सावित्रीबाई फु ले पु णे विद्यापीठ पु णे

मानव्यविद्याशाखे अं तर्गत
अर्गशास्त्र विषयात पदव्युत्तर पदिीकररता
सदर करण्याचा प्रकल्प अहिाल

“सं शोधन विषय”

कळिण तालु क्यातील इन्शी र्ािातील ऊस उत्पादन ि विपणनाचा
विश्ले षणात्मक अभ्यास

सं शोधन विद्यार्ी
जर्ताप
अश्विनी
बाळ

प्रा. एस. व्ही. आहे र डॉ. एन. एन. र्ाढे डॉ. बी. एस. जर्दाळे
(एम.ए.बी.ए (एम.ए.एम.फील, (एम.ए.सी.
ड. पी. पी.एच.डी.)
ने ट/से ट) एच.डी)

अर्गशास्त्र विभार्
महात्मा र्ां धी विद्यामंददर सं चाललत
लोकने ते व्यं कटराि दहरे विद्यालय, पं चिटी, नालशक ४२२००३
 सावित्रीबाई फु ले पु णे विद्यापीठ पु णे
मानव्यविद्याशाखे अंतर्गत
अर्गशास्त्र विषयात पदव्युत्तर
पदिीकररता सदर करण्याचा
प्रकल्प अहिाल

“सं शोधन विषय”

कळिण तालक्यातील इन्शी र्ािातील ऊस उत्पादन
ि विपणनाचा विश्ले षणात्मक अभ्यास

संशोधन
विद्यार्ी
जर्ताप
अश्विनी
बाळू

शैक् षणणक िषग

२०२२-२०२३

शैक् षणणक िषग २०२२-२०२३ मधील एम. ए. भार् २ (अर्गशास्त्र) च्या

अभ्यासाचा
एक भार् म्हणन पु णे विद्यापीठास सदर

अर्गशास्त्र विभार्
महात्मा र्ां धी विद्यामं ददर संचाललत
लोकनत े व्यंकटराि दहरे विद्यालय, पंचिटी,
नालशक ४२२००३

प्रा. एस. व्ही. आहे र डॉ. एन. एन. र्ाढे डॉ. बी. एस. जर्दाळे
(एम.ए.बी.एड (एम.ए.एम.फील, (एम.ए.सी.
. पी. पी.एच.डी.)
नेट/से ट) एच.डी)
 LOKNETE VYANKATRAO HIIRAY

ARTS, SCIENCE & COMMERCE

COLLEGE

PANCHAVATI, NASHIK – 422003

Principal

Dr. B. S. Jagdale

M.A. Economics Part

II 2022 – 2023

CERTIFICATE

This is to certify that Miss. Jagtap Ashwini Balu is

bonafied student of M.A. Economics Part – II of our college
for the year 2022 – 2023.

She has completed has project work satisfactory as

partial fulfillment of the Project Work as required by rules of
the University of Pune.

Dr. N. N. Gadhe Dr. B. S.

Project Guide Jagdale
Head Department Principal
Of Economics
 मार्दशगक प्रमाणपत्र

प्रमाणणत करण्यात यते की अश्विनी बाळू जर्ताप एम. ए.

II (अर्गशास्त्र)
या विद्यार्रि् नीने "कळिण तालक्यातील इन्शी
र्ािातील उस उत्पादनाचा ि
विपणनाचा विश्लेषणात्मक अभ्यास" या विषयािर संशोधन प्रकल्प
अहिाल प्रा.
सुजाता आहेर यांचय
् ा मार्गदशगनाखाली पूणग के लला आहे त्ांची
मादहती
र्मळविण्यासाठी िापरलेल्या संदभग स्त्रोतांचा
योग्य वनदेश या अहिालात
करण्यात आले ला आहे .

प्रस्तु त सं बोधन कायग समाधानकारक आहे .

प्रा. सु जाना आहे र प्रा. डॉ. ना. ना. र्ाठे

(अर्गशास्त्र विभार्) (अर्गशास्त्र विभार्
प्रमु ख)
 प्रवतज्ञापत्र

मी आश्विनी ललहूनदेते. कक. पुणे

बाळू जर्ताप
प्रवतज्ञापूिक
विद्यापीठाव्दारे सन. २०२२-२३ या शैक् षणणक िषागचा एम. ए. II
(अर्गशास्त्र) कितीय िषग पररक्षेसाठी " कळिण
तालुक् यातील इन्शी र्ािातील ऊस उत्पादनाचा
ि विपणनाचा विश्ले षणात्मक अभ्यास." या विषयािर
संशोधन प्रकल्प अहिाल
माझे मार्गदशगक प्रा. सुजाना आहेर यांच्या
मार्गदशगनाखाली पूणग के लला असुन
याआधी हा प्रबं ध कोणत्ाही विद्यापीठात सादर के लला नाही. या प्रबधान
समाविष्ठ के लली सिग मादहती सत् आह.े

रठकाण : नालशक संशोर्धका

ददनांक : अश्विनी
बाळू
जर्ताप
 ऋणवनदेश

पु णे विद्यापीनच्या धोरणानुसार अर्गशास्त्र विभाणातील एम.ए.

कितीय
िषागमधील संशोधन प्रकल्पाचा अहिाल करण्यात ज्ांनी मला
सहकायग के ले त्ा
सिागचे आभार मानणे हे मी माझे आदय कतव्य समजते .

सिग प्रर्म मी माझ्या शोध प्रा. डॉ. एन.

वनबंधाचे मार्गदशक सर यांचे योग्य मार्गदशगक एन. र्ाढे सल्ला
ि सहकायग आणण उपयक्तु तसेच जमा के
ले ली
मादहती ही त्वररत तपासुन घेऊन त्ािर चचाग करून
संकललत मादहनीची यर्ायोग्य मांडणी करण्यात मदत के
ल्याबद्दल मी त्ांची शनरा: ऋणी आहे.

लोकनते व्यंकटराि दहरे महाविद्यालयाचे प्राचायग डॉ. बी.

एस. जर्दाळे ि
अर्गशास्त्र विभार्ाचे प्रमुख प्रा. डॉ. एन. एन. र्ाढे सर यांचे
आलशिागद त्ांनी
ददलल ी प्रेरणा ा सहकायागबद्दल त्ाच्या ऋणात राहणे पसंत करते.
ि
र्मळालल्य

लशक्षण प्रसारक मं डळाचे कायागध्यक्ष आ. अपूिग दहरे यां च्या भाषणातून

आणण विचारां तन काही तरी नािीन्यपूिग मादहती संकललत करािी
अशी कल्पना
या विषय रूपाने सुचतो. त्ाबद्दल मी त्ाचे सिग संस्था
पदार्धका-यांचे आभार मानले .

तसेच प्रा. सुजाना आहेर मॅ डम आणण माझे सहकारी

मैकत्रणी ि माझे एम.ए. (अर्गशास्त्र) कितीय
िषागचे सिग सहकारी यां च्या सहकायागमु ळे आणण
माझे डॉ. एन. एन. र्ाढे सर यांनी के ामु ळे मला हा
मार्गदशक लेल्या मार्गदशन
संशोधन अहिाल पूणग करण्यास मदन झाली.
त्ांनी सां वर्तलेल्या सूचना संदभगग्रयाचा उपयोर्
यान सादर करू शकली याबद्दल मी त्ाची सिागची
मनोपूिगक आभारी आहे .
जर्ताप

आश्विनी

बाळू एम.ए. II.

(अर्गशास्त्र)
 अनु क्रमणणका

अं . क् र. घटक पान क् र.
१ मु ख्यपु ष्ट
२ महाविदयालयाचे प्रमाणपत्र
३ मार्दशगक प्रमाणपत्र
४ प्रवतज्ञापत्र
५ ऋणवनदेश
 अनु क्रमणणका

प्रकरण क् र. मु द्दे क् र. प्रकरणाचे नाि पृ . क् र.

प्रकरण १ ले प्रास्ताविक
१.१ प्रस्तािना
१.२ विषय वनिडीची कारण मी मांसा
१.३ आधु वनक काळातील शते ीची
मादहती
१.४ उस उत्पादनाचे महत्व
१.५ ऊस शेतीचा पूिग पूिग इवतहास
१.६ महाराष्ट्रातील मध्यिती ऊस
संशोध कें द्र
१.७ ऊस वपकाचे उपयोर्

प्रकरण २ रे संशोधन
पद्धती
२.१ प्रस्तािना
२.२ संशोधन विषयाची वनिड
२.३ संशोधनाची व्याप्ती
२.४ संशोधन विषयाचे र्रज ि महत्त्व
२.५ संशोधन विषयाच्या समस्या
२.६ संशोधनाची उर्द्धष्ट्ये
२.७ संशोधनाची र्ृदहतके
२.८ संशोधन पध्दती
२.९ नमु ना वनिड
२.१० तथ्य सं कलनाची साधने
२.११ संशोधनाचा कालािधी

प्रकरण ३ रे कळिण तालक्याची सविस्तर

मादहती
३.१ प्रस्तािना
३.२ नालशक लजल्हयाचे स्थान
३.३ नालशक लजल्हयाचे तालकु े
३.४ कळिण तालक्याचे ऐवतहालसक
पािगभूमी
३.५ कळिण तालक्याचे भौर्ोललक
स्थान ि
लसमा
 ३.६ कळिण तालक्याचे हिामान
३.७ कळिण तालक्याचे पजन्यग मान
३.८ इन्शी र्ािाची ओळख
३.९ इन्शी र्ािाची लोकसं ख्या ि साक्षरता
३.१० इन्शी र्ािाचा व्यिसाय

