H Ρόζα Λούξεμπουργκ και η φύση (1871 – 1919)

«…τα φυλλοκάρδια μου το ξέρουν πως ανήκω περισσότερα στα πουλιά παρά στους «συντρόφους»
μου...»

Έρευνα – Παρουσίαση Α’: Κώστας Φωτεινάκης

[«Η ελευθερία νοείται πάντα ελευθερία για κείνον που σκέφτεται διαφορετικά».– Ρόζα Λούξεμπουργκ]

Η Ρόζα Λούξεμπουργκ γεννήθηκε το 1871 στην αναγεννησιακή μικρή πόλη Ζάμοστς, στα νοτιοανατολικά
της σημερινής Πολωνίας. Ξεκινά να σπουδάζει το 1889 στη Ζυρίχη. Γράφεται στα Τμήματα Φιλοσοφίας,
Μαθηματικών, Βοτανικής και Ζωολογίας. Αργότερα, σπουδάζει πολιτικές επιστήμες και πολιτική
οικονομία. Μόνο στην Ελβετία είχαν τότε πρόσβαση οι γυναίκες στην ανώτατη εκπαίδευση.

Το χόμπι της Ρόζας Λούξεμπουργκ, ήταν να μελετά γεωλογία, βοτανική και ορνιθολογία, να μαζεύει φυτά
και να τα ταξινομεί σε φυτολόγια.

Κατά τη διάρκεια των χρόνων της στο Βερολίνο, η Λούξεμπουργκ ανέπτυξε ένα πάθος για τη συλλογή
φυτών. Κατέγραψε σχολαστικά τα ευρήματά της σε 18 σημειωματάρια τα τελευταία έξι χρόνια της ζωής
της.

Το πάθος της Λούξεμπουργκ για τη συλλογή, την ξήρανση και τη συμπίεση φυτών ξεκίνησε τον Μάιο
του 1913, όταν μετακόμισε στο Steglitz' Südende. Εδώ πέρασε πολλές εβδομάδες εξερευνώντας τη
χλωρίδα των λιβαδιών της γειτονιάς της. Το Σεπτέμβριο του 1915, έγραψε στην αγαπημένη της φίλη Luise
Kautsky: «Στο Südende με κυρίευσε το πάθος για τα φυτά. Άρχισα να συλλέγω, να πιέζω, να βοτανίζω.
Για τέσσερις μήνες κυριολεκτικά δεν έκανα τίποτα άλλο από το να περπατάω στο χωράφι και να
κανονίζω και να αναγνωρίζω στο σπίτι τι έφερα πίσω από τις επιδρομές μου».

«Η συλλογή και η αναγνώριση φυτών τη βοήθησαν να διατηρήσει τη λογική της. Ήταν θεραπευτικό για
αυτήν. δεν θα μπορούσε να αντεπεξέλθει χωρίς αυτό», εκτιμά ο Holger Politt, κορυφαίος ειδικός στη Ρόζα
Λούξεμπουργκ με έδρα τη Βαρσοβία.

Η Λούξεμπουργκ ανανέωσε το πρώιμο πάθος της για τη βοτανική στην περιορισμένη μοναξιά του κελιού
της φυλακής. Ενώ ήταν έγκλειστη σε τρεις διαφορετικές φυλακές μεταξύ 1915 και 1918 - Βερολίνο (1915-
1916), Wronke (1916-1917) και Breslau (1917-1918) - το χόμπι της έγινε μια άσκηση που συντηρεί τη ζωή.

Στις 15 Ιανουαρίου 1919 στο Βερολίνο μέλη παραστρατιωτικής οργάνωσης δολοφόνησαν άγρια τη
Ρόζα Λούξεμπουργκ και τον Καρλ Λίμπκνεχτ και πέταξαν τα πτώματά τους στο κανάλι Landwehr/
Λόντβερχ.

