawienie się przez psa przedmiotami, które nie mogą ulec strawieniu, ale
które pies moŜe ewentualnie rozgryźć (dostęp do worków i kubłów na śmieci), zmiana
apetytu, występowanie wymiotów, bolesnego parcia i(lub) zmiany masy ciała, zmiana
w częstości, ilości i konsystencji oddawanego stolca, odkształcenie twardych grudek kału,
dostęp psa do substancji trujących lub podawanie mu określonych leków, zachorowanie kilku
psów jednocześnie w jednym gospodarstwie lub w tym samym otoczeniu. W związku z tym,
Ŝe istnieje wiele chorób jelit, a jeszcze więcej wywołujących je przyczyn, wskazane jest
podjęcie systematycznego działania dopasowanego do istniejących objawów. Zawsze jednak
naleŜy przestrzegać podanych poniŜej głównych kryteriów:
− stopień nasilenia (choroby): samoograniczający się; powaŜne zaburzenia ogólne,
niezagraŜające jednak Ŝyciu; wtórny do chorób ogólnych lub chorób danych narządów;
związany z cięŜkimi zaburzeniami ogólnymi i powikłaniami;
− przebieg: ostry, przewlekły, nawracający, okresowy, występujący w określonym czasie;
− przyporządkowanie miejscowe: choroba jelita cienkiego, jelita grubego, jelita grubego
i cienkiego;
− przyczyna: pierwotna jelit, wtórna (objawowa) jelit [8, s.746].
Biegunka
Jest to zbyt częste oddawanie rzadkiego, obfitego i nieuformowanego kału. Biegunka jest
najczęstszym objawem ostrych i przewlekłych chorób układu pokarmowego. Spotykana jest
najczęściej u młodszych psów. Oznacza, Ŝe występuje zbyt duŜe wydzielanie lub zbyt mała
absorpcja płynów albo oba te zaburzenia jednocześnie. W ostro przebiegających biegunkach
rozróŜniamy pod względem patofizjologicznym cztery mechanizmy ich powstawania:
1. Biegunka osmotyczna. Występuje tu osłabienie wchłaniania wody z powodu zmian
ciśnienia osmotycznego między prawidłowym lub ewentualnie nieco obniŜonym
ciśnieniem osocza i podwyŜszoną osmolalnością w świetle jelita. Woda nie tylko nie jest
wchłaniana ze światła jelita, ale wręcz przeciwnie, moŜe dyfundować z osocza do jelit.

41
Biegunki osmotyczne spotyka się w następujących przypadkach:
− pies spoŜywa duŜe ilości pokarmu źle wchłanianego i osmotycznie czynnego (cukier
gronowy, sól glauberska itd.),
− w zaistniałej niestrawności,
− w zaburzeniach transportu składników niejonowych, np. glukozy. Biegunki
osmotyczne często towarzyszą przewlekłym chorobom przewodu pokarmowego.
Charakterystyczne jest, Ŝe samoistnie ustępują, gdy zwierzę nie przyjmuje pokarmu.
2. Biegunka sekrecyjna. Gruczoły śluzowe są zbyt silnie stymulowane do wydzielania
przez toksyny chemiczne lub bakteryjne. NajwaŜniejszymi przyczynami są:
− enterotoksyny Salmonelli i Escherii coli,
− wzrost zawartości kwasów Ŝółciowych i być zhydrolizowanych kwasów tłuszczowych
w świetle jelita,
− działanie hormonów Ŝołądkowo–jelitowych, prostaglandyn,
parasympatykomimetyków lub sertoniny,
− leki przeczyszczające.
Odstawienie pokarmów nie ma wpływu na tego typu biegunkę.
Wzrost przepuszczalności błony śluzowej przewodu pokarmowego i dodatkowo
osłabienie połączeń międzykomórkowych. NajwaŜniejsze przyczyny to:
− zapalenie,
− wpływ substancji chemicznych,
− martwica błony śluzowej,
− osłabienie resorpcji jelitowej,
− defekty błony śluzowej jelit,
− inne przyczyny, takie jak w biegunkach przewlekłych.
Zaburzenia perystaltyki mogą przebiegać w postaci wzmoŜonych ruchów
perystaltycznych, wzmoŜonych ruchów antyperystaltycznych i (lub) zniesienia perystaltyki
(atonia jelit). Wzrost perystaltyki moŜe być uwarunkowany psychicznie [8, s. 698].
Mechanizmy powstawania biegunek przewlekłych są identyczne z mechanizmami
powstawania biegunek ostrych, ale ich przyczyny są częściowo róŜne. Ostre biegunki
osmotyczne są spowodowane błędami dietetycznymi, a przewlekłe – niestrawnością lub
zaburzeniami wchłaniania. Dodatkowo w biegunkach przewlekłych pewną rolę odgrywają
takie czynniki, jak częściowe zatkania (zespół ślepej pętli, nadmierny rozwój flory bakteryjnej
jelit), zmniejszone wchłanianie z jelit wywołane nacieczeniem błony śluzowej lub zastojem
(przewlekła niewydolność serca, zespół przewlekłego zapalenia jelit, nowotwory). WaŜną
rolę w przewlekłych i ostrych biegunkach odgrywa układ immunologiczny jelit (GALT – gut
associated lymphoid tissue). KaŜda biegunka wymaga ukierunkowanego rozpoznania w celu
określenia patofizjologii i stopnia uszkodzenia odcinka jelit, następstw, powikłań oraz
przyczyn. RozróŜnia się:
− Lekkie biegunki (wydalanie kału trzy razy, maksymalnie 4 razy dziennie bez zaburzeń
stanu ogólnego);
− CięŜkie biegunki (wydalanie kału częstsze niŜ sześć razy na dzień), przebiegające
z zaburzeniami stanu ogólnego (odwodnienie, apatia, utrata apetytu, osłabienie, gorączka,
oziębienie powłok ciała) i powikłaniami (uporczywe wymioty, krew w kale, problemy ze
strony układu krąŜenia).
Podział według innych kryteriów obejmuje:
− przebieg: biegunki ostre (utrzymujące się 24–48 godzin) i przewlekłe (utrzymujące się
dłuŜej niŜ 14 dni) lub nawracające;
− miejsce powstawania biegunki: z jelita cienkiego i(lub) grubego:
− podział przyczynowy: dietetyczne, infekcyjne, pasoŜytnicze, zapalne – nieinfekcyjne,

42
wywołane endo–, egzotoksynami lub lekami (niesteroidowe leki przeciwzapalne,
antybiotyki, glikozydy), idiopatyczne i wtórne (infekcje ogólnoustrojowe, ostre
i przewlekłe zapalenie nerek, zapalenie trzustki, zapalenie nadnerczy, choroby wątroby).
MoŜemy podejrzewać, Ŝe biegunka jest wtórna, jeŜeli leczenie objawowe nie przynosi
rezultatów i (lub) pojawiają się dodatkowe objawy, np. nieprawidłowe wyniki badań
laboratoryjnych. WaŜne znaczenie dla obiektywizacji wyników i ich dalszego
ukierunkowania mają badania: morfologiczne i biochemiczne krwi, moczu i parazytologiczne
kału. Nawet w przypadku lekkich biegunek zaleca się zbadanie wartości hematokrytu
i stęŜenia białka całkowitego. NaleŜy odróŜnić biegunki od pseudobiegunek (biegunek
rzekomych). O pseudobiegunce mówimy wtedy, gdy właściciel donosi o utrudnionym
oddawaniu kału i zaobserwuje krew w kale, szczególnie po dłuŜszych próbach jego oddania.
Podczas badania stwierdza się koprostazę oraz obecność śluzu i kału. Nawet przy
systematycznym postępowaniu nie zawsze udaje się ustalić przyczynę biegunki i uzyskać
dobre wyniki leczenia. Szczególnie w przypadku biegunek przewlekłych i nawracających
konieczne są dalsze badania, np. USG, endoskopia, kolonoskopia, badanie bakteriologiczne
i serologiczne kału, badanie serologiczne krwi, biopsja pod kontrolą USG lub laparaskopii,
jak równieŜ specjalne testy diagnostyczne, np. badanie enzymatyczne kału, badanie TLI,
stęŜenia witamin i in. Badanie RTG jest bardzo waŜne przy wyjaśnianiu problemu biegunki
[8, s. 698, 699].
Tabela 1. Kryteria lokalizujące biegunki przewlekłe [8, s. 699]
Objawy Jelito cienkie Jelito grube
Apetyt Zwiększony: niestrawność, często Często bez zmian, czasami ze
obniŜona zdolność absorpcji zmianami
Wychudzenie Występuje Rzadkie, tylko w cięŜkich
zapaleniach okręŜnicy
Reakcja na odstawienie pokarmu Poprawę obserwuje się przy Poprawę obserwuje się we
zaburzeniach wchłaniania, wtórnych przeciąŜeniach.
niestrawności, alergii pokarmowej. Brak poprawy w wysiękowym
Brak poprawy oznacza proces zapaleniu okręŜnicy
wysiękowy
Kontrolowanie oddawanie kału Zazwyczaj kontrolowane, nawet w Bezwolne oddawanie kału lub
nocy oddawanie kału w mieszkaniu
Wyjątek: biegunka czynnościowa
Ilość kału DuŜo ilości Małe lub prawidłowe ilości
Częstość oddawania kału 2–3 razy częściej niŜ normalnie 4–6 razy częściej niŜ normalnie
Ilość krwi Rzadko, krew czarna lub czerwona Często występuje i w duŜej ilości
przy biegunkach czynnościowych
Niestrawione cząstki pokarmowe Występują Brak
Gazy Występują Mało
Biegunki stanowią powaŜny problem dla właściciela, pacjenta i lekarza weterynarii.

Dlatego teŜ naleŜy moŜliwie szybko ograniczyć objawy, ustalić przyczynę i leczyć ją tak aby
choroba przestała dawać o sobie znać i pies mógł nadal przebywać w domu.
Ostre, cięŜkie biegunki jelita cienkiego lub jelita grubego i cienkiego
Minimalny zestaw badań: badanie krwi wraz z rozmazem krwi, badanie moczu, próby
wątrobowe, stęŜenie bilirubiny, mocznika i kreatyniny w surowicy, a w przypadku bolesnego
przodobrzusza lub podejrzenia zapalenia otrzewnej równieŜ stęŜenie amylazy i lipazy. Jeśli
istnieje moŜliwość infekcji, naleŜy przeprowadzić badanie kału w kierunku pasoŜytów
(równieŜ giardii), wirusów i (lub) bakterii. Biegunki idiopatyczne, takie jak HGE –
krwotoczne zapalenie Ŝołądka i jelit, pozostają etiologicznie niejasne. Potwierdza się je
metodą wykluczenia. W celu przeprowadzenia klinicznego rozpoznania róŜnicowego cięŜkich
i ostrych zapaleń jelit naleŜy zapoznać się z tabelka 2. [8, s. 747].

43
Tabela 2. Podział kliniczny ostrych biegunek według stopnia nasilenia, patofizjologii i etiologii [7, s. 699]
Średnio cięŜka, samoograniczająca się biegunka
− Błędy Ŝywieniowe, nagła zmiana pokarmu, nietolerancja pokarmu, zjadanie odpadków.
− Robaczyce przewodu pokarmowego (tylko przy masywnych inwazjach), kokcydioza, askaridioza,
giardioza, tasiemczyca.
− Infekcje rota– lub koronawirusami lub zakaŜenia bakteriami saprofitycznymi, np. E. coli, Salmonella,
Campylobacter.
− Biegunki toksyczne i nietolerancja leków.
Silna biegunka bez domieszki krwi, ale z lekkimi zaburzeniami ogólnymi, wywołanymi przez pierwotne
choroby przewodu pokarmowego.
− Inwazje pasoŜytnicze w połączeniu z infekcją enterowirusową i (lub) bakteriami saprofitycznymi.
− Ww. infekcje u szczeniąt lub dorosłych psów o osłabionej odporności.
− Średnio cięŜkie infekcje wirulentnymi enterowirusami, np. parvowirusem u psów z częściową ochroną
poszczepienną.
Ostre, wtórne, ewentualnie krwawe biegunki jako następstwo chorób ogólnoustrojowych lub innych
narządów wewnętrznych.
− Infekcje, takie jak leptospiroza, nosówka, lub choroby narządowe, takie jak zapalenie trzustki lub wątroby.
− Zaburzenia metaboliczne spowodowane chorobami wątroby, nerek, trzustki lub nadnerczy.
CięŜkie krwotoczne biegunki z groźnymi dla Ŝycia objawami ogólnymi.
− Infekcja parvowirusem, salmoneloza.
− Krwotoczne zapalenie Ŝołądka i jelit.
− CięŜkie parazytozy tęgoryjcem dwunastnicy lub włosogłówką
W niejasnych przypadkach po stwierdzeniu nieprawidłowości podczas omacywania jamy

brzusznej wskazane jest wykonanie przeglądowych zdjęć rentgenowskich jamy brzusznej
i (lub) USG podejrzanych obszarów dla rozróŜnienia między niezupełnym zatkaniem,
niecałkowitą niedroŜnością, zapaleniem otrzewnej, zmianami budowy ściany jelita,
zapaleniem trzustki, limfadenopatią i ewentualnymi powikłaniami [8, s. 747]. Leczenie
objawowe i, o ile to moŜliwe, równieŜ przyczynowe naleŜy rozpocząć po pobraniu próbek.
Tabela 3. Wyniki laboratoryjne i objawy kliniczne w najwaŜniejszych pierwotnych biegunkach wirusowych
[8, s. 748]
Parwowiroza Infekcje Krwotoczne zapalenie
koronawirusowe Ŝołądka i jelit
Wiek predysponujący do 3–12 miesięcy < 6 miesięcy 2–4 lata
wystąpienia choroby
Predyspozycja rasowa Brak Brak Chorobą dotknięte są raczej
małe rasy
Choroba rozprzestrzenia Tak Tak, szczególnie w Nie
się na inne psy psiarniach
Przebieg choroby Przypadki zgonów u Przypadki zgonów Bez leczenia moŜe
szczeniąt jedynie u szczeniąt, wystąpić zgon u psów w
poza tym przebieg kaŜdym wieku
łagodny
Czas trwania choroby 6–10 dni 6–10 dni Krótki: 24–72 h
Nawodnienie skóry Odwodnienia Odwodnienie Odwodnienie łagodne
umiarkowane do umiarkowane
Cechy biegunki Wodnisto–szarawa do Wodnista Zawiera czystą krew,
krwistej, ewentualnie o pomarańczowo– cuchnący zapach
zawierająca smugi śluzu, Ŝółtym zabarwieniu,
o zjełczałym zapachu przykrym, cuchnącym
zapachu
Reakcja na wlewy Stopniowa poprawa Stopniowa poprawa Natychmiastowa poprawa
Powikłania Wstrząs, posocznica, Brak Wstrząs
spadek odporności
Nawroty Brak Brak, mogą wystąpić w MoŜliwe
psiarniach

44
Główne zasady leczenia ostrej biegunki
W razie potrzeby stabilizujemy stan pacjenta, nawadniamy pacjentów odwodnionych
i pokrywamy straty elektrolitowe.
Zatrzymujemy biegunkę, a utratę płynów i elektrolitów pokrywamy częściowo lekami
spowalniającymi motorykę jelit, hamującymi wydzielanie wewnętrzne i wzmacniającymi
wchłanianie, takimi jak syntetyczne leki opioidowe lub leki antycholinergiczne tak, aby pies
z nieszkodliwymi objawami biegunki mógł pozostawać w domu. Trzymamy psa
w spokojnym otoczeniu, nie naraŜając go na stres. Usuwamy pierwotne przyczyny biegunki
(błędy Ŝywieniowe, leki itd.); leczymy chorobę podstawową wywołującą biegunkę.
OdciąŜamy jelita, wprowadzając 24–48–godzinną głodówkę, po której przyzwyczajamy psa
do pokarmu, podając mu małe porcje diety stosowanej przy biegunce. W miarę potrzeby lub
zaleceń wprowadzamy inne leki wspomagające. Leki doustne nie powinny być stosowane
jednocześnie w przypadku przeciwstawnego działania (np. salicylanu bizmutu nie naleŜy
podawać z antybiotykami doustnymi). Dokładna obserwacja pacjenta powinna umoŜliwić
nam wczesne rozpoznanie ewentualnych powikłań (wstrząs, DIC – rozproszone wykrzepianie
wewnątrz–naczyniowe, posocznica, uszkodzenia wątroby, nerek lub serca), zapobieganie im
lub ich wczesne leczenie.
Czynności podstawowe dopasowujemy do przyczyny choroby, stopnia jej nasilenia
i przebiegu oraz do indywidualnych potrzeb pacjenta. W leczeniu uzupełniającym płynami
naleŜy przede wszystkim w lŜejszych przypadkach chorobowych skorzystać z doustnego
podawania płynów. MoŜna podawać herbatę rozcieńczoną z glukozą, bulion, roztwory
elektrolitowe lub jeden z preparatów dostępnych w sprzedaŜy. W przypadku pacjentów
osłabionych moŜna przez krótki czas stosować pokarm dietetyczny niezawierający elementów
cięŜkostrawnych. Po upływie tego czasu naleŜy znów podawać psu pokarm „domowy” lub
gotową karmę leczniczą i powoli przyzwyczajać go do pokarmu, którym był zazwyczaj
karmiony (Psy po okresie głodowania mają często wzmoŜony apetyt).
Diety stosowane przy biegunkach: we wszystkich przypadkach ostrych biegunek naleŜy
po odstawieniu pokarmu, trwającym 24–48 godzin (w tym czasie pies otrzymuje roztwór
glukozy i elektrolitów lub wodę), podawać psu pokarm dietetyczny osłaniający jelita w 6–7
małych porcjach dziennie. Wskazania dietetyczne: składniki pokarmowe naleŜy gotować tak,
aby nie zawierały zbyt wielu substancji balastowych, były lekko strawne, nieabrazyjne (nie
naleŜy podawać kości), zawierały > 10% rozpuszczalnych węglowodanów (zamiast cukru
podajemy pokarm zawierający duŜe ilości skrobi), mało tłuszczu i białek hipoalergicznych.
Jeśli pokarm dla psa przygotowywany jest w domu, jako źródło białka wykorzystuje się ryŜ
(np. 200 g ryŜu gotujemy w 2 filiŜankach lekko osolonej wody, następnie dodajemy 120 g
chudego mięsa; dzienne zapotrzebowanie dla psa o masie ciała 10 kg), produkty mączne,
grysik lub kiszka ziemniaczana z chudym mięsem mielonym (jagnięcina, mięso drobiowe lub
konina), ser biały lub tofu. Mięso mieszamy z produktami mącznymi albo ryŜem i gotujemy
przez chwilę. Z uwagi na duŜą wraŜliwość jelit naleŜy za kaŜdym razem podawać tylko jeden
rodzaj mięsa lub białka. Do karmy gotowej dodajemy 1 łyŜeczkę fosforanu wapnia i preparat
multiwitaminowy. MoŜna równieŜ podawać gotową karmę lekko strawną i hipoalergiczną
[8, s. 749, 750].
Brak oddawania stolca
JeŜeli w wywiadzie stwierdza się, Ŝe pies nie oddaje stolca, naleŜy najpierw rozróŜnić,
czy mamy doczynienia z zatkaniem jelit, czy z zatwardzeniem (koprostaza). W przypadku
tego ostatniego zwierzęta bezskutecznie próbują oddać kał, przyjmując odpowiednią pozycję
i prąc na stolec. Z takim bezskutecznym parciem na stolec mamy do czynienia nie tylko
w przypadku zatwardzeń, lecz równieŜ w niedroŜności okręŜnicy z powodu rozrostu
nowotworowego, przepukliny okołoodbytowej, zapalenia okręŜnicy oraz chorób okolicy
odbytu. Jeśli brak stolca jest wynikiem ograniczenia droŜności w dogłowowych częściach

45
jelit (niedroŜność jelit, zatkanie jelit), nie obserwujemy bolesnego parcia na stolec, ale objawy
ogólne, takie jak apatia, powtarzająca się utrata apetytu i (lub) wymioty. W przypadku
niedroŜności jelit prostnica jest pusta, a na termometrze widoczne są zwykle smuŜki
ciągliwego śluzu. NiedroŜność jelit moŜe być wywołana mechanicznie poprzez zamknięcie
światła (ciała obce, nowotwory), zwęŜenie, sklejenie lub wpochwienie, ale równieŜ
czynnościowo przez poraŜenie jelit [8, s. 700].

