Politechnika Wrocławska

Politechnika Wrocławska, 28.02.2020

Budowa, rodzaje i teoretyczne podstawy działania laserów

Autor: Michał Ćwikła

Poniższy tekst jest fragmentem pracy inżynierskiej

„Wykorzystanie laserowej litografii interferencyjnej do
mikrostrukturyzacji powierzchni”, rodział 2, rok 2017,
autorstwa Michała Ćwikły

Rozwinięciem akronimu „laser” jest (ang.) Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation, czyli
wzmocnienie światła poprzez wymuszoną emisję promieniowania. Za laser uważamy urządzenie
służące do wzmacniania i generowania spójnego, monochromatycznego promieniowania
elektromagnetycznego. Pierwszym zbudowanym laserem był laser rubinowy, skonstruowany przez
amerykańskiego fizyka Theodora Maimana w roku 1960. Wykorzystał on zjawisko kwantowe
(absorpcja, emisja spontaniczna oraz wymuszona), które zostały wcześniej przewidziane przez Alberta
Einsteina w roku 1916. Laser składa się z trzech podstawowych elementów: układ pompujący, ośrodek
czynny i rezonator optyczny [1].

Poprzez zjawisko emisji oraz absorpcji rozumiemy zmianę poziomów energetycznych atomów w
wyniku oddziaływania fotonów na materię. Rolą układu pompującego w laserze jest emisja czynnika
wymuszającego (np. foton lub elektron) na ośrodek czynny (ciało stałe lub gaz), w wyniku czego
dochodzi do pochłaniania energii przez atomy (ośrodka czynnego) oraz ich przechodzenie na wyższy
stopień energetyczny (absorpcja). Atom, który znajduje się na wzbudzonym stanie energetycznym E2
może ulec samoczynnemu przejściu na podstawowy stan energetyczny E1 , mówimy wtedy o zjawisku
spontanicznej emisji promieniowania. Taka emisja będzie nie korzystna w odniesieniu do akcji
laserowej ponieważ charakteryzuje się brakiem spójności, losowym kierunkiem promieniowania oraz
chwilą emisji. Działanie emisji spontanicznej jest jednak niezbędne, aby mogło dość do pożądanej
emisji wymuszonej, charakteryzującej się dokładnie określonymi różnicami faz promieniowania w
czasie (spójność) oraz ustalonym kierunkiem promieniowania. W przypadku emisji wymuszonej atom,
który jest na wzbudzonym stanie energetycznym E2 zostaje przeniesiony na niższy poziom
energetyczny E1 w wyniku oddziaływania czynnika wymuszającego. Dochodzi do wyzwolenia energii i
wygenerowania drugiego fotonu (emitowanego). Zarówno foton wymuszający jak i emitowany mają
takie same częstotliwości, kierunki i fazy [1-2]. Graficzny schemat zjawisk kwantowych pokazano na
rysunku 1.

1
 Politechnika Wrocławska

Rys. 1. Schemat ilustrujący zjawisko absorpcji, emisji spontanicznej i emisji wymuszonej [3].

Częstotliwość emitowanej fali opisuje wzór [2]:

𝐸2 − 𝐸1
𝑓=
ℎ (1.1)

gdzie:
f – częstotliwość emitowanej fali
E2 – wyższy poziom energetyczny
E1 – podstawowy poziom energetyczny
h – stała Plancka

W ośrodku czynnym lasera, który nie został pobudzony w wyniku oddziaływania układu pompującego,
możemy przyjąć, że wszystkie atomy znajdują się na podstawowym poziomie energetycznym E1 . Do
emisji spontanicznej (a następnie wymuszonej) dojdzie tylko wtedy gdy na wyższym poziomie
energetycznym E2 znajdzie się więcej atomów niż na poziomie podstawowym E1 . Takie zjawisko
nazywamy inwersją obsadzeń poziomów energetycznych i możemy krótko zdefiniować, jako
wzmacnianie światła kosztem energii układu pompującego [1].

Foton wymuszony powstały w wyniku emisji wymuszonej znajduje się wewnątrz rezonatora
optycznego (składającego się zazwyczaj ze zwierciadła całkowicie odbijającego promieniowanie i
zwierciadła wyjściowego, którego poziom odbicia promieniowania jest zbliżony do 100%) i jeśli
zostanie odbity w kierunku ośrodka czynnego, stanie się źródłem kolejnej emisji wymuszonej
(sprzężenie zwrotne). Promieniowanie, które nie zostanie odbite wzdłuż osi optycznej ulegnie
usunięciu z obszaru czynnego rezonatora (straty). W ten sposób dochodzi do kolimacji wiązki – tylko
promieniowanie znajdujące się w osi optycznej rezonatora zostaje wzmacniane. W chwili osiągnięcia
wystarczającego wzmocnienia dochodzi do wydostania się wiązki promieniowania laserowego z
rezonatora optycznego poprzez zwierciadło wyjściowe [1-2]. Na rysunku 2 przedstawiono schemat
budowy lasera.