प्रकरण ४ र्े उस वपक उत्पादन लार्िड पद्धत

४.१ ऊस वपकाची पूिगमशार्त
४.२ ऊस लार्िडीचा हं र्ाम
४.३ जर्मन हिामान, बेणे,
िाणाची वनिड.
४.४ ऊसाच्या प्रसाररत जातीची हं र्ामानु सार
मादहती
४.५ ऊस लार्िड पद्धत
४.६ आं तरवपके
४.७ आं तरमशार्त ि तण वनयं तर् ण
४.८ खत व्यिस्थापन
४.९ मोठी बां धणी.
४.१० पाणी व्यिस्थापन
४.११ रोर् वनयं तर् ण
४.१२ ऊस तोडणी
४.१३ खोडिा व्यिस्थापन

प्रकरण ५ िे मादहतीचे सं कलन ि विश्ले षण

५.१ नालशक लजल्हातील साखर कारखाने
५.२ ऊस उत्पादन ि विपणन व्यिस्था
५.३ विपणन व्यिस्था ि शते करी
आणण व्यापारी
५.४ ऊसाचा िाहतुक खचग।
५.५ ऊस उत्पादन ि विपणन
५.६ उस बाजार भाि प्रवत क् विं
टल दशगविणारे
आले ख
५.७ ऊस उत्पादन खचागची मादहती
प्रकरण ६ िे वनष्कषग ि लशफारशी
६.१ वनष्कषग
६.२ लशफारशी
६.३ संदभग सूची
६.४ अनु सच
ू ी
 प्रकरण १ ले

प्रास्ताविक

मु द्दे क् रमांक मु द्दे

१.१ प्रस्तािना
१.२ विषय वनिडीची कारण मी मांसा
१.३ आधु वनक काळातील शते ीची मादहती
१.४ उस उत्पादनाचे महत्व
१.५ ऊस शेतीचा पूिग पूिग इवतहास
१.६ महाराष्ट्रातील मध्यिती ऊस संशोध कें द्र
१.७ ऊस वपकाचे उपयोर्
 १.१ प्रस्तािना

शेती व्यिसाय हा भारतातील अत्ंत पु रातन व्यिसाय

असुन आधु वनक
काळातही तो व्यापक प्रमाणात के ला जातो आहे . भारताच्या शतीची एक विस्तृ त
पािगभूमी आहे . जी कमीत. कमी 10 हजार िषागपूिीची आहे .
जर्ातील
जिळजिळ दोन तृ तीयांश लोकांचा प्रमु ख व्यिसाय शती हाच
आह.े तसेच
भारतासारख्या देशात तर सुमारे ६० ते ६५ टक्के लोक आजही
शेतीिर अिलंबन
आहे. भारतातील एकु ण वनयागतीपै की 17 टक्के वनयागत शती
क्षेत्रातून के ली जाते.
तरीही भारतात आजही शेती क्षेत्राचा ा नाही. भारतातील
विकास झाललक्षेत्राला अनन्य महत्व शेती
आहे.
भारत हा देश कृ षीप्रधान देश म्हणून जातो जर्ात
भारताचा कृ षी
उत्पादनात दुसरा क् रमाक ी ाकडू न ा अन्न धान्याच
आहे. शत क्षत्र देशातील
जनतल
पूणग पु रिठा होतो. शेती क्षेत्रातून काही व्यापक वपके ऊस,
कां दा, द्राक्ष ही वपके घेतली जातात. भारतातील
शेती व्यिसायातून ७०% ते ७५% लोकसख्येला
काम उपलब्ध होते म्हणन बेकारीची समस्या कमी होऊन शेती क् षत्राला उपभोर्
होतो. या क्षेत्रातन विविध
फळे, पालेभाज्ा, र्ुरां ना चारा, अन्नधान्य ि
जाळण्यासाठी इंधन देखील शेती
क् षत्रापासून र्मळते.
र त्ाला
शेती क्षेत्रात जल लसिं चनाचे महत्त्वाचे
आहे वपक लािल्यानत
पाण्याची वनतांन र्रज असते. तर वपकाला िेळेिर पाणी पु रिठा
झाला तर त
वपक आपल्याला पादहजे वततके उत्पन्न देऊ शकते
त्ामु ळे शती क्षेत्रात
जललसिं चनाचे फार शतआिश्यकता असते .
महत्वाचे स्थान आहे.
ीसाठी पाण्याची मोठ्या प्रमाणात
भारतात जललसिं चन ही शेतीची
जीिन रेषा आहे पण जसजशी
लोकसख्या िाढत आहे तशी तशी उत्पन्नात िाढ
होते. उत्पन्नात घट होते
भारतातील प्रमु ख वपके बाजरी, . नर्दी ध्ये
र्हू, मका, ज्वारी तांदळ वपकाम
कापु स ऊस कादा इ. वपकांचा समािे श होतो. ि त्ाच बरोबर फळ
बार्ायती
शेती देखील चां र्ल्या प्रकारे के ली जाते
शेती हा भारतीय अर्व्यिस्थे चा पाठीचा कणा असे म्हणतात.
भारतीय
अर्गव्यिस्था ही कृ षी प्रधान अर्गव्यिस्था आहे. इतर
देशातील अर्व्यिस्थे त
शेतीचे प्रमाण जिळ जिळ ३० ते ३५ टक्के इतके आहे.
भारतातील एकू ण क्षेत्रफळापै की ४० टक्के जमीन सध्या
लार्िडी खाली आहे. क्षेत्रापैकी ३२ टक्के क्षेत्र हे जललसिं
चन खाली सोय उपलब्ध आहे. हिामानाच्या
विविधनेमुळे भारतात
अने क प्रकारचे वपके ली जातात, लोकसख्या र्रज भार्िण्यासाठी इतर
घतघे तली जातात. वपक

भारतात शेतीत उत्पादन िाढविण्यासाठी संकरी

वबयाणे, खते . फिारणीचे औषधे तसेच सुधाररत अिजारे
इ. साधनाचा मोठ् या प्रमाणात िापर करून उत्पादनात
िाढ होण्यासाठी प्रयत्न के ला जातो तसचे
रासायवनक खते जैविक स्वताचा िापर मोठ्या प्रमाणात के ला जातो
त्ासाठी मोठ्या प्रमाणात परकीय
चलनाचा िापर कऱ्याची आर्रि् क पररक्स्थती
करण्यात मदत होईल.
शत सु धारण्यास मदत होईल.
१.२ विषय वनिडीची कारण मी मांसा

ग्रामीण भार्ातील मु ख्य व्यिसाय शे ती मानला जातो ग्रामीण

भार्ातील शे तकऱ्यांसाठी शे ती हे च उपलजिीके चे साधन मानले जाते .
ग्रामीण भार्ातील
शेतकरी माल विकु न ने त्ाच्या र्रजा पूणग मी या
शत करत असतात. म्हणन
संशोधन प्रकल्पािारे ग्रामीण भार्ातील लोकाचे
राहणीमान त्ाना उपलब्ध असणाऱ्या सोयी - सुविधा
तसेच त्ाच्या पीक पध्दती तसेच त्ाच्यािर
सामालजक ि आर्र्ि क बदल म्हण विषयवनर्डीची
आिश्यकता आह.े

ग्रामीण भार्ात महत्त्वाचा व्यिसाय शेती मानला जातो तसेच

शती हचे
उपजीविके चे साधन मानले जाते या संशोधन
प्रकल्पाव्दारे मी ग्रामीण भार्ातील लोकांचे राहणीमान
त्ां ना उपलब्ध असणाऱ्या सोयी, सुविधा तसेच
त्ांची शेती करण्याच्या पध्दती तसेच त्ांच्या
ि सामालजक ि आर्र्ि क बदल म्हणून मी या विषयाची
वनिड के ली आहे. देशात उत्पादन होणाऱ्या वपकांची मादहती
आपणास
 सिागनाच मादहत आहे. परंतु त्ा वपकांबद्दल सपूणग
ज्ञान नसतो तसेच देशाचे एकू ण उत्पन्न िाढविण्यासाठी ग्रामीण
भार्ातील लहान लहान खे ड्ाच
ं ाही खारीचा िाटा आहे.

मी या संशोधन प्रकल्पातून अस सां र्ायचा प्रयत्न के ला आहे की

उस हे
िषागतन एकदाच ा ये णारा वपक आहे . आणण ऊस या वपकाला मोन्या
घत
प्रमाणान मार्णी असते, कारण उसापासून साखर आणण र्ुळ
बनितात आणण आणण साखर आणण र्ुळाला बारमाही
मार्णी असते म्हणून या वपकाचे उत्पादन कसे करतात
लार्िडी पासून ने उत्पादन घेण्या पयगतचें सर्ळे टप्पे
जाणून घेता
यािे म्हणन मी या विषयाची वनिड के ले ली आह.े कारण ऊस उत्पादनाच्या
बाबतीत सखोल मादहती र्मळाली म्हणून मी र्ािाचीच
वनिड के ली. ऊस उत्पादनाचा मादहती तसेच ग्रामीण
भार्ातील समाज लजिन तसेच त्ा लोकां चा आर्रि् क
क् सथ
् ती विषयी सिाांनाच मादहती र्मळाली हा या
विषयाची वनिड करण्याचा माझा प्रमु ख हे तु आहे .

कारण मी स्वतः शेतकरी कु टुंबातील आहे.

उत्पादनासाठी करािे लार्णार श्रम
त्ािारे र्मळणारे उत्पन्न या सं र्ळ्याचा अभ्यास करािा
असे मला िाटते.

