CZĘŚĆ 1.

MINERAŁY

Geologia – nauka o budowie Ziemi i procesach ją kształtujących. S

Stąd
tąd przedmiotem zajęć będzie
poznanie elementów budujących skorupę ziemską takich jak minerały i skały oraz poznanie
charakterystycznych form ich występowania.

Najmniejszą jednostką z jakiej zbudowana jest skorupa ziemska jest MINERAŁ, czyli pierwiastek,
związek lub jednorodna mieszanina pierwiastków lub związków chemicznych o stałym stanie
skupienia, mająca budowę krystaliczną, powstała w sposób naturalny. Ciała niekrystaliczne tworzące
się w procesach geologicznych (opal, bursztyn
bursztyn, rtęć)) nazywane są mineraloidami lub substancjami
mineralnymi.

Wszystkie minerały występują w skorupie ziemskiej w naturalnych zespołach będących produktem

określonych procesów geologicznych. Minerały budujące skały nazywamy SKAŁOTWÓRCZYMI.
Te zespoły mineralne to SKAŁY - zespoły minerałów występujące w dużych masach i odgrywające w
budowie skorupy ziemskiej zasadniczą rolę jako jednostki strukturalne, powstałe w sposób naturalny.
Skały dzieli się na 3 główne rodzaje: magmowe, osadowe i metamorficzne.

OZNACZANIE MINERAŁÓW

Makroskopowe oznaczanie minerałów polega na

określeniu ich najprostszych własności chemicznych i
fizycznych. Stosujemy do tego:: szkło, gwóźdź żelazny,
monetę miedzianą, paznokcie, płytkpłytkę niepolerowanej
porcelany, lupę,
ę, magnes, buteleczkę z 3% HCl.

1
SKŁAD CHEMICZNY
Niewiele minerałów zbudowanych jest z jednego pierwiastka, mówimy o nich z dodatkiem rodzimy
np. rodzima siarka, miedź, złoto oraz węgiel, który tworzy dwa minerały rodzime - diament i grafit.
Większość jednak minerałów zbudowana jest z wielu pierwiastków a największe znaczenie mają: tlen,
krzem, glin, żelazo, wapń, potas, sód, magnez, wodór, węgiel, tytan.
W dydaktyce stosuje się klasyfikację opartą na pokrewieństwie chemicznym minerałów:
1) Pierwiastki rodzime (grafit C, diament C, siarka S)
2) Siarczki (piryt FeS2, galena PbS, sfaleryt ZnS)
3) Tlenki i wodorotlenki (magnetyt Fe3O4, hematyt Fe2O3)
4) Halogenki (halit NaCl, sylwin KCl, fluoryt CaF2)
5) Węglany i azotany (kalcyt CaCO3, aragonit CaCO3, magnezyt MgCO3, syderyt FeCO3)
6) Siarczany (gips CaSO4*2H2O, anhydryt CaSO4, baryt BaSO4)
7) Fosforany (apatyt Ca5F(PO4)3
8) Krzemiany i glinokrzemiany (kwarc, skalenie, skaleniowce, łyszczki (miki), amfibole, pirokseny,
oliwiny)
9) Związki organiczne (bursztyn)

Skład chemiczny minerałów decyduje o własnościach chemicznych i reagowaniu minerału z

odczynnikami co jest jedną z cech ich rozpoznawania. Podstawowym odczynnikiem jest 3 % HCl,
którym identyfikuje się obecność węglanów:

1. kiedy po polaniu kwasem HCl na minerale pojawia się piana, syczenie, dymek (mówimy, że
minerał się burzy, czyli zachodzi reakcja z HCl) jest to węglan:
- szybka i intensywna reakcja z HCl – jest to kalcyt lub aragonit
- reakcja słaba po sproszkowaniu lub po podgrzaniu – jest to dolomit lub syderyt

2
2. kiedy po polaniu kwasem HCl pojawi się nieprzyjemny zapach H2S (zgniłe jajka), to minerał może
być siarczkiem, np. galena PbS. Uwaga – nie każdy siarczek wydziela zapach .

3. kiedy po polaniu kwasem HCl na minerale pozostaje kropla lub się ona rozpływa, czyli nic się nie
dzieje, reakcja nie zachodzi, może być to inny niż węglan związek chemiczny lub pierwiastek
rodzimy. Do oznaczenia potrzebujemy inny odczynnik niż HCl.

WŁASNOŚCI FIZYCZNE

Minerały występuje w przyrodzie w postaci kryształów.

Kryształ to ciało stałe o prawidłowej budowie wewnętrznej, tj. takie, w którym atomy lub jony
rozmieszczone są prawidłowo tworząc sieć przestrzenną. Jest to zatem ciało obdarzone prawidłową
formą geometryczną, ograniczone ścianami płaskimi przecinającymi się w krawędziach i narożach.

Sieci przestrzenne (krystaliczne) różnią się między sobą odległościami między sąsiednimi węzłami i
kątami, co powoduje, że występuje wiele postaci kryształów.

1. pokrój kryształu - ogólny kształt:

- izometryczny - identyczne wymiary w trzech kierunkach
- tabliczkowy, listewkowy - różne wymiary w trzech kierunkach
- płytkowy - podobne wymiary w dwóch kierunkach, trzeci mniejszy
- słupowy - podobne wymiary w dwóch kierunkach trzeci większy

3
2. łupliwość - zdolność do pękania pod wpływem uderzenia lub nacisku na części
ograniczone powierzchniami płaskimi. Nie występuje u wszystkich minerałów,
może być w kilku kierunkach.
Jeśli kryształ pęka wzdłuż mniej więcej równoległych powierzchni to jest to
oddzielność.
ość. Brak łupliwości (kryształ pęka wzdłuż powierzchni dowolnych,
nieprawidłowych) to jest przełam, np. kwarc - przełam muszlowy, kalcyt - ziarnisty,
zbity.