Rosa Luxemburg: Herbarium/ Ερμπάριο

[Μια από τις σελίδες από το Ερμπάριο της Ρ.Λ. - Είναι μια συλλογή φυτών ή τμημάτων αυτών που
διατηρούνται, στεγνώνουν και ταυτοποιούνται που έχουν κρίσιμες πληροφορίες, τον συλλέκτη και τον
τόπο και την ημερομηνία συλλογής τους.]
Λίγα γνωρίζουμε για το ταξίδι που έκανε το ερμπάριο μετά τον θάνατο του Λούξεμπουργκ. Φαίνεται ότι
μεταφέρθηκε στις ΗΠΑ από συγγενείς του έμπιστού της Paul Levi, ο οποίος μετανάστευσε εκεί τη δεκαετία
του 1930 πριν ξεκινήσει η μαζική δολοφονία των Εβραίων.

Κατέληξε σε ένα πανεπιστήμιο, το οποίο το παρέδωσε στη διπλωματική αντιπροσωπεία της Λαϊκής
Δημοκρατίας της Πολωνίας στη Νέα Υόρκη το 1976. Από εκεί παραδόθηκε στα αρχεία του Πολωνικού
Ενωτικού Εργατικού Κόμματος. μετά τη διάλυσή του, το ερμπάριο θεωρούνταν χαμένο για πολλά χρόνια.
Μόλις το 2009 ανακαλύφθηκε εκ νέου στο αρχείο του Nowych Act στη Βαρσοβία.

Τα σημειωματάρια συντάχθηκαν από το πολωνικό παράρτημα του Rosa-Luxemburg-Stiftung υπό την

επίβλεψη του Politt. Το 2016, ο Karl Dietz Verlag με έδρα το Βερολίνο (εκδοτικός οίκος του ιδρύματος)
μετέτρεψε το ερμπάριο του Λούξεμπουργκ σε έναν τόμο 400 σελίδων, το «Rosa Luxemburg: Herbarium»
(2016)/ ISBN: 978-3-320-02325-6, το οποίο περιλαμβάνει επιλεγμένες επιστολές και έναν πρόλογο του
Politt, και σίγουρα αποκαλύπτει μια απροσδόκητη πλευρά μιας αναμφισβήτητα ευέλικτης και
πολυμαθούς γυναίκας.

Τέσσερα από τα είκοσι Γράμματα από τη Φυλακή (αποσπάσματα με θέμα τη φύση και τον άνθρωπο)

[Τα Γράμματα από τη Φυλακή σε Γαλλική έκδοση του 1933]

Ορισμένα από τα «Γράμματα από τη Φυλακή» της Ρόζας Λούξεμπουργκ θεωρούνται ως λογοτεχνικά
έργα παγκόσμιας αξίας.
Σύμφωνα με τον Άλκη Ρήγο στο εξαιρετικό άρθρο του «Η κόκκινη Ρόζα στην ελληνική βιβλιογραφία»,
ΕΦΣΥΝ, για πρώτη φορά «Τα Γράμματα από τη Φυλακή» παρουσιάστηκαν το 1958 στο περιοδικό
«Καινούργια Εποχή». Ακολούθησαν και άλλες παρουσιάσεις, εκδόσεις των γραμμάτων, μεταξύ των
οποίων: Ύψιλον (1972, 1979 - μετάφραση Α.Στίνα), Υδροχόος, ΚΟΡΟΝΤΖΗ, ΟΔΗΓΗΤΗΣ (Γράμματα για τη
Σόνια – 1984), Αιγόκερος (για τη θεατρική παράσταση της Μαρίας Κατσανδρή).