1. Jakie parametry ocenia cię w badaniu w nagłym przypadku?
2. Jakie kategorie chorób podlegają najszybszemu leczeniu?
3. Jakie są metody utrzymania oddychania?
4. Jaka jest technika intubacji?
5. Czym jest krwotok?
6. Jakie są metody tamowania krwotoków?
7. Jakie są podstawowe zasady reanimacji?
8. Jakie są środki podejmowania w celu wspomoŜenia akcji serca?
9. Czym są wymioty rzekome a prawdziwe?
10. Jakie są następstwa wymiotów?
11. Czym jest ostry nieŜyt Ŝołądka?
12. Jakie są pierwotne i wtórne przyczyny nieŜytu Ŝołądka (przyczyny egzogenne
i endogenne)?
13. Jak określić miejsce trokarowania Ŝwacza?
14. Czym jest spowodowane ostre pieniste wzdęcie Ŝwacza?
15. W jakich przypadkach zakłada się wzgłębnik nosowo–Ŝołądkowy u koni?
16. W jakich przypadkach zakłada się wzgłębnik nosowo–przełykowy u psów i kotów?
17. Jakie moŜna wyróŜnić rodzaje biegunek?
18. Jakie są mechanizmy powstawania biegunek przewlekłych?
19. Jaki jest podział kliniczny ostrych biegunek według stopnia nasilenia, patofizjologii
i etiologii?
20. Jakie są zasady leczenia ostrej biegunki?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ miejsce trokarowania Ŝwacza.

1) oszacować stopień wypełnienia lewego dołu słabiznowego,
2) określić połoŜenie ostatniego Ŝebra, guza biodrowego i wyrostków poprzecznych kręgów
lędźwiowych,
3) określić dokładny punkt i kierunek nakłucia trójgrańcem,
4) określić dalsze postępowanie.

46
− krowa,
− atlas topograficzny,
− narzędzie do rysowania linii na skórze,
Ćwiczenie 2
Zatamuj krwawienie na kończynie psa, powstałe przy pokąsaniu przez innego psa oraz
załóŜ odpowiednie szwy do danego zranienia a takŜe opatrunek.

1) upewnić się Ŝe oba psy mają aktualne szczepienia przeciwko wściekliźnie,
2) oszacować rozległość obraŜeń,
3) zróŜnicować krwawienie Ŝylne, tętnicze czy miąŜszowe,
4) uŜyć odpowiedniej metody tamowania krwawienia,
5) zamknąć ranę odpowiednim rodzajem szwów,
6) sporządzić notatkę z ćwiczenia, uwzględniając jakie trudności wystąpiły podczas

− pacjent,
− materiały opatrunkowe (waciki, gaziki, bandaŜe, przylepce),
− podstawowe narzędzia chirurgiczne (pean, noŜyczki, igłotrzymacz oraz igły chirurgiczne
itp.),
− materiały do szycia (nici chirurgiczne,)
− atlas anatomiczny,
− odzieŜ ochronna,
− jednorazowe rękawiczki lateksowe.
Ćwiczenie 3
Oceń stan świadomości zwierzęcia, które uległo wypadkowi komunikacyjnemu.

1) ułoŜyć zwierzę w optymalnej pozycji,
2) ocenić reakcję na otoczenie,
3) ocenić reaktywność źrenic na światło,
4) zinterpretować wyniki badania.

− materiał źródłowy,
− pacjent,
− latarka lekarska,
− ubranie ochronne.

47
Ćwiczenie 4
Wykonaj sondowanie bydła – krowy przy wzdęciu Ŝwacza.

1) przeprowadzić wywiad z uwzględnieniem Ŝywienia,
2) określić stopień uwypuklenia dołu głodowego,
3) zastosować wprowadzenie sondy Ŝołądkowej

− krowa ze wzdęciem Ŝwacza,
− odzieŜ ochronna,
− sonda Ŝołądkowa

Czy potrafisz:
Tak Nie
1) badając ocenić parametry w nagłym przypadku?
2) wymienić kategorie chorób podlegają najszybszemu leczeniu?
3) zastosować metody utrzymania oddychania?
4) wykonać intubację?
5) zatamować krwotok?
6) wykonać reanimację?
7) wymienić środki podejmowane w celu wspomoŜenia akcji serca?
8) odróŜniać wymioty rzekome od prawdziwych?
9) wymienić następstwa wymiotów?
10) podać pierwotne i wtórne przyczyny ostrego nieŜytu Ŝołądka?
11) wykonać trokarowanie Ŝwacza?
12) podać przyczyny ostrego pienistego wzdęcia Ŝwacza?
13) załoŜyć zgłębnik nosowo–Ŝołądkowy u koni?
14) załoŜyć zgłębnik –przełykowy u psów i kotów?
15) zastosować sondowanie u małych zwierząt?
16) rozróŜniać rodzaje biegunek?
17) wymienić mechanizmy powstawania biegunek przewlekłych?
18) dokonać podziału klinicznego ostrych biegunek?
19) załoŜyć odpowiednie szwy i opatrunek do zranienia?
20) ocenić stan świadomości zwierzęcia, które uległo wypadkowi np.
komunikacyjnemu?

48
4.3. Postępowanie okołoporodowe
Fizjologia porodu
Objawy zwiastunowe porodu
Pod koniec ciąŜy, przede wszystkim zaś w ostatnich tygodniach przed porodem, w szyjce
macicy, pochwie, w jej przedsionku (zatoce moczowo–płciowej) i w wargach sromowych,
zachodzą zmiany, których celem jest przygotowanie zamkniętych dróg rodnych do
stosunkowo szybkiego rozwarcia. Zwiotczeniu ulega napięty dotychczas układ więzadłowy
miednicy. RównieŜ procesy zachodzące w gruczole mlecznym przygotowujące go do
pierwszej lub ponownej laktacji stanowią objaw zbliŜającego się porodu.
U bydła obok ogólnych objawów przedporodowych, jak: obrzęk sromu, obrzęk
i rozpulchnienie okołopochwowej tkanki łącznej oraz silniejsze lub słabsze zapadnięcie
słabizn, występuje szczególnie wyraźnie zwiotczenie więzadeł szerokich miednicy. To
ostatnie pojawia się równieŜ i u innych gatunków zwierząt, lecz ze względu na odmienne
stosunki anatomiczne nie jest u nich tak dobrze widoczne. Obserwuje się przy tym
nacieczenie i rozluźnienie nieruchomych zwykle pełnych połączeń kostnych, gdzie spoiwo
stanowi tkanka łączna. Jednym z najwaŜniejszych klinicznych objawów zbliŜającego się
porodu jest właśnie wspomniane juŜ zwiotczenie więzadeł szerokich miednicy, czyli więzadeł
krzyŜowo–kolcowo–guzowych. Tylna krawędź tego więzadła przebiega od tylnego odcinka
kości krzyŜowej do guza kulszowego i w normalnych warunkach przy omacywaniu jest
wyczuwalna pod skórą w postaci twardego jak kość pasma. Jego wiotczenie rozpoczyna się
juŜ na 8–14 dni przed porodem. Zwiotczałe więzadło ulega znacznemu wydłuŜeniu tak, Ŝe
ostatecznie jest ono o 1/3 – 1/4 dłuŜsze niŜ normalnie napięte. Dzięki temu bardziej wyraźne
są zarówno więzadła boczne kości krzyŜowej, jak teŜ górne krawędzie guzów kulszowych.
U chudych zwierząt pomiędzy nasadą ogona i guzem kulszowym moŜe nawet pojawić się
dobrze wyraŜone zagłębienie.
Pod wpływem działania estrogenów rozluźnieniu ulega takŜe nieruchome połączenie
stawu krzyŜowo–biodrowego, co moŜe przejawić się bardziej lub mniej niepewnym chodem
zwierzęcia. Wraz z obrzękiem sromu oraz poszerzeniem się i wydłuŜeniem krocza następuje
zwiotczenie końcowego odcinka dróg rodnych i powiększenie szpary sromowej. Wskutek
zwiększonej zawartości płynu w tkankach, w pochwie pojawiają się obfite ilości śluzu.
Wydzielina szyjki macicy staje się ciągliwa tak, Ŝe wycieka z pochwy i po przyklejeniu się do
dolnej powierzchni ogona jest wyciągana z dolnego spoidła sromu w postaci sznura (tzw.
czyszczenie się krowy).
Niezawodnym objawem zbliŜającego się porodu jest stan i stopień rozwarcia części
pochwowej szyjki macicy, która przed porodem jest miękka, wielkości prawie pięści,
obrzękła i pofałdowana. Rozwieranie się kanału szyjki rozpoczyna się od jego ujścia
wewnętrznego, podczas gdy ujście zewnętrzne niekiedy uszczelnione jest jeszcze gęstym
czopem śluzowym. Nieznaczne rozwarcie się kanału szyjki macicy nie stanowi wcale jeszcze
dowodu, Ŝe poród musi nastąpić natychmiast. U krów stwierdza się często, Ŝe w ostatnich
tygodniach ciąŜy, pomimo braku zaburzeń w jej przebiegu, szyjka macicy otwiera się na tyle,
Ŝe do jej kanału moŜna bez trudu wprowadzić palec. Jeśli jednak do kanału szyjki macicy
moŜna wejść kilkoma palcami i dosięgnąć błon płodowych, naleŜy się liczyć, Ŝe poród
rozpocznie się wkrótce.
Przedporodowe zmiany szyjki macicy moŜna takŜe stwierdzić badaniem przez prostnicę,
jeśli nie utrudniają go części płodu. Dotyczą one z jednej strony stopnia rozpulchnienia całej
szyjki, z drugiej zaś powiększenia się (napęcznienia) jej części pochwowej. Pod wpływem
naporu pęcherza płodowego kanał szyjki otwiera się od wewnątrz w kierunku ku tyłowi

49
zwierzęcia, natomiast jego przedni odcinek zlewa się z jamą macicy tak, Ŝe przez prostnicę
moŜna wymacać jedynie tylną jego część, mniej więcej do drugiego pierścienia Burdiego.
W przypadku zaistnienia takiego stanu naleŜy sądzić, Ŝe poród rozpocznie się w ciągu 12–24
godzin. Pomimo stwierdzenia wymienionych objawów wydaje się jednak, Ŝe dokładne
określenie (ustalenie) godziny lub nawet dnia rozpoczęcia się porodu jest prawie niemoŜliwe.
Istnieją wyjątkowo duŜe przesunięcia w czasie (terminie porodu) uzaleŜnione od cech
konstytucjonalnych, a tym samym i od czynności układu hormonalnego róŜnych samic.
Gruczoł mleczny krowy przejawia mającą nastąpić aktywność przede wszystkim
w postaci pojawienia się w nim wydzieliny juŜ w ostatnich tygodniach ciąŜy, jednak tzw.
nabieranie wymienia mlekiem pojawia się dopiero bezpośrednio przed porodem, a w rzadkich
przypadkach nawet w czasie jego przebiegu. Jeszcze na kilka dni przed porodem wydzielina
gruczołu mlecznego ma gęstą, ciągliwą konsystencję i podobne do miodu zabarwienie, lecz
w miarę zbliŜania się aktu porodowego upodabnia się coraz bardziej do mleka. Pojawienie się
w wymieniu bydła Ŝółtej siary jest jednym z najpewniejszych objawów niezwłocznego
rozpoczęcia się porodu. RównieŜ u innych gatunków zwierząt podobne zmiany w gruczole
mlecznym sygnalizują zbliŜanie się porodu. W końcowym okresie ciąŜy uzyskuje się
z gruczołu mlecznego niewielką ilość wodnisto–szarej wydzieliny, a przestawienie na
produkcję właściwego mleka następuje dopiero tuŜ przed, bądź w czasie lub nawet po
porodzie. U klaczy pojawiają się niekiedy krople wydzieliny gruczołu mlecznego, które
zasychają przy ujściu kanału strzykowego w postaci strupków przypominających kroplę lub
czopek stwardniałej Ŝywicy.
Dalszym objawem zbliŜającego się porodu jest u niektórych zwierząt spadek temperatury
ciała. U bydła wzrost temperatury ciała występuje mniej więcej od 7 miesiąca ciąŜy,
przekraczając nawet fizjologiczne maksimum (39,5–40,0°C), przy czym na 12–36 godzin
przed porodem ciepłota spada nagle, nigdy jednak poniŜej fizjologicznego minimum (38°C).
U klaczy, małych przeŜuwaczy i u loch nie obserwowano podobnych wahań temperatury;
u suk natomiast juŜ na kilka dni przed porodem moŜna zanotować nieznaczny spadek
temperatury. Najpóźniej 24 godz. przed porodem temperatura spada o około 1°C (niekiedy
nawet poniŜej normalnych wartości). Podczas okresu otwierania dróg rodnych temperatura
podnosi się ponownie do normalnego poziomu, a nawet nieco powyŜej i po porodzie waha się
w normalnych granicach. Instynktowne dąŜenie samicy do wyszukania gniazda lub
przygotowania go we własnym zakresie zanika coraz bardziej w przebiegu procesu
udomowienia; zachowało się ono jednak u niektórych gatunków zwierząt. Gniazdo budują
sobie w róŜny sposób suki, przewaŜnie takŜe kotki, jak równieŜ większość królic, mniej
natomiast zdecydowanie czynią to lochy [1, s.106, 107, 108].
ZałoŜenia pomocy porodowej
Poród jest naturalnym procesem, który stanowi zakończenie ciąŜy oraz początek okresu
poporodowego. Wprawdzie przebieg aktu porodowego w porównaniu z czasem trwania ciąŜy
jest bardzo krótki, lecz mimo to stanowi on dla organizmu samicy gwałtowne przestawienie
procesów neurohormonalnych i przemiany materii. Poród jest więc okresem ogromnego
obciąŜenia organizmu rodzącej samicy, co zarówno ją, jak i noworodka czyni szczególnie
podatnymi na róŜnego rodzaju niebezpieczeństwa.
Wychodowanie zwierząt mogących odbywać samoistne porody bez ingerencji z zewnątrz
jest zamierzeniem, które jednak nie zawsze udaje się osiągnąć. Dlatego teŜ przy dzisiejszych
warunkach chowu i utrzymania zwierząt bardzo waŜnym zadaniem hodowcy jest
zmniejszenie porodowych i poporodowych powikłań oraz ich następstw, jak równieŜ
obniŜenie w miarę moŜliwości do minimum oddziaływania stresu porodowego. Osiąga się to
zarówno za pomocą odpowiedniego przygotowania cięŜarnej samicy do aktu porodowego
oraz zapewnienia jej optymalnych warunków higienicznych, jak teŜ przygotowania sprzętu
i leków niezbędnych w przypadku konieczności natychmiastowego udzielenia pomocy

50
porodowej. Wymogi takie dotyczą kaŜdego zbliŜającego się porodu, przy czym niezbędne jest
odpowiednie pouczenie personelu. Natomiast od lekarza opiekującego się danym pogłowiem
wymaga się stałego pogłębiania wiadomości fachowych. Ponadto musi on rygorystycznie
przestrzegać i realizować zarządzenia dotyczące higieny oborowej.
Dawniej i to zwykle w mniejszych zakładach produkcyjnych nie doceniano naleŜycie
współpracy ośrodka hodowlanego z lekarzem weterynarii. Dziś natomiast jest ona
nieodzowna, szczególnie tam, gdzie występuje znaczna koncentracja zwierząt uŜytkowych
i gdzie chce się zmniejszyć liczbę szkód powstających w czasie porodu i w okresie
poporodowym. Często bowiem wskutek narastania szkodliwych czynników, jak np. zła
higiena pomieszczeń, cięŜkie porody, którym moŜna zapobiec, mogą w duŜych ośrodkach
hodowlanych wystąpić powaŜne straty ekonomiczne i hodowlane powstałe w następstwie
zaniedbań. Doświadczenie wykazuje, Ŝe dzięki skrupulatnie przemyślanemu
i zorganizowanemu zapobieganiu moŜna zredukować szkody i straty gospodarcze do
minimum [1, s. 145, 146].
Przygotowanie do porodu
Pomieszczenie do przeprowadzania porodu
Zasadniczo na czas trwania porodu samica powinna być umieszczona w wyłącznie do
tego celu przeznaczonym budynku gospodarczym lub wydzielonej jego części (porodówce).
W większych ośrodkach hodowlanych do przeprowadzania zabiegów połoŜniczych słuŜą
specjalne, obszerne boksy porodowe, oddalone od pozostałych i wyposaŜone w niezbędne
urządzenia pomocnicze (specjalna higieniczna wykładzina podłogi, dające się myć i odkaŜać
ściany, wielokrąŜek, gorąca i zimna woda, ścieki odpływowe, odpowiednie oświetlenie, szafy
na narzędzia i leki itd.).
W razie braku takich pomieszczeń naleŜy przygotować przestronne, dobrze oświetlone
i czyste stanowisko z dostateczną ilością świeŜej ściółki, spryskanej roztworem środka
odkaŜającego w celu uniknięcia wzbijania się kurzu; trzeba równieŜ nakryć ścieki na
gnojówkę i usunąć stojące obok zwierzęta. Wszystko to pozwoli uzyskać więcej przestrzeni
i umoŜliwi bezpieczne wykonywanie zabiegu. Pomieszczenie powinno być ciepłe i wolne od
przeciągów [1, s. 146].
UłoŜenie rodzącej samicy
Większość zwierząt w okresie wypierania płodu przyjmuje postawę boczną (kładzie się
na boku). Jednak poprawę nieprawidłowych ułoŜeń, postaw i połoŜeń płodu oraz zabiegi
operacyjne, obejmujące embriotomię i cięcie cesarskie, na ogół łatwiej i z większym
powodzeniem przeprowadza się na zwierzęciu stojącym. Z tego teŜ względu wielu lekarzy
weterynarii stara się w miarę moŜności udzielać pomocy porodowej zwierzęciu właśnie
w takiej postawie. W tym celu często zmusza się samicę do stania lub podniesienia się za
pomocą łagodnych, lecz nieprzyjemnych dla niej sposobów; stosować tu moŜna uderzenie
zwierzęcia płaską dłonią, lekkie uderzanie cienkim kijem (rózgą), ostroŜne smaganie klaczy
batem, a u bydła elektryczny przyrząd do spędzania, pokrzykiwanie, jak równieŜ lekkie
ściskanie wyprostowanego ogona pomiędzy dwoma drewnianymi poprzeczkami. W Ŝadnym
jednak razie nie wolno stosować brutalnych sposobów dręczących zwierzę. Czasem jednak
nawet takie metody, zwłaszcza u bydła, nie prowadzą do celu. Nie naleŜy takŜe zbyt długo
podtrzymywać chwiejących się zwierząt lub takich, które usiłują się połoŜyć, gdyŜ właśnie
wtedy przechylają się one na stronę podparcia i zwykle zwalają się z nóg. Dlatego teŜ, aby
zapobiec połoŜeniu się krowy, wystarczy podłoŜyć pod jej brzuch worek i z obu stron
podciągnąć jego brzegi ku górze.
Zawsze jednak przed rozpoczęciem zabiegu połoŜniczego naleŜy zatroszczyć się o to,
aŜeby w razie połoŜenia się lub upadnięcia samicy moŜna było szybko ułoŜyć ją zadem
wyŜej. W tym celu powinno się przygotować mocno związaną słomianą belę, długości około

