Beton Teknolojisi

ÇİMENTO VE
BETONUN
TARİHSEL
GELİŞİMİ

Doç. Dr. Ali MARDANI-AGHABAGLOU

Uludağ Üniversitesi
İnşaat Mühendisliği Bölümü
1/22
İnşaat ustaları çok eski zamanlardan, taş
parçalarını birbirine bağlayabilen
bağlayıcıların arayışına girmiştir. Bu
insanlar, bağlayıcılar ile birbirine bağlanan
taşlardan oluşan yapıların, taşların üst üste
yığılması ile oluşanlardan daha esnek ve
kararlı olduğunu biliyordu.

2
En eski bağlayıcı belki de çamurdur.
Çamur, bazen saman ile karıştırılarak
kerpiç ve taşları birleştirmek için
kullanılmıştır. Kerpiç yapılar yalnız kuru
ortamda ayakta durabilmekteydi. Çünkü
kerpiç ve kil suya dirençli değildir.

3
Çamurun bağlayıcı olarak kullanımına ilk
olarak M.Ö. 17000 yıllarında Natufian
kültüründe rastlanmıştır. İsrail’de bulunan
Natufian binaları, 9m’ye varan çaplarda
dairesel barınaklardır. İşlenmiş doğal taştan
oluşan bu yapıların duvarı killi-çamur ve
öğütülmüş kireçtaşı ile sıvanmıştır.

4
Babil ve asurluların doğal asfaltı, taş ve
tuğlaları bağlamada kullandıkları
bilinmektedir. Günümüzde, çeşitli organik
bağlayıcılar (reçineler) benzer şekilde
yapısal elemanların birleştirmesinde
kullanılmaktadır.

5
Fakat bu bölümde yalnız kireç-esaslı
(kalkerli) çimentolar tartışılacaktır. Bu
bağlayıcılar iki gruba ayrılmaktadır:
- Hava bağlayıcıları ve
- Hidrolik bağlayıcılar.

Alçı ve kireç hava bağlayıcı, hidrolik kireç

ve portland çimentosu ise hidrolik
bağlayıcılar arasında yer almaktadır.

6
2.1. Hava bağlayıcıları
Alçı ve kireç sıvada kullanılan en eski kalker
esaslı bağlayıcılardır. Mısırlılar alçı sıvayı
M.Ö. ~3000 yılında Keops Piramit'inde
kullanmıştır.

7
2.1. Hava bağlayıcıları
Alçıyı, nispeten düşük sayılan sıcaklıklarda
(~130°C), alçıtaşının pişirmesi ile elde
etmişlerdir.
CaSO4.2H2O → CaSO4.½H2O + 3/2 H2O
Alçı suda çözünür olduğundan alçı sıvalar
rutubetli ortamda kararlı değildir.

8
Roma döneminde kullanılmaya başlayan
kireç sıvalar, çok daha öncesi (M.Ö.
6000-12000 yıllarında) Anadolu,
Mezapotamya, Girit, Kıbrıs ve
Yunanistan’da kullanılmıştır.

Belki de ısınmak veya yemek pişirmek için

yakılan ateşin etkisiyle kireçtaşı kirece
dönüşmüş, daha sonra kireç yağmur veya
nemle temas ederek sönmüş kireç haline
gelmiş ve kuruduktan sonra oluşan tozun
bağlayıcı özeliğinin farkına varılmıştır.

9
Kireç, kireçtaşının ~900°C’de pişirmesi ile
elde ediliyordu.

CaCO3 → CaO + CO2

Sönmemiş kirecin sertleşmesi iki aşamalı

reaksiyonlarla gerçekleşmektedir:

CaO +H2O → Ca(OH)2 (sönmüş kireç)

Ca(OH)2 + CO2 → CaCO3 + H2O

10
Çatalhöyük kalıntılarında bulunan 8000
yıl öncesine ait harçlar ve Rodos
adasında bulunan Kamiros sarnıcının
puzolanik malzemeden yapılan
duvarları, kireç-doğal puzolan
karışımlarının hidrolik bağlayıcı
özeliğinin binlerce yıl öncesinden
bilindiğini göstermektedir.

