Folja sipas Sami Frashërit

Folja është një fjalë që tregon një farë bërje a qënje si: tha , punon, venë, jam.
Folja ka nënëtë farë ndarjesh :
a ) Veta . Folja ka tri vetë si edhe përemri : veta pare,si vajta pashë; veta dytë; si vajte ,pe, vet e
tretë si:vajti pa.
b ) Numëri . Folja ka dy numra si edhe emëri : njëjës si vate , vjen edhe shumës si : vanë , vine .
c ) Mënyra . Folja ka shtatë mënyra : e preme , si : vete , vinje , kam vajturë ; e varme , si : të
vete , te vinja , të kem vajturë ; e uruamei , si : vafsha , paça vajturë ; e urdhuame : hig , bej , e
përsjellme , si : duke vajturë , duke pasurë vajturë.
c)Moti . Folja ka gjashtëmbëdhjetë mote : i tanishmi, si :vete,vinj,;i parthim, si :vinja,thosha,;i s
shkruarë si :vajta arthcë ;i papandehur i tanishëm si vajtëkam , ardhëka;i pandehur, i parthim si;
vajtkësha ardhkëshimë; i parëtanishim ,si: kam vajturë, kini thënë ;i mëparthim si :kisha thënë, i
papandehur, i parëtanishim, si do të vete , do të vinj,i pritm, i parthim, si do të kem vajturë, do të
kem thënë, si : do të paskësha thënë.
Nga këta të gjashtëmbëdhjetë tetë janë të thjesht, tetë , të përzierë sikundër duken edhe e
shëmbujt të tyre.
d ) Folja ka dy shënime : ngasës me të cilën ngasimë një njeri a një gjë , shoh , vras, ha , edhe
mosngasës me të cilënë s’ngasim gjë, si : pi,fle , vdes . Folja ngasëse si, goditmë ,vritemë ,
pyetemë të dh ) Përkthimi . Foljetë përkthehen nepër gjithë këto ndarje që nëmëruamë pas pesë
postatēve të cilëtë thuhenë quamja mbarohetë me arë , ire , yrë , përkthim i dytë ato qe
mbarohenë me gre ; i treti ato që mbarohenë me warë a uajtur katërti ato që mbarohenë me ure a
ture : pesti ato që mbarohenë me urë me ë edhe kanë një je a e në rrëmbim që është përsiper këti
e ) Te regullta e të parregullta . Të regullta thuhenë foljet që përkthehen pas një përkthimi me
rregulla të përgjithçime ; te paregullta thuhen ato të cilave ca e gjithë mënyrat e motet u
përkthehenë jashtë regullës a me një rregull më vete .
ë ) Të pavetta -- Te pavetta thuhenë foljetë që s'per kthehen në gjithë vetat , si : gjëmon .
f ) Rrënjë e shtonjë - Rrënjë i thonë copës së foljesë q' është e vetijtë edhe s'ndrohet ; shtonjë i
thonë copëse që shtohetë për të treguarë motnë , mënyrën , vetën , numurin , né foljete shkruarë ,
shkruanj , shkrova , shkruhetë .Për të gjeturë rrënjën e një foljeje arrin të ngremë nga e
paçquamja copen ' e fundit e cila i tregon përkthimnë .

Kohë e foljeve sipas Samiut janë:

Mënyra: Dëftore , lidhore, dëshirore, përcjellore,paskajore, pjesore,
Koha: e pakryer, e kryer e thjeshtë, habitore e tanishme ( sic shihet habitorja sipas Samiut
përfshihet te kohët e dëftores. E pakryera e habitores, e kryer,e kryer e tejshkuar,e kryer e
habitores, mëse e kryer e habitores, e ardhme,e ardhme e kushtores,( kohë që spërdoret në
gramatikat e sotme me kuptimin e së tashmes kushtore). Kohë e kryer, e kryer e plotë, (Formë që
s’përdoret në gramatikat e sotme, me vlerën e një të kryere të kushtores, është formuar mbi
bazën e një më se të kryer të një mënyre lidhore habitore, që takohet rrallë në disa të folme të
jugut.
Sikundër e shohim ne te përkthyerët të dy foljet ndihmëse , mënyra e epreme ka
gjashtëmbëdhjetë mote, mënyra e varme ka gjashtë, me qenë që i shkruari i tanishmi nuk vijnë
nga kjo mënyrë: mënyrat e tjera kanë vetëm nga dy mote.: të tanishimin edhe të paretanishmin.
Mënyr a e urdhërume nuk ka përvec vetën e dytë e përcjellmja edhe e pasquamaja , skaë veta
fare ; përgjymësi ka gjëndje edhe numër.
Nëpër motet e përzierë gegët vënë më tepër një të pascquame, të këputur, të cilën e tregojnë në të
të pcquamesë;thonë kam pasunë dhe kam pasë.

Foljet e mbaruara me yerë e humbasin shkronjën –y në të shkruarët edhe në t’uruamet

si:lyerë,lyen,lyenja,leva,lyekam, lyekësha, të lyenj,lefsha,lyej; thyerë, theva,thefsha, etj.