51
1,5 m, grubości zaś 50–60 cm, lub snopki słomy bądź silnie wypchany nią czysty siennik lub
wiązkę słomy. Dobre usługi oddaje tzw. prycza (zdjęte drzwi obory), których jedną stronę
podsuwa się pod zad zwierzęcia, drugą natomiast unosi się ku górze na wysokość 30 cm
i podpiera się ją odpowiedniej długości pieńkami.
Do utrzymania zsuwającej się z pryczy samicy w jej pierwotnym połoŜeniu lub do
jakichkolwiek jego zmian słuŜą grube powrozy. NaleŜy je zakładać tak, aŜeby przy
pociąganiu za nie dawały najkorzystniejszy efekt, a jednocześnie stwarzały najmniejsze
niebezpieczeństwo zranienia lub zmiaŜdŜenia tkanek zwierzęcia, a zwłaszcza gruczołu
mlecznego. W danym przypadku moŜna równieŜ stosować wielokrąŜek lub długi drąg,
którym po ostroŜnym wsunięciu go między związane razem kończyny tylne unosi się zad
zwierzęcia ku górze, a później odpowiednio układa się je na pryczy. W niektórych
przypadkach, np. przy silnym obkurczeniu się macicy i postawie dolnej płodu, decydujące
znaczenie dla powodzenia repozycji ma ułoŜenie samicy na grzbiecie. To samo dotyczy takŜe
skrętu macicy cięŜarnej, której odkręcenie ułatwia często ułoŜenie samicy na grzbiecie
i uniesienie jej zadu ku górze i to wtedy, kiedy zawiodą wszystkie inne metody zachowawcze.
U małych przeŜuwaczy, łatwiejsze zabiegi połoŜnicze najkorzystniej jest przeprowadzać
na zwierzęciu stojącym, którego zad jest uniesiony ku górze. Świnię układa się zwykle na
boku, przy czym tylna część ciała zwierzęcia powinna takŜe leŜeć wyŜej; w razie
konieczności zabieg moŜna przeprowadzić równieŜ na losze stojącej, lecz po uprzednim jej
unieruchomieniu przy uŜyciu przeciągniętego pod jej brzuchem prześcieradła lub czystego
worka, za którego brzegi dwaj pomocnicy unoszą zad samicy do góry.
Zwykle jednak w przypadku cięŜszych lub dłuŜej trwających zabiegów połoŜniczych
bądź operacjach u małych przeŜuwaczy i świń rodzącą samicę naleŜy przenieść (lochę
najlepiej za pomocą szerokiej deski) na improwizowany stół operacyjny. Większe
gospodarstw hodowlane powinny mieć oddzielne, odpowiednio wyposaŜone pomieszczenie
przeznaczone do wykonywania zabiegów operacyjnych oraz wydzielony z personelu
oborowego pewien zespół osób przeszkolonych w zakresie pomocy porodowej
[1, s. 146, 147].
Środki bezpieczeństwa
W czasie udzielania pomocy porodowej za warunki bezpieczeństwa pełną
odpowiedzialność ponosi lekarz weterynarii i to zarówno odnośnie do rodzącej samicy, jak
teŜ przeprowadzającego zabieg oraz personelu pomocniczego.
Jeśli zabieg połoŜniczy u duŜych zwierząt wykonuje się na samicy stojącej, to jej głowę
powinna przytrzymywać przynajmniej jedna osoba za kantar lub załoŜoną na rogi linkę, a u
klaczy w przypadkach koniecznych wykorzystuje się dudkę nosową. Poza tym w celu
uniknięcia zbędnych lub utrudniających zabieg odruchów obronnych, nagłego połoŜenia się
zwierzęcia bądź prób uwolnienia się, naleŜy odwrócić jego uwagę za pomocą pewnych
manipulacji, takich, jak: zaciskanie wspomnianej juŜ dudki, załoŜonej na wargę górną klaczy,
opukiwanie jej zębów lub uspokajające klepanie płaską dłonią, u bydła natomiast stosuje
się co pewien czas elektryczny przyrząd do spędzania, lekko uderza po rogach albo teŜ
ostroŜnie pociera grzbiet samicy okrągłym, drewnianym klockiem. Prócz tego po obu
stronach zadu samicy powinni stać pomocnicy, którzy zapobiegają chwianiu się zwierzęcia na
boki, a w razie potrzeby pomagają lekarzowi weterynarii przy udzielaniu pomocy porodowej.
Przed niebezpieczeństwem złamań kości miednicy lub zmiaŜdŜenia tkanek przy nagłych
upadkach w czasie zabiegów połoŜniczych chronią najlepiej ułoŜone po obu bokach
zwierzęcia wiązki słomy.
W przymusowych sytuacjach duŜe zwierzęta naleŜy kłaść bardzo ostroŜnie, moŜliwie na
miękkim podłoŜu, uwzględniając przy tym powiększenie objętości ich powłok brzusznych
oraz ocięŜałość. W czasie kładzenia i po jego dokonaniu nie wiąŜe się wszystkich czterech

52
kończyn razem, lecz odległość pomiędzy ich parą przednią i tylną musi wynosić od 75 cm do
1 m. Szczególnie niebezpieczne jest kładzenie bądź upadek zwierzęcia po rozpoczęciu
fetotomii, poniewaŜ w tym przypadku moŜe zdarzyć się nie tylko złamanie kości kończyn
i miednicy, lecz równieŜ i to znacznie częściej przebicie ściany macicy przez ostre kikuty
kości, jak równieŜ wprowadzone do jej jamy narzędzia (embriotom, wolno leŜące haki
oczodołowe itd.). WaŜną jest równieŜ rzeczą pilnowanie przez osoby pomagające, aŜeby
w czasie cięcia cesarskiego samica nie połoŜyła się na ten bok, na którym jest rana.
Skutecznym środkiem zapobiegawczym okazało się zakładanie na kończynę przednią i tylną
krzyŜujących się linek, pociągnięcie za nie w czasie kładzenia się zwierzęcia zmusza je do
połoŜenia się na prawym boku.
Przywiązanie zwierzęcia do ściany lub Ŝłobu przy uŜyciu pasa lub łańcucha szyjnego
zaleŜy od uznania udzielającego pomocy porodowej, lecz załoŜony na szyję pierścień musi
zamykać pętla linki, którą przy odpowiednim ułoŜeniu się samicy moŜna szybko i łatwo
rozwiązać. LeŜącą krowę moŜna wygodnie i korzystnie uwiązać za rogi.
Klacz, bez względu na to, czy zabieg się przeprowadza na zwierzęciu leŜącym czy teŜ
stojącym, naleŜy spętać przede wszystkim w celu zabezpieczenia personelu biorącego udział
w udzielaniu pomocy porodowej. Z tego teŜ względu trzeba zawsze uprzednio sprawdzić
wytrzymałość rzucadeł i lin do wywiązywania zwierząt. Słabe miejsca w tym urządzeniu
stanowią przede wszystkim szwy łączące do rodzącej skórę i linę, wyrobione ogniwa
łańcuchów i pierścienie, jak równieŜ zatrzask (zamek). Godne uwagi jest równieŜ polecenie
rozkucia klaczy przed porodem.
Do unieruchomienia bydła do zabiegów połoŜniczych wystarcza gruba lina, na której
moŜna wiązać pętle. W celu zmniejszenia siły i ograniczenia swobody wykonywania ruchów
obronnych oraz uniemoŜliwienia prób podnoszenia się, głowę leŜącej klaczy lub krowy
naleŜy silnie przyciskać do miękkiego podłoŜa. Niedopuszczalne jest jednak siadanie na szyi
lub głowie, jak równieŜ skręcanie tej ostatniej o ponad 45° (dopuszczalne 90°), gdyŜ
w przeciwnym razie dochodzi do utrudnionego dopływu powietrza do płuc lub uczucia
zwęŜenia dróg oddechowych, wyzwalającego niepokój zwierzęcia. Poza tym po dokonaniu
premedykacji lub znieczulenia ogólnego (narkozy) zwierzęciu leŜącemu na grzbiecie naleŜy
wyciągnąć na zewnątrz język przez jeden z kątów jamy ustnej; występujące często u leŜących
na boku lub grzbiecie krów wzdęcia moŜna usunąć przez przejściowe układanie ich na
brzuchu lub mostku, bądź zastosowanie sondy Ŝołądkowej lub trokara [1, s. 146, 148, 149].
Ogólne zasady higieny porodowej
ChociaŜ akt porodowy jest procesem fizjologicznym, jednak stwarza on szereg róŜnego
rodzaju momentów, zagraŜających zdrowiu samicy, będącej wówczas w stanie silnego stresu.
Poza tym w następstwie odklejenia się błon płodowych i biernego rozciągnięcia kanału
rodnego przez płód powstają liczne drobne, a niekiedy nawet powaŜniejsze uszkodzenia
nabłonka błony śluzowej układu rozrodczego, które moŜna porównać z jedną wielką raną,
ułatwiającą przedostawanie się patogennych zarazków i ich toksyn do mało odpornych w tym
okresie tkanek organizmu samicy. Ponadto w razie wydalenia przez samicę w czasie porodu
materiału zakaźnego zagroŜone są inne zwierzęta oraz ludzie, a przede wszystkim noworodek,
który wymaga szczególnie starannego zabezpieczenia go przed zakaŜeniem.
JuŜ sama tylko, dość wysoka liczba zakaŜeń i intoksykacji okresu poporodowego
upowaŜnia do wprowadzenia rygorystycznych zarządzeń organizacyjnych i wykonawczych,
dotyczących higieny porodowej, przy których przestrzeganiu stosunek wyników do kosztów
jest bardzo pomyślny.
Zarządzenia ze strony zakładu hodowlanego, dotyczące wszystkich porodów u bydła,
a często równieŜ i innych gatunków zwierząt uŜytkowych, oraz ich wykonanie powinny być
następujące:

53
1. Umieszczenie wszystkich, przygotowanych do porodu zwierząt w oddzielnej części
budynku gospodarczego oraz stałe ich obserwowanie.
2. Wyszukiwanie zwierząt mających przedwcześnie rodzić i przeprowadzanie ich do
porodówki.
3. Przygotowanie obszernego, czystego i odkaŜonego gniazda (legowiska) porodowego.
4. Przygotowanie czystego i odkaŜonego sprzętu (wiadra, linki, prześcieradła).
5. Obmycie zadu mającego rodzić zwierzęcia w ten sposób, aŜeby nie dopuścić do
zanieczyszczenia dróg rodnych.
6. NałoŜenie czystej odzieŜy przez obsługujący zwierzę personel oraz umycie rąk
roztworem odkaŜającym.
7. Zakaz dokonywania jakichkolwiek zabiegów w układzie rozrodczym przez personel
oborowy. Dopuszczalne jest jedynie prawidłowe pociąganie za symetrycznie wystające
z dróg rodnych kończyny. Oznacza to, Ŝe przede wszystkim w większych ośrodkach
hodowlanych kaŜdy poród, który nie moŜe odbyć się samoistnie, musi być kontrolowany
przez lekarza weterynarii. Łączy się z tym konieczność zawiadomienia go we właściwym
czasie, a nie wyczekiwanie według własnego uznania na samorzutne rozwiązanie porodu.
8. Zakaz przedwczesnego pociągania płodu oraz otwarcia pęcherzy płodowych.
9. Cielęta naleŜy odbierać na lniane, a jeszcze lepiej plastikowe prześcieradło
i niezwłocznie przenieść do ich boksów, aŜeby ochronić je przed zakaŜeniem
bezpośrednio po porodzie. Trzeba unikać kładzenia cielęcia na podłodze obory, jak
równieŜ wprowadzania palców do jego jamy ustnej.
10. RównieŜ w przypadku normalnych porodów bez pomocy lekarskiej naleŜy po ich
zakończeniu się dokładnie obmyć (opłukać) okolicę sromu samicy roztworem
odkaŜającym, oczyścić z kału i dbać o to, Ŝeby nie wystąpiło ponowne zanieczyszczenie
zewnętrznych narządów płciowych.
11. W przypadku opóźniającego się odejścia błon płodowych zwisające ich części naleŜy
odciąć w odległości około 30 cm od szpary sromowej.
12. Trzeba takŜe pamiętać o starannym usuwaniu poporodowych odchodów macicznych
i codziennym wielokrotnym odkaŜaniu tej części legowiska, która znajduje się pod
i z tyłu miednicy zwierzęcia.
Jeśli konieczne jest udzielenie pomocy porodowej, lekarz weterynarii powinien zarządzić
lub poczynić osobiście niezbędne przygotowania, które w razie wystąpienia powikłań
pozwolą mu na dalszą nieprzerwaną pracę. Dotyczy to przygotowania:
− wiader z gorącą i zimną wodą oraz mydła i czystych ręczników;
− wiader lub baniek z roztworem odkaŜającym do przetrzymywania narzędzi i szybkiego
odkaŜania rąk w czasie zabiegu;
− prześcieradeł do nakrycia okolicy krzyŜowej zwierzęcia, przyjęcia płodu, podsunięcia
pod macicę w razie jej wypadnięcia oraz rozpostarcia na podłodze przy pracy w pozycji
leŜącej;
− naczyń lub pojemników do wynoszenia martwych cieląt, błon płodowych
i zanieczyszczonej ściółki;
− snopków lub wiązek słomy do ułoŜenia wyŜej zadu leŜących albo usiłujących połoŜyć się
zwierząt;
− latarki ręcznej jako źródła światła w szczególnych przypadkach;
− linek porodowych, ewentualnie niezbędnych narzędzi i leków (pałeczki domaciczne,
narkotyki, środki znieczulające i nasercowe);
− sprzętu pomocniczego (nóŜ rzeźniczy, aparat do ogłuszania zwierząt, przyrządów do
odłączania (odpinania) bądź przecinania łańcuchów do wiązania zwierząt;
− zgromadzenie dostatecznej liczby pomocników.

54
Poza tym przed udzieleniem pomocy lekarz powinien:
− nałoŜyć świeŜy, czysty ubiór operacyjny (buty, fartuch ze sztucznego tworzywa lub
gumowy względnie rękawice gumowe);
− odkazić się dokładnie;
− ustalić za pomocą badania ogólnego stan zdrowotny zwierzęcia;
− wyjaśnić daną sytuację i ustalić sposób postępowania na podstawie wyników dokładnego,
połoŜniczego badania wewnętrznego;
− stosować świeŜo wyjałowione narzędzia;
− przeprowadzać z rozwagą, bez pośpiechu i bardzo ostroŜnie wszystkie zabiegi, a przede
wszystkim wszelkie manipulacje narzędziami w drogach rodnych;
− wezwać do pomocy kolegę lub skierować zwierzę do kliniki w tych przypadkach,
w których sam nie potrafi usunąć przeszkody porodowej;
− aŜeby zapobiec występującemu niekiedy wyczerpaniu samicy bądź szkodliwym
następstwom silnego działania tłoczni brzusznej naleŜy podać środki uspokajające (jest to
konieczne przede wszystkim u klaczy);
− po zakończeniu zabiegu przeprowadzić dokładne badanie kontrolne układu rodnego
w kierunku ewentualnego stwierdzenia perforacji, ubytków i krwawień;
− zastosować niezbędne leczenie macicy, uwzględniając przy tym postępowanie specjalne
(w grę wchodzi tu przede wszystkim tonizacja macicy i wzmocnienie układu krąŜenia);
− wydać wyraźne polecenie dotyczące dalszej pielęgnacji samicy i w zaleŜności od sytuacji
troszczyć się o nią nadal; najpóźniej następnego dnia naleŜy skontrolować przebieg
wczesnego okresu poporodowego, a w razie konieczności czuwać nad zwierzęciem
wdalszym ciągu.
Wprowadzenie w Ŝycie wymienionych wymogów przyczynia się do eliminacji
czynników obniŜających wysokość produkcji jest więc niezbędne zwłaszcza w duŜych
ośrodkach hodowlanych do zapewnienia optymalnego przebiegu porodów i okresu
poporodowego [1, s.150, 151, 152].
Przebieg normalnego porodu
W czasie porodu wyróŜnia się 3 zasadnicze okresy, które bez wyraźnej granicy kolejno
następują po sobie. Są to:
− okres rozwierania dróg rodnych
− okres wypierania płodu
− okres wypierania błon płodowych.
Poród rozpoczyna się w chwili rozwierania i poszerzania dróg rodnych. Następny etap –
wypieranie płodu stanowi punkt szczytowy procesu porodowego, natomiast w okresie
poporodowym rozpoczyna się zwijanie się narządów rodnych oraz ich powrót do stanu
przedciąŜowego.
Okres rozwierania dróg rodnych
W ścisłym znaczeniu charakterystyczne dla tego okresu zmiany w kanale rodnym
zachodzą juŜ pod koniec ciąŜy (okres przygotowawczy). W tym czasie moŜe juŜ niekiedy
nastąpić nieznaczne rozwarcie się szyjki macicy. Według obecnego poglądu zbliŜanie się
terminu porodu cechuje obniŜanie się napięcia mięśniówki, co stwarza warunki sprzyjające
okresowym skurczom macicy. Ten spadek napięcia, który prowadzi do zwiotczenia całego
układu rozrodczego, jest uwaŜany za warunek rozluźniania się normalnie zaciśniętej szyjki
macicy. Zmiana napięcia wraz ze zwiotczeniem jest wywołana działaniem bodźców
współczulnego i przywspółczulnego układu nerwowego i powinna mieć wpływ na nasilenie
bólów porodowych. Czas trwania okresu przejściowego moŜe być róŜnie długi, niekiedy l–5
dni. Początek fazy rozwierania się zasadniczo charakteryzuje pojawienie się najpierw słabych,
wkrótce jednak nasilających się skurczów mięśniówki macicy. O wystąpieniu pierwszych

55
bólów moŜna dokładnie wnioskować na podstawie zmienionego zachowania się zwierzęcia,
które całą swą uwagę koncentruje na akcie porodowym. Klacze i krowy często się pokładają
i ponownie podnoszą. U klaczy występują niekiedy lekkie poty.
Rozpoczynające się od końca rogów macicy skurcze przemieszczają płód w kierunku
szyjki, co prowadzi do rozwarcia zwiotczałego juŜ je ujścia wewnętrznego. Z uwagi na to, Ŝe
wywierane na wody płodowe w czasie skurczów macicy ciśnienie rozchodzi się
równomiernie we wszystkich kierunkach, najpierw ulega rozwarciu i rozszerzeniu
wewnętrzne ujście szyjki macicy, stanowiące miejsce najmniejszego oporu. Rozwieranie
szyjki macicy zaczyna się od wewnątrz i powoli postępuje ku zewnętrznemu jej ujściu tak, Ŝe
ostatecznie moŜna wyraźnie wyczuć tylko silnie napięty jej zewnętrzny pierścień.
W przypadku wyjątkowo gwałtownego przebiegu porodu lub przedwczesnego otwarcia
pęcherzy płodowych często dochodzi w tym okresie do pęknięcia (rozerwania) zewnętrznego
ujścia szyjki macicy, zwłaszcza przy niefachowym przeprowadzaniu porodu. Rozwieranie
dróg rodnych powinno odbywać się samorzutnie pod wpływem wywieranego od wewnątrz
ciśnienia. Skurcze mięśniówki są najsilniejsze w dogłowowej części macicy, tracą natomiast
swą aktywność w miarę zbliŜania się do trzonu narządu tak, Ŝe ostatecznie nie przenoszą się
na szyjkę W pochwie stwierdza się natomiast zsynchronizowane z przebiegiem bólów
porodowych wiotczenie mięśniówki, które moŜna porównać z procesem odruchowego
opróŜniania pęcherza moczowego i jelita prostego.
Rys. 9. Schemat otwierania się szyjki macicy u bydła: a – początek stadium otwierania: b – rozwieranie kanału
szyjki od wewnątrz w kierunku zewnętrznym; c – szyjka jest niewyczuwalna, lecz jej ujście zewnętrzne
wyczuwa się jako silnie napięty pierścień; d – szyjka jest całkowicie rozwarta (okres wypierania płodu);
O.i. – ujście wewnętrzne (orificium internum); O.e. – ujście zewnętrzne (orificium externum);
F – pęcherze płodowe [1, s. 118]
Po rozszerzeniu szyjki znajdująca się w obrębie jej ujścia wewnętrznego kosmówka ulega
silnemu napięciu i zwykle, pęka. Dzięki temu pęcherze płodowe mają moŜność wniknięcia do
kanału szyjki macicy i dalszego rozszerzania go. W następstwie ucisku na zamknięte jeszcze
pęcherze płodowe przemieszczają się one podczas bólów aŜ do jamy pochwy, przy czym
ściana szyjki macicy ulęga całkowitemu rozciągnięciu tak, Ŝe począwszy od jamy macicy
tworzy się równomiernie rozszerzony kanał rodny, w skład którego wchodzi równieŜ pochwa.
W zaleŜności od stopnia wklinowania się pęcherzy płodowych ich przodująca część moŜe
znajdować się w tym okresie w obrębie kanału szyjki, w pochwie, na wysokości pierścienia