Η ηθοποιός Μαρία Κατσανδρή που ανέβασε στο θέατρο «Αγγέλων Βήμα» την παράσταση «Ρόζα
Λούξεμπουρκ - Γράμματα από τη Φυλακή» (2009) και είχε την ευθύνη της σύνθεσης των κειμένων, στη
συνέντευξη που έδωσε και στην ερώτηση: «Είναι ικανή μια αλληλογραφία να αναστήσει τη Ρόζα
Λούξεμπουργκ; Τι ακριβώς βλέπουμε στα γράμματα αυτά;» απαντάει ως εξής:

«Τη σκέψη της, την κοσμοθεωρία της, την ψυχή της την ίδια. Βλέπουμε το πάθος και την αγάπη της για
τη ζωή, που την έκανε μάλιστα να εντάξει στις σπουδές της τη βιολογία και τη γεωλογία. Λάτρευε τη
μουσική και την ποίηση. Βλέπουμε την καλλιέργεια και πολυμάθειά της».

[Η παράσταση επαναλήφθηκε και σε άλλα θέατρα στην Αθήνα, Λαμία, Καλαμάτα κ.ά)

Στη συνέχεια παρουσιάζουμε τέσσερα μικρά αποσπάσματα από τέσσερα, από τα είκοσι, Γράμματα της
Φυλακής με θέμα τη φύση και τον άνθρωπο:

Γράμμα από Μπρόνκεν (Πόζεν), φυλακές φρουρίου, 28-12-1916:

Αγαπημένη μου Τίλντε,

Χόρτασες από πρωτοχρονιάτικες ευχές;

Κοίτα το λοιπόν να μείνεις άνθρωπος. Το παν είναι να παραμείνει κανείς άνθρωπος. Δηλαδή: σταθερός
και διαυγής και χαρούμενος, παρ’ όλα αυτά, γιατί οι «κλαυθμηρισμοί» είναι κύριο χαρακτηριστικό της
αδυναμίας.

Να ’σαι άνθρωπος θα πει να ρίξεις τη ζωή σου ολόκληρη στη βαριά ζυγαριά του «πεπρωμένου», όταν
πρέπει να γίνει έτσι. Όμως την ίδια στιγμή, να χαίρεσαι την κάθε ηλιόλουστη μέρα και το κάθε ωραίο
περαστικό σύννεφο.

Αχ, δεν ξέρω να γράφω συνταγές, το πώς πρέπει να ’ναι ο άνθρωπος, το μόνο που μπορώ να ξέρω
είναι το πώς είναι. Και συ το ’ξερες πολύ καλά, σαν περπατούσαμε στα χωράφια και το κόκκινο χρώμα
του ήλιου ξαπλωνόταν πάνω στα στάχυα. Ο κόσμος είναι τόσο ωραίος μ’ όλη τη φρίκη του και θα ’ταν
σίγουρα πιο ωραίος, αν δεν τον βάραιναν οι αδύναμοι και οι δειλοί. Έλα, τώρα, σου χαρίζω ένα ακόμα
φιλί, γιατί είσαι και θα μείνεις ένα τίμιο μικρό ανθρωπάκι.»

[Τι ζητάει ο Σπάρτακος – Γράμματα από τη φυλακή/ ΥΨΙΛΟΝ, 1979]]

Μπρόνκε, 2 Μαΐου 1917:

«…Αλλά ίσως θα πρέπει να ’μαι άρρωστη για να δοκιμάζω τόσο έντονες συγκινήσεις με το παραμικρό.
Καμιά φορά, έχω το αίσθημα πως δεν είμαι σωστό ανθρώπινο πλάσμα, αλλά κάποιο πουλί ή ζώο, που
έχει πάρει μορφή ανθρώπινη.

Κατά βάθος, νιώθω πολύ πιο ευχάριστα στη γωνίτσα ενός κήπου, όπως εδώ, ή σ’ έναν κάμπο
ξαπλωμένη στα χόρτα, παρά σ’ ένα συνέδριο του κόμματος. Σε σένα μπορώ να τα λέω αυτά, αφού δε
θα τρέξεις να με υποψιαστείς ότι προδίνω τον σοσιαλισμό. Το ξέρεις πως παρ’ όλα αυτά ελπίζω να
πεθάνω στο πόστο μου: σε μια οδομαχία ή σ’ ένα κρατητήριο.