2
 Politechnika Wrocławska

Rys. 2. Budowa lasera [3].

Światło laserowe posiada zbiór charakterystycznych cech, które są bardzo trudne, lub niemożliwe do
osiągnięcia w przypadku innych źródeł światła:

a) niewielka rozbieżność wiązki

W rzeczywistości żadna wiązka światła nie będzie idealnie równoległa na całej drodze propagacji, ze
względu na rozpraszanie się światła (dyfrakcja). W porównaniu jednak to innych źródeł światła wiązka
laserowa cechuje się bardzo małą rozbieżnością (rzędu pojedynczych sekund kąta) [1].

Rys. 3. Dywergencja wiązki laserowej. Kąt dywergencji – θ.

b) monochromatyczność

Przez pojęcie monochromatyczności rozumiemy bardzo wąski zakres spektralny fali. Fala idealnie
monochromatyczna będzie cechowała się niezmienną częstotliwością oraz amplitudą. Światło
laserowe możemy określić jako quasi-monochromatyczne, ze względu na widmo częstotliwości
zbliżone do delty Diraca [5]. Na poniższym rysunku przedstawiono przykładową szerokość spektralną
lasera (Rys. 4). W tym przypadku wynosi ona około 0,07 nm [4].

3
 Politechnika Wrocławska

Rys. 4. Szerokość spektralna lasera pikosekundowego Duetto firmy Time-Bandwidth [4].

c) spójność

Zdolność do wytworzenia fali koherentnej wyróżnia laser od innych źródeł światła. Wiązkę możemy
uznać za spójną (koherentną) jeśli w wyniku superpozycji jej fali składowych utworzy obraz
interferencyjny stały w czasie. Fala koherentna cechuje niezmienny w czasie kierunek propagacji oraz
stała różnica fazowa dwóch fal [1, 5].

Rys. 5. Porównanie spójności, gdzie: a) światło białe b) koherentne światło laserowe [6].

Ze względu na ośrodek czynny lasery możemy podzielić na:

 lasery gazowe
 lasery barwnikowe
 lasery półprzewodnikowe
 lasery na ciele stałym

4
 Politechnika Wrocławska

Długość fali emitowanej wiązki laserowej zależy od ośrodka czynnego. Wyróżniamy następujące źródła
laserowe [7]:

5
 Politechnika Wrocławska

Rodzaj ośrodka czynnego i układ optyczny lasera wpływa na generowaną długość fali wiązki laserowej.
Natomiast ze względu na charakter pracy, lasery dzielimy na: impulsowe (ang. Pulsed Laser), oraz pracy
ciągłej (ang. Continuous-Wave Laser). Na rysunku 2.6 przedstawiono podstawową różnice między
dwoma trybami pracy laserów. W przypadku lasera pracy ciągłej, moc maksymalna jest jednocześnie
mocą szczytową i jest stała w całym okresie ekspozycji. Laser impulsowy cechuje duża moc szczytowa,
a moc średnia zależy od częstotliwości repetycji kolejnych impulsów i od mocy szczytowej [8].

Rys. 6 Tryb pracy lasera w zależności od sposobu dostarczania mocy optycznej.

Bibliografia

[1] B. Ziętek, Lasery, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2009.
[2] Spontaniczna i wymuszona emisja fotonów, http://epodreczniki.open.agh.edu.pl/tiki-
index.php?page=Spontaniczna+i+wymuszona+emisja+fotonów, 28.02.2020.
[3] Wszystko o laserach, http://naukamlodego.blogspot.com/2015/03/wszystko-o-laserach.html,
28.02.2020.
[4] Instrukcja obsługi lasera pikosekundowego Duetto firmy Time-Bandwidth.
[5] Instrukcja do ćwiczenia laboratoryjnego - Pomiar drogi koherencji wybranych źródeł światła,
Politechnika Gdańska Wydział Elektrotechniki, Telekomunikacji i Informatyki, Gdańsk 2009.
[6] T. Baraniecki, Systemy laserowe – wykłady, Politechnika Wrocławska, Wrocław.
[7] Rodzaje laserów i ich zastosowanie, http://cami-antiaging.eu/STRONA W BUDOWIE - WWB/08 -
LASERY/01.-LASERY W TEORII/R.Fidytek_RodzajeLaserówiichZastosowanie.pdf, 28.02.2020
[8] Lasers: Unterstanding the Basics,
https://www.photonics.com/a25161/Lasers_Understanding_the_Basics, 28.02.2020