56
dziewiczego lub przedsionka pochwy (zatoki moczowo–płciowej). W przerwach pomiędzy
bólami porodowymi napięcie pęcherzy płodowych obniŜa się ponownie, dzięki temu moŜna
rozpoznać częstotliwość skurczów powodujących wypieranie płodu i przerw między nimi.
W czasie tych procesów szczególna rola przypada złogom śluzu szyjkowego, który
podczas ciąŜy tworzył czop śluzowy szyjki, a obecnie staje się coraz rzadszy. W czasie
porodu większa ilość śluzu gromadzi się (przykleja się) do rozciągniętych fałdów szyjki, przy
czym ułatwia on przesuwanie się płodu, a po zakończeniu aktu porodowego zamyka
ponownie kanał szyjki macicy. Przedstawiając to obrazowo, moŜna stwierdzić, Ŝe płód
przechodzi przez śluzową zasłonę. Usunięcie śluzu szyjkowego, który z jednej strony ułatwia
przebieg aktu porodowego, z drugiej zaś chroni jamę macicy przed zakaŜeniem, jest
przeciwskazane. Nieuszkodzone pęcherze płodowe osiągają przewaŜnie szparę sromową,
rzadziej natomiast pękają w obrębie pochwy.
U krów w szparze sromowej zwykle najpierw pojawia się nieco większy od głowy
ludzkiej, cienkościenny pęcherz omoczniowy wypełniony brązowoŜółtym płynem. Pęcherz
ten jednak wkrótce pęka. Następnie ze szpary sromowej wysuwa się (pęcherz owodniowy,
zawierający zabarwiony na kolor szary płyn, przez którego mocne ściany prześwitują zarysy
przodujących kończyn (dlatego w praktyce nazywany bywa „pęcherzem kończynowym”).
Często oba pęcherze płodowe pękają jednocześnie. Śluzowaty płyn owodniowy moŜe
zawierać domieszkę smółki. Po pęknięciu pęcherza owodniowego i odejściu większych ilości
wód płodowych rozpoczyna się okres wypierania płodu. Jeśli u bydła w rzadkich
przypadkach pojawiają się w szparze sromowej najpierw pęcherz owodniowy wraz
z przodującymi kończynami płodu, a dopiero po wyparciu płodu pęcherz omoczniowy, to
tego rodzaju przebieg porodu moŜna pomylić z porodem bliźniaczym (nasuwa się podejrzenie
wypierania drugiego płodu). Okres rozwierania dróg rodnych jest niewątpliwie dłuŜszy
u pierworódek. Zwykle trwa on kilka, najczęściej 3–6 godz.
U małych przeŜuwaczy poród przebiega w sposób analogiczny do opisanego.
Poród u klaczy, a tym samym i okres rozwierania odbywa się znacznie szybciej niŜ
u bydła. Tylko w sporadycznych przypadkach w grę wchodzić moŜe akt porodowy trwający
wiele godzin. Bardzo duŜy pęcherz omoczniowy pęka zwykle na zewnątrz szpary sromowej,
po czym pojawiają się widoczne przez mocną, grubościenną owodnię, przodujące kończyny
płodu. Jeśli w czasie porodu worek owodniowy przypadkowo nie ulegnie pęknięciu, to
wyparty w nim płód dusi się. Odnośnie czasu trwania okresu rozwierania dróg rodnych
u świń brak jest dokładnych danych. Pęcherz omoczniowy pęka w pochwie albo nawet
w macicy. Jedynie martwe płody są niekiedy wypierane z błonami płodowymi.
Okres otwierania u suk charakteryzuj e typowe, często trwające wiele godzin, objawy
niepokoju, przy czym bóle towarzyszące rozwieraniu dróg rodnych nie zawsze dają się
zauwaŜyć. Pęcherze płodowe szczeniąt, skoro tylko płód pojawi się w szparze sromowej,
zwykle przegryza matka [1, s.117, 118, 119].
Okres wypierania płodu
Okres rozwierania dróg rodnych przechodzi bez wyraźnej granicy w okres wypierania
płodu, który rozpoznaje się na podstawie wystąpienia tzw. bólów partych (dolores ad partum).
Szyjka macicy całkowicie rozwiera się dopiero na początku okresu wypierania, co następuje
pod wpływem działania pęcherzy płodowych, a takŜe płodu. Warunkiem wyparcia płodu bez
Ŝadnych przeszkód jest jego prawidłowe połoŜenie w drogach rodnych.
JuŜ przed porodem, gdy szyjka jest jeszcze zamknięta, dadzą się, zwłaszcza u duŜych
zwierząt, w czasie badania przez pochwę i prostnicę wymacać części płodu w obrębie jamy
miednicy, gdyŜ często tylne odcinki macicy uwypuklają się ponad szyjkę macicy jako tzw.
kieszonka nadpochwowa. U duŜych zwierząt moŜna juŜ wtedy stwierdzić, czy płód przoduje
głową, czy teŜ pośladkami. W obu przypadkach płód wklinowuje się do miednicy w postawie
górnej (grzbietowej) z wyprostowanymi kończynami, a przy przodowaniu przednim takŜe

57
głową i szyją. Przy przodowaniu głowowym (przednim) głowa płodu powinna przylegać
Ŝuchwą do wyprostowanych kończyn przednich tak, Ŝeby nozdrza sięgały przynajmniej do
górnej nasady kości pęcinowej. U duŜych zwierząt kaŜde odchylenie od takiego ustawienia
się płodu naleŜy uwaŜać za nieprawidłowe. Jeśli teraz kończyny przednie i głowa, a przy
przodowaniu pośladkowym miednica płodu, wklinują się do kanału szyjki, draŜnią one jej
ujście wewnętrzne, w następstwie czego na drodze odruchowej nasilają się bóle (skurcze
macicy) i rozpoczyna się praca tłoczni brzusznej (odruch opróŜniania).
Pozostawione w spokoju zwierzę wypiera płód w postawie leŜącej, przy czym
maksymalnie wykorzystuje przede wszystkim tłocznię brzuszną. Przy udzielaniu pomocy, jak
równieŜ badaniu zwierzę niepokoi się i podnosi. Przy tej niefizjologicznej postawie
porodowej, w przerwach pomiędzy bólami płód opuszcza się z powrotem do macicy, toteŜ po
kaŜdym ponownym wystąpieniu bólów i parć musi być unoszony ku górze i wypierany do
kanału rodnego, jeśli w odpowiedni sposób nie zapobiegnie się temu.
Przejście przodujących części płodu przez kanał pochwy, a tym samym przez większy
odcinek miednicy następuje zwykle bez przeszkód w sposób ciągły. Przebieg porodu
przedłuŜa się i dopiero wtedy, kiedy płód przeciska się przez przeponę miednicy (wyrzynanie
się głowy). Wytwarza się przy tym niebezpieczna sytuacja dla pierścienia dziewiczego
i otaczających go pasm włókien mięsnych i łącznotkankowych (przepona miednicy).
Niebezpieczeństwo pęknięcia pochwy w tym miejscu jest szczególnie duŜe w czasie
spontanicznie przebiegającego porodu lub przy zbyt silnym pociąganiu płodu. W normalnych
warunkach napotykany w tym miejscu opór zostaje przezwycięŜony w następstwie
powolnego rozciągania pierścienia dziewiczego przez płód stopniowo przesuwający się pod
wpływem bólów porodowych i pracy tłoczni brzusznej. Proces rozszerzania tego odcinka
dróg rodnych u bydła trwa zwykle kilka godzin, przy czym nie naleŜy skracać go za pomocą
przedwczesnego pociągania płodu. Jeśli łuki jarzmowe spoczywającej na kończynach
przednich głowy płodu znajdą się poza przewęŜeniem, nie moŜe się juŜ ona cofnąć ponownie
w czasie przerw między bólami. Pierścień dziewiczy stanowi równieŜ przyczynę przedłuŜania
się aktu porodowego przy przejściu przezeń innych bardziej obszernych odcinków ciała, jak
oba stawy barkowe (pas barkowy) lub miednica płodu.
Wreszcie pewien hamujący wpływ na przebieg porodu, zwłaszcza u pierworódek,
wywiera szparka sromowa, która jednak przy prawidłowym przygotowaniu się do porodu nie
stanowi powaŜnej przeszkody w jego przebiegu. Przedsionek pochwy w okresie otwierania
dróg rodnych rozszerzają i przemieszczają ku tyłowi wciskające się do niej pęcherze płodowe
oraz sam płód, przy czym krawędzie warg sromowych ulegają silnemu ścieńczeniu
i maksymalnemu napięciu. Jednak zarówno zatoka moczowo–płciowa, jak i szpara sromowa
nie wszędzie są równomiernie rozciągnięte, gdyŜ dolny odcinek sromu przede wszystkim
w okolicy łechtaczki jest silnie złączony z wcięciem kulszowym. Dlatego teŜ jego grzbietowe
i grzbietowo–boczne odcinki przejawiają szczególną skłonność do pęknięć. Dotyczy to
zwłaszcza krocza, którego przemieszczenie moŜliwe jest jedynie łącznie z jelitem prostym,
ustalonym tylko w obrębie nasady ogona [1, s.120, 121].
Mechanika porodowa
Znajomość mechanizmu porodu jest warunkiem udzielenia właściwej pomocy porodowej.
Rozwieranie się dróg rodnych zgodnie z zasadą najmniejszego oporu dokonuje się pod
wpływem naporu płodu przeciwdziałającemu mechanizmom zwęŜającym drogi rodne ze
strony samicy.
Mechanika procesu porodowego zaleŜy od stanu wyjściowego, dotyczącego postawy
i ułoŜenia płodu, sił porodowych samicy i płodu oraz stosunków anatomicznych dróg rodnych
w obrębie jamy miednicy.
Skurcze macicy przybierają na sile począwszy od przednich jej odcinków aŜ do trzonu
i słabną przed osiągnięciem szyjki na tyle, Ŝe od tego miejsca ulegają powolnemu zwiotczeniu

58
tylne odcinki dróg rodnych. Tylne odcinki macicy są w czasie porodu szczególnie podatne na
zmiaŜdŜenia i rozdarcia. Pomiędzy tymi dwoma odcinkami dróg rodnych następuje spadek
napięcia. Przyjmuje się ogólnie, Ŝe ze skurczami macicy zsynchronizowane jest wiotczenie
pochwy, przy czym zjawisko to uwaŜa się za „odruch opróŜniania” macicy. Bodziec
draŜniący stanowią przodujące części płodu bądź pęcherze płodowe, zaś miejscem
odbierającym podniety jest wewnętrzne ujście szyjki macicy, w której mieszczą się swoiste
zakończenia nerwowe. Receptory nerwowe ulegają podraŜnieniu przez płód, co z jednej
strony prowadzi do wydalenia do krwiobiegu oksytocyny i nasilenia skurczów macicy,
z drugiej zaś do obniŜenia napięcia tylnego odcinka dróg rodnych. Tego rodzaju pogląd
wyjaśnia takie zaburzenia w przebiegu porodu, jak niedostateczne rozwarcie kanału szyjki
macicy i słabe zwiotczenie tylnego odcinka dróg rodnych wskutek zablokowania czuciowych
ośrodków płciowych. Zastosowanie leków zwiększających bóle porodowe wywołuje tylko
skurcze macicy, natomiast nie wpływa na otwarcie szyjki macicy i zwiotczenie pochwy.
Środki te nie wyzwalają odruchu opróŜniania, lecz przy nadmiernych dawkach stają się
przyczyną pęknięcia macicy. Normalny akt porodowy wymaga, więc harmonijnego
współdziałania „czynnych” i „biernych” odcinków kanału rodnego.
Dzięki temu, Ŝe płód w czasie wewnątrzmacicznego rozwoju mieści się w wodach
płodowych moŜe on poruszać kończynami, a w pewnym stopniu takŜe szyją i głową, jak
równieŜ moŜe zginać lekko grzbiet. U ssaków zmiana połoŜenia całego ciała płodu pod
koniec ciąŜy nie jest juŜ moŜliwa. Wewnątrzmaciczne ruchy płodu są niezbędne do rozwoju
jego mięśni, stawów i więzadeł. Wrodzone usztywnienie stawów u płodów lub przykurcze
ścięgien moŜna tłumaczyć ustaniem ich czynności ruchowych najczęściej na tle zaburzeń
rozwojowych ośrodkowego układu nerwowego. Zwiększone w czasie bólów ciśnienie
wewnątrzmaciczne rozchodzi się w wodach płodowych jednakowo we wszystkie strony, przy
czym ciecz przesuwa się w kierunku najmniejszego oporu (ku szyjce). Powoduje to, Ŝe po
otwarciu szyjki macicy pęcherze i wody płodowe przedostają się do tylnego odcinka dróg
rodnych. Dzięki temu powstaje nowa przestrzeń, która umoŜliwia ustawiającemu się do
porodu płodowi wyprostowanie kończyn bądź szyi i głowy. Wskutek przemieszczenia się
wód płodowych do tylnych odcinków macicy oraz do pochwy ściana macicy wchodzi
w bezpośredni kontakt z ciałem płodu, tak Ŝe bóle porodowe, stanowiące siłę wypierającą
i uciskową, mogą je skutecznie przesuwać ku tyłowi. Połączona ze ścianą macicy kosmówka
nie moŜe ostatecznie wytrzymać wywieranego na nią ciśnienia i pęka na zwróconym ku
szyjce biegunie, dzięki temu dla błon płodowych (omoczni i owodni) otwiera się droga do
pochwy. W tym nadzwyczaj celowym i oszczędzającym siły, hydraulicznym rozwieraniu
wydłuŜonego tylnego odcinka dróg rodnych wspierająco oddziałują przodujące części płodu.
W następstwie skurczów mięśniówki macicy ciało płodu zostaje zbliŜone do jamy
miednicy. Zgięte w mniejszym lub większym stopniu w czasie ciąŜy stawy kończyn i szyjny
odcinek jak teŜ cały kręgosłup zostają pobudzone do powolnego wyprostowywania się.
Proces prostowania kończyn, kręgosłupa i głowy jest głównie spowodowany ruchami
własnymi płodu, a działanie sił ze strony samicy jest bardzo nieznaczne. Ruchom płodu
przypisuje się dominujące znaczenie w akcie porodowym. Jeśli płód nie przejawia ruchów lub
są one za słabe tak, Ŝe zostaje on wyparty wyłącznie przez siły porodowe matki, mogą
zaistnieć róŜnego rodzaju nieprawidłowości w jego ułoŜeniu, które wskazują zwykle na to, Ŝe
jest on słaby.
Ruchy własne płodu w pewnej mierze powstają na drodze odruchowej w następstwie
ucisku macicy na jego ciało po odejściu wód płodowych, które zgodnie z zasadą
o najmniejszym oporze przemieszczają go w stronę miednicy.

59
Rys. 10. Zmiana ułoŜenia źrebięcia na początku bólów rozwierających; wyprostowanie szyi i kończyn przednich
w stawach [1, s. 123]
Rys. 11. Szyjka macicy prawie rozwarta; otocznio–kosmówka tuŜ przed pęknięciem wklinowuje się do pochwy,
za nią postępuje pęcherz owodniowy; źrebię dąŜy do przyjęcia postawy górnej [1, s. 123]
Wraz z pęcherzem owodniowym do otwartego juŜ kanału rodnego wchodzą najpierw
czubki kończyn. W przypadku przodowania główkowego, głowa płodu przy wyprostowanej
szyi leŜy na kończynach przednich tak, Ŝe wspólnie tworzą one klin porodowy, który
w dalszym ciągu rozszerza szyjkę macicy i pochwę. Przy przodowaniu główkowym
decydujące znaczenie dla normalnego przebiegu porodu ma ułoŜenie głowy płodu w stosunku
do kończyn. JuŜ nieznaczne przemieszczenie głowy na bok lub nadmierne wysunięcie się
kończyn przy jednoczesnym wygięciu się szyi moŜe powodować zaburzenia w przebiegu
porodu. Przy przodowaniu pośladkowym rolę klina spełniają same tylko kończyny tylne
i dlatego w tych przypadkach moŜliwość powikłań porodowych jest mniejsza.
W dalszym przebiegu porodu najwaŜniejszą zasadą jest to, Ŝe płód moŜe urodzić się bez
zakłóceń tylko w postawie górnej. Inne postawy płodu mogą prowadzić do powikłań
porodowych. Przeto kaŜdą próbę wydobycia płodu w postawie półbocznej, bocznej, a nawet
dolnej naleŜy uwaŜać za postępowanie błędne. UzaleŜniona od budowy anatomicznej
miednicy „linia wodząca” (oś wodząca) jest u wszystkich gatunków zwierząt bardzo lub

60
mniej wygięta ku górze. Zgodność pomiędzy kształtami osi miednicy i wygietą ku górze osią
ciała płodu powoduje idealne ich wzajemne dostosowanie się. Przedporodowa postawa płodu
u bydła prawie aŜ do okresu wypierania jest półroczna, a u koni zaś dolna. Dlatego teŜ płód
przed wejściem do jamy miednicy musi więcej lub mniej obrócić się dookoła swej długiej osi.
U krów nieznaczny obrót płodu moŜe nastąpić wskutek jego ruchów własnych, dzięki
którym występuje takŜe zmiana połoŜenia w stosunku do Ŝwacza. Tułów płodu ulega
przesunięciu na bok i ku górze ponad ślepe zachyłki Ŝwacza. W następstwie tego Ŝwacza
zostaje zepchnięty w kierunku dogłowowym i zagłębią się w przyśrodkowodolnej okolicy
jamy brzusznej, wolnej od płodu. Miejsce przyczepu wiązadła szerokiego macicy, znajdujące
się na jej dolnobocznej ścianie, sprzyja równieŜ temu przemieszczaniu.
U klaczy w czasie porodu niezbędny jest obrót źrebięcia dookoła długiej osi jego ciała
o 180º, gdyŜ płód stosowanie do budowy anatomicznej macicy oraz sposobu jej zawieszania
leŜy przed porodem na grzbiecie, a więc w postawie dolnej. Obrót ten nie jest jednak
spontaniczny, lecz następuje powoli i przebiega w postaci spiralnych skrętów, które
umoŜliwia wygięta w kształcie litery S oś kanału rodnego. Podczas bólów porodowych płód
zostaje wytrącony ze stałej równowagi, istniejącej przy postawie dolnej i przemieszczony do
tylnego odcinka macicy w tzw. równowadze chwiejnej. Skurcze macicy oraz ruchy własne
płodu zmuszają go do przyjęcia postawy górnej.
Rozpoczynający się od przodu (strona dogłowowa) ucisk powoduje przesuwanie się ciała
płodu wzdłuŜ linii spiralnej aŜ do wygiętej ku górze osi miednicy, przy czym trzony kości
biodrowych oraz kość krzyŜowa działają jako prowadnica. Zwrócona w stronę miednicy
cześć płodu przyjmuje siłą rzeczy postawę górną. Pozostałe odcinki ciała płodu nie muszą być
jeszcze objęte tym procesem. Przy przodowaniu główkowym miednica płodu MoŜe
znajdować się jeszcze w postawie dolnej, a następnie półbocznej, podczas gdy kończyny
przednie, głowa i szyja dąŜą do przyjęcia postawy górnej. W przypadku słabych, niezdolnych
do Ŝycia lub martwych płodów nie następuje ich obrót dookoła długiej osi ciała.
Przejście płodu przez jamę miednicy wymaga nasilenia i zwiększa częstotliwość bólów
porodowych. Przy normalnych proporcjach miedzy wymiarami miednicy i wielkością ciała
płodu ten ostatni przesuwa się bez trudu przez kanał rodny, przy czym najpierw dopasowuje
się głowa do wklęsłości kości krzyŜowej, której połączenia stawowe ułatwiają jej uniesienie
ku górze. Wiązadła szerokie miednicy ulegają maksymalnemu rozciągnięciu. W następstwie
tego dochodzi do pewnego zahamowania wypierania płodu. W przypadku małych płodów oba
stawy barkowe (pas barkowy) przechodzą przez wejście do jamy miednicy jednocześnie. Jeśli
natomiast płody są za duŜe, to ku przodowi przesuwa się najpierw jedna kończyna tak, Ŝe
stawy barkowe przechodzą przez obręcz miednicy kolejno po sobie (jeden po drugim); jest to
zjawisko, które dla udzielającego pomocy porodowej stanowi wskazanie właściwego
postępowania w przypadku duŜych płodów. Przy przechodzeniu przez wyjście z jamy
miednicy dalszą moŜliwość hamowania przebiegu porodu stwarzają stawy barkowe i klatka
piersiowa płodu, co wymaga zwiększonego wysiłku ze strony rodzącej samicy. Podczas gdy
przejście przez kanał miednicy odcinka lędźwiowego i brzucha płodu postępuje łatwo, to
ostatnią trudność w przebiegu porodu stanowi wyparcie na zewnątrz jego pasa biodrowego.
LeŜąca samica wypiera ostatecznie noworodka za pomocą wzmoŜenia sił porodowych,
a u zwierzęcia stojącego płód wysuwa się z kanału rodnego pod wpływem własnego cięŜaru.
Przy przodowaniu pośladkowym zahamowanie w przebiegu aktu porodowego z winy
płodu następuj w czasie przejścia jego stawów kolanowych i biodrowych oraz pasa
biodrowego najpierw przez kanał miednicy, zwłaszcza na wysokości jej wymiaru pionowego,
a następnie prze przeponę miednicy oraz szparę sromową. Wyparcie przednich odcinków
ciała płodu przy przodowaniu pośladkowym jest z tego względu łatwiejsze, Ŝe w czasie ich
wklinowywania się do miednicy matki stawy barkowe przemieszczają się w kierunku szyi.