तसेच या सशोधन अहिालािारे मी शेती

व्यिसायात बदल अर्धकार्धक
मादहती र्मळिू शकतो. असे मला िाटते तसेच
ग्रामीण भार्ातील ऊस उत्पादनाबरोबरच इतरही उत्पादने घेता
येत असतात परंतु उस वपकांच्या मादहती
अभािी हे वपक योग्य करी घेिू शकत मी या
ररतीने शत नाही म्हणन अहिालािारे
उस वपकाच्या उत्पादनाचा संपूणग मादहती ऊस उत्पादकाला
तसेच व्हािी ि नविन नविन पद्धतीने ऊसाची
शेती कशी करािी त्ासाठी कोणते बेणे लार्ते
मशार्त
कशी करािी या संर्ळ्याची मादहती ऊस उत्पादक
 शतकरीला व्हािी तसेच हे
उत्पादन घेिू इच्छित उत्पादकां ना व्हािी या हेतुने
मी या विषयाची वनिड के ली आहे .
 १.३ आधु वनक काळातील शेतीची मादहती

शेती हा भारतीय अर्व्यिस्थे चा महत्वाचा कणा मानला जातो

कारण
शेतीिर उपजीविका करणाऱ्या बहुसंख्य लोकाचा
उदरवनिागह शेती ि शतीपु रक
व्यिसायािर चालतो त्ामु ळे शेतीला ि
शेतीतील उत्पादनाला विशेष महत्व प्राप्त झाले आहे
यामु ळे सध्याच्या आधु वनक काळात शेतीचे उत्पन्न दुप्पट
करणे हे
शेतकऱ्यांसमोर मोठे आव्हान वनमागण झालला आह.े

भारतात आधु वनक शे ती करणे हे शतकऱ्यांसाठी महत्वाचे आहे कारण

आधु वनक शे तीमु ळे पीक उत्पादन िाढ होते . अशाच परक्स्थतीत पीक उत्पादन
िाढीचे हे अत्ाधु वनक तत्रज्ञान मादहत असणे उत्पादन
िाढीच्या दृर्षट् ने मादहत
असणे हे आिश्यक आहे जे णेकरून या तंत्रज्ञानाचा अिलंब
करून शतकरी
त्ाच्या शे तात पीक उत्पादन िाढ होण्यासाठी आधु वनक पद्धतीचा िापर
करतील
त्ामु ळे शतात उत्पादन िाढ होण्यास मदत र्मळेल.

ग्रामीण भार्ात कऱ्यां ना ी कशी करतात या बद्दल

शत आधु वनक शत
मादहती नाही त्ाची मादहती याना व्हािी यासाठी कृ
षी विद्यापीठ कडनु काही
योजना राबविण्यात याव्यात तसेच आजच्या काळात
शेतकचाना मानि जातीला अन्नधान्य पु रिठा करणे
ददिसेंददिस कठीण होत चालले आहे कारण भारतात
लोकसख्या खूप मोठ्या प्रमाणात िाढत आहे.

आजच्या काळात आधु वनक शे ती करण हे शतकऱ्यासाठी महत्त्वाचे ठरल

आहे . कारण िाढत्ा लोकसं ख्या बरोबर शतीत उत्पन्न िाढायला पादहजे
यासाठी
आधु वनक शती करणे शे तकऱ्यांसाठी महत्वाचे आहे .

आधु वनक काळात शतातील उत्पन्नािर सुधारणा होत असतात

आता
शेतीत आधु वनक यं तर् ाचा िापर करण्याकडे कल िाढला
यातून ट्रॅक्टर, पे रणीयं तर् रोटाव्हे टर, पं जी. बीबीएफ, यं तर् , दोनफळी नांर्र
आणण इतर यं तर् आली आहे त यामु ळे मशार्तीचे काम हलके होऊन शे तमजु राचा
खचग िाचतो आधु वनकरणामु ळे या. सर्ळ्याचा फायदा होतो.
 तसेच आधुवनक करी आधु वनक ि ी करत
काळात शत तांकत्रक शत
असतात. पारं पाररक शे तीचे काही अनु भि असणे र्रजे चे आहे . याचा नक्कीच
फायदा होतो ज्ाप्रमाणे शेतीचे तंत्र बदलत आहे त्ाच्या
ककतीतरी पटीने वनसणग बदल होत चालले आहे. वनसर्ागिर
मात करण्यासाठी निनविन प्रयोर् करून
आज प्रत्ेक शेतकरी िेर्िेर्ळे प्रयत्न े वपक उत्पादन
करून आधु वनक तऱ्हन घे ण्याचे स्वप्न बघतो.
शेतकरी
बां धिानी ी ही पारंपाररक न करता ीची
शत त्ाला आधुवनक शत

जोड ददली पादहजे कृ षी विद्यापीठ आणण विविध कृ षी संिगधन

संस्थेने विकलसत
तंत्रज्ञानाचा करून ीचे उत्पादन िाढले हे आधु वनक शेती पद्धतन
अिलब शक्य शत मु ळ
झाल.े
 १.४ ऊस उत्पादनाचे महत्त्व

ऊसामध्ये साखरे चे प्रमाण जास्त असते त्ात सिागर्धक पाणी आहे

त्ात भरपूर कार्ब्ग असतात, तसेच त्ात भरपूर खलजने
असतान त्ान कॅ ल्शशयम, लोह, पोटॅलशयम आणण फॉस्फरस
सारखे घटक असतात, अँ रटऑक् सिडं ट्स दे खील असतात.
जीिनसत्व अ आणण ब दे खील असतान त्ाचा रसामध्ये फायबर दे खील
असते

ऊसाचा रस प्यायलाने शरीराला ऊजाग र्मळते तसेच

उष्णता कमी होते तसेच कािीळ झालेल्या
रुग्ां नी ऊसाचा रस प्यािा असे डॉक्टर
सांर्तात. उसाचा रस काविळीिर मदत करतो ताप आल्यास ऊसाचा
रस प्यािा ताप लिकर उतरतो ककडनी स्टोन असल्यास उसाचा
रस प्यािा. वनयर्मत सेिन के ल्याने दर्ड विघरटत
होतात.

उसामध्ये एक नैसवर्ि क र्ोडिा असतो ज्ामुळे

रक् तातील साखरेची पातळी
िाढत नाही ऊस मधुमे हीसाठी फायदेशीर आहे तसच संपूणग
भारतात ऊसाचे पीक
घे तले जाते . साखर तयार करणे हे उत्पादनाचे प्रार्र्मक उद्धीष्ठ आहे र्ुळ
बनिण्यासाठी ऊसाचा रस िापरला जातो ददिाळीच्या
लक्ष्मीपु जनाच्या िेळी ऊसाचा िापर के ला जातो.

भारत हा जर्ातील दुसचा क् रमाकाचा ऊस उत्पादक दशे आहे

उत्तरप्रदशे
महाराष्ट्र कनाटक आणण तार्मळनाडू ही ऊस उत्पादक राज् आहते . तसे
ते सपूं णग
भारतात घेतले जाते त्ाची कापणी िषाच्या
कोणत्ा िेळी के ली जाते जाऊ
शकते ऊस हा वपक ून एकदाचा घेता येते उसासाठी पाण्याची
िषात जास्त आिश्यकता
असते .
उसाच्या रसापासून साखरे व्यवतररक्त उसापासुन र्मळणाऱ्या
उत्पादनांमध्ये कॅ लनन, मोलॅसेस, रम, कर्ा बँर्ाने आणण
इर्ेनॉल याचा समािेश
होतो आणण िनस्पती स्वतःच कान आणण पशुधन चारा
म्हणून िापरले जाते, उसाच्या रसापासून र्ुळ, काकिी,
साखर, खडीसाखर इ. बनिले जातात
 उन्हाळ् याच्या ददिसात ऊसाचा रस अमृ त समान
असतो तो मोठ्या प्रमाणात वपले जाते पाण्यापेक्षा
उसाचा रस तहान भार्िण्यास मदत करतो ऊसापासून
िेर्िेर्ळ्या प्रकारची र्मठाई बनिली जाते ऊसापासून
र्ुळ साखर पासून र्ोड पदार्ग बनिण्यासाठी मोठया प्रमाणात
िापरले जात.े

उसाच्या रसामध्ये आिश्यक सामग्री टाकू न प्यायल्याने

रोर्प्रवतकार
शक् ती मजबूत होण्यास मदत होते तसेच ऋननुसार होणारे
आजार देखील कमी
होतान ोधकां न ा िैदयकीय संशोधनांिर आधाररत तसेच
सश ी के तज्ज्ानं ी
लल्य
मतािर आधाररत आहे . आहारात ऊसाचा समािे श के ल्याने पचनसं स्था
सु धारण्यास मदत होते .
 १.५ ऊस शतीचा पूिग इवतहास

भारतात तसेच दलक्षण आलशयातील इतर देशात प्राचीन

काळापासून
लार्िडीत असलली ही सु पररर्चत िनस्पती बहुि षागयु (अने क िषे जर्णारी)
र्िताची एक जात आहे (ग्रॅर्मनी र्िते ). दहचे मु लस्थान आग्ने य आलशया
मानतात. तर्ावप ब्रँडस (ज) (१९५६) यांनी सिग प्रकारची मादहती र्मळिू न न्यू-
वर्नी हे उर्मस्थान वनश्वित के ले आहे तेर्नू

इ.स. पू. सु. ८००० िषागपूिी ि नतर या ऊसाच्या जातीचा

प्रसार
सॉलोमन बेटे, न्यू हेब्रीडोज न्यू कॉललडोवनया ई. प्रदेशात
तसेच इ. स. पू. ६०००
िषागपूिीपासून इंडोनेलशया कफललपीन्स ते उत्तर भारतापयत
आणण शेिटी सु.
इ.स. ६०० ने ११०० या काळात न्यू हेवब्रडीझच्या पूिगच्या
दीपसमु हान ि ओलशऑवनयाच्या इतर भार्ात झाला असािा
असे ही यांचे मत आहे . सु . अठराव्या शतकापयगतच्या काळात उसाचा
प्रसार जिळजिळ जर्भर झाले ला आढळतो.

मात्र ही जाती (सकॅ रम ऑकफलसनरम) कोही जर्ली अिरणे आढळत

नाही. अर्िगिे दात ऊसाचा उल्ले ख आला असन तो काळ इ.स.पू.सू. ४०००
िषागपूिीचा असािा. भारतात. इ.स.पू. ३२७ पासुन
ऊस महत्वाचे पीक असल्यास आढळते चौथ्या ते सहाव्या शतकाच्या
दरम्यानच्या काळात भारतात साखर वनर्मि ती सुरु झालीही
साखर खड्ांच्या स्वरुपात होनी इ. ६४१ मध्ये ऊस
इलजप्तमध्ये पोहोचला ि निव्या ते दहाव्या शतकामधल्या
काळात तेर्े प्रर्मं शुद्ध
के लली साखर व्यापारी दृष्ट्या वनमागण होऊ लार्ली.

