Mendel genetiğinin uzantıları

Yrd.Doç.Dr. Muhammed Kamil Turan

Karabük Üniversitesi Tıp Fakültesi
Tıbbi Biyoloji Anabilim Dalı
2018
 Giriş

●Alleler bri genin farklı varyasyonlarıdır ve mustasyonların

kontrolü altındadırlar, her allel fenotipi etkiler ve bu etkinin
nasıl oluştuğu bizim için oldukça önemlidir.
 Alleler fenotipleri farklı yollarla değiştirir

Fenotip genotipin etkisi altındadır

●

●Genotip ise, bir fenotip için, bir ya da daha fazla homolog

kromozom üzerinde özgül bölgelere yerleşmiş olan bir ya da
daha fazla allel tarafından oluşturulur
 Alleler fenotipleri farklı yollarla değiştirir

●Alleler bir gen için tanımlanmış farklı mutasyonlar için

tanımlanmış ifadelerdir ve farklı fenotiplere neden olurlar
●Popülasyonda en sık görülen fenotipe ait allel wild type
(yabanıl tip) allel olarak adlandırılır
Yabanıl tip genelde dominant karakterli bir allel ile ilişkilidir
●
 Alleler fenotipleri farklı yollarla değiştirir

Mutant alel, değişime uğramıl genetik bilgi içerir ve genel

●

olarak yabanıl tipe göre resesif etkilidir

●Örneğin insanlarda hemoglobin molkülü beta zincirini
kodlayan pek çok allel vardır. Bu allelerin kodladıkları
proteinlerin hepsi beta zinciri protein grubundan olsalarda ufak
değişikliklerle birbirlerinden ayrlırlar
 Alleler fenotipleri farklı yollarla değiştirir

Allel oluşturan mutasyonların fenotipik etkileri gruplanabilir

●

–İşlev kaybı mutasyonları

–İşlev kazancı mutasyonları

–Nötral mutasyonlar
 Alleler fenotipleri farklı yollarla değiştirir

İşlev kaybı mutasyonları

●

–Mutasyon yabanıl tipin işlevinin azalmasına ya da tamamen

ortadan kalkmasına neden olur
–Bir genin bir enzim kodlaması durumunda bu gende meydana
gelen mutasyon enzimin sübstratına olan afinitesini
değiştirebilir ya da tümden kaybolmasına neden olur
–Tam işlev kaybı null allel olarak adlandırılır
 Alleler fenotipleri farklı yollarla değiştirir

İşlev kazancı mutasyonları

●

–Yabanıl tip genin ürününün artmasına neden olur

–Temel nedenlerinden birkaç tanesi

Yabanıl allele ait genin TF’ünü etkileyen bir mutasyon

●

●Yabanıl tip allele ait genin promotor bölgesinin gücünün

artması ile transkripsiyonun artması
–Genel olarak bu tip alleller dominant allellerdir

●Diploid organizma için bir kopya homozigot etki oluşturmak

için yeterlidir
 Alleler fenotipleri farklı yollarla değiştirir

Nötral mutasyonlar
●

–Fenotipik olark her muatsyon kendini ifade etmek durumunda

değildir
–Bu tip mutaysonlarda fenotipik etki ölçülemez

●Fakat allele ait genetik kod incelendiğinde muatsyon

görülebilir
Bir aminoasitin birden çok kodonca kodlanması bu
●

mutasyonun temelide yatan etkidir

 Alleler içi farklı sembolleri kullanırız

En yaygın kullanım özellikin italik yazıldığı dominant allelin

●

büyük, resesif allelin ise küçük yazıldığı formdur

–A özelliği için Dominant allel A ve resesif allel a olarak ifade
edilir
–Dwarf (bodur özellik için) DD, Dd, dd için kullandığımızı
hatırlayınız
 Alleler içi farklı sembolleri kullanırız

Mutant özelliğin ilk harfi kullanılabilir

●

–Bu durumda yabanıl tip üst (+) olarak ifade edilir

–Özellik meyve sineyi gövde rengi olan grilik, (e)bony

 Alleler içi farklı sembolleri kullanırız

●Yabnıl olan tipin sadece + işareti ile simgelendiği farklı bir

gösterimde benimsenmiştir
 Alleler içi farklı sembolleri kullanırız

●Kodominant allelerin gösterimde ise alleller özellikleri

simgelerinin üst kısmında gösterilirler
–R özelliği için üç allel

–R1, R2, R3 gibi

Eksik ya da kısmı baskınlıkta allelerin birbilerine
baskın ya da çekinik değildir

Mendelin bulgularında ara fenotiplerin olmadığını görmüştük

●

Ara fenotiplerin oluşmasına izin veren allelere eksik baskın ya

●

da kısmi baskın allel adı verilir ve allelerin hiçbirinin diğeri

üzerine dominantlığı ya da resesifliği yoktur
Fenotip iki allelin ortak katkısı sonucu ortaya çıkar
●
Eksik ya da kısmı baskınlıkta allelerin birbilerine
baskın ya da çekinik değildir