… Τι διαβάζω? Κυρίως φυσικές επιστήμες: Φυτογεωγραφία και Ζωογεωγραφία. Χθες διάβασα για την
ακρίβεια για την αιτία της ελάττωσης των ωδικών πτηνών στη Γερμανία…Αυτό που με θλίβει μέχρι
δακρύων, τόσο που έπρεπε να κλάψω δεν είναι το τραγούδι τους για τους ανθρώπους, όσο η εικόνα
της σιωπηλής αναπότρεπτης καταστροφής αυτών των ανυπεράσπιστων μικρών πλασμάτων. Μου
θυμίσει ένα ρώσικο βιβλίο του καθηγητή Σίμπερ που είχα διαβάσει που είχα διαβάσει στη Ζυρίχη για την
καταστροφή των ερυθρόδερμων στη βόρεια Αμερική. Εκτοπίζονται βήμα το βήμα απ΄ τα εδάφη τους,
από τους πολιτισμένους ανθρώπους και πέφτουν θύματα μιας σιωπηλής και απαίσιας καταστροφής..»

Όμως τα φυλλοκάρδια μου το ξέρουν πως ανήκω περισσότερα στα πουλιά παρά στους «συντρόφους»
μου. Κι αυτό όχι επειδή – καθώς πολλοί χρεωκοπημένοι, εσωτερικά, πολιτικοί-βρίσκω στη φύση
καταφύγιο και ξεκούραση. Αντίθετα μάλιστα, ανταμώνω μέσα στη φύση, όπως και ανάμεσα στους
ανθρώπους, τόση σκληράδα σε κάθε μου βήμα, που υποφέρω πολύ…

[ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Η επιστολή αυτή είναι μεγάλη και έχει πολλές περιγραφές για τη φύση: άγριες μέλισσες,
μεταναστευτικά πουλιά, μυρμήγκια, δρυοκολάπτες, μενεξέδες, αηδόνια, καστανιές κ.ά]

Μπρόνκε, 1 Ιουλίου 1917

«…τις ορχιδέες τις γνωρίζω γενικά καλά. Στο θαυμαστό κήπο της Φρανκφούρτης ήταν μια ολόκληρη
πτέρυγα γεμάτη μ’ αυτές και τότε, μετά από τη δίκη μου, που με είχαν καταδικάσει ένα χρόνο, τις μελέτησα
επιμελώς για πολλές μέρες. Βρίσκω ότι έχουν στην απαλή χάρη τους και στις φανταστικές, αφύσικες
φόρμες τους κάτι τόσο φίνο, το τόσον παρακμάζον….»

Φυλακή του Μπρεσλάου, Νοέμβρης 1917:

[επαναφέρει το θέμα των Ινδιάνων/ Ερυθροδέρμων – προηγούμενη αναφορά στο γράμμα της 2 Μάϊου
1917]

«Θυμάμαι ακόμα, όταν σαν φοιτήτρια στην Ζυρίχη διάβαζα με καυτά δάκρυα το βιβλίο του καθηγητή
Ζίμπερς «Otscherki perwobytnoi ekonomitscheskoi kultury» όπου περιέγραφε την συστηματική εκδίωξη
και καταστροφή των ερυθρόδερμων της Αμερικής από τους Ευρωπαίους. Κι έσφιγγα τις γροθιές μου
από απόγνωση , όχι μόνο για το ότι ήταν εφικτό κάτι τέτοιο, αλλά γιατί όλα αυτά έμειναν ατιμώρητα,
χωρίς εκδίκηση και αντίποινα. Έτρεμα από τον πόνο, γιατί όλοι αυτοί οι Ισπανοί, οι Αγγλοαμερικάνοι
έχουν προ πολλού πεθάνει και σαπίσει και δεν μπορούν να ξανααναστηθούν για να ζήσουν πάνω τους,
όλα αυτά τα μαρτύρια που έκαναν στους Ινδιάνους. Αλλά αυτά είναι παιδαριώδεις αντιλήψεις, κι έτσι οι
σημερινές αμαρτίες και όλη η προστυχιά θα χαθούν στην ανακατωσούρα των ανεξόφλητων
λογαριασμών της ιστορίας, και σύντομα θα είναι όλοι πάλι «ένας ενωμένος λαός από αδέρφια».