भारत हा जर्ातील दुसऱ्या क् रमाकाचा ऊस उत्पादक देश आह.े

आध्रं
प्रदेश, उत्तर प्रदेश. तार्मळनाडू पंजाब, वबहार, महाराष्ट्र, हररयाना ही
भारतातील
मु ख्य उस उत्पादक राज्े आहेत. तसे ऊस हे संपूणग भारतात घतले जाते
त्ाची
कापणी िषाचा कोणत्ाही िेळी िेळी जाऊ
शकते. कस हे बारमाही चौकातील र्ित आहे .
 ही एक तृणिर्ीय िनस्पती आहे भारत ि
ब्राझील या देशात हा प्रामुख्याने लािला जातो भारतात,
महाराष्ट्र ि उत्तर प्रदे श ही राज् उस वपकिण्यात अग्रेसर आहेत. ऊस या
िनस्पतीला सस्कृ तमध्ये इशुदंड असे नाि आहे
भारताचा मु ळ उस सॅक् रम बाबेरी ही भारतीय जात मानले
जाते.
 १.६ महाराष्ट्रातील मध्यिती उस सशोधन कें द्र

मध्यिती ऊस सशोधन कें द्र महाराष्ट्रातील सातारा लजल्हातील

पदडर्ाि
ये र्े १९३२ साली स्थापन करण्यात आले . दे शभरात विविध रठकाणी चालणाचा
ऊस संशोधन कायागत सुसूत्रता आणण्यासाठी देशभर सतरा सशोधन कें द्र
स्थापन करण्यात आली हे कें द्र यापैकी असुन महात्मा फु
ले कृ षी विद्यापीठ राहुरीच्या अं तर्गत काम करते .

महाराष्ट्रातील ऊस संशोधनाचा विचार करता महाराष्ट्रामध्ये ऊसाच्या

संशोधनासाठी महात्मा फु ले कृ वष विद्यापीठ अंतर्गत मध्यिती ऊस सशोधन
कें द्र,
पाडेर्ाि आणण दादा साखर संस्था, पु णे ही ोधन कें द्र कायगरत
िसत दोन प्रमु ख सश
आहेत. महाराष्ट्रासाठी आजपयांत ऊसाचे 15 िाण आणण आधु वनक
तत्रज्ञानाच्या
१०० च्या िर लशफारसी प्रसाररत झालेल्या आहेत
यामध्ये प्रामुख्याने ऊसाचे सुधाररत अर्धक उत्पादन देणारे.
पु ले ३६५, की ८६०३२, कोसी - ६१७१, ककएम
९४०१२, कोव्हीएसआय ९८०५, व्हीएसाय ४३४ आणण पूिगप्रसाररत ऊस
िाण एमएस.१०००१, व्हीएसआय ३१०२ यांचा समािे श होतो.

ऊस उत्पादन ि साखरउतारा िाढविण्यासाठी

संशोधन कें द्रानी
लसफारशीत के लेल्या आधु वनक तंत्रतानाचा िा
पर करािा. उसाची शते ी आर्रि् कदृष्ट्या
परिडण्यासाठी ऊसाच्या
लार्िडीिरील खचग कमी करणे शती
व्यिस्थापनात जर्मनीची सु पीकता रटकिण्यासाठी पाण्याचा अमयागद िापर
टाळू न रठबक लसचन पध्दतीचा िापर, वपकाचा फे
रपालट, एकात्मत्मक ककड ि रोर्
व्यिस्थापनाचा अिलब करािा. रासायवनक खतासोबत
सेंदद्रय ि जै विक खतांचा
िापर, सु धाररत पद्धतीने खोडिा वपकाचे व्यिस्थापन आणण ऊसासाठी सधाररत
अिजाराचा िापर करािा.

महाराष्ट् रातील सातारा लजल्यातील पाडेर्ाि या कें द्रामध्ये अर्धक उत्पन्न

दे णाऱ्या आणण चां र्ला उतारा दे णाऱ्या ऊसाच्या निीन जाती वनमागण करणे आणण
त्ांचा प्रसार करणे हे महत्वाचे काम के ले जाते,
ऊसाची लार्िड पद्धत. ि उसाच्या विविध अिरचांमध्ये
पाण्याची र्रज, ऊसातील कीड आणण कीटकांचे
वनयं तर् ण, खते आणण तण व्यिस्थापन सदद्रय खते इ. र्ोष्टीिर
ये र्े संशोधन के ल जाते

तसेच ऊसाला ददली जाणारी नायट् रोजन मात्रा

कमी करने स्फु रद खते दे ण्याची पध्दत जर्मनीची सु पीकता ठरिण्यासाठी
रासायवनक पद्धत इ. र्ोष्टीिर
ये र्े संशोधन सुधाररत ी वनर्मि ती कऱ्यांना
के ले जात. जातीच्या करून शत
बेण्याच
उपलब्ध करून देण्याचे कामही हे कें द्र करते कें द्राव्दारे
शेतकऱ्यांसाठी प्रात्ालक् षके के ले जातात. वपक संरक् षण
सेिा पु रिली जाते. ऊस आणण र्ुळाच्या जास्तीत जास्त
उत्पादनासाठी कें द्रातफे पु रस्कार सु ध्दा " ददले जातात
 १.७ ऊस वपकाचे उपयोर्

उसाच्या काळिी र्ुळ, साखर, ि खडीसाखर हे पदार्ग

रसापासन बनिली
तसेच उसाचे शेंडे (िाढे) जनािरांचे स्वाद्य म्हणून उपयोर्ात
आणतात त्ापासु न
ि पाचरापासून चां र्ले तयार कं पोस्ट खत तयार होते
तसेच मुरघास
करण्यासाठीही िाढे िापरतात. िस्तच्या बांधणी ककिं िा
भरणीसाठी सद्धाु पाचट
उपयोर्ी पडते र्चपाडांचा ि चोथ्याचा जाळण्यासाठी, कार्द ि तक्ते तयार
करण्यासाठी, मे ल्यु लोज ि सकक् रर्यत (अर्धक कक् रयाशील
बनविलल्या)
काबनाच्या वनर्मि तीसाठी तसचे र्ाळन-पत्र (कफल्टर पे पर) ि स्ट्ट्रॉ
बोडग तयार
करण्यासाठी उपयोर् करतात.

उसाच्या रसातील ज्ा भार्ापासुन साखरेचे स्फरटक

साध्या प्रकक् रयां नी करता येत नाहीत असा भार् (म्हणजे )
मोलॅलसस) ब्यूटेनॉल, ऑलीटोन, सायरट् रक आम्ल रासायवनक खते ,
मे ण, मदय (एर्र्ल अल्कोहॉल) कृ कत्रम रबर ि धातु कररता िापराियाचे पॉललश
इ. तयार करण्यासाठी ही िापरतात. जनािरांचे
अन्न, यीस्टचे अन्न म्हणून ि तबाकू च्या प्रकक् रये साठीसुद्धा
मोलॅलससचा िापर होतो
खारट तसेच चोपण जर्मनी सुधारण्यासाठी मळी
(प्रेम मड ककिं िा कफल्टर मड) ि मोलॅ लसस यांचा उपयोर्
होतो (साखर). उसाचा रस सारक, मु तर् ल (लघिी साफ
करणारा) शीत ि िाजीकर ( कामीले जक) असतो ऊसाच्या रसापासन
साखर
र्ुळ बनविले जाते आणण साखर, पासून र्ोड पदार्ग
बनविले जाते उसाच्या रसा पासुन िेर्िेर्ळ्या र्मठाई
बनविले जाते आणण ऊसाचा रस पण मोठ् या आिडीने वपले जात
असते .

बॅ र्ासे जे ली से ल्यु लोज, हे र्मसे ल्यु लोज आणण ललग्न पासु न हे उजे चा स्त्रोत
आहे. आणण पशु धन चारा आहे. कार्द, पु ठ्ठा, र्मगल,
इन्सुलशन, फांदी आणण
कापड करण्यासाठी दे खील हा कच्चा माल उपयोर् के ला जातो मोलोलससचा
 िापर जनािरांना खायला घाल्यासाठी घडिून आणतात, ते ऍलसड तयार
करतात इएर आणण एस्टर बनिा सूज अनेक रासायवनक पररणाम
क् रोवनक प्लास्टीझसग
सौदयगप्रसाधने, िावनिं र् इ. िस्तू उद्यापास बनविले
जातात.
 प्रकरण २ रे

संशोधन

पद्धती

मु द्दे क् रमांक मु द्दे

२.१ प्रस्तािना
२.२ संशोधन विषयाची वनिड
२.३ संशोधनाची व्याप्ती
२.४ संशोधन विषयाचे र्रज ि महत्त्व
२.५ संशोधन विषयाच्या समस्या
२.६ संशोधनाची उर्द्धष्ट्ये
२.७ संशोधनाची र्ृदहतके
२.८ संशोधन पध्दती
२.९ नमु ना वनिड
२.१० तथ्य सं कलनाची साधने
२.११ संशोधनाचा कालािधी
 २.१ ऊस वपकाचे उपयोर्

संशोधना ोधन प्रकल्प सं शोधन विषयाची र्रज ि महत्व

साठी सश
अभ्यासासाठी व्याप्ती समाविष्ठ के ले ले घटक ि तथ्य सं कलनासाठी िापरले ले
स्त्रोत सां खककय तंत्रे या सिग र्ोष्टी महत्त्वाच्या असतात.
प्रत्ेक संशोधनाला संशोधन कायागची सुरुिात
करण्याच्या अर्ोदर या संशोधनासाठीचा हेतु तसेच
मांडलले र्ृदहते या सिाांचा विचार करािा लार्तो.
 २.२ सशोधन विषयाची वनिड

संशोधन विषयाची वनिड करणे महत्वाचे आहे कारण ग्रामीण

भार्ातील

महत्वाचा ी मानला जातो त्ामु ळे ी विषयी

व्यिसाय शत जर आपल्याला शत

सविस्तर मादहती आहे तरच आपण संशोधन विषयी प्रकल्प

चां र्ल्या पद्धतीने ललहू शकतो. त्ामु ळे संशोधन

विषयाची वनिड करणे महत्वाचे आहे.