61
Poród u zwierząt jednopłodowych ze względu na małe rozmiary płodów przebiega
przewaŜnie szybko, pod warunkiem, Ŝe rodzą się one kolejno. (jeden za drugim). Przerwa
pomiędzy oboma porodami wynosi średnio od 30 minut do jednej godziny. Często jeden płód
przoduje głową, drugi natomiast pośladkami lub odwrotnie.
Mechanizm porodowy u zwierząt wielopłodowych (świnia, mięsoŜerne) uwarunkowany
jest daleko posunięta samodzielnością funkcjonalną oby rogów macicy. Wypieranie płodów
odbywa się przypadkowo na przemian z obu rogów. Wysiłek fizyczny i lękliwe spojrzenia
niewiele mówią o uczuciu bólu w czasie porodu, które u zwierząt wydaje się być znacznie
słabsze niŜ u ludzi.
U rodzącej klaczy obserwuję się niekiedy pocenie się, a wypieranie płodu przebiega przy
pewnym napręŜeniu organizmu, przy czym przejawy bólu, znane ze stosunkowo częstych
i nadzwyczaj bolesnych morzysk, nie są jednakowo silnie wyraŜone u poszczególnych
osobników. W czasie fazy otwierania dróg rodnych stwierdza się, Ŝe rodzące zwierze
spogląda często na tylnie partie ciała, kładzie się i wkrótce wstaje ponownie. W okresie
wypierania płodu objawy bólu zwykle nasilają się, przy czym dołącza się do nich stękanie
zwierzęcia.
U krów objawy wskazujące na przejawy bólu występują wyraźnie juŜ w okresie
otwierania dróg rodnych. Zwierzęta wykazują niepokój, zwykle kładą się i wstają
wielokrotnie, często oddają kał i mocz, i intensywnie wymachują ogonem. Niekiedy ból
wyraŜa się głuchym porykiwaniem i uderzaniem tylnymi kończynami o dolną ścianę brzucha
oraz napinaniem jego powłok. Zwłaszcza krowy pierwszy raz rodzące, głośno porykują
w czasie bólów. Z rozpoczęciem się okresu wypierania płodu wymienione objawy stają się
bardziej wyraźne.
U kóz w czasie otwierania dróg rodnych moŜna równieŜ zaobserwować niepokój oraz
kładzenie się i wstawanie. Niektóre zwierzęta meczą, grzebią kończynami przednimi
i uderzają nimi o tułów, inne znów zachowują się spokojnie, przyjmują paszę lub przeŜuwają.
W okresie wypierania płodu mogą one niekiedy jęczeć lub meczeć przeraźliwie.
Owca rodzi przewaŜnie nie wydając Ŝadnego głosu. Pozostałe objawy są takie same jak
u kozy.
U świni ocena stopnia nasilenia bólu jest trudna, gdyŜ w okresie otwierania dróg rodnych
objawy wskazujące na jego obecność prawie nie występują. W czasie wypierania płodów
moŜna przewaŜnie zaobserwować jedynie okresowe przyciąganie wyŜej leŜącej kończyny
tylnej do tułowia.
U suki w fazie otwierania dróg rodnych obserwują się wyraźny niepokój, którego
przejawem jest bieganie z miejsca na miejsce. Suki ras małych, mające szczególnie
niekorzystną dla porodu budowę anatomiczną miednicy, popiskują niekiedy Ŝałośnie.
Wydawanie przez zwierzę w czasie porodu silnego spowodowanego bólem głosu jest
zawsze dowodem istnienia powaŜnej przeszkody porodowej.
Czas trwania porodu
Ustalenie czasu trwania porodu u zwierzęcia jest bardzo trudne, gdyŜ początek okresu
otwierania dróg rodnych bywa często przeoczony. Długość okresu wypierania płodu jest
skrajnie zmienna i zaleŜy nie tylko od gatunku i rasy zwierzęcia, lecz takŜe od konstytucji
poszczególnych osobników. Podczas gdy w normalnych warunkach klacz moŜe urodzić
źrebię w czasie 15–30 minut, a niekiedy nawet juŜ po upływie 5 minut, to okres wypierania
płodu u krów trwa znacznie dłuŜej. U dobrze przygotowanych do porodu krów cielę moŜe
przyjść na świat w ciągu 3 godzin, w korzystniejszych zaś przypadkach po upływie 1–2 ½
godziny lub nawet wcześniej, natomiast u sztuk stale przetrzymywanych w oborze, a przede
wszystkim u pierworódek trwa on ponad 3 godzin, niekiedy przedłuŜając się nawet do 5–6
godzin. U owiec i kóz okres wypierania płodu przebiega stosunkowo szybko i często nie

62
przekracza 0,5 godziny. Jednak porody trwające od 1 do 2 godzin nie naleŜą do rzadkości
u tych gatunków zwierząt.
U zwierząt wielopłodowych ze względu na małe zazwyczaj wymiary płodów i podatność
ich ciał na odkształcanie się poród przebiega łatwiej niŜ u zwierząt jednopłodowych, przy
czym noworodek moŜe być równieŜ wyparty bez trudu, np. z obu kończynami zgiętymi
w stawach barkowych. Przerwy pomiędzy porodem poszczególnych płodów wahają się od
kilku minut do 1godziny tak, Ŝe zazwyczaj akt porodowy u lochy nawet w przypadku
większej liczby płodów nie trwa dłuŜej niŜ 5–6 godzin, u suki natomiast w zaleŜności od rasy
i wielkości wszystkie szczenięta nawet juŜ w ciągu kilu godzin. Suka moŜe jednak urodzić
wszystkie szczenięta nawet juŜ w ciągu 1 godziny. Poród u kotki trwa około 3–6 godzin.
W zaleŜności od nasilenia aktu porodowego u wszystkich gatunków zwierząt po wyparciu
jednego lub większej liczby płodów występuje pewien stan wyczerpania. Niekiedy klacz leŜy
w bezruchu przez kilka minut na boku, inne zaś gatunki zwierząt, jeśli im się nie zakłóca
spokoju, odpoczywają takŜe pewnie czas, dopóki nie rozpoczną się bóle wypierające łoŜysko
i zanim samica nie zacznie interesować się noworodkiem.
Młode powinny w miarę moŜliwości pozostać przy matce, gdyŜ zachowanie stosunku
samica – nowoworodek posiada powaŜne znaczenie dla uruchomienie laktacji, jak równieŜ
wpływa pośrednio na zwijanie się macicy. Ponadto wylizywanie noworodków przez matkę
usuwa z powierzchni ich ciała błon płodowych oraz pobudzania czynność ich układu
oddechowego [1, s.121, 122, 123,124 , 125, 126, 127].
Okres wypierania błon płodowych
Po wydaleniu płodu macica kurczy się nadal okresowo i wyzwala bóle wypierające błony
płodowe, które tylko niekiedy wypierane są dzięki pracy tłoczni brzusznej. Dzięki skurczom
macicy najpierw wyparte zostają resztki zabarwionych krwią wód płodowych. W następstwie
przerwania krąŜenia płodowego opróŜniają się naczynia kosmyków, które wskutek zmiany
napięcia płynów odłączają się od zachyłków (krypt) błony śluzowej macicy. Silne
zmniejszanie się wewnętrzne powierzchni macicy powoduje pofałdowanie kosmówki i dzięki
temu ułatwia jej odklejanie się. Po upływie pewnego określonego czasu skurcze mięśniówki
wypierają łoŜysko, zwane takŜe popłodem (secundinae), w stanie wynicowanym.
U niektórych gatunków zwierząt proces ten zachodzi w ciągu kilkunastu minut po porodzie.
U przeŜuwaczy łoŜysko odkleja się powoli tak, Ŝe jego wyparcie następuje zwykle
dopiero po upływie 6–8 godzin. Opóźnienie to jest następstwem swoistego umocowania
łoŜyska na brodawkach macicznych. U klaczy wyparcie popłodu następuje z reguły po
upływie od 15 minut do 0,5 godziny po urodzeniu się źrebięcia. U loch wszystkie łoŜyska
odchodzą zwykle razem po wyparciu ostatniego płodu i dlatego fakt ten moŜna uznać za
objaw zakończenia się porodu. U zwierząt mięsoŜernych, które przegryzają powrózek
pępowinowy, błony płodowe odchodzą bezpośrednio po wyparciu kaŜdego płodu albo razem
z nim i zostają zwykle zjadane przez samicę. Poporodowe odchody suki są zabarwione na
kolor ciemnozielony przez biliwerdynę, pochodzącą z krwiaków brzeŜnych łoŜyska.
Po odejściu błon płodowych kanał szyjki macicy zamyka ponownie kleista przesłona
śluzowa, a dzięki skurczom mięśniówki zwęŜa się równieŜ pochwa, która przyjmuje kształt
kanału pozbawionego powietrza [1, s.129].
Zastępcze wody płodowe
W przebiegu aktu porodowego płód, na który działają naturalne lub zastępujące je siły
porodowe, powinien mieścić się w wodach płodowych, które zapewniają mu odpowiednią
śliskość. W przypadku przedwczesnego odejścia części lub wszystkich wód płodowych lub
teŜ konieczności uzyskania bardziej korzystnych warunków pracy w macicy, naleŜy
wprowadzić do jej jamy zastępcze wody płodowe lub inny śliski środek. Dorywcze nadanie
śliskości, np. pochwie przy uŜyciu maści lub mydła daje zwykle niewielkie korzyści.
Zastępcze wody płodowe powinny mieć śluzowatą konsystencję, być świeŜo przygotowane

63
i zawierać odpowiednią domieszkę nie draŜniącego tkanek środka odkaŜającego. Do
wprowadzania do macicy zastępczych wód płodowych słuŜą węŜe gumowe, irygatory
(wlewniki) lub pompy maciczne. Aby zapobiec niepoŜądanym skurczom macicy
prowadzącym do natychmiastowego wyparcia zastępczych wód płodowych, ich temperatura
powinna być nieco wyŜsza od ciepłoty ciała zwierzęcia; podobnie wprowadzane do jamy
macicy narzędzia, szczególnie zaś embriotom, naleŜy uprzednio nieco podgrzać przez
zanurzenie do ciepłego roztworu środka odkaŜającego.
W kaŜdym przypadku przed rozpoczęciem zabiegu połoŜniczego zaleca się
przygotowanie zastępczych wód płodowych, których duŜe ilości niezbędne są przy udzielaniu
pomocy porodowej [1, s.149].
Sedacja, znieczulenie miejscowe i ogólne
Uspokajanie, znieczulenie miejscowe i ogólne (narkoza) słuŜą do obniŜenia uczucia
strachu, odruchów obronnych, niepokoju oraz zmniejszenia nasilenia bólów partych,
zniesienia bolesności tkanek bądź do wywołania silniejszego lub słabszego oszołomienia
ogólnego zwierzęcia. Zastosowanie tego rodzaju zabiegów z jednej strony zapobiega
psychicznemu i fizycznemu stresowi włączając w to zbędny wysiłek i wyczerpanie
zwierzęcia, z drugiej zaś ułatwia operującemu wykonywanie pracy.
Zabiegi połoŜnicze powodują zwykle nasilenie wymienionych reakcji zwierzęcia, przy
czym przy zahamowaniu aktu porodowego występuje niekiedy, zwłaszcza u klaczy, stan
podniecenia, któremu towarzyszy silne działanie tłoczni brzusznej. Stwarza to
niebezpieczeństwo przebicia ściany macicy oraz wypadnięcia prostnicy albo pęcherza
moczowego. Bardzo często sam tylko niepokój i kręcenie się zwierzęcia utrudnia udzielanie
pomocy poporodowej. W tych przypadkach, jak równieŜ wtedy, kiedy ze względu na
wyłączne wskazania techniczne zachodzi konieczność zniesienia bólów porodowych lub
przeprowadzenia zabiegu operacyjnego, konieczne stają się sedacja, znieczulenie miejscowe
lub uśpienie samicy.
Znieczulenie ogólne (narkozę) stosuje się przewaŜnie u koni i zwierząt mięsoŜernych,
rzadziej natomiast u duŜych i małych przeŜuwaczy. U tych ostatnich przeprowadza się
znieczulenie nadoponowe lub nasiękowe z uprzednią sedacją lub teŜ bez niej. PoniewaŜ
rodzące samice są bardzo wraŜliwe na narkotyki, dlatego ich dawkowanie powinno być
ostroŜne. Przy zabiegach chirurgicznych naleŜy stosować się do przepisów obowiązujących
w takich razach (przygotowanie dietetyczne, wygolenie pola operacyjnego, aseptyka itp.)
[1, s. 152].
Podstawowe zasady repozycji
Zamierzona poprawa nieprawidłowego połoŜenia, postawy lub ułoŜenia płodu zmusza
udzielającego pomocy porodowej do rozstrzygnięcia, jakie ma on zastosować środki
techniczne oraz jaką wybrać metodę postępowania tak, Ŝeby była ona najbardziej korzystna
przede wszystkim dla rodzącej samicy, a następnie dla noworodka. Przy niezbyt powikłanych
przemieszczeniach wystarcza zwykle zastosowanie odpowiadającej celowi pary sił,
działających w tych samych lub przeciwnych kierunkach. Natomiast w bardziej powikłanych
przypadkach wykonuje się embriotomię lub cięcie cesarskie. W praktyce jednak
przeprowadzający poród lekarz weterynarii juŜ w czasie udzielania pomocy porodowej staje
niekiedy przed koniecznością wyboru spośród licznych moŜliwości najwłaściwszego sposobu
wydobycia płodu bądź zdecydowania się na zmianę stosowanej juŜ techniki.
Zasadniczo istnieją następujące moŜliwości wydobycia płodu w całości, przy czym ich
urzeczywistnienie zaleŜy od istniejących okoliczności.
Wydobycie płodu przy nieprawidłowej jego postawie lub ułoŜeniu
U duŜych zwierząt moŜliwość powodzenia tego zabiegu istnieje prawie wyłącznie
w przypadku małego płodu i przy bardzo przestronnych drogach rodnych samicy, np. przy
porodach przedwczesnych u starszych zwierząt. Ekstrakcji płodu naleŜy zaniechać przy

64
zaparciach skokowych, połoŜeniu pionowym brzusznym (postawie psa siedzącego) oraz
postawie dolnej płodu. Jednak i w innych, niekiedy pozornie wyglądających na łatwe
przypadkach, naleŜy pamiętać przede wszystkim o tym, Ŝe próby wydobycia płodu bez
uprzedniej repozycji przemieszczonych jego części mogą prowadzić do nieoczekiwanych
zaparć i uszkodzeń dróg rodnych samicy.
Repozycja za pomocą samej ręki
Niekiedy nawet niewielki zabieg wykonany nieuzbrojoną ręką pozwala uzyskać
właściwe dla płodu połoŜenie podłuŜne oraz ułoŜenie wyprostne; np. nawet przy zaparciu
skokowym lub biodrowym istnieje często moŜliwość wykorzystania ręki jako dźwigni i za jej
pomocą zastosowania pary sił, działających w odwrotnych kierunkach.
Repozycja za pomocą ręki i pętli linki – ten bardzo często stosowany przy repozycjach
sposób, dzięki moŜliwości pociągania za linkę i jednoczesnego spychania płodu ręką, ułatwia
w znacznym stopniu wykorzystanie z dobrym skutkiem pary sił o przeciwnych kierunkach
działania.
Repozycja za pomocą ręki i szczudła bądź pętli, linki i szczudła
UŜycie róŜnego rodzaju szczudeł porodowych otwiera dalsze moŜliwości poprawy
bardziej trudnych do zreponowania przemieszczeń kończyn i głowy płodu, przy czym
w połączeniu z ręką lub linką porodową pozwala na jednoczesne zastosowanie dwóch sił,
działających w zgodnych (tych samych) lub przeciwnych kierunkach. Szczególne
udoskonalenie tej złoŜonej techniki uzyskuje się przez zastosowanie szczudła w połączeniu
z mankietami metodą opisaną przez Benescha [1, s.163, 164].
Udzielanie pomocy porodowej przy uŜyciu zwiększonej siły po uprzedniej poprawie
nieprawidłowych postaw, połoŜeń i ułoŜeń płodu
W przypadku, kiedy poród nie moŜe się odbyć pod wpływem naturalnych sił samicy lub
teŜ ulega przedłuŜeniu pomimo prawidłowego połoŜenia, postawy i ułoŜenia płodu oraz
normalnych jego rozmiarów i harmonijnego stosunku między wielkością ciała noworodka
i przestronnością dróg rodnych, wtedy przy udzielaniu pomocy porodowej stosuje się
zwiększoną siłę pociągania w fazie wypierania płodu. Konieczne jest wówczas moŜliwie
szybkie zakończenie porodu zarówno ze względu na zdrowie i późniejszą wydajność samicy,
jak teŜ na utrzymanie przy Ŝyciu płodu. WaŜne jest równieŜ, aŜeby za pomocą dokładnego
badania upewnić się, Ŝe postawa lub ułoŜenie płodu są prawidłowe, gdyŜ w przeciwnym razie
naleŜy odpowiednio je poprawić. W wyjątkowych przypadkach u klaczy i owiec przy
nieprawidłowych ułoŜeniach, jak np. skrzyŜowanie kończyn na karku, zaparcie barkowe lub
nawet biodrowe, w grę wchodzić moŜe bezpośrednie wydobycie płodu, pod warunkiem, Ŝe
jest on mały, a drogi rodne samicy dostatecznie przestronne. Jednak w kaŜdym razie nie
naleŜy przekraczać dopuszczalnej siły pociągania [1, s. 164].
Narzędzia
Ekstrakcję płodu u duŜych zwierząt przeprowadza się tylko niekiedy samymi rękami,
przewaŜnie zaś za pomocą linek, taśm, łańcuchów i haków porodowych, natomiast u małych
ręką lub palcami przy uŜyciu linek lub sporządzonych z nich albo z drutu pętli oraz haków
i kleszczy [1, s. 164, 165].
Linki porodowe
Udzielający pomocy porodowej powinien w miarę moŜliwości korzystać z własnych,
utrzymywanych w naleŜytej czystości i prawidłowo konserwowanych linek, łańcuszków,
taśm, sznurów itd., unikać natomiast stosowania wątpliwych pod względem higienicznym
linek porodowych, które proponuje hodowca. W celu przeniesienia siły pociągania na linki
porodowe stosuje się uprzednio przygotowane drewniane poprzeczki z pierścieniowatym
nacięciem lub otworem pośrodku, co ułatwia ich umocowanie. Pętle i węzły na linkach
i sznurach porodowych naleŜy wiązać jedynie powyŜej połowy ich długości, czyli na
zewnątrz szpary sromowej, nigdy natomiast na tym ich odcinku, który znajduje się w drogach