●Bu durum en iyi akşam sefası

çiçeğinin, çiçek rengi allelerinde göze
çarpar
Beyaz çiçeklilik alleli: R1 ya da CW
●

Kırmızı çiçeklilik alleli: R2 ya da CR

●

Burada ana fenotipler olan kırmızı ve

●

beyaz çiçeklilik sadece ilgili allel

R1R1 R2R2 R1R2
homozigot olduğunda oratay çıkar
Eksik ya da kısmı baskınlıkta allelerin birbilerine
baskın ya da çekinik değildir

●Gen ifadesini nicel olarak

yorumlarsak ancak eksik ya da
kısmi baskınlığı açıklayabiliriz
●Beyaz renk tam işlev kaybı
mutasyonuna neden olan bir
işlev kaybı mutasyonu olsun
(NEDEN)
●Kırmızı pigment kendini
mutalaka ifade edecektir
(NEDEN)
Eksik ya da kısmı baskınlıkta allelerin birbilerine
baskın ya da çekinik değildir

Bir değer örnek Tay-Sach Hastalığıdır

●

–Heksosaminidaz A enziminin eksikliğinden kaynaklanan

ölümcül lipit depo hastalığıdır
–Tay-Sach hastalığı homozigot resesif genotipte kendni gösterir
ve genelde bu bireyle üç dört aylıkken kaybedilirler
–Heterozigot olmaları durumunda enzimin sadece bir kopyası
yabanıl tipte olup işlevseldir, diğer kopya mutant olup tam bir
işlev kaybı mutasyonu taşımaktadır
–%50 oranında normal enzime sahip olmak organizmanın
biyokimyasal işlevlerini yerine getirmesi için yeterlidir
Eksik ya da kısmı baskınlıkta allelerin birbilerine
baskın ya da çekinik değildir
Kodiminans durumunda heterozigotlarda her iki
allelin etkisi açıkça belirlidir

Tek bir gene ait olan iki allel farklı ve saptanabilir iki fenotip
●

oluşturuyorsa bu alleleler kodominant alleller adını alır

Bu etki baskınlık ya da çekinik olarak ifade edilemez
●
Kodiminans durumunda heterozigotlarda her iki
allelin etkisi açıkça belirlidir

ABO kan grubu ve MN kan grupları bildik en iyi örneklerdir

●

Genotip Fenotip
LMLM M Fenotipi
LMLN MN Fenotipi
LNLN N Fenotipi
* Mendelin klasik oranlarının değiştiğine dikkat edin
Kodiminans durumunda heterozigotlarda her iki
allelin etkisi açıkça belirlidir

●Kodominant kalıtımda her allelin etikisi eksiksiz bir şekilde

kendini ifade eder ve fenotip her iki allelin etkisi altında oluşur
Bu oluşum bir harmanlanma ya da baskınlık ya da çekiniklik
●

değildir
Bu durumun iyi bir örneği ABO kan grubudur
●
Kodiminans durumunda heterozigotlarda her iki
allelin etkisi açıkça belirlidir

●ABO kan grupları iki antijeninin eritrosit çeperinde ifade

edilmesi ile meydana gelir
Bu antijenler A ve B antijenleridir ve bu antijenler kendi A ya da
●

B antikorları ile birşelerek eritrositlerin aglütine olmalarına

neden olurlar; hiçbir antikor ile aglütine olmayan eritrositler ise
O grubu olarak adlandırılırlar
Kodiminans durumunda heterozigotlarda her iki
allelin etkisi açıkça belirlidir
Kodiminans durumunda heterozigotlarda her iki
allelin etkisi açıkça belirlidir
Kodiminans durumunda heterozigotlarda her iki
allelin etkisi açıkça belirlidir
Kodiminans durumunda heterozigotlarda her iki
allelin etkisi açıkça belirlidir

ABO kan grupları aslında üç major enzim ile ilişkilidir

●

●Bu ilişki ABO kan gruplarının neden kodominant oludklarınında

temelinde yata biyokimyasal bir yolaktan köken alır
Kodiminans durumunda heterozigotlarda her iki
allelin etkisi açıkça belirlidir

●IA aleli bir H-Maddesine N-Asetilgalaktozmin takılmasından

sorumlu bir enzimi kodlar
– 1-3-N-acetylgalactosaminyltransferase

●IB alleli bir H-Maddesine galaktoz takılmasından sorumlu bir

enzimi kodlar
– alpha 1-3-galactosyltransferase

I0 alelinde her iki enzimde yoktur

●
Kodiminans durumunda heterozigotlarda her iki
allelin etkisi açıkça belirlidir

1-3-N-acetylgalactosaminyltransferase

alpha 1-3-galactosyltransferase

H-maddesi
Galaktoz – N-AsetilGlukozAmin Üzerine FUT1 ile bir
fruktoz takılması ile olşur ve bu prekürsör IA ve IB
alleleri için sübstrat görevini görür
Kodiminans durumunda heterozigotlarda her iki
allelin etkisi açıkça belirlidir