मी या संशोधन प्रकल्पाव्दारे ग्रामीण भार्ातील

लोकाचे राहणीमान. त्ांना उपलब्ध असणाऱ्या

सोयी-सुविधा, त्ाच्या वपक पध्दती तसेच त्ाच्या

सामालजक ि आर्र्ि क समस्यािर काही उपाययोजना

करता याव्यात. म्हणन मी

या विषयाची वनिड के ली आहे ग्रामीण भार्ातील शतकऱ्याचे लजिन कसे असते हे

सर्ळ्याना मादहतीव्हायला पादहजे ते शेतात

ककती कष्ट करतात तेंव्हा आपल्याला अन्न

खायला र्मळत.े

दे शान उत्पाददत होणाच्या वपकांची मादहती आपणास सिागनाच मादहत

आहे. परंतु त्ा वपकाबद्दल संपूणग ज्ञान नसतो तसच

देशाचे एकू ण उत्पन्न

िाढविण्यात लहान खारीचा िाटा आहे कारण देशाचे उत्पन्न

िाढिण्यासाठी लहान लहान खे ड्ांचाही खारीचा िाटा

आहे कारण देिे उत्पन्न िाढविण्यासाठी लहान

मोठे शेतकरी मदत करत असतात. पण देशाच्या उत्पन्न कऱ्याचा

िाढीत शत मोलाचा िाटा आहे.

मी संशोधन प्रकल्पासाठी ऊस उत्पादना विषयी घतला आहे ऊस सुद्धा

शेतीत महत्वाचा वपक आहे ऊसापासुन सुद्धा अने क िस्तू

बनविल्या जातात म्हणून मी हा विषय घेतला. मी संशोधन

प्रकल्पात ऊस विषयी सविस्तर पणे मादहती स्पष्ट करण्याचे प्रयत्न के ले

ते सर्ळ्या पयांत पोहचिण्याचे प्रयत्न करील.

 ऊस हा वपक िषागतन एकदाच ये तो या वपकाचे उत्पादन कसे करता

लार्िड पासन ते उत्पादन घेण्यापयांतचे सर्ळे टप्पे जाणून घेता

यािे म्हणन मी

या विषयाची वनिड के ली ऊस हे वपक लार्िडीपासून तर काढणी पयत

ककती

मशार्त करािी लार्ते तसेच कोणते खते दयािे लार्तात पाणी व्यिस्थापन
कसे

करािे हे सर्ळे स्पष्ट पणे जाणून घता यािे म्हणून मी या

विषयाची वनिड के ली.
 २.३ संशोधनाची व्याप्ती

संशोधन प्रकल्पासाठी मी कळिण तालक्यातील इन्शी

र्ािातील ऊस
उत्पादक शतकऱ्यांचा अभ्यास के ला असुन माझा संशोधन
प्रकल्प हा इन्शी
र्ािापु रताच मयागददत आहे. प्रकल्प अहिालात येणारा खचग
र्मळणारे उत्पन्न यांचा
अभ्यास मी ा ी साठी ककती खचग लार्तो याचा, श्रम ककती करािे
के लल आहे.
शत
लार्तो यांचा अभ्यास मी के लले ा आहे.

शेतकरी िापरत असलल े पे रणीसाठी सुधाररत वबयाणे, तसेच रोर् ि

ककड
वनयं तर् णासाठी िापरत असले ले रासायवनक खते . जै विक खते ि
ककटक नाशकाचा खचग ककती होतो यामुळे उत्पन्नात नफा
ये तो का तोटा या महत्वाच्या
घटकांसा अभ्यास के ला जातो र्ािात शती उत्पन्ना व्यवतररक्त शे तीला जोडधं दा
म्हणून कोणता व्यिसाय के ला जातो 'कोणत्ा मार्ागने
उत्पन्न र्मळविले जाते. या अभ्यास प्रश्नािलीव्दारे स्पष्ट
के ले आहे संशोधन अहिाल विषयाच्या
अभ्यासासाठी मी २ िषीय कालािधी वनिडला असून
ऊस उत्पादन शेतकऱ्यांनी
२०२२-२०२३ मध्ये े उस उत्पादन े खचग ि उसाला र्मळाले ला
घेतलल के लल भाि
याचा अभ्यास के लला आह.े

प्रकल्प विषयाच्या अभ्यासाव्दारे मी या र्ािातील ऊस उत्पादक

शेतकऱ्यांच्या समस्या जाणुन घेण्याचा प्रयत्न के ला आहे.
अहिालात ऊस लार्िडी खालील क्षेत्र त्ासाठी
लार्णारा खचग ि त्ापासून र्मळणारे उत्पन्न या र्ोष्टीचा
अभ्यास के ला ि ऊसाला योग्य भाि र्मळतो का आणण ऊस उत्पादन के
ल्यािर तुम्हाला या शेतीत फायदा होतो का तोटा ऊस
हा वपक िषागतून एकदाच घेतला जातो त्ासाठी मशार्त
खचग मोव्या प्रमाणात होत असतो तो खचग वनघतो का याचा
अभ्यास मी के ला.
 ऊस उत्पादक शे तकऱ्यांचा उत्पादनाचा अभ्यास करून यािर वनष्कषग
काढलले आहे तसेच उस उत्पादनातील काय समस्या ये तात ते जाणून घण्याचा
प्रयत्न के ला ि त्ा समस्यां िर उपाय योजना सु चविण्याचा प्रयत्न मी के ले
ि त्ािर सरकारकडुन काही योजना राबविता
येतीला का याचा अभ्यास मी के ला या
सर्ळ्या मी अहिाल मी अहिाल के ला आहे.
 २.४ सशोधन विषयाचे र्रज ि महत्त्व

आजच्या काळात शती क्षेत्राच्या अनेक समस्या वनमागण होत आहे

त्ात
भारतात मोठ्या प्रमाणान लोकसख्या िाढते
आर्र्ि क धोरण क्षेत्राचा अमाप
उत्पादकता पाणीपु रिण्याच्या अपुऱ्या सोयी, तांकत्रक
ज्ञानाचा अभाि भांडिलाचा अभाि, जर्मनीचे तकडीकरण रोर्
सं रक्षण करणाच्या औषधाचा अभाि सधाररत अिजारे ि यंत्रांचा
अभाि इ. समस्याना तोंड दयािे लार्ते. या
सर्ळ्यािर काही
उपाययोजना राबविल्या पादहजन सशोधन प्रलशक्षण आणण विस्तार
यामध्ये
सातत् ठेिून िस्थेत पररणामकारक बदल े ददसतात.
ग्रामीण अर्व्य झालल

महाराष्ट्रातील सुमारे ६७ लाख शेतकरी कु टुंबाकडे

फक्त एक हेक्टर एिढे
जर्मनीचे क् षत्र आहे ४० लाख शेतकरी कु टंुबाकडे एक ते दोन हक् टे
र इतके च
जर्मनीचे क्षे तर् आहे . दोन ते चार हे क्टर एिढे क्षे तर् असणारे सु मारे २२ लाख
शेतकरी आहेत ि ०७ लाख शेतकऱ्यांकडे १० हेक्टर क्षेत्र असन १० हक् टरपेक् षे
ा
जास्त जर्मन असणारे अत्ंत अल्प शतकरी आहते . यापैकी बरचसेे क् षत्र
पािसाच्या पाण्यािर आहे . यामु ळे खात्रीशीर उत्पादन र्मळण्याची
अिलंबन
शािती नसत.े
शेती हा प्राचीन आणण प्रयनािरचेती व्यिसाय आहे त्ात
म्हणजे ऊस,
कापूस, कांदा असे अनेक ली जातात काही एकदाच
वपके वपके ि
षातन
घत
घेतली जातान पण या वपकाना योग्य हमीभाि र्मळत नाही
यामुळे शतकऱ्याचे
मोठे नुकसान होते कारण कोणताही वपकाला
लार्िडी पासुन तर काढणी पयांत मोठ्या प्रमाणात भां डिल खचग
होत असतो योग्य भाि न र्मळाल्याने तो खचग सुद्धा वनघत नाही त्ामु ळे
शेतकरी सं कटात येतो.