65
rodnych samicy, gdyŜ w czasie pociągania powodują one otarcia i zmiaŜdŜenia błony
śluzowej szyjki macicy i pochwy.
Najbardziej przydatne oraz bezpieczne dla płodu i dróg rodnych samicy linki porodowe
stosowane u duŜych zwierząt powinny być płaskie, plecione z nici konopnych lub ze
sztucznego tworzywa, długości około 1–1,5 m i szerokości 1,5–2 cm, zaopatrzone na jednym
końcu w uszko, które słuŜy do robienia pętli. Niekiedy zamiast uszka na jednym końcu linki
wpleciony jest metalowy pierścień. Kręcone linki okrągłe są bardziej sztywne, dają się jednak
łatwiej zakładać i lepiej zaciągają się w pętli. Do zwykłego ustalenia części płodu bez
pociągania, uŜycia haków oczodołowych itd. moŜna stosować takŜe cienkie powrózki (linki
bieliźniane). W połoŜnictwie u małych zwierząt stosuje się równieŜ płaskie linki
o odpowiednio mniejszych wymiarach lub teŜ łańcuchy porodowe o drobnych delikatnych
ogniwach. Linki porodowe słuŜą przede wszystkim do takiego rozłoŜenia siły pociągania na
ciele płodu, aŜeby jej działanie było jak najmniej niebezpieczne, a jednocześnie odnosiło
najlepszy skutek. Istnieją przy tym róŜne sposoby zakładania linek [1, s. 165].
Zapętlanie kończyn
− Pętla stała – kończyny zapętla się zasadniczo powyŜej stawu pęcinowego, nigdy
natomiast za pęcinę. Nic nie stoi takŜe na przeszkodzie, aŜeby pętlę linki zacisnąć
powyŜej stawu nadgarstkowego lub skokowego. Przy braku miejsca w drogach rodnych
pętlę linki zakłada się najwygodniej w ten sposób, Ŝe najpierw wprowadza się ją do
kanału rodnego nasuniętą na złoŜoną w klin rękę, a następnie zsuwa się na przodującą
kończynę.
− Pętla bieŜąca – pętlę tę, dającą się łatwo przesuwać, zakłada się na przemieszczoną
kończynę w celu poprawy jej ułoŜenia. Zaciśnięcie pętli moŜliwe jest dopiero po
ostatecznym ustaleniu kończyny [1, s. 165].
Zapętlanie głowy
Wydobycie płodu za samą tylko głowę lub wywieranie na nią zbyt duŜej siły pociągania
jest niedopuszczalne. Zapętlenie lub inny sposób umocowania głowy płodu słuŜy raczej do
tego, aŜeby poprawić ułoŜenie bądź nadać jej kierunek zgodny z linią wodzącą (osią
miednicy) i utrzymać we właściwym połoŜeniu lub teŜ przy wydobywaniu ciała płodu za
kończyny, przez lekkie pociąganie spowodować jej równoczesne przesuwanie się przez kanał
rodny samicy [1, s. 166].
Pętla Ŝuchwowa
Nasuwa się ją za pomocą złoŜonej w kształcie klina ręki poprzez listwę zębową na
Ŝuchwę płodu. Pętlę tę moŜna stosować tylko w wyjątkowych przypadkach, np. przy
zawinięciach głowy płodu na bok, w celu poprawy jej ułoŜenia i ustalenia w drogach rodnych.
SłuŜy ona głównie do uniesienia odstającej lub opadającej na dół Ŝuchwy iuniknięcia w ten
sposób niebezpiecznej sytuacji, jak równieŜ ochrony przed skaleczeniem macicy zębami
płodu. Za załoŜoną na Ŝuchwę płodu linkę nie naleŜy w ogóle pociągać ze zwiększoną siłą,
gdyŜ zachodzi przy tym niebezpieczeństwo uszkodzenia stawów Ŝuchwowych, pęknięcia
spojenia Ŝuchwowego, jak teŜ wyłamania listwy zębowej [1, s. 166].
Pętla szczękowa
Pętla załoŜona na szczękę słuŜy przede wszystkim do poprawy ułoŜenia głowy opadniętej
na przedpiersie [1, s. 166].
Pętla potyliczna
Ten rodzaj pętli przypomina naszyjnik, który nakłada się przez głowę i umocowuje za
uszami płodu, podczas gdy uszko z przeciągniętą przez nie linką wprowadza się najlepiej od
dołu i zaciska w jamie ustnej. Pętla ta przypomina tzw. polską dudkę. Przy wprowadzaniu
głowy do zewnętrznego odcinka kanału rodnego naleŜy w miarę moŜliwości podłoŜyć dłoń
pod zwisającą ku dołowi Ŝuchwę [1, s. 166].

66
Rys. 12. Specjalna pętla do ustalania głowy u cieląt i źrebiąt [1, s. 167]
Pętla Gagnyego
Pętla ta przypomina uździenicę lub kantar. Jest ona utworzona z podwójnie złoŜonej linki
porodowej, którą zakłada się najpierw w całości, w rodzaju naszyjnika na szyję płodu,
a następnie jedną jej część zsuwa się z powrotem ponad uszami i czołem w okolicę grzbietu
nosa. Po naciągnięciu pozostających w ręce dwu wolnych końców linki tworzy się rodzaj
kantaru, który przy lekkiej skłonności nachylania głowy nadaje jej jednak zgodny z osią
miednicy kierunek. Oprócz wymienionych i wypróbowanych w ciągu dziesiątków lat pętli
stosuje się z dobrym skutkiem równieŜ inne ich odmiany [1, s. 166].
Rys. 13. Pętla według Gagnyego: na prawo – pętla z podwójnie złoŜonej linki; na lewo – gotowa „uździenica”
załoŜona na głowę płodu, przy czym jedna część pętli jest zsunięta ponad uszami płodu na grzbiet jego
nosa [1, s. 167]
Pętle brzuszne
W przypadku przestronnych dróg rodnych samicy, szczególnie u klaczy, moŜna
przeprowadzić próbę wydobycia małego płodu w obustronnym zaparciu biodrowym. Do tego
celu słuŜy nałoŜona w kształcie pasa przed miednicą płodu pętla linki, której uszko
i odchodząca na zewnątrz część mieszczą się w jego okolicy lędźwiowej (pętla Saake).
W czasie pociągania za linkę dochodzi jednak często do zgięcia odcinka lędźwiowego płodu,
co stanowi powaŜną przeszkodę w jego wydobyciu. PrzełoŜenie drugiej cienkiej linki pod
brzuszną częścią pętli Saake moŜe usunąć tę nieprawidłowość i ułatwić wydobycie płodu.
Przebiegające przez pachwiny płodu pętle (pętle Weinmanna) są nieprzydatne z tego
względu, Ŝe przy pociąganiu za nie powodują odchylanie się tylnych kończyn od tułowia
[1, s. 166].

67
Łańcuchy porodowe
Obecnie zamiast linek porodowych coraz częściej uŜywa się nierdzewnych lub
chromowanych łańcuchów o szerokich i niezbyt duŜych ogniwach, które moŜna bez trudu
utrzymać w nienagannej czystości. Korzysta się z nich w taki sam sposób, jak z linek
porodowych. JednakŜe przy pociąganiu muszą być one znacznie słabiej napięte i nie mogą
zbyt silnie naciskać na wystające krawędzie kości, np. spojenie łonowe [1, s. 168].
Rys. 14. Łańcuch porodowy [1, s. 168]
Druciane pętle porodowe i ich odmiany

Tego rodzaju narzędzia połoŜnicze, które słuŜą zarówno do zwiększenia zasięgu działania
ręki bądź palca, jak równieŜ do ustalenia, a przede wszystkim do wydobycia płodu, oddają
w połoŜnictwie małych zwierząt większe lub mniejsze usługi z wyjątkiem świń, u których ich
stosowanie jest ograniczone.
Wymienić tu naleŜy między innymi tzw. talizman porodowy i pierścień Fraedrich–
Bolwina wodzący linkę porodową u świń [1, s. 168].
Zawłoczki porodowe
Zadanie ich polega na umoŜliwieniu lub ułatwieniu załoŜenia linki porodowej albo piłki
drucikowej na trudno dosięgalną lub przemieszczoną kończynę, szyję lub teŜ tułów płodu.
Zawłoczki takie wykonuje się z miękkiego lub twardego materiału jako model lekki lub
cięŜki, o większej lub mniejszej długości.
Najczęściej stosuje się jednak cięŜką zawłoczkę Schrievera, dającą się wyginać
zawłoczkę Sanda oraz zaopatrzoną w skręcaną głowicę, słuŜącą do zaciśnięcia końca piłki
drucikowej, zawłoczkę Bahlkego [1, s. 168].
Rys. 15. Zawłoczka Schrievera [1, s. 169]
Rys. 16. Zawłoczka Sanda [1, s. 169]

68
Haki porodowe
Haki oczodołowe słuŜą do poprawy ułoŜenia przemieszczonej głowy i nadania jej
kierunku zgodnego z osią miednicy lub teŜ do utrzymania wyprostowanej juŜ głowy i szyi
płodu zgodnie z linią wodzącą. Zbyt silne pociąganie za umocowaną za pomocą haków
oczodołowych linkę moŜe spowodować ich wyrwanie lub ześlizgnięcie się, co moŜe wywołać
bardzo cięŜkie zranienia samicy, jak równieŜ bardziej lub mniej dotkliwe uszkodzenia płodu.
Istnieją haki oczodołowe o ostrych lub tępych końcach, przy czym pierwsze z nich (ostre)
stosuje się zwykle u płodów martwych. Wykorzystuje się je w miarę moŜliwości parami, tzn.
zakłada się po dwa haki zwrócone do siebie zagięciami na bieŜącą pętlę linki, i następnie
wciska się je kolejno do przyśrodkowych kątów oczodołów. Przy pociąganiu za linkę haki
podobnie jak ramiona kleszczy wciskają się jeszcze silniej i głębiej, co zapobiega ich
ześlizgnięciu się. Przed rozpoczęciem pociągania naleŜy kaŜdorazowo sprawdzić, czy haki
załoŜone są prawidłowo. Jedynie w wyjątkowych przypadkach moŜna stosować haki
oczodołowe pojedyncze, przy czym trzeba je wtedy szczególnie dokładnie zabezpieczyć
przed wypadnięciem.
Przed załoŜeniem haki zapętla się na lince wykonanej ze sztucznego włókna grubości
2–4 mm i dopiero wtedy jeden z nich pod osłoną dłoni wprowadza się do dróg rodnych
i wciska się go do przyśrodkowego kąta oczodołu; w podobny sposób zakłada się drugi hak,
który dotychczas znajdował się na zewnątrz dróg rodnych. W celu niedopuszczenia do
wysuwania się haków z oczodołów naleŜy lekko napinać linkę w czasie ich zakładania; poza
tym przy dłuŜszych manipulacjach przed decydującym pociąganiem zaleca się częste
sprawdzanie płaską dłonią, czy oba haki siedzą prawidłowo w oczodołach, przy czym w razie
potrzeby poprawia się ich umocowanie lub nawet przyciska się je ręką. UŜycie grubszych
albo twardych linek znacznie utrudnia pracę.
Do pomocy porodowej u świń najbardziej nadaje się zwykły elastyczny (spręŜysty) drut
stalowy grubości 2–3 mm i długości 50–60 cm, mający na jednym końcu hakowate zagięcie
o średnicy około 1 cm, który zajmuje bardzo mało miejsca i pozwala na wprowadzenie razem
z nim do dróg rodnych palca, umoŜliwiającego jego załoŜenie i kontrolę w czasie pociągania
(np. hak porodowy Hohmanna).
Uniwersalnym hakiem porodowym dla duŜych zwierząt okazał się ze względu na
wszechstronność zastosowania i bezpieczeństwo rodzącej samicy, działający podobnie jak
kleszcze podwójny hak Krey–Schöttlera, który wykorzystuje się przede wszystkim u płodów
martwych i przy embriotomii. U płodów Ŝywych natomiast nie zaleca się stosowania go, gdyŜ
ma on ostre końce wnikające głęboko w tkanki. Wspomniany hak naleŜy wprowadzać do
dróg rodnych samicy zawsze zamknięty i otwierać go dopiero tuŜ przed miejscem, w którym
ma być załoŜony. Po umocowaniu połączona z nim linka musi być lekko napięta, gdyŜ
w przeciwnym razie hak moŜe się otworzyć bądź zsunąć. Jeśli to nastąpi, to przy pociągnięciu
za linkę zamykają się obie szczęki, wskutek czego przeciwległe ostre końce haka zbliŜają się
do siebie, stanowiąc powaŜne niebezpieczeństwo dla dróg rodnych samicy. Ze względu na
ostre krawędzie boczne oraz przeguby haka Krey–Schöttlera naleŜy przy ekstrakcji płodu
kontrolować jego połoŜenie w czasie przejścia przez szyjkę macicy i pochwę, w miarę
moŜliwości przez podłoŜenie ręki osłaniać leŜące w sąsiedztwie tkanki i chronić je przed
zmiaŜdŜeniem. Hak ten nadaje się do: zakładania u martwych płodów w oczodoły, chwytania
za szczękę górną, podciągania przemieszczonych części ciała, jak równieŜ do usuwania
z macicy odciętych kawałków płodu oraz do ustalania fetotomu. Przeciwwskazane jest
natomiast chwytanie tym hakiem za Ŝuchwę płodu, której spojenie łatwo się rozrywa. Przy
podciąganiu przemieszczonego odcinka ciała płodu szczególnie cenne usługi oddają dwa na
przemian zakładane haki.
Oprócz wymienionych haków istnieje jeszcze szereg innych modeli przeznaczonych do
pomocy porodowej u duŜych oraz małych zwierząt. Ich celowość nie budzi zastrzeŜeń, jednak

69
moŜna zastąpić je hakami opisanymi w tym rozdziale lub teŜ, ze względu na nowoczesne
osiągnięcia techniczne przy pomocy porodowej okazują się one zbędne [1, s. 168, 169, 170].
Rys. 17. Dwa haki oczodołowe załoŜone na jedną linkę porodową; ostrza haków muszą być zawrócone do
wewnątrz [1, s. 170]
Rys. 18. ZałoŜenie pary haków oczodołowych [1, s. 170]
Rys. 19. ZałoŜenie pojedynczego haka oczodołowego do prawego oczodołu oraz improwizowanej pętli na
pyszczek płodu [1, s. 170]

70
Rys 20. Hak porodowy Krey–Schöttlera dla duŜych zwierząt [1, s. 170]
Rys 21. Hak porodowy Kalchschmidta do reponowania skrętów macicy [1, s. 172]
Kleszcze porodowe
Kleszcze porodowe znajdują zastosowanie głównie u świń, suk i innych małych zwierząt,
rzadziej natomiast u owiec i kóz. Są one często wzorowane na stosowanych w połoŜnictwie
ludzkim kleszczach głowowych. Wyjątek stanowi między innymi nadający się do ekstrakcji
i embriotomii martwych płodów u suk (szczeniąt) zmodyfikowany kulociąg Stadtler–Riecka.
Przy pomocy porodowej u świń, owiec i kóz stosuje się wielokrotnie róŜne odmiany
kleszczy szponowych Albrechtsena, którymi chwyta się za szczękę górną nawet płody Ŝywe
bez spowodowania powaŜnych skaleczeń i krwawień. Wygodne do zakładania i kontroli są
kleszcze Ellingera (przy postawie górnej głowy), których dolne ramię chwytne wprowadza się
do jamy ustnej, górne natomiast ustala się na grzbiecie nosa i przy miernym ich zaciskaniu
dokonuje się ekstrakcji płodu.
Spośród innych narzędzi uŜywanych przewaŜnie do poprawy nieprawidłowych połoŜeń,
postaw i ułoŜeń płodu oraz reponowania skrętów macicy rzadziej natomiast do ekstrakcji
wymienić naleŜy szczudła i widelce porodowe [1, s. 171].
Szczudła porodowe
Szczudła porodowe słuŜą do przytrzymywania, spychania lub teŜ podciągania płodu albo
jego części. Poza tym za ich pomocą nadzwyczaj łatwo udaje się reponować przemieszczone
kończyny i głowę płodu, jak teŜ dokonywać poprawy nieprawidłowych połoŜeń płodu
(metody opracowane przez Benescha, Kühna i Beckera).
Zastosowanie szczudeł porodowych straciło w ostatnich latach powaŜnie na znaczeniu,
gdyŜ zastępuje się je innymi rodzajami techniki porodowej. JednakŜe w niektórych krajach

71
liczni lekarze nadal stosują chętnie te narzędzia do poprawy postawy „siedzącego psa”,
zaparcia skokowego, jak równieŜ innych nieprawidłowych połoŜeń lub ułoŜeń płodu. TakŜe
znakomicie nadają się one do poprawy ułoŜenia długich kończyn źrebięcia [1, s. 171].
Rys 22. Szczudło porodowe Kühna–Benescha [1, s. 171]

Widelce porodowe
Widelce porodowe u duŜych zwierząt doskonale słuŜą do zmiany dolnej lub bocznej
postawy płodu na górną lub teŜ do repozycji skrętów macicy niewielkiego stopnia, zwłaszcza
wtedy, gdy długość i siła ramienia jest niewystarczająca, a w grę wchodzi moŜliwość
zastosowania z dobrym skutkiem prostego sposobu zachowawczego.
Przy uŜyciu widelca porodowego Caemmerera niezbędne są równieŜ dwa mankiety,
stanowiące po załoŜeniu na kończyny płodu punkt zaczepienia lub oporu dla ramion
narzędzia, które obraca się dookoła długiej jego osi za pomocą specjalnej poprzeczki.
Mankiety porodowe oddają takŜe duŜe usługi przy dokonywaniu obrotu płodu w przypadku
trudnych do usunięcia nieprawidłowych połoŜeń, np. połoŜenie poprzeczne brzuszne (wg
zasad ustalonych przez Benescha – metoda przy uŜyciu szczudła i mankietów porodowych).
Widelec porodowy Kalchschmidta ze względu na korzystną konstrukcję pozwala niekiedy
nawet po przejściu przez miejsce skrętu pracować we wnętrzu macicy [1, s. 172].
Rys 23. Widelec porodowy Caemmerera do reponowania skrętów macicy [1, s. 172]
Badania połoŜnicze i rokowania

Przed przystąpieniem do udzielania pomocy porodowej trzeba dokładnie zbadać zwierzę,
czynność ta jest nieodzowną częścią składową poczynań połoŜniczych, dopiero stwierdzenie
stanu samicy i płodu jest podstawą do udzielenia pomocy porodowej. Przed jej rozpoczęciem
naleŜy w miarę moŜliwości ułoŜyć plan dalszego postępowania, a więc rozwaŜyć, jaką
wybrać najwłaściwszą w danym przypadku metodę, która pozwoliłaby na przeprowadzenie,
czy teŜ ukończenie porodu. Jednocześnie trzeba brać pod uwagę rokowanie, a więc jakie są
moŜliwości utrzymania albo przywrócenia pełnej wydajności i zdolności rozrodczych samicy,
jak teŜ uzyskania mogącego się utrzymać przy Ŝyciu płodu.
Wywiad
Dotyczy on przebytych juŜ porodów, czasu trwania obecnej ciąŜy oraz dotychczasowych
spostrzeŜeń odnośnie zbliŜającego się lub rozpoczętego juŜ porodu (czas trwania bólów
porodowych, stan błon płodowych itd), szczególnie zaś charakterystycznych objawów (np.
przedwczesny poród).

72
Badania ogólne
Krótkie badanie ogólne mającej rodzić samicy powinno uwzględniać jej wiek
i konstytucję oraz istniejące juŜ wyczerpanie jej organizmu lub inne nienormalne stany, jak:
zaburzenia w układzie krąŜenia, śpiączka, zaleganie, objawy tęŜyczki, wzdęcia itd. Poza tym
naleŜy ocenić stan układu oddechowego oraz zmierzyć temperaturę i tętno. Trzeba przy tym
pamiętać, Ŝe temperatura ciała przed porodem spada poniŜej normy, natomiast w okresie
poporodowym podnosi się ponad normalny poziom i np. u krów przekracza zwykle nieco
40°C. Tętno natomiast w czasie porodu silnie wzrasta i osiąga niekiedy 120 uderzeń na
minutę, co nie ma powaŜniejszego wpływu na ogólny stan zwierzęcia [1, s. 158].
Zewnętrzne badanie połoŜnicze
Oglądanie i omacywanie powłok brzusznych pozwalają często stwierdzić wyraźnie ruchy
płodu. Nadmierne powiększenie objętości brzucha, silne wzdęcie i napięcie jego powłok
wskazują na stany chorobowe. Obrzęk sromu i jego okolic, jak równieŜ rozluźnienie więzadeł
miednicy świadczy o zbliŜającym się porodzie.
Rodzaj wycieków z dróg rodnych stanowi dowód postępowania aktu porodowego.
Zmieniony ich wygląd świadczy o obumarciu płodu lub istnieniu zakaŜenia układu
rozrodczego. Poza tym naleŜy zwrócić uwagę na nasilenie i częstotliwość występowania
bólów porodowych oraz długość przerw pomiędzy nimi. Stan gruczołu mlecznego wskazuje
o przygotowaniu tego narządu do laktacji [1, s. 159].
Wewnętrzne badanie połoŜnicze
Wewnętrzne badanie dróg rodnych samicy naleŜy przeprowadzić ostroŜnie
z uwzględnieniem wymogów aseptyki, najlepiej na zwierzęciu stojącym.
Badanie dróg rodnych samicy
Przy badaniu miękkich dróg rodnych naleŜy uwzględniać ich śliskość, całość oraz
elastyczność. W razie istnienia przewęŜeń naleŜy wykryć ich przyczynę i w zaleŜności od niej
ustalić sposób postępowania, a przy niedostatecznym rozwarciu kanału rodnego czekać
według własnego uznania na spontaniczne rozwiązanie porodu. Taki sposób postępowania
umoŜliwia uzyskanie Ŝywego płodu i zapewnia prawidłowy przebieg okresu poporodowego,
pod warunkiem jednak, Ŝe oczekiwanie nie trwa zbyt długo. Przy wąskości kanału rodnego
naleŜy się liczyć z obumarciem płodu, a często równieŜ z zakaŜeniem błon i wód płodowych,
nie zaś z rozwarciem szyjki macicy.
Badanie błon i wód płodowych
Nienaruszone jeszcze lub świeŜo otwarte pęcherze płodowe pozwalają na wyciągnięcie
innych wniosków i podjęcie odmiennego postępowania, niŜ w przypadku kiedy wody
płodowe wykazują zmianę zabarwienia, zmętnienie, obecność strzępków lub cuchnący
zapach, co zwykle wskazuje na obumarcie i rozkład gnilny płodu, a tym samym przesądza
o dalszym postępowaniu.
Badanie płodu
Kończyny przednie płodu rozpoznaje się po szerokich cylindrycznych stawach
nadgarstkowych, tylne natomiast po stawach skokowych, w których charakterystyczne są
guzy piętowe. Prawidłowe rozpoznanie kończyn łącznie ze stwierdzeniem ich zginania się ma
zasadnicze znaczenie diagnostyczne i decyduje o sposobie postępowania przy dalszym
zabiegu. Wyszukanie głowy, miednicy lub tylnej części ciała płodu bądź teŜ odróŜnienie
klatki piersiowej, grzbietu lub brzucha moŜe nastręczać jedynie w wyjątkowych przypadkach
u klaczy pewne trudności. W szczególnych przypadkach (np. połoŜenie poprzeczne, ciąŜa
mnoga) do postawienia rozpoznania moŜe okazać się niezbędne chwilowe orientacyjne
przemieszczanie płodu lub jego kończyn. Przed przystąpieniem do udzielenia pomocy
porodowej bezkrwawej lub krwawej szczególne znaczenie ma ustalenie za pomocą dokładnej
eksploracji (omacywania), czy w grę wchodzi tylko jeden płód, większa ich liczba, czy teŜ
potworność.