3. twardość - opór jaki stawia minerał rysującemu go ostrzu. Określamy go według SKALI MOHSA
(twardość minerałów wzorcowych)
wzorcowych). Skala ta obejmuje 10 minerałów w kolejności od 1 (najmniej
twardy) do 10 (najtwardszy). Skala Mohsa podaje tylko następstwo twardości, a więc szereg
minerałów rysujących kolejno wszystkie poprzednie. Nie określa natomiast o ile każdy następny
minerał skali jest twardszy od poprzedniego.

Powszechnie używa się skali orientacyjnej w której minerały o twardości:

1 - dają się zarysować zapałką i bardzo łatwo paznokciem
2 - 2.5 - dają się zarysować paznokciem
3 - łatwo dają się zarysować miedzianą monetą
4 - dają się zarysować łatwo ostrzem scyzoryka
5 - dają się zarysować ostrzem scyzoryka
6 - z trudem dają się zarysować ostrzem scyzoryka

4
6.5 - dają się zarysować twardą stalą narzędziową
7 - rysują szkło
8 - łatwo rysują kwarc
9 - przecinają szkło
10 - nie dają się zarysować żadną substancją sztuczną ani minerałem.

Minerały wzorcowe

1. talk Mg3[(OH)2Si4O10] 2. gips CaSO4 2H2O

5
3. kalcyt CaCO3 4. fluoryt CaF2

5. apatyt Ca5F(PO4)3 6. ortoklaz K[AlSi3O8]

7. kwarc SiO2 8. topaz Al2F2SiO4

9. korund Al2O3 10. diament C

paznokieć 2.5
miedź 3
gwóźdź żelazny 4-5
szkło 5-6

Minerały o twardości 1 i 2 dają się łatwo zarysować paznokciem, o twardości 1 do 4 - gwoździem

żelaznym, o twardości do 5 - ostrzem stalowym. Minerały o twardości 6 i większej zarysują szkło.
Oznaczenie względnej twardości polega na próbie wzajemnego zarysowaniu narożami powierzchni
badanego minerału i okazu wzorcowego. Badanie to należy przeprowadzać na świeżych, dostatecznie
dużych i gładkich powierzchniach gdyż powierzchnie zwietrzałe są zwykle miększe. Naroża zarówno
badanego minerału jak i próbek wzorcowych powinny być ostre. Przy zarysowywaniu nie należy

6
używać zbyt dużej siły aby nie spowodować wykruszenia się krawędzi pod wpływem nacisku, gdyż
może to bowiem zafałszować wyniki badania. Badanie rozpoczynamy od okazu wzorcowego o
najniższej twardości. Zarysowaniu towarzyszy zwykle charakterystyczne lekkie skrzypienie. Oznacza
ono ze krawędź rysująca jest twardsza od rysowanej powierzchni. Jeżeli natomiast ślizgała się po niej i
odgłos taki nie występuje mamy do czynienia z krawędzią miększą. Aby uniknąć pomyłek próby
zarysowania powinno się przeprowadzać w różnych kierunkach i na różnych powierzchniach
badanego okazu. Powstałą po badaniu rysę należy przetrzeć i obejrzeć pod lupą.
Twardość badanego minerału jest taka sama jak okazu wzorcowego jeżeli oba minerały
zarysowują się wzajemnie.
UWAGA!!! Minerały o tej samej twardości mogą się również na wzajem nie rysować. Twardość
nie ma związku z kruchością minerału. Kryształ może być odporny na zarysowanie (czyli
twardy), a jednocześnie rozpadać się na kawałki pod delikatnym uderzeniem.

4. barwa - zależy od składu chemicznego minerału lub od budowy wewnętrznej; wyróżniamy

minerały barwne (idiochromatyczne), które mają stałą, charakterystyczną dla siebie barwę: grafit -
czarna; piryt - mosiężna; minerały bezbarwne i zabarwione (allochromatyczne), które nie wykazują
barwy lecz mogą być zabarwione domieszkami: kwarc, kalcyt, fluoryt w zależności od domieszek
mogą być żółte, czerwone, fioletowe, czarne.

kwarc - minerał allochromatyczny piryt – minerał idiochromatyczny

5. rysa - barwa sproszkowanego minerału (badanie na

płytce niepolerowanej porcelany). Minerały barwne
mają rysę barwną np. piryt - rysa czarna, zabarwione i
bezbarwne mają rysę białą.

hematyt piryt

7
 galena-
rysa
czarna

6. przezroczystość - jest to zdolność minerałów do przepuszczania promieni świetlnych. Minerały

mogą być:
• przezroczyste
• półprzezroczyste i przeświecające
• nieprzezroczyste

7. połysk - to zjawisko wywołane jest odbiciem fal świetlnych od powierzchni minerałów. Połysk
może być różny na powierzchni przełamu i na ścianie kryształu. Wyróżnia się następujące rodzaje
połysku:
• szklisty (ściany kwarcu, powierzchnie łupliwości halitu)
• tłusty (siarka rodzima, przełam kwarcu, bursztyn)
• perłowy (serycyt)
• jedwabisty (azbest, gips włóknisty)
• metaliczny (metale rodzime, siarczki metali - piryt, galena)
• diamentowy (diament, cyrkon, kruszce o niemetalicznym wyglądzie np. sfaleryt)

8. inne cechy - własności magnetyczne - kryształy minerału są przyciągane przez magnes, a zbite
masy same mogą działać jak magnes. W przyrodzie właściwości magnetyczne wykazują tylko dwa
minerały: magnetyt i pirotyn (tzw. piryt magnetyczny).

magnetyt