आजच्या काळात जर्मनीचे क्षत्र हे खु प कमी प्रमाणात उपलब्ध असल्यान

आणण लसिं चनाच्या सुविधा मुबलक नसल्याने याच
शेती क्षेत्रातन अर्धक उत्पादन
कसे घेता ये ईल याचा विचार करने र्रजे चे आहे कारण
लोकसं ख्या प्रमाण खूप मोठ्या प्रमाणात िाढत आहे , सर्ळ्यांपयांत
अन्नधान्य पु रिणे अिघड झाले आहे ,
शेतकरी आणण शासन यां च्या संयु क्त ी उत्पादन िाढविणे शक्य होत
प्रयत्नाने शत आहे
 शेतीचे उत्पादन िाढीसाठी मख्यत्त्वे भांडिल
ि लसिं चनाची व्यिस्था या
कृ षी वनविष्टा महत्त्वाच्या आहेत त्ामुळे पे रणीसाठी
सुधाररत वबयाणे, खते , पीक ककड ि रोर् सं रक्षण करणारी औषधे उपलब्ध
करता ये तात, परं तु िरील कृ षी वनविष्टा लशिाय महत्वाची आणण
र्रजे ची कृ षी वनविष्टा म्हणजे कृ षी तंत्रज्ञान वपकाच्या
सुधाररन िाण खताच्या मात्रा, पे रणीपद्धती, लसिं चन
पध्दती ि पाणी व्यिस्थापन, अं तर्गत मशार्त, पीक
संरक्षण जर्मनीचे मशार्त, सधाररत अिजारे ि यं तर् े
उपलब्ध असणे र्रजे चे आहे. यामु ळे शेतीचे उत्पन्न
िाढिण्यास मदत होईल.
 २.५ सं शोधन विषयाच्या समस्या

संशोधन विषयाचे प्रकल्प तयार करण्यासाठी मी कळिण

तालुक् यातील इन्शी र्ािातील ऊस उत्पादनाचा ि
विपणनाचा विश्लेषणात्मक अभ्यास हा विषय घेतला
आहे. या विषयाचे संशोधन प्रकल्प तयार करण्यासाठी मी ऊस
उत्पादक
शेतकऱ्यांचय
् ा मु लाखत घेतल्या आणण त्ाच्यात मला
ऊस शती विषयीच्या
समस्या काय आहेत ते समजले त्ात म्हणजे शतकऱ्यांना उस उत्पादन
घेताना
ये णाऱ्या अडचणी ही एक समस्या आहे तसेच ऊस उत्पादक शेतकऱ्यांना उस
विक् री करताना ये णाऱ्या कऱ्याच्या ऊस शेती विषयी समस्या
समस्या या शत आहे त
ग्रामीण भार्ातील शतकरी उसाची शेती ही पारपारं रक पद्धतीने करतात
त्ाना
आधु वनक पद्धत मादहत नाही त्ामु ळे उसाची शती करतांना त्ाना अडचणी
ये तात
कारण ऊस शती साठी पाणी व्यिस्थापन करणे र्रजे आहे कारण ऊस
शेतीसाठी पाणी जास्त लार्त ते व्यिस्थापन यांना
करता येत नाही. तसचे ऊस उत्पादन िाढीसाठी स्वताचे
वनयोजन करून खते ददले तर ऊसाची योग्य िाढ होत ते ग्रामीण
भार्ातील शे तकऱ्यांना करता ये त नाही यामु ळे ग्रामीण भार्ात उसाची
शेती करतांना समस्या वनमागण होत असतात

त्ामु ळे ऊस उत्पादक शेतकऱ्यांना उत्पादन प्रकक् रया आणण

विक् री व्यिस्थे त ये णाऱ्या समस्यां िर आपण उपाययोजना सु चविणे
र्रजे चे आहे आणण ऊस शे ती
कशी करािी याची मादहती देण र्रजे चे माहे ी करतांना
म्हणून त्ाना ऊस शत अडचणी ये णार नाही
आणण ऊस उत्पादन पण चां र्ला वनघेल.
 २.६ सशोधनाची उर्द्धष्ट्ये

१. इन्शी र्ािातील शती क्षेत्राचा आढािा घेणे.

२. इन्शी र्ािातील कऱ्यां च्या ऊस लार्िडीचा अभ्यास
ऊस उत्पादक शत करणे .
३. ऊस उत्पादन विक् री ि खचागचे अध्ययन करणे
४. ऊस उत्पादनातून र्मळणाऱ्या उत्पन्न ि लाभाचा अभ्यास करणे
५. ऊस उत्पादक शे तकऱ्यांना भे डसािणाऱ्या समस्यांचे अध्ययन करणे
६. ऊस उत्पादन िाढीसाठी उपाययोजना सुचिणे
 २.७ सं शोधनाची र्ृदहतके

१. अभ्यासक्षेत्रातील उस उत्पादक पारंपाररक पद्धतीने

उसाचे उत्पादन घेतात.
२. सधन शतकरी उसाची लार्िड करतात.
३. ऊस लार्िडीपासून शतकऱ्यांना र्मळणारा लाभ मोठा आह.े
 २.८ संशोधन पध्दती

संशोधन प्रकल्प तयार करण्यासाठी आधी सशोधन पध्दतीचे टप्पे

समजुन
घेणे महत्वाचे आहे. संशोधन पद्धतीचे टप्पे समजले की
प्रकल्प तयार करण्यासाठी सोप जाते तसेच संशोधन
करताना आधी याची रुपरेण तयार करून घे तली ि या आधारे
सं शोधन प्रकल्प तयार के ला.

संशोधन प्रकल्प तयार करताना मी

आधी शत कऱ्य डू न ऊस वपकाबद्दल
ा
क
मादहती जमा के ली. ि नतर स्वतःच पादहजे ती मादहती जमा के ली. ती मादहती
मी. महात्मा फु ले कृ वष विद्यापीठ राहुरी याचें कृ वषदशनी २०२१-
२२ या पु सत् कातन
र्मळिली. तसेच बाकी मादहती इंटरनेटच्या माध्यमातून
र्मळिली ि काही मादहती
मालसक, साप्तादहक ि दैवनक ितगमान पत्रातन मादहती जमा के
ली. अशा प्रकारे मी
मादहती र्मळिण्यासाठी िेर्िेर्ळ्या मार्ीचा िापर
करािा लार्तो यामध्ये मु ख्यत: जी. मादहती अर्ोदर प्रलसद्ध
झाली आहे अशा पद्धती (सकं डरी- सोसे स)
ि स्वतः र्ोळा के ले ली मादहती (प्रायमरी सोसे स) असे दोन भार् पडतात,

अशा पद्धतीने मी सशोधन प्रकल्प. तयार करण्यासाठी संशोधन

पध्दतीन
मादहती जमा करण्यासाठी िेर्िर्ळ्या
े मार्ागचा िापर के ला आणण मादहती
जमा के ली.
 २.९ नमु ना वनिड

संशोधन प्रकल्प तयार करण्यासाठी मी कळिण तालुक् यानी इन्शी

हे र्ाि
वनिडले ले आहे या र्ािातील ऊस उत्पादक शतकऱ्यांची वनिड के ली
आहे आणण
त्ांच्या ी विषची मादहती जमा के ा वनिड
कडुन ऊस शत ली आहे तसेच मी नमन
वन:पक्षपाती, उद्देशपूिग आणण तकग शुद्ध तसेच पूिग ग्रहविरदहत,
वििसनीय ि
संदभगयोग्य व्हािी यासाठी काळजी घतली आह.े

नमु ना वनिड करत असताना मी ऊस उत्पादक शतकऱ्यांची वनिड के

ली ि
ते कोणत्ा ी करतात याची मादहती ीचा
पद्धतीने ऊसाची शत र्मळिली ऊस शत
त्ांचे क्षेत्र ककती आहे ा उत्पादन ककती ी विषयी
आणण त्ान वनघतो उस शत
त्ांच्या समस्या काय आहे त आणण त्ा समस्यां िर काय उपाययोजना
करता ये तील या संर्ळ्याची मादहती मी नमु ना वनिड
करतां ना घेतली.
 २.१० तथ्य सं कलनाची साधने

प्रस्तुत अध्ययनात मादहती संकललत करण्याकररता प्रमाणीकृ त

पद्धतीचा
ि प्रश्नािलीचा उपयोर् करण्यात आला. अभ्यासाच्या
उदद्दष्टांना अनुसरून ि िापर करून प्रश्नािली तयार
करिण्यात आली.ि तथ्य सकलनासाठी सिेक्षण
माध्यमाचा िापर करण्यात आला.

प्रार्र्मक स्त्रोत

संशोधनकत्ागने स्वतः संशोधन क्षेत्रास भे ट देऊन

वनररक्षण, प्रश्नािली. मु लाखत या स्त्रोतािारे
मादहती ि तथ्य संकललत के ले ली आहे. आिश्यक ती
मादहती वििसनीय ि िस्तु वनष्ठ असािी यािर
भर देण्यात आलेला आहे. पक्षपातीपणा ि
पूिगगर् हदृष्टीता यापासून दूर राहून सत्
मादहती र्मळविण्याचा
प्रयत्न के ला संशोधनासाठी ी तथ्य ि मादहती
आहे प्रस्तत आिश्यक असेलल
र्मळविण्यासाठी पु ढील प्रार्र्मक ा आहे
स्त्रोतांचा अिलंब के लल

१. प्रश्नािली

प्रस्तुत संशोधना करीता अभ्यास क्षेत्रातील ऊस उत्पादक

शतकऱ्यांसाठी
सूत्रबद्ध अशी प्रश्नािली तयार करण्यात आली
प्रश्नािलीमध्ये बंददस्त ि मु क्त अशा दोन्ही प्रकारच्या
प्रश्नाचा समािेश करण्यात आला आहे.
संशोधकाने नमु ना
वनिडलेला र्ािी शतकऱ्यांच्या घरी शेतािर जाऊन प्रश्नािली भरून
घतली

२. मु लाखत

प्रस्तुत संशोधनासाठी मुलाखत तंत्राचा चां र्ला

उपयोर् झाला. अक्षर ओळख नसलेल्या प्रवतसादांकडू
न प्रश्नािली भरुन घेण्यासाठी पुरक म्हणून
मु लाखत तंत्राचा िापर करण्यात आला पाहणी
शेत्रातील काही प्रर्तीशील शेतकरी, कृ षी अर्धकारी,
व्यापारी यां चाही मुलाखती घेण्यात आल्या. शेतकरी
ि संशोधक दरम्यानचे िातािरण खु ले ि
मोकळे होण्याकररता स्थावनक तरुण ि
ग्रामपं चायत सदस्य सरपच यांची मदत घे ण्यात आली.
 ३. वनररक्षण

संशोधकाने प्रत्क्ष शेतािर जाऊन उसाची लार्िड, वनिं

दनी, खत देणे,
मशार्त, पाणी व्यिस्थापन, तोडणी विक् री पद्धत इ.
कक् रयाचे वनररक्षण के लल
आहे. शतकऱ्यांच्या वनिासाची घरे त्ाची राहणी, रुढी, परपरां सण-
उत्सि,
भाषा, व्यिहार, अडचणी यासंदभागत वनरीक्षण करून मादहती
संकललत के ले ली आहे