73
Stwierdzenie, jakie są wymiary płodu, stanowi cenną informację na temat istniejących
moŜliwości wydobycia go przez drogi rodne samicy, jak równieŜ sposobów technicznych,
które naleŜy pominąć lub moŜna zastosować.
Bardzo często przecenia się stopień rozciągliwości dróg rodnych i moŜliwość przejścia
przez nie płodu. Próbne ustawienie płodu przed wejściem do dróg rodnych ułatwia często
ustalenie proporcji.
Utrzymywanie się przy Ŝyciu albo obumarcie płodu decyduje często o dalszym sposobie
postępowania, np. o przeprowadzeniu cięcia cesarskiego lub embriotomii, jak teŜ moŜliwości
innego sposobu wydobycia go przy niekorzystnych stosunkach przestrzennych w drogach
rodnych z naraŜeniem ich na uszkodzenie. śywe płody reagują zwykle na szczypanie lub
ugniatanie okolicy szpary międzyracicznej oraz nieznaczny ucisk na gałki oczne (odruch
gaikowy). Wprowadzenie palca do jamy ustnej płodu wyzwala odruch ssania i połykania,
a do odbytu skurcz jego zwieracza; omacywanie powrózka pępowinowego umoŜliwia
wyczucie tętna płodu. W Ŝadnym jednak razie nie naleŜy utoŜsamiać śmierci płodu z brakiem
wymienionych odruchów, gdyŜ są one niekiedy, zwłaszcza u cieląt, bardzo słabe lub nie
występują wcale. O obumarciu płodu świadczą natomiast dobitnie zmienione bądź cuchnące
wody płodowe, objawy maceracji płodu, a przede wszystkim wypadanie włosów i oddzielanie
się puszek rogowych [1, s. 159, 160].
Zasady i technika ekstrakcji płodów

Ogólne zasady ekstrakcji płodów u duŜych zwierząt
Przy wydobywaniu płodów zwłaszcza u duŜych zwierząt naleŜy przestrzegać kilku
podstawowych zasad.
− Siła pociągania nie moŜe być stosowana w postaci szarpnięć, lecz musi być jednostajna
bądź teŜ powinna nasilać się lub maleć powoli bez wyraźnych skoków. Moment
zadziałania i wielkość tej siły oraz jej tempo i kierunek powinien ustalać udzielający
pomocy porodowej lekarz przez krótkie i rzeczowe pouczenie pomocników bądź teŜ
własnoręczne kierowanie przebiegiem porodu.
− JeŜeli w czasie ekstrakcji płodu występują bóle porodowe, to siłę pociągania naleŜy
w okresie ich nasilania się zwiększać, a w miarę słabnięcia odpowiednio zmniejszać lub
nawet zgodnie z własnym odczuciem całkowicie zredukować.
− Pojęcie tzw. dopuszczalnej siły pociągania jest względne, uzaleŜnione od obiektu, na
który ona działa oraz od sytuacji.
− Zwykle przez „dopuszczalną silę” rozumie się dla przeciętnej wielkości krowy, przy
prawidłowej postawie i ułoŜeniu płodu oraz moŜliwości swobodnego pociągania siłę
2–3 silnych osób. U jałówek efektywna siła pociągania powinna być mniejsza, u krów
natomiast w zaleŜności od sytuacji moŜna ją zwiększyć o jedną osobę. NaleŜy jednak
trzymać się zasady, Ŝe rodząca samica pod wpływem tej siły nie moŜe być ściągnięta ze
swego stanowiska lub legowiska.
− UŜycie jako dźwigni drągów, kołowrotów, wielokrąŜków, tzw. maszyn porodowych
i innych sił pociągowych, np. koni w zaprzęgu itp., jest nie tylko błędem przeciw sztuce,
lecz takŜe uchybieniem przeciwko przepisom regulującym ochronę zwierząt, a w danym
razie równieŜ niedbalstwem powodującym zniszczenie cudzej własności. Czasem jednak
w przypadku braku osób do pociągania wykorzystuje się tego rodzaju mechaniczne
urządzenia przy udzielaniu pomocy porodowej.
− Kończyny i ewentualnie głowę płodu naleŜy zapętlać oddzielnie. Włączenie do pętli
jednej linki, np. dwóch kończyn zmniejsza powaŜnie lub zupełnie uniemoŜliwia pomoc
porodową.
− Przez pociąganie na przemian za poszczególne kończyny płodu w przypadku
niekorzystnych stosunków przestrzennych w obrębie miednicy rodzącego zwierzęcia lub

74
nadmiernej wielkości płodu osiąga się często to, Ŝe jego pas barkowy i klatka piersiowa
bądź obręcz miedniczna stopniowo przechodzą przez wąski kanał rodny.
− Jednostronne pociąganie na przemian za kończyny powoduje, Ŝe leŜący zwykle
poprzecznie pas barkowy zostaje wprowadzony do kanału miednicy w ustawieniu
skośnym, dzięki czemu zmniejsza się zapotrzebowanie na miejsce. Poza tym wskutek
nacisku na boki lub na cały obwód ukośnie ustawionego pasa barkowego wraz z klatką
piersiową uzyskuje się przejściowe, lecz znaczne zmniejszenie ich wymiaru
poprzecznego. Proces ten moŜna by z grubsza porównać z przeciskaniem jednego barku
po drugim przy pomyślnym przechodzeniu przez mały otwór.
− MoŜliwości przejścia pasa biodrowego płodu przez kanał rodny samicy są takie same
w przypadku przodowania główkowego, jak i pośladkowego.
− Przed przystąpieniem do ekstrakcji płodu przy uŜyciu zwiększonej siły naleŜy we
właściwym czasie zatroszczyć się o wprowadzenie do macicy zastępczych wód
płodowych bądź jakiegoś środka śliskiego, gdyŜ nadanie drogom rodnym samicy
śliskości zmniejsza do minimum spowodowane przez tarcie i pociąganie uszkodzenia
szyjki macicy i pochwy oraz obraŜenia płodu, jak równieŜ niezbędną do tego celu siłę.
NaleŜy uwzględnić fakt, Ŝe przy przodowaniu pośladkowym płodów duŜych zwierząt
w związku z moŜliwością zaciśnięcia lub przerwania powrózka pępowinowego na dnie jamy
miednicy istnieje w przeciwieństwie do przodowania główkowego obowiązek pewnego
pośpiechu ze względu na niebezpieczeństwo uduszenia się noworodka, zwłaszcza po
wklinowaniu się jego pośladków do jamy miednicy matki [1, s. 172, 173].
Ekstrakcja cieląt i źrebiąt
U cielęcia przy przodowaniu główkowym naleŜy najpierw wprowadzić do dróg rodnych
jego kończyny przednie tak daleko, aŜeby stawy łokciowe mieściły się jeszcze przed przednią
krawędzią spojenia łonowego. Dopiero wtedy następuje wprowadzenie głowy płodu do jamy
miednicy, przy czym jej część czołowa dopasowuje się do wklęsłości kości krzyŜowej.
Następnie pociąga się najpierw za jedną kończynę płodu tak długo, aŜ jej staw łokciowy
minie trzon kości biodrowej, a następnie w taki sam sposób za drugą. Dopiero teraz ciągnie
się jednocześnie i z taką samą siłą za obie kończyny, dzięki czemu płód przesuwa się ku
tyłowi dopóty, dopóki jego głowa nie pojawi się między wargami sromowymi. W razie
konieczności naleŜy nadać głowie płodu przez lekkie pociąganie, np. za pomocą pętli
potylicznej lub rąk, kierunek zgodny z linią wodzącą, co zapobiega wygięciom się szyi
i głowy hamującym przebieg porodu.
Dalsze naprzemienne pociąganie za kończyny płodu sprawia, Ŝe wydobywa się jego pas
barkowy i klatkę piersiową. Natomiast za pomocą ostroŜnego półobrotu tułowia płodu
w prawo lub lewo udaje się przezwycięŜyć trzeci trudny moment w czasie ekstrakcji,
a mianowicie moŜliwość uwięźnięcia płodu przy przechodzeniu jego pasa biodrowego (krzyŜ
trafia na krzyŜ) bądź obu stawów kolanowych przez miednicę samicy; stawy kolanowe nie
wklinowują się przy tym do miednicy jednocześnie, lecz jeden za drugim, a zmiana kierunku
pociągania w prawo lub lewo znacznie ułatwia przebieg wydobycia płodu.
Jeśli nawet z podanych juŜ poprzednio względów repozycje przemieszczonych części
płodu oraz inne zabiegi połoŜnicze łatwiej wykonuje się na samicy stojącej, to jednak naleŜy
uwzględnić fakt, Ŝe w okresie wypierania w Ŝadnym razie nie moŜna zapobiec połoŜeniu się
zwierzęcia lub teŜ zmusić go do ponownego podniesienia się. Pozostawiona w spokoju
rodząca samica przyjmuje zwykle w fazie wypierania płodu postawę leŜącą, gdyŜ tylko wtedy
występują optymalne bóle porodowe z niezbędną w tym okresie pracą tłoczni brzusznej.
Prócz tego naleŜy stwierdzić, Ŝe przede wszystkim u bydła przy zaparciu kości krzyŜowej
płodu o kość krzyŜową samicy ułoŜenie na boku tej ostatniej ułatwia tak pod względem
mechanicznym, jak i przestrzennym przesunięcie miednicy płodu do połoŜenia wzdłuŜ

75
przekątnej, które często wystarcza do wydobycia uprzednio uwięzniętego płodu. RównieŜ
przy przodowaniu pośladkowym, stosując opisane jednostronne pociąganie (i ewentualne
spychanie drugiej kończyny tylnej), uzyskuje się skośne ustawienie pasa biodrowego,
a przede wszystkim kolejne wklinowanie się stawów kolanowych i dzięki temu łatwiejsze
przejście płodu w postawie półbocznej.
Często zachodzi konieczność ochrony krocza, a przede wszystkim u rodzących po raz
pierwszy jałówek, a takŜe zapobiegania zmiaŜdŜeniom, a jeszcze bardziej pęknięciom
sklepienia pochwy ku górze (pęknięcie krocza) lub na bok. Jeśli występują trudności
porodowe, to naleŜy za pomocą masaŜu silnie napiętego juŜ sromu (ruchy dłoni z góry
w kierunku głowy płodu) zwiększyć moŜliwość rozciągania się tkanek. Przy przodowaniu
główkowym najkorzystniejsze okazuje się wprowadzenie jednej ręki na kształt łyŜki do
butów pomiędzy płód i sklepienie pochwy, przy czym grzbietem dłoni uciska się na górną
i boczne ściany kanału rodnego w celu ich rozciągnięcia, a następnie spychając płód ku
dołowi stara się przeprowadzić próbę jego wydobycia. Przy przodowaniu pośladkowym
zaleca się wprowadzenie do dróg rodnych samicy ponad ciałem płodu obu rąk złoŜonych na
kształt daszka, po czym postępuje się tak jak poprzednio. WaŜne jest przy tym częste
stosowanie duŜych ilości środka śliskiego. Ochrona krocza waŜna jest równieŜ u klaczy,
szczególnie pierwiastek, przy silnych bólach partych. Wprowadzanie jedne lub obu dłoni
między rozciągającą srom część płodu (główkę lub pośladki) oraz górną ścianę przedsionka
pochwy, pogarsza stosunki przestrzenne. Uciskając na krocze płasko przyłoŜoną dłonią,
nasuwa się je na wysuwającą się w trakcie parć czy pociągania część płodu, aby nie pozwolić
na rozciąganie się krocza ku tyłowi, co grozi jego pęknięciem.
Ostateczne wydobycie płodu powinno odbywać się w postawie górnej, niezaleŜnie, czy
przoduje on głową, czy pośladkami. W takim połoŜeniu oś długa ciała płodu nie powinna być
równoległa do kręgosłupa samicy bądź przebiegać poziomo, lecz w zaleŜności od sytuacji być
bardziej lub mniej nachylona ku dolnej ścianie jej brzucha. Dzięki temu, Ŝe w porównaniu
z bydłem budowa miednicy klaczy jest znacznie korzystniejsza dla odbycia porodu, przeto
konieczność ekstrakcji źrebiąt zachodzi znacznie rzadziej, niŜ cieląt. Jeśli jednak okaŜe się
ona niezbędna, to przeprowadza się ją według tych samych zasad jak u krów z tym, Ŝe
przebiega ona znacznie łatwiej. Jeśli mimo to pojawiają się trudności, to pominąwszy za duŜy
płód, naleŜy się liczyć z nieprawidłowym jego połoŜeniem i ułoŜeniem, np. postawa
siedzącego psa, lub teŜ potwornościami. Udzielający pomocy porodowej powinien w miarę
moŜliwości przez ciągłe lub okresowe badanie pochwy, szyjki macicy i macicy utrzymać
z płodem kontakt, aŜeby móc kontrolować przebieg jego ekstrakcji za pomocą pociągania, jak
równieŜ rozpoznać we właściwym czasie krytyczną sytuację [1, s. 174, 175].
Rys. 24. Cielę w najbardziej korzystnym ustawieniu się do porodu; przednia część ciała płodu w pełnej postawie
górnej, kończyny tylne ułoŜone jak przy siadzie tureckim [1, s. 125]

76
Ekstrakcja płodów małych zwierząt
Ekstrakcję płodu u małych przeŜuwaczy, świń, suk i kotek moŜna przeprowadzać
zarówno przy uŜyciu cienkich linek, łańcuchów porodowych, haków, kleszczy, jak teŜ ręki.
Dobór właściwej metody, zastosowanie dopuszczalnej siły oraz decyzja, czy poród ma się
odbywać per vias naturales, czy teŜ za pomocą cięcia cesarskiego zaleŜy od sytuacji
i doświadczenia lekarza weterynarii. Nadmienić naleŜy jednak, Ŝe pomoc porodowa
bezkrwawa pozostaje obecnie daleko w tyle w stosunku do zabiegów operacyjnych.
W czasie porodu przerwanie powrózka pępowinowego u duŜych zwierząt następuje
samorzutnie, przy czym wyjątkowo łatwo u cieląt. U zwierząt rodzących w postawie stojącej
nadmiernie napięty powrózek pępowinowy rozrywa się wkrótce po przejściu okolicy
pępkowej płodu przez wyjście z jamy miednicy. U noworodków kikut pępowiny zwisa
w postaci wiotkiego skórzastego tworu długości kilku centymetrów. śyła pępkowa pozostaje
jednak nadal silniej lub słabiej wypełniona krwią i moŜe stanowić dogodne miejsce dla
osiedlenia się zarazków. W celu zapobieŜenia zapaleniu pępowiny naleŜy zanurzyć ją
w nalewce jodowej lub w odpowiednim roztworze innego środka odkaŜającego.
Pozostająca przy łoŜysku (przyłoŜyskowa) część powrózka pępowinowego zwisa po
porodzie z pochwy w postaci wydłuŜonego tworu długości kilkunastu centymetrów, następnie
układa się w dolnym spoidle i cofa lekko do macicy, by ostatecznie odejść razem z błonami
płodowymi.
Źrebię posiada wyjątkowo długi i mocny powrózek pępowinowy, który w przypadku
porodu w postawie leŜącej samicy łączy je przez pewien czas po urodzeniu się z łoŜyskiem,
przewaŜnie do momentu podniesienia się klaczy. Jeśli poród odbywa się w postawie stojącej,
pępowina rozrywa się w momencie wysuwania się płodu z kanału rodnego samicy. Zwykle
następuje to w chwili, gdy noworodek znajduje się nieco powyŜej stawów skokowych klaczy.
Po przerwaniu się powrózka pępowinowego w odległości równej szerokości 2 palców od
skórnego pierścienia pępkowego, mięśnie gładkie naczyń krwionośnych kurczą się, dzięki
czemu końce naczyń zaciskają się i wwijają do wewnątrz pochewki powrózka.
Przy porodach normalnych w postawie leŜącej klaczy bez pomocy z zewnątrz, jej
połączenie z noworodkiem przez powrózek pępowinowy utrzymuje się przez pewien czas po
jego wyparciu z dróg rodnych na zewnątrz. W okresie tym do ciała płodu przepływa jeszcze
około 1,5–2,0 litra krwi łoŜyskowej, która przy zbyt pospiesznym przerwaniu powrózka
pępowinowego byłaby dla niego stracona. Powrózka pępowinowego nie naleŜy przerywać
przy uŜyciu nadmiernej siły, gdyŜ zabieg powinien przebiegać raczej w sposób naturalny.
W ten sposób, bowiem moŜna ograniczyć do minimum niebezpieczeństwo krwawienia,
a jednocześnie źrebię otrzymuje moŜliwie największą ilość krwi łoŜyskowej.
Jedynie w bardzo rzadkich przypadkach zachodzi konieczność odłączenia noworodka tak
jak u ludzi. Jeśli trzeba przerwać pępowinę, naleŜy uczynić to dopiero po upływie pewnego
czasu, aby w ten sposób płód mógł otrzymać jeszcze jak najwięcej krwi z układu krąŜenia
łoŜyskowego. Pępowinę odcina się przy zachowaniu aseptyki i antyseptyki, najlepiej przy
uŜyciu emaskulatora, a w razie braku takowego, naleŜy najpierw ją podwiązać i dopiero
wtedy przeciąć ostrym narzędziem. Zabieg podwiązywania jest jednak o tyle niepoŜądany, Ŝe
po jego wykonaniu naczynia pępowinowe nie cofają się dostatecznie głęboko do pochewki
powrózka pępowinowego, lecz uciśnięte przez podwiązkę pozostają na powierzchni
przecięcia. OdkaŜenie kilkuta pępowiny nalewką jodową lub roztworem środka ściągającego
moŜe zapobiec jego zakaŜeniu. Stosowane zwykle u kobiet zaciskanie pępowiny pozostałej
po stronie matki u zwierząt jest zbędne.
Powrózek pępowinowy prosiąt rozrywa się zwykle juŜ wtedy, gdy płód znajduje się
jeszcze w drogach rodnych samicy. U nowo narodzonego prosięcia zwisa przewaŜnie dłuŜszy
niŜ szerokość dłoni kikut powrózka pępowinowego, który na ogół bardzo szybko wysycha,
lecz utrzymuje się przez kilka dni po porodzie jako suchy podłuŜny twór.