Bombay fenotipi
●

–FUT1 grubu enzim defekti sonucunda H-

Maddesinin oluşturulaması sonucu oluşan
bir fenotip olup A ve B alleleri olsa dahi
bunların H-Maddesine takılması mümkün
olmaz ve fenotip 0 grubu gibi davranır
 Letal alleler esas genleri temsil ederler

●Bazı genler organizmanın yaşaması için gereklidir. Bu tip

genleri yokluğu ölüm ile sonuçlanır
●Genel bu letal genler heterozigot olmaları durumunda tolere
edilebilirler genelde genin %50 ürünü biyokimyasal prosesler
için yeterlidir
●Homozigot olmaları durumunda ise ölüm gerçekleşir bu onları
resesif ölümcül bir mutasyonmuş gibi algılatır
 Letal alleler esas genleri temsil ederler

●Letal genler öncelikle farelerde kürk renginin genetiği

çalışmalarında keşfedilmiştir.
AY aleli mutant bir allel olup sarı kürk renginden sorumludur
●

A alleli ile yabanıl tip allel olup kırçıllı renkten sorumludur

●

Yabanıl tip Mutant tip

 Letal alleler esas genleri temsil ederler

●Agouti farelerin çaprazlanması ile

oluşan F1 döllerinde tüm bireyler
agoutidir
 Letal alleler esas genleri temsil ederler

●Agouti fareler ile heterozigot sarı

farelerin çaprazlanması ile oluşan F1
döllerinde beknildiği gibi AA, AAY, AA,
AAY genotipleri oluşurki fareler ½
agouti, ½ sarı olurlar
 Letal alleler esas genleri temsil ederler

●Sarı fenotipe sahip fareler

çaprazlandığında genotipler AA, AAY,
AAY ve AYAY şeklinde olup fenotipler
ise ¼ agouti ve ¾ sarı olmalıydı
Fakat 2/3 sarı 1/3 agouti oluşmuştur
●

●Bunun nedeni AYAY genotipindeki

farelerin tümünün ölmesidir. Bu da
AY allelini resesif letal allel yapar
 Letal alleler esas genleri temsil ederler

Bazı durumlarda allelin tek bir kopyasının bulunması

●

organizmanın ölümü ile sonuçlanabilir bu tip allelere ise

dominant letal allel adı verilir
İnsanlarda ki otozomal dominant hungtington hastalığı
●

–Hastaların büyük bir kısmı; sıklıkla, sürekli ve kontrol edilemez

bir şekilde "dans eder gibi" bir hareketle çeşitli yönlere doğru
vücutlarını kıvırırlar, bükerler ve dönerler. Bu sırada kollarını
dışarı doğru fırlatır, bacaklarını iki yana açıp kapatır veya
tekmeler ve yumruklar atar gibi hareketler yaparlar. Sonrasında
nörodejenerasyon sonucunda ölürler. Erken ya da geç başlangıçlı
olabilir.
İki ayrı kalıtım modeli gösteren iki ayrı gen çiftinin
kombinasyonu mendeloranlarıı bozar

Öncelikle soru
●

–Albinism yönünden heterobigot AB grubu bir bireyle Albinism

yönünde heterozigot AB gurubu bir birey için çaprazmala
sonuçları nelerdir?
İki ayrı kalıtım modeli gösteren iki ayrı gen çiftinin
kombinasyonu mendeloranlarıı bozar

Öncelikle sadece albinism

●
İki ayrı kalıtım modeli gösteren iki ayrı gen çiftinin
kombinasyonu mendeloranlarıı bozar

Öncelikle sadece kan grubu

●
İki ayrı kalıtım modeli gösteren iki ayrı gen çiftinin
kombinasyonu mendeloranlarıı bozar
İki ayrı kalıtım modeli gösteren iki ayrı gen çiftinin
kombinasyonu mendeloranlarıı bozar

Daha zor bir soru

●

–AB kangrubundan bir birey ile bombay fenotipli bir bireyin

çaprazlanmasından elde edilen yavruların fenotipleri nelerdir
İki ayrı kalıtım modeli gösteren iki ayrı gen çiftinin
kombinasyonu mendeloranlarıı bozar

Sadece AB kan grubu için

● Sadece Bombay için
İki ayrı kalıtım modeli gösteren iki ayrı gen çiftinin
kombinasyonu mendeloranlarıı bozar