४. कितीयक स्त्रोत

कितीयक स्त्रोतािारे र्मळाले ली मादहती

प्रार्र्मक मादहतीला पु रक ठरते, कितीयक स्त्रोतांमध्ये
प्रकालशत ि अप्रकालशत अशा संपूणग ललणखत मादहतीचा
समािे श होतो. प्रस्तुत संशोधनासाठी कितीयक
सामग्रीचा योग्य त्ा रठकाणी उपयोर् करण्यात आला आहे
दुय्यम मादहती पुढील स्त्रोतांिारे संकललत
करण्यात आले ला आहे

५. प्रकालशत आकडेिारी

प्रस्तु त सशोधनासाठीची आिश्यक मादहती ि आकडिारीे कृ षी विकास

अर्धकारी नालशक कळिण तालु का कृ षी अर्धकारी, तहलसलदार तलाठी
ग्रामपंचायती इत्ादी मादहती प्राप्त ी आहे
कायागलयातन के लल

६. सं दभग ग्रंर् ि पु स्तक

प्रस्तु त सशोधनासाठी पु रक ठरणारी मादहती विविध ग्रंर्ालयांना भे ट दे ऊन

ग्रंर् भग पु सत् कांमधुन र्मळिण्यात आली े व्यकटराि दहरे
ि आहे. लोकनत
सद
 कॉलेज पं चिटी नालशक ये र्ील ग्रंर्ालय ि कळिण
ऐज्के शन सोसायटी लसन्नर कॉलेज येर्ील ग्रंर्ालय

७. मालसके , साप्तादहक ि दै वनक

प्रस्तु त सशोधनासाठी र्ािकरी, लोकमत, दै वनक सकाळ, ऍग्रोिन,

शेतकरी योजना, बळीराजा मादहती र्मळविण्यात आले ली
इत्ादी ितगमानपत्रातन आहे

८. सके त स्थळे

संके तस्थळ म्हणजे मादहतीचा खलजनाच होय

आजच्या काळात दय्यम मादहती संकलनासाठी हे साधन
मोठ्या प्रमाणात िापरले जाते यादिारे सलु भ,
त्वररत ि सहजपणे मादहती उपलब्ध होते विविध शासकीय ि खाजर्ी
सके त स्थळे उपलब्ध आहे .

उदा.

 www.mahagov.in
 www.vikaspedia.in
 www.krushiworld.com

प्रस्तूत सशोधनासाठी अशा सके तस्थळाचा उर्चत रठकाणी उपयोर् करून घण्यात
आले ला आहे
 २.११ संशोधनाचा कालािधी

प्रस्तु त सं शोधनासाठी ठराविक कालािधी विचारात घे ण्यात आलला

आहे. अभ्यास क् षत्रात उपरोक्त कालािधीत उस वपकाच्या
लार्िडीखालील क्षेत्रात चढ-उतार झाले ला ददसुन
ये तात. अभ्यास कालािधी ऊस उत्पादक शेतकऱ्यां च्या आर्रि् क
उत्पादनाचा ि विपणनाचा विश्लेषात्मक
क् सथ
् तीत झालेल्या बदलाचा अभ्यास के लेला
असनू असे बदल सकारात्मक आहेत ककिं िा
नाहीत याचीही र्चककत्सा करण्यात आली आहे .
 प्रकरण २ रे

कळिण तालक्याची सविस्तर मादहती

मु द्दे क् रमांक मु द्दे

३.१ प्रस्तािना
३.२ नालशक लजल्हयाचे स्थान
३.३ नालशक लजल्हयाचे तालकु े
३.४ कळिण तालक्याचे ऐवतहालसक पािगभूमी
३.५ कळिण तालक्याचे भौर्ोललक स्थान ि
लसमा
३.६ कळिण तालक्याचे हिामान
३.७ कळिण तालक्याचे पजन्यग मान
३.८ इन्शी र्ािाची ओळख
३.९ इन्शी र्ािाची लोकसं ख्या ि साक्षरता
३.१० इन्शी र्ािाचा व्यिसाय
 ३.१ प्रस्तािना

संशोधन प्रकल्पासाठी मी नालशक लजल्हातील कळिण

तालक्यातील इन्शी या र्ािाची मादहती र्मळिू न या र्ािाची ओळख करून
दे ण्याचे प्रयत्न करते त्ात मी नालशक लजल्हाची महत्वाचे स्थान
नालशक लजल्हात ककती तालक्यात आहेत याची मादहती
र्मळिली तसेच कळिण तालक्यातील ऐवतहालसक
पािगभूमी ि कळिण तालुक् याचे भौर्ोललक स्थान ि
लसमा, कळिण तालुक् याचे हिामान ि पजगन्यमान या विषयी मादहती
जमा के ली आहे .

इन्शी र्ािाची ओळख ि र्ािाची लोकसं ख्या ककती याची

मादहती जमा
के ली ि इन्शी र्ािाच्या नार्ररकांचा व्यिसाय कोणता शती व्यिसायला जोडधं दा
कोणता या विषयीची मादहती जमा के ली अशा प्रकारे मी
नालशक लजल्हयातील कळिण तालक्यातील इन्शी
र्ािाची संपूणग मादहती स्पष्ट करण्याचा प्रयत्न के ला आहे .
 ३.२ नालशक लजल्हयाचे स्थान

नालशक हे महाराष्ट् राच्या उत्तर भार्ातील शहर आहे नालशक हे एक

महत्वाचे ेत्र आहे. नालशक हे िेर्ाने
दहिं दू भारतातील सिात विकलसत
तीर्क्ष
होणाऱ्या शहरांपैकी एक महत्वाचे शहर आहे नालशक हे ऑटोमोबाईल हब मधील
एक प्रमु ख औदयोवर्क कें द्र आहे

नालशक हे सह्याद्रीच्या पठारािर िसले ले शहर आहे नालशक शहरात उत्तर

महाराष्ट्राचे, नालशक लजल्हयांचे ि नालशक तालक्याचे प्रशासकीय
मुख्यालय आहे नालशक शहरात मराठी दह भाषा
प्रामु खय
् ाने बोलली जाते, त्ाच बरोबर दहिं दी,
खांदेशी, आदहरणी दे खील र्ोड्ा फार प्रमाणात बोलली जाते .

र्ोदािरी नदीच्या काठािरील हे प्रलसद्ध तीर्गक्षेतर् आहे. नालशक

शहराच्या
दलक् षणला कत्ररश्मी बौध्द लेणी आहे उतरलाे चामार लेणी ि
रामशेज ककल्ला
आहे. पश्विमे स 35 ककमी अं तरािर त्र्यंबके िर तीर्गस्थान
आहे. जर्ातील सिागत पदहले ि मोठे मातीचे धरण
नालशक लजल्हयातील र्ंर्ापूर धारण आहे यशिंतराि
चव्हाण महाराष्ट्र मु क्त विद्यापीठ (य.च.म.मु .वि.) नाशकातच
आहे. नालशक मुं बई महामार्ागिर लसटी ॲन्ड इं डस्ट् ट्रीज डे व्हलपमें ट कॉपोरे शन
लसडको नािाचा शहराचा एक निीन विभार् िसिला आहे . मुं बई ि
पु ण्याप्रमािच ये र्े नालशक शहर
विकास प्रार्धकरण स्थापन झालले आह.े

पंचिटी हा सुद्धा नालशकचा एक भार् आहे

नालशकमधील अशी धार्मि क स्थळे पदहल्याबरोबर माणसाला पु रातन
काळाचे महत्व कळते . नालशक हे महत्वाचे तीर्गक्षेत्र मानले जाते
महाराष्ट्रातील प्रमुख र्ोदािरी ही नदी नालशक जिळील
त्र्यंबके िर ये र्े उर्म पािते नालशकमधील र्ोदाघाट प्रलसद्ध आहे नालशकमध्ये
काळाराम मं ददर आहे पे शिे काळामध्ये ही या शहराला
विशेष धार्मि क स्वरुप प्राप्त झाले शहराला प्राचीन
ि मध्ययुर्ीन इवतहासाची दीघग परंपरा
लाभलली आह.े
 ३.३ नालशक लजल्हयाचे

तालक नालशक लजल्हयात एकु ण १५ तालके आहे त

१. कळिण
२. सटाणा
३. सु रर्ाणा
४. मालेर्
ा
ि
५. देिळा
६. ददिं
डोरी
७. चां दिड
८. नांदर्ाि
९. नालशक
१०. वनफाड
११. येि ला
१२. इर्तपु री
१३. लसन्नर
१४. त्र्यंबके िर

हे तालके प्रशासकीय हेतुने के ले आहे या १५

तालक्यामध्ये नालशक लजशह्याची विभार्णी करण्यात आली आहे
 ३.४ कळिण तालक्याचे ऐवतहालसक पािगभूमी

कळिण तालु का हा आददिासी बहुल समाजाचा आहे या रठकाणी इतरही धमागचे

लोक िास्तव्यास असुन र्ुणय
् ा-र्ोवििं दाने
एकत्र राहतात. तालक्यात प्रामख्यान
कोकणा आददिासी राहतात. कळिण हा नालशक लजल्हयातील अवतशय
महत्त्वाचा तालुका असन ये र्े सिगसाधारण शेती व्यिसाय
के ला जातो उस, काद
आणण कडधान्य शती हे ये र्ील मु ख्य पीक आह.े या तालक्यातील
लोक
सुलशलक्षत आणण प्रेमळ आहेत. कळिण तालुका हा आददिासी
बहुल तालुका
आहे. तेर्र्ल लोकां चा प्रमु ख व्यिसाय शती आहे कळिण
तालक्यामध्ये सप्तश्रं र्ृ ी
र्ड हे एक पयगटन स्थळ आहे. कळिण तालक्यात अभोणा,
कनाशी ही प्रमु ख र्ािे आहे त सप्तशं र्ी र्ड (साडे तीन शक्तीपीठांपैकी
अधगपीठ) आहे .