Në të gjithë motet e mënyrat e përzjera mundë të përdoretë njëra a tjetëra e pacquame ; thuhetë
kam varurë edhe kam vartur ë ,etj . Nga foljet që përkthehenë pas kësaj përkthenjeje ca e kanë të
pashquamenë me urë edhe me turë , si : ngjallure edhe ngjallturë , pallurë edhe pallturë , varurë
edhe varturë: ca e kanë vetëm me urë , si : hapurë , fishkurë , qepure . Ato që kanë rrënjënë të
mbaruarë met s'marrenë turë , si : goditurë.
Foljetë që u mbarohet rrënja me shkronjë grykëtore , në të tretët vetë njëjës të të shkruarit u
kthehenë fundja i në u , si : përgjakurë , përgjaka , përgjake , përgjaku ; rrahure , rraha , rrahe ,
rrahu,rroku,nxehu. Foljetë që u mbarohetë rrënja me shkronjë të shkrifëtë e kthejn ' atë shumë
herë në të ngurëtë përpara të zëshmeve ,si :gdhënt,gdhëndurë, gdhënda,gdhëntmë.
Ca folje të mbaruara me urë që kan edhe një e në rrënjët nuk janë nga kjo përkthenjë.

Foljet që u mbaron rrënja me –g vec që kur s’kanë të zëshme pas e kthejn atë në –k pas rregullës
së përgjithshme, po e kthejn edhe në të shkuarët më- gj përpara të zëshmeje edhe në –q, përpara
të përzëshmeje si edhe pas shkronjës-i, foljet që u mbaron rrënja me –k, në të shkuarët edhe pas
të zëshmes –i ,e kthejnë atë në-q.
Foljet që mbarohen më –ë në shumës të theksuar marrin fundjetë ua-më,ua-të, ua-në, si : pjellë,
paullmë,paulltë,paullnë; sjellë,suallmë, sualltë etj.

Përkthenjet të parë këto fundje qëndrojnë si janë përveç shkonja -i e vetes së parë edhe e së
tretësë , në shumësit që, me të rënë pas së zëshmeje bëhetë -j (jmë , jnë ) ; kështu edhe në
përkthenjët e dytë e të tretë , në te cilat të zëshmetë -o dhe-ua janë të rrënjëse . Ne përkthenjet e
katërt ' e në të pestët , në njëjësit fundjetet shuhenë edhe në tri vetat jane te pa cquara .
Në përkthenjet të dytë -ua e rrënjës bëhet -o , ne të tretët mbetet -ua .
Ne përkthenjët të pestë , në vetët të dytë të shumësit -je -a -e e rrënjësé -i .
I parthim'i së premesë ka kurdo këto fundje : nja (ja ) nje ( je) te ( tej ) nimë, nitë, ninë
Në të tri përkthenjet e para , të cilat mbarohen me të zëshme , vet ' e tret ' e njejësit mer një -n
përpara fundjesë e bëhet -nte . Në përkthenj të pestë -je -a -e rrenjis bëhetë –i.
Në përkthenjet të dytë -ua e rrenjese bëhetë -o , në të tretët qëndron ua , si edhe në të tanishmit .
Nga fundjet e më dyshme toskëtë duanë më tepër ato që janë me -nj . Gegët ato që janë me -j . si
edhe në të tanishimit. Në Shqipërit të Mesme vetës së parë të njëjësit i ngjitnin shumë herë edhe
një –m , e thonë thonë thonjam ,lëftonjam . Vet e tret e njëjës nganjëherë e humb fundjen fare,po
cquhet nga të zjaturit e zërit e nga gjatësi mer përsipër, si thon përthante, lëfton për lëftonte.
Veton e pare te njejësit e thon edhe me e pa qim nga e dyta , po e mira eshte te cquhet.
I shkuari ka vetiu keto fundje : a, e, i (u) , më ,të ,në

Veta e pare e dyta te njejësit , në përkthenje të parë në të dytë marin përpara fundjesë një –v;
në përkthenjët tretë hyjnë shkronjat- jt si : thava, thave , lëftova, lëftove, shkruajta,shkruajte.
Veta e tretë e njëjësit , në përthenje të pare edhe në filjet të mbaruara me shkronjë gryktore të
përktheniës së katërt është -u , si :thau ,roku, në të tjerat është -i veç të dytët që me të rënë pas
e pazëshmja, bëhet –j si : hapi , polli , shkruajt , tëftoi .
Në për theniet te pestë – je a e , e rrënjës në njejësit bëhet -o ne shumësit -o a ua , si : dredhurë,
drodha , drothmë
I papandehur ' i tanishim ka kurdo këto fundje : kam, ke ,ka, kemi ki,kanë.

te cilat ngjajnë të jenë marrë nga i tanishim i se premesë së foljeve ndihmëse pasur.
Përkthenj ' e dytë dhe e treta mbajnë përpa këtyre fundjeve copat e rrënjës se tyre -ua dhe-uajt
lëftukam , shkruatkam . Në përkthenjet të pestë vetëm në vetët të dytë të shumësit bëhet -ja a e,
e rrënjës si :pillki ,drithki .
Në përkthenjët të dytë -ua e rrënjës qëndron si është.