[Στην 100ή επέτειο από τη δολοφονία του Karl Liebknecht και της Rosa Luxemburg από μέλη του
Garde-Kavallerie-Schützen-Division, πολλά μέλη των ΦΙΛΩΝ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ Βερολίνου/ NaturFreunde
Berlin, συμμετείχαν σε διάφορες εκστρατείες μνήμης] https://bit.ly/42xO64p
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Η έρευνα δεν έχει ολοκληρωθεί. Θα επανέλθω με περισσότερες πληροφορίες για το θέμα
«φύση και άνθρωπος στο έργο της πολυμαθούς Ρόζας Λούξεμπουργκ» παρουσιάζοντάς το
ενδεχομένως με άλλη δομή και με περισσότερα αποσπάσματα από τις επιστολές της από τη φυλακή και
το έργο της.

ΕΡΕΥΝΑ – ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Α’14.05.2023 - ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΟΥ: ΚΩΣΤΑΣ ΦΩΤΕΙΝΑΚΗΣ xpolis@gmail.com

Ελληνικό Δίκτυο ΦΙΛΟΙ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ/ Naturefriends Greece - https://www.naturefriends.gr/

ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΕΡΕΥΝΑΣ - ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ Α’ :

 NaturFreunde - Vortrag: Uwe Hiksch «Rosa Luxemburg und die NaturFreunde»

https://bit.ly/42SrMm0 | Rosa Luxemburg und die NaturFreunde. Geburtstag einer
Revolutionärin https://bit.ly/3MpCxa1 | Umfangreiches Gedenken der NaturFreunde für Karl
Liebknecht und Rosa Luxemburg https://bit.ly/42xO64p
 ΡΟΖΑ ΛΟΥΞΕΜΠΟΥΡΓΚ: ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΛΑΚΗ / LETTRES DE PRISON (διάφορες εκδόσεις)
 Briefe aus dem Gefängnis https://bit.ly/3OfPchb
 Exberliner “Rosa’s secret collection” https://bit.ly/3nYaq8l
 ROSA LUXEMBURG: A THOUSAND MORE THINGS https://bit.ly/42SEl0x
 Evelin Wittich (Hrsg.) Rosa Luxemburg “Herbarium” https://bit.ly/3LT7odm |
https://bit.ly/3M2oTrP
 Άλκης Ρήγος «Η κόκκινη Ρόζα στην ελληνική βιβλιογραφία», ΕΦΣΥΝ https://bit.ly/3M3mYDk
 RSXMBRG https://bit.ly/42Tk3Ek
 Μαρία Κατσανδρή: «Κανείς δεν είναι επαναστάτης αν δεν αγαπά τη ζωή» συνέντευξη της
ηθοποιού για την θεατρική παράσταση «Ρόζα Λούξεμπουρκ – Γράμματα από τη φυλακή», 2009.
https://bit.ly/3IaoAdz | Συντελεστές της παράστασης - Σύνθεση κειμένων: Μαρία Κατσανδρή,
Σκηνοθεσία-κίνηση: Σεσίλ Μικρούτσικου, Μετάφραση: Μαργαρίτα Δαλαμάγκα Καλογήρου,
Μουσική: Θάνος Μικρούτσικος https://bit.ly/3I9BWXh

ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΕ ΤΟ ΘΕΜΑ ΣΤΑ ΓΕΡΜΑΝΙΚΑ ΕΔΩ