77
Pępowinę szczeniąt przegryza zwykle suka i dlatego ręczne jej przerwanie u tego gatunku
zwierząt jest rzadko konieczne [1, s. 175, 176].
Badanie poporodowe
Po odbytym przez samicę porodzie lub udzieleniu jej pomocy porodowej obowiązkiem
lekarza weterynarii jest dokonanie badania kontrolnego, w czasie którego naleŜy upewnić się,
czy nie nastąpiło skaleczenie pochwy, szyjki macicy lub samej macicy. Poza tym trzeba
stwierdzić, czy w jamie macicy nie pozostał jeszcze płód. RównieŜ w kaŜdym przypadku
niezbędne jest badanie stanu ogólnego samicy.
ChociaŜ po odjęciu błon płodowych nie naleŜy się spodziewać większego krwotoku, to
jednak odejście ich powinno się kontrolować. Niedopuszczalne jest pociąganie za zwisające
ze szpary sromowej części błon płodowych bądź jak to często jest praktykowane
w niektórych okolicach przymocowanie do nich cięŜarków w celu przyspieszenia ich
odejścia. Jeśli z dróg rodnych zwisa znaczna część błon płodowych, korzystne jest zawiązanie
na nich węzła lub obcięcie kikuta, który łatwo moŜe ulec przydeptaniu. Błony płodowe
u bydła powinny odejść najpóźniej w ciągu 8 godz. po zakończeniu porodu.
Pod wpływem bólów wypierających łoŜysko następuje, dające się stwierdzić przez
prostnicę stwardnienie macicy, przy czym szczególnie u bydła wyczuwa się wyraźnie jej
podłuŜną strukturę (układ włókien mięsnych) pod warunkiem, Ŝe nie wystąpi niepoŜądane
poporodowe zwiotczenie narządu. Skurcze macicy wypierające popłód wraz z wodami
płodowymi moŜna pobudzić masaŜem macicy przez prostnicę, wykonywanym bezpośrednio
po porodzie. Macicę masuje się ręką ruchami postępującymi od przodu ku tyłowi,
a w momencie wystąpienia jej skurczów naleŜy zezwolić samicy na wygięcie grzbietu. Zabieg
taki zapobiega w pewnym stopniu występującemu często u zwierząt poporodowemu
bezwładowi macicy, a u bydła wypadnięciu tego narządu. U małych zwierząt, np. u suk,
podobny masaŜ, który powoduje zwijanie się macicy, a niekiedy odklejenie się łoŜyska
i wyparcie jego części, moŜna przeprowadzić przez powłoki brzucha, rozpoczynając go od
przodu i postępując w kierunku wejścia do jamy miednicy.
NaleŜy przy tym ustalić, czy błony płodowe zostały wydalone w całości, zwracając
szczególną uwagę na stoŜkowate ich zakończenie. Ze względów higienicznych błony
płodowe trzeba niezwłocznie usunąć. Podobnie naleŜy postąpić ze zmoczoną wodami
płodowymi ściółką w legowisku samicy [1, s. 134, 135].
Rokowania połoŜnicze
Rokowanie musi być bardzo rzeczowe. Ukrywanie przed właścicielem wątpliwego stanu
zdrowia samicy i płodu, jak równieŜ przemilczenie moŜliwości krytycznych następstw
zamierzonych zabiegów moŜe prowadzić do nieprzyjemnych nieporozumień. Rokowanie
uzasadnia się oddzielnie dla samicy i noworodka, przy czym hodowca musi wyraźnie zdawać
sobie sprawę z istniejącego ryzyka dla obu zwierząt, wynikającego z rodzaju
przeprowadzonego zabiegu operacyjnego. Przy ustalaniu wysokości strat gospodarczych
związanych z wykonaniem: embriotomii, cięcia cesarskiego lub uboju zwierzęcia, jak
równieŜ operacji przy puchlinie błon płodowych itd., naleŜy uwzględnić przede wszystkim
Ŝądania właściciela, który musi być dostatecznie zorientowany w sytuacji i znać dokładnie
prognozę.
Rokowanie dotyczące samicy jest w duŜym stopniu zaleŜne od jej stanu ogólnego i tak;
przewlekłe porody, zatrucia toksynami i zakaŜenia ogólne, wąskość dróg rodnych, dłuŜej
trwające przedszyjkowe skręty macicy, stany puchlinowe samicy cięŜarnej, powaŜniejsze
skaleczenia i przebicia ścian dróg rodnych naleŜy oceniać jako objaw bardzo niekorzystny.
Poza tym w miarę upływu czasu i przeprowadzania zbędnych badań i manipulacji na płodach
oraz niefachowego postępowania w przypadku konieczności przerwania pomocy porodowej
rokowanie staje się coraz bardziej niepomyślne.

78
Obecnie jednak, w przeciwieństwie do lat ubiegłych, rozwój współczesnej techniki
operacyjnej i stosowanie nowych leków przeciwdziałających zatruciom i zakaŜeniom oraz
wzmacniających układ krąŜenia pozwala poprawić w znacznym stopniu rokowanie
[1, s. 161].

1. Jakie są objawy zwiastunowe zbliŜającego się porodu?
2. Jakie są załoŜenia pomocy porodowej?
3. Jakie są środki bezpieczeństwa podczas udzielania pomocy porodowej?
4. Jakie są zasady higieny porodowej?
5. Jak przebiega okres rozwierania dróg rodnych w przebiegu fizjologicznego porodu?
6. Jak przebiega okres wypierania płodu w przebiegu fizjologicznego porodu?
7. Jaka jest mechanika porodu w przebiegu fizjologicznego porodu?
8. Jak przebiega okres wypierania błon płodowych w przebiegu fizjologicznego porodu?
9. Czym są zastępcze wody płodowe?
10. Czym jest sedacja?
11. Jakie są zasady repozycji płodu?
12. Jakie są narzędzia wykorzystywane przy pomocy porodowej?
13. Jakich metod moŜna uŜyć przy repozycji głowy płodu?
14. Jak wygląda badanie połoŜnicze?
15. Jakie są ogólne zasady ekstrakcji płodów u duŜych zwierząt?
16. Jakie są ogólne zasady ekstrakcji płodów u małych zwierząt?
17. Jakie są zasady postępowania poporodowego z samicą i noworodkiem?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Udziel pomocy porodowej w przypadku opadnięcia głowy płodu na klatkę piersiową przy
przodowaniu główkowym.

1) ocenić połoŜenie i postawę płodu,
2) dobrać odpowiednią metodę do rodzaju zaparcia,
3) załoŜyć łańcuchy porodowe na kończyny,
4) zreponować i ustabilizować głowę odpowiednią metodą (haki oczodołowe),
5) kontrolować ekstrakcję płodu do końca,
6) zbadać krowę po porodzie.

− pacjent (fantom),
− narzędzia połoŜnicze,

79
Ćwiczenie 2
Wykonaj badanie połoŜnicze krowy.

1) przeprowadzić wywiad z właścicielem,
2) przeprowadzić skrócone badanie ogólne,
3) przeprowadzić oględziny zewnętrzne zwracając uwagę na powłoki brzuszne i rodzaj
wypływów z dróg rodnych,
4) zbadać drogi rodne, błony płodowe, płód,
5) sporządzić notatkę z ćwiczenia, uwzględniając jakie trudności wystąpiły podczas

− krowa w trakcie porodu,
− ubranie ochronne
− materiał źródłowy.
Ćwiczenie 3
Otocz cielę opieką tuŜ po porodzie z uwzględnieniem pobudzenia oddychania
i tamowania krwotoku z pępowiny.

1) ocenić Ŝywotność zwierzęcia,
2) usunąć śluz z nozdrzy i gardła,
3) pobudzić noworodka przez masaŜ klatki piersiowej,
4) uŜywając odpowiedniej metody zahamować krwotok z kikuta pępowiny.

− materiał źródłowy odnośnie opieki nad noworodkiem
− noworodek,
− materiały opatrunkowe (nici),
− materiał do masaŜu – słoma.
Ćwiczenie 4
Podziel dane leki weterynaryjne w zaleŜności od drogi podania i określ ich okresy
karencji.

1) przeanalizować materiały źródłowe,
2) rozpoznać poszczególne leki weterynaryjne,
3) odczytać odpowiednie okresy karencji,
4) sporządzić notatkę z ćwiczenia uwzględniając trudności jakie wystąpiły podczas

80
− leki weterynaryjne,
− vademecum leków weterynaryjnych.

Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić objawy zwiastunowe zbliŜającego się porodu?
2) postępować zgodnie z załoŜeniami pomocy porodowej, zachowując
wszelkie środki bezpieczeństwa i zasady higieny podczas porodu?
3) opisać przebieg i mechanizm fizjologicznego porodu?
4) wyjaśnić termin zastępcze wody płodowe?
5) określić cel stosowania sedacji podczas porodu?
6) zastosować wszelkie metody przy repozycji głowy płodu?
7) określić narzędzia wykorzystywane przy pomocy porodowej?
8) wykonać badanie połoŜnicze?
9) postępować zgodnie z przyjętymi zasadami i technikami przy
ekstrakcji płodów u duŜych i małych zwierząt?
10) opiekować się samicą i noworodkiem po porodzie?
11) podzielić leki w zaleŜności od drogi podania i określić ich okres
karencji?

81
5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 22 zadania. Do kaŜdego zadania dołączone są 4 moŜliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki naleŜy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóŜ jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiązanie testu masz 30 min.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH
1. Według National Research Council zabiegi chirurgiczne z kontaminacją to

a) aseptyczne zabiegi bez otwierania traktu Ŝołądkowo–jelitowego i narządu
oddechowego.
b) czyste zabiegi z otwarciem traktu Ŝołądkowo–jelitowego i oddechowego bez
wydostania się ich zawartości.
c) zabiegi przy ostrym zapaleniu i (lub) opróŜnieniu jam narządowych; odstąpienie od
zasad aseptyki przy zapatrywaniu świeŜych zranień.
d) zabiegi przy nagromadzeniu się ropy lub przy perforacji jam narządowych
i zaopatrywaniu starych zranień.
2. Występowanie pooperacyjnych zakaŜeń przyrannych waha się w zaleŜności od stopnia

kontaminacji od
a) 1 do 35%.
b) 1,5 do 40%.
c) 2 do 30%.
d) 2,5 do 40%.
3. Najpospolitsze są spinacze
a) Grossicha.
b) Litera.
c) Lane'a.
d) Backhausa.
4. Obecnie przyjmuje się za skuteczne mycie i odkaŜanie rąk przed operacja chirurgiczną
przez około
a) 3–5 minut.
b) 5–7 minut.
c) 5–10 minut.
d) 6–9 minut.

82
5. Całą bieliznę operacyjną po praniu powinno się
a) spłukać jałowym roztworem fizjologicznym.
b) wyjałowić.
c) wyprasować.
d) wysterylizować.
6. W trakcie operacji powinna być dokonana zmiana rękawiczek

a) w zaleŜności od upodobania.
b) tylko w niezbędnych przypadkach np. przy uszkodzeniu rękawiczki.
c) tylko przy ryzykownych operacjach np. implantacji sztucznego stawu biodrowego.
d) tylko kiedy nałoŜone są podwójnie.
7. Na szyi blisko łopatki, nieco poniŜej linii chrząstek łopatkowych u małych zwierząt
wykonuję się iniekcje
a) domięśniowe.
b) doŜylne.
c) podskórne.
d) dootrzewnowe.
8. Tradycyjnie pod pojęciem triage rozumie się

a) podział nagłych przypadków ze względu na wzrastający stopień urazów, w celu
zapewnienia dostępu do limitowanych moŜliwości leczenia tym pacjentom,
u których na skutek leczenia istnieje realna szansa przeŜycia.
b) uwolnienie od cierpień psów , które znajdują się niewątpliwie w stanie
beznadziejnym.
c) zdiagnozowanie i posortowanie problemów zagraŜających Ŝyciu wg stopnia ich
nasilenia i pilności podjęcia leczenia, tak aby najpowaŜniejszy problem był leczony
jako pierwszy u pacjenta z urazami mnogimi.
d) eutanazja zwierząt, których właściciele nie mogą lub nie chcą podjąć długotrwałego
leczenia.
9. Błony śluzowe stają się niebieskawe dopiero wtedy, gdy ciśnienie parcjalne O2 spada
poniŜej
a) 20 mm Hg.
b) 30 mm Hg.
c) 50 mm Hg.
d) 60 mm Hg.
10. JeŜeli na tętnicy udowej i tętnicy grzbietowej stopy moŜna wyczuć dobre tętno, to
ciśnienie krwi wynosi najprawdopodobniej ponad
a) 60 mm Hg.
b) 80 mm Hg.
c) 90 mm Hg.
d) 100 mm Hg.

83
11. Rokowanie ostroŜne do wątpliwego stwierdza się w przypadku
a) gdy źrenice są symetryczne i normalnie reagują na bodźce świetlne.
b) gdy źrenice zaczynają rozszerzać się 20 sekund po zatrzymaniu akcji serca i osiągają
maksymalną średnicę po około 40–60 sekundach.
c) w przypadku obustronnie zwęŜonych źrenic, niereagujących, reagujących
z opóźnieniem lub wolno na bodźce świetlne.
d) anizokorii z jednostronną rozszerzoną źrenicą i brakiem lub wolną reakcją na
światło.
12. Wprowadzenie do tchawicy lub oskrzeli elastycznej rurki stwarzającej bezpośrednie

połączenie miedzy światem zewnętrznym a niŜszymi odcinkami dróg oddechowych
nazywa się
a) intubacją.
b) wprowadzenie zgłębnika nosowo–Ŝołądkowego.
c) wprowadzenie zgłębnika nosowo–przełykowego.
d) gastrostomia endoskopowi.
13. JeŜeli reanimację prowadzi jedna osoba, naleŜy

a) ucisnąć klatkę piersiową 5 razy, a następnie dokonać piętnastu głębokich
wymuszonych wdechów.
b) ucisnąć klatkę piersiową 5 razy, a następnie dokonać dwu głębokich wymuszonych
wdechów.
c) ucisnąć klatkę piersiową 15 razy, a następnie dokonać dwu głębokich wymuszonych
wdechów.
d) ucisnąć klatkę piersiową 10 razy, a następnie dokonać pięciu głębokich
wymuszonych wdechów.
14. Bierne wypływanie treści z przełyku do gardła i jamy ustnej, a częściowo równieŜ do
jamy nosowej to
a) wymioty prawdziwe.
b) wymioty rzekome.
c) nudności.
d) niestrawność.
15. Zepsuty pokarm, śmieci, abrazyjne ciała obce, kości, alergeny pokarmowe, pasoŜyty
(glisty, które wędrują z jelit), substancje toksyczne (pestycydy, herbicydy, nawozy, glikol
etylenowy, środki czyszczące i dezynfekcyjne), lekarstwa (aspiryna,
glikokortykosteroidy, niesteroidowe leki przeciwzapalne, takie jak fenylobutazon,
antybiotyki, glikozydy nasercowe) są
a) wtórnymi przyczynami wzdęcia Ŝwacza.
b) pierwotnymi przyczynami wzdęcia Ŝwacza.
c) wtórnymi przyczynami nieŜytu Ŝołądka.
d) pierwotnymi przyczynami nieŜytu Ŝołądka.
16. Po karmieniu zwierząt roślinami motylkowymi lub zielonką dochodzi często do

a) ostrego wzdęcia Ŝwacza.
b) zapalenia otrzewnej.
c) niestrawności.
d) nudności.

84
17. U kaŜdego pacjenta, u którego przez dłuŜszy czas musi być stosowane odŜywianie
wymuszone i którego przełyk oraz przewód Ŝołądkowo–jelitowy funkcjonują naleŜy
zastosować
a) zgłębnik doŜoładkowy, nacięcie Ŝołądka.
b) zgłębnik dojelitowy, nacięcie jelita czczego.
c) zgłębnik doprzełykowy, nacięcie przełyku.
d) gastrostomia endoskopowa.
18. Uspokojenie, znieczulenie miejscowe i ogólne słuŜące do obniŜenia uczucia strachu,

odruchów obronnych, niepokoju oraz zmniejszenia nasilenia bólów partych, zniesienia
bolesności tkanek bądź do wywołania silniejszego lub słabszego oszołomienia ogólnego
zwierzęcia nazwa się
a) repozycja.
b) sedacja.
c) aseptyka.
d) zabieg połoŜniczy.
19. Podwójny hak Krey – Schöttlera słuŜy do

a) do przytrzymywania, spychania lub teŜ podciągania płodu albo jego części.
b) reponowania skrętów macicy.
c) zakładania u martwych płodów w oczodoły, chwytania za szczękę górną,
podciągania przemieszczonych części ciała, jak równieŜ do usuwania z macicy
odciętych kawałków płodu oraz do ustalania fetotomu.
d) do poprawy ułoŜenia przemieszczonej głowy i nadania jej kierunku zgodnego z osią
miednicy lub teŜ do utrzymania wyprostowanej juŜ głowy i szyi płodu zgodnie
z linią wodzącą.
20. W przypadku opóźniającego się odejścia błon płodowych zwisające ich części naleŜy
a) pozostawić.
b) pociągając lekko ale stanowczo urwać.
c) odciąć przy szparze sromowej.
d) odciąć w odległości około 30 cm od szpary sromowej.
21. Pęcherz owodniowy wypełniony jest

a) brązowoŜółtym płynem.
b) Ŝółtym płynem i wkrótce pęka.
c) płynem o kolorze szarym, przez którego ściany prześwitują zarysy przodujących
kończyn.
d) bezbarwnym płynem.
22. W normalnych warunkach klacz moŜe urodzić źrebię w czasie

a) 15–30 minut, a niekiedy nawet juŜ po upływie 5 minut.
b) 30–50 minut, a niekiedy nawet juŜ po upływie 20 minut.
c) godziny, a niekiedy nawet juŜ po upływie 30 minut.
d) 1–2 ½ godziny, a niekiedy nawet juŜ po upływie 40 minut.

85
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko:...............................................................................
Udzielanie pierwszej pomocy zwierzętom i asystowanie przy zabiegach

Zakreśl poprawną odpowiedź.
Nr
Odpowiedź Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
21 19 b c d
22 19 b c d
Razem:

86
6. LITERATURA
1. Baier W./F. Schaetz: PołoŜnictwo weterynaryjne. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze
i Leśne, Warszawa 1976
2. Dirksen G./ H.–D. Grunder/M. Stober: Choroby wewnętrzne. Chirurgia bydła. Galaktyka,
Łódź 2007
3. Fryc J.: Rozpoznawanie i leczenie schorzeń kolkowych koni. Si–Ma, Warszawa 1999.
4. Houlton J. – E. – F./P. M. Taylor: Pourazowa terapia psów i kotów. Si–Ma WLW,
Warszawa 2003
5. Kostyra J.: Podstawy techniki operacyjnej i patologii chirurgicznej zwierząt domowych.
Akademia Rolnicza w Lublinie, Lublin 1978
6. Kulczyki: (red.): Chirurgia weterynaryjna. PWRiL, Warszawa 1989.
7. Schebitz H./W. Brass: Techniki operacyjne u psów i kotów. Galaktyka, Łódź 2004
8. Suter P.– F.(red.): Praktyka kliniczna: Psy. Galaktyka, Łódź 2003
9. śakiewicz M.: Chirurgia małych zwierząt. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne,
Warszawa 1998

87

Udzielanie Pierwszej Pomocy Zwierzętom I Asystowanie Przy Zabiegach 322 (14) .Z2.03

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Udzielanie Pierwszej Pomocy Zwierzętom I Asystowanie Przy Zabiegach 322 (14) .Z2.03

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MINISTERSTWO EDUKACJI

Emilia Agnieszka Zamkowska

Udzielanie pierwszej pomocy zwierzętom i asystowanie

Poradnik dla ucznia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[14].Z2.03

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 1. ZałoŜenie rękawiczek gumowych bez asysty [7, s. 11]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 2. Chirurgiczne odkaŜanie rąk; procedura mycia [7, s. 10]

OdkaŜanie rak przed operacją

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 4. Zastrzyk do Ŝyły odpiszczelowej u psa wykonany z asystą [9, s. 43]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.2. Pytania sprawdzające

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczeni

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

WyposaŜenie stanowiska pracy:

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

WyposaŜenie stanowiska pracy:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

WyposaŜenie stanowiska pracy:

4.1.4. Sprawdzian postępów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Postępowanie według diagnostycznego i terapeutycznego planu etapowego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Metody dojelitowego odŜywiania wymuszonego – sondowanie psów i kotów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”