11
Kireç ve öğütülmüş tuğla bileşimi,
geçmişte kullanıldığı gibi, günümüzde
de bazı ülkelerde uygulaması
sürmektedir.

Hindistan’da “Surkhi”,

Mısır’da “Homra”,

Anadolu’da ise
“Horasan Harcı” olarak
bilinmektedir.
12
(Yağlı) hidrate kireç su ile karıştırıldığından sonra,
oluşan hamur, havadaki CO2 ile birleşerek
katılaşır ve sertleşir:
Ca(OH)2 + CO2 → CaCO3 + H2O
Alçının katılaşıp sertleşmesi hidratasyonu sonucu
oluşur. Şöyle ki pişirilme esnasında alçı taşının
kaybettiği hidrat suyu tekrar bünyesine alınır.
CaSO4.1/2H2O + 3/2H2O → CaSO4.2H2O
Alçıtaşı 190°C’nin üzerinde bir sıcaklıkta pişirilse
oluşan anhidritte benzer şekilde 2 mol su ile
hidrate olarak sertleşir.
CaSO4 + 2H2O → CaSO4.2H2O
13
2.2. Hidrolik Bağlayıcılar
 İnsanların su içinde de priz yapabilen, su
etkisiyle yıpranmayan bağlayıcı üretme
çabaları eski çağlara kadar uzanmaktadır.
Hidrolik bağlayıcıların ilk kullanımı 2300 yıl
öncelerine Helenistik devrine rastlar.

14
2.2. Hidrolik Bağlayıcılar
 O devirde Santorin Adası toprağı puzolan
kaynağı olarak kullanılmıştır. Romalılar ise
puzolan-kireç karışımı harçlarının, sade kireç
harçlarına üstünlüğünü anlayıp büyük ölçekte
kullanmaya başlamışlardır. Bu amaçla Napoli
yakınlarındaki Pozzuoli toprağını kullanmışlardır
(Roma çimentosu).

15
2.2.1.Hidrolik Kireç (su kireci)
Hidrolik kireç, %10-%25 kil içeren kalkerin
yaklaşık 1000°C’de pişirlmesi ile elde edilir.
Pişirme esnasında kalkerin ayrışması ile
oluşan kireç, kilde bulunan silis ve alüminle
birleşir.

Pişirme sonunda fırından çıkarılan kireç ufak

parçalar halindedir ve daha çok CaO ile
2CaO. SiO2’den (C2S) oluşur.
16
Bu bağlayıcının toz haline getirilmesi öğütme
ile değil doğrudan doğruya kirecin
söndürülmesi ile sağlanır.

Bağlayıcı, C2S bileşeni içerdiğinden su içinde

katılaşıp sertleşebilir. Bu nedenle kireç ve
Portland çimentosu arasında bir özeliğe
sahip olan su kireci su yapılarında da
kullanılabilir.

17
Su ile karıştırıldığında içerdiği CaO hirdate
olarak Ca(OH)2’e dönüşür.
Sönmüş su kirecinin yaklaşık ¼’ü ile 1/3’ü
Ca(OH)2’ten oluşur. Öte yandan, C2S
çimentoda olduğu gibi hidrate olarak
calsiyum – silikat - hidrate (C-S-H)
dönüşür. Su kirecine hidrolik bağlayıcılık
kazandıran da bu üründür.
Günümüzde bu bağlayıcı daha çok
restorasyon işlerinde kullanılmaktadır.
18
2.2.2. Portland Çimentosu
Çimento kelimesi, yontulmuş taş kırıntısı
anlamındaki «caementum» kelimesinden
türetilmiştir.

Portland çimentosu olarak adlandırılan, ve

önceki zamanlarda kullanılmakta olan su
kireci ve Roma çimentosu gibi
bağlayıcılardan çok daha üstün olan
bağlayıcı, 1824 yılında Joseph Aspdin
isimli Leedsli duvar ustası tarafından
elde edilmiştir. 19
Aspdin, bu ürünü ince taneli kil ve öğütülmüş
kireçtaşının pişirilmesi ve daha sonra
öğütülmesi ile elde etmiştir.

Aslında Aspdin tarafından üretilen

bağlayıcı, üretim sırasında yeterince
yüksek sıcaklıklarda pişirilmediği için
bugünkü portland çimentosunun
özeliklerine tamamen sahip olamamıştır.

20
Buna rağmen bu çimentonun kullanıldığı bazı
yapıların (Wakefield Arms Binası) halen
ayakta olduğu bilinmektedir.

Aspdin’in oğlunun da ortak olduğu ilk çimento

fabrikası yıllık 25000 ton kapasite ile 1852’de
kurulmuştur.

1885 yılında döner fırının bulunmasıyla

çimento üretiminde büyük ilerleme
sağlanmıştır.
21
1.53 m çapında ve 7.63 m uzunluğunda olan ilk
döner fırın İngiltere de yapılmıştır.

1909 yılında Tomas Alva Edison 2.4 m çapında

ve 47.5 m uzunluğunda döner fırını tasarlayıp
imal etmiştir.

Türkiye’de ilk çimento fabrikası yıllık 20000

ton kapasite ile 1924 yılında Darıca’da
kurulmuştur.

2014 yılında Türkiye’de yaklaşık 60 milyon ton

çimento üretilmiştir.
22