I papandehuri parthim ka kurdo këto fundje: kësha, këshe, kej, këshimë, këshitë, këshinë.

E varmeja ka këto fundje : nj (j) nc( jsh) një (jë) imë, ni, inë.

Përkthenj e dytë ka perpara këtyre -o të bërë prej –ua së rrënjës së saj :përkthenj e tretë ruan
copënë -ua .Përkthenj e katërt dhe e pesta e humbasinë fundjenë –nj, a -j në vetët të pare të
njëjësit, si edhe shkronjënë –nj a –j të fundjes së vetës së dytë . Shumës i së varmese nuk nderon
fare nga i së premese ne të tri vetat edhe ne gjithe perkthejet .

E urumja ka vetiu këto fundje : sha sh, të ,shimë shi shinë

Në përkthenjet të parë e në të dytët hyn edhe nje -f në kryet e këtyre fundjeve : në përkthenjet të
tretë -t e rrënjës edhe -sh e fundje e përzjehen e bëhen -c ; po edhe në përktheniet të katërt e në
të pestë , tek duhesh të mbetej -sh , përdoret edhe -c .
E urdhuamja në njëjësit vetëm në përkthenjet të pare edhe në të tretët mer një -j , në përkthenjet
të tjera mbetet rrënja vetem ; në përkthenjet të dytë -ua e rrënjës bëhet -o ,në shumësit merr
gjithnjë -ni .
E pacquemja në cdo përkthenjë ka një fundje më vetëhe e cila shquan përkthenjene .
Po në përkthenjet të parë , të katërtë edhe te pestë , me të hequr fundjenë gjej më rrënjënë , si :
tharë , hapurë , pjelle , në përkthenjet të dytë edhe në të tretet rrënja ësht prej dy copash : cop e
parë ishte e patundurë si edhe rrenjat e përkthenjevet të tjera . edhe ajo është rrënjë e vërtetë ,
copë e dytë ështe e shtuare edhe ndërrohet nëpër të kthyerat , prandaj ne postatet të përkthenjëve
e zum edhe atë si fundje edhe e shkruajmë bashkë me fundjet .
Në foljet lëftuarë rrënjë' e parë është left, cop ' e dytë e shtuar , e rrenjës është -ua , e cila bëhet
shumë here o ; gegëtë përdorinë- uem në vëndit të uarë .
Ne foljet shkruajturë rrënjë e parë është -shkr , e dyta e shtuar është-uajt , e cila nëpër kthenjet e
humbet shumë here.

Jan edhe shume folje që mbarohen me ënë, si : thënë,lënë, shtënë, zënë; por janë të gjitha të
parregullta.
Foljetë pësonjëtore, vetëvetore , mezëtore

Folja ngasëse , kur kthehet në një nga këta të tre shënime përkthehetë me këto fundje që do të
tregojmë këtu nga cdo përkthenjë të jetë:

Nga këta të dy të papandehurite edhe e uruamja s’ndërrojnë prej të punëtores përveç nga
shkronja –u që marrin në kryet e varmja prapë s’ ndërron fare nga e premja përvec , nga thërrija
që ka përsipëre . I tanishmi edhe parthimi i së premesë si edhe e urdhuamja shohëmë që kanë nga
dy palë fundje ;një palë me –h; hyn n'ata q'u mbarohet rrënja më e zëshme do - me - thënë në te
tri përkthenjet e para , në përkthenjet e dytë cop e rrënjësë -ua bëhet -o , në të tretët copë uajt a -
ua behet –u; në të pestët -je a e, e rrënjës bëhet -i.
I shkruari n ë shumësit edhe në vetët të dytë të njëjesit nuk ndërron prej të punëtores përveç nga
shkronja -u qe mer ne kryet : vetë e parë e njëjësit mund të behetë edhe si e punetorese , mund të
bëhet e të marre fundjesë –shë , po atëherë copat e rrënjëse me –ua e -uajt në përkthente të dytë e
të tretë qëndrojnë si janë , edhe -je a e përkthenjes se pestë bëhet -ua e -o si në shumësit ; në
përkthenjet të tretë -t e fundit me fundjenë -sh përzjehen e bëhen –c; vetë e tretë e njëjësit s'ka
ndonjë fundje edhe rrënjët i ruan si vet e parë kur mer –sh.

Përpara se te përkthejmë një folje të tërë për të treguar qysh edhe motet e përzjerë bëhen me
foljet ndihmëse qënë e jo pasurë , duhet të përkthejmë ne të pesë përkthenjet te tre motet e parë
te së premesë edhe së urdhuamesë , të cilat ndërrojnë nga të punëtores .