पे शिे कालीन रघुनार्राि यां ना अटक करुं न

लशशा ददली तो धोडप ककल्ल्याजिळ आहे चाचेर
ककल्ल्यापासु न भु यारी मार्ागने धोडप ककल्ल्यािर जात असत.
जयदरचे लसध्देिर मं ददर देिळी कराडचे हेमाडपंर्ी
महददि मं ददर, खे डर्ाि स्वयंभू र्णेश भें डी ये र्ील
दतमंदीर, पे मर्ीर डोंर्रािर लशिकालीन तलाि
ि पु रातन मं ददर आहे .
 ३.५ कळिण तालुक् याचे भौर्ोललक स्थान ि लसमा

सहयाद्री पिगताच्या कु शीत िसलेल्या या

तालक्यात ६७ टक्के आददिासी लोक दहतात. उंच सखल
डोंर्राळ भार् असून पश्विमे स र्ुजरात राज्ाची सीमा
आहे. मु ख्य ी वर्रणा, पु नद, बे हडी ि तांबडी या नद्यांनी
व्यिसाय शत असन
सु जलाम् सफलाम के ले आहे . ये र्े चणकापु र, पु नद, भे र्ु ही धरणे असु न,
नार्ली, भात, मका, र्हु बरोबरच भाजीिाला ले जाते तसेच
यांचे उत्पादन घत कांदा ऊस या वपक के ली जातात
सामालजक िनीकरणाच्या सहाय्याने डोंर्राळ
भार्ात िृक्षराजी ददसनु ये तात शे तीबरोबरच मासे मारी,
हस्तकला, व्यापार, पशु पालन याव्दारे विकास होत आहे आई सप्तशंर्ी
मातेची छाया या तालक्यािर आहे.
 ३.६ कळिण तालक्याचे हिामान

माचगच्या मध्यापासु न जुनच्या पूिागधागपयांत उन्हाळा

असतो. उन्हाळ्यान हिामान सामान्यतः तापमान उष्ण
असुन तापमान ३८ ते ४० सेल्सिअसपयांत असते . जून
मदहन्याच्या मध्यापासून पािसास सु रुिात होऊन ऑक्टोबरच्या मध्यात
पािसाळा संपतो सिगसाधारण नोव्हेंबर ते फे
ब्रुिारी या काळात र्ंडी असते .

२००० या िषागत कमाल तापमान ४१.९ सेल्सिअस तर

ककमान ककमान
४१.९ सेल्सिअस होते यािरून हिामान विषम
आहे हे स्पष्ट होते तसेच पािसाळ्या व्यवतररक्त कळिणचे
हिामान कोरडे असते हिामान सिगसाधारण विषम स्वरुपाचे
अस िावषि क सरासरी पजगनय
् मान १२९०-०० र्म.र्म.आहे.
शहराचे
उष्णकरटबं धीय स्थान आणण उच्च उंची एककत्रतपणे उष्ण करटबं धीचे
ओल्या
आणण कोरड्ा हिामानाची तलने ने सोबत आकृ ती देत.
 ३.७ कळिण तालुक् याचे पजगन्यमान

नालशक लजशह्यातील कळिण तालक्यातील सिग

भार्ात भार्ात सारखा पाऊस पडत नाही. पश्विम भार्ात
२००० र्म.र्म. इतका भरपूर पाऊस होतो. मात्र पूिे कडे ७०० र्म.र्म इतका
प्रमाण एकदम कमी होतो २००५-२००४ मध्ये सरासरी
१००४.९ र्म.र्म. पािसाची नोंद झाली. कळिण
तालक्याचे हिामान सिगसाधारण विषम स्वरुपाचे असून
सरासरी पजगन्यमान १.२९०-०० र्म.र्म. इतकी आहे
 ३.८ इन्शी र्ािाची ओळख

नालशक लजशह्यातील कळिण तालुक् यात इन्शी हे

र्ाि िसलेली आहे. इन्शी र्ािाच्या आजु बाजु ला
डोंर्र, टे कड्ा आहे त या डोंर्रामचे एका डोंर्राचे नाि इंदरमाळ्या
अस आहे या डोंर्रािर पु रतान शनी देिाचे मं ददर आहे
पूिी या
डोंर्रािर यात्रा भरायची तसेच या डोंर्रािर अजन
महददिाचे वपिं ड हनुमाणाची
मूती असे देिस्थान आहे. तसेच इंदरमाळ् याच्या
डोंर्रािर पु रातन कुं ड आहे ते खडकात कोरले ल आहे त्ा
कुं डामध्ये उन्हाळ्यात सुद्धा पाणी असत अशा प्रकारे नैसवर्ि क
िातािरण हे इन्शी र्ािात आहे

इन्शी र्ािामचे प्रार्र्मक शाळा आहे पादहली ने सातिी

पयत तसेच
र्ािामध्ये हनुमानाचे मं ददर आहे इन्शी र्ािात जायला
यायला एकच रस्ता आहे कारण र्ािाच्या तीनही बाजु ने
मोठे डोंर्र आहेत. आणण कळिण तालक्यात इन्शी र्ाि हा
जं र्लाच्या क्षेत्राच्या बाबतीत एक नंबर आहे इन्शी
र्ािाचा सभोिताली जं र्ल आहे आणण र्ािात जं र्लतोड हे करत नाही
जं र्लात, िाघ, वबबट्या, ससे , माकड, मोर, रानडुकरे असे अने क जं र्ली प्राणी
आहे त.

अशा प्रकार इन्शी र्ाि वनसर्गरम्य र्ाि आहे, इन्शी

र्ािाचे िातािरण नैसवर्ि क िातािरण आहे.
 ३.९ इन्शी र्ािाची लोकसंख्या ि साक्षरता

इन्शी र्ािामध्ये साधारणपणे ७५०-८०० एिढी

लोकसख्या आहे तसेच या र्ािात १५० कु
टुंबे राहतात सुमारे ५०% ते ६०% लोक हे
साक्षर असुन हे
प्रमाण िाढत आहे. तसच इन्शी र्ािात प्रार्र्मक
लशक्षणाची सोय आहे ि
प्रार्र्मक आरोग्य कें द्र हे र्ािात असल्यामु ळे ये र्ील लोकांची र्ैरसोय होत नाही.
तसेच पु ढील लशक्षणासाठी १० कक.मी. अं तरािर शाळा आहे
तसेच माध्यार्मक ि उच्चमाध्यर्मक शाळा कॉलेज
असल्यामु ळे लशक् षणाची सोय उपलब्ध झाले ली आहे .

प्रत्ेक व्यक् ती आपल्या मु लाला लशक्षणासाठी पाठित असत.

बहुतेक
कु टुंबातील व्यक् ती या शहरीच्या रठकाणी
नोकरी करत आहेत. यामुळे या
र्ािातील लोकाना शेती बरोबरच इतर ही मार्ागने उत्पन्न र्मळते त्ांचे
राहणीमान
ददिसेंददिस सु धारत आहे
 ३.१० इन्शी र्ािाचा व्यिसाय

इन्शी र्ािातील प्रमु ख व्यिसाय हा शेती

म्हण आहे पण शेतीला जोडधंदा दुधाच्या
व्यिसाय शेळीपालन कु क्कु टपालन ककरण
दुकान भाजीपाला
विक् री असे अनेक जोड व्यिसाय के ले जातात शती हा व्यिसाय प्रमु ख
असून
त्ाचे मु ख्य पीक ऊस ा हे आहे करी हे ऊस या वपकाचे मोठ्या
काद र्ािातील
शत
प्रमाणात असतात करी ीही पारं पाररक
उत्पादन घत र्ािातील आतापयांत शत
शत
पद्धतीने करायचे पण आता आधुवनक पद्धतीने यं तर् ाचा
िापर करून ऊस हे पीक
व्यापारी घेत े आर्र्ि क पररक् सथ
् ती सुधारण्यास चालना
असल्यामुळे त्ाच र्मळत
असते
 प्रकरण ४ र्े

उस वपक उत्पादन लार्िड पद्धत

मु द्दे क् रमांक मु द्दे

४.१ ऊस वपकाची पूिगमशार्त
४.२ ऊस लार्िडीचा हं र्ाम
४.३ जर्मन हिामान, बेणे, िाणाची वनिड.
४.४ ऊसाच्या प्रसाररत जातीची हं र्ामानु सार मादहती
४.५ ऊस लार्िड पद्धत
४.६ आं तरवपके
४.७ आं तरमशार्त ि तण वनयं तर् ण
४.८ खत व्यिस्थापन
४.९ मोठी बां धणी.
४.१० पाणी व्यिस्थापन
४.११ रोर् वनयं तर् ण
४.१२ ऊस तोडणी
४.१३ खोडिा व्यिस्थापन
 ४.१ ऊस वपकाची पूिगमशार्त

उसाच्या लार्िडीसाठी जमीन खोल नांर्रली जाते नांर्रणीसाठी

नांर्राचा िापर के ला जातो तर काही शतकरी ट्रक्टरच्याॅ सहाय्याने नांर्र णी
करतात नांर्रणीनंतर रोटाव्हीटरने उभ्या आडव्या फळ्या
देऊन जमीन भु सभु शीत
के ली जाते कोरडिाहू वपकासाठी हेक्टरी ११ ते १२ टन आणण बार्ायती
शतीसाठी
ककिं िा वपकासाठी १५ ते २५ टन कु जलले शेणखत
जमीन र्मसळले जाते कधी
कधी हे प्रमाण कमी जास्त के ले जाते पूिग
मशार्तीच्या िेळी रासायवनक ककिं िा
जै विक खतांचा िापर के ला जातो ऊस वपकासाठी जमीन खोलिर भु सभु शीत
असते अशा प्रकारे के ल्याने उसाच्या मु ळ्या िाढीला चालना दे ण्यासाठी
जर्मनीच्या खोलिर मशार्त करणे जरुरीचे आहे

जर्मनीचे पं जी िरून उभे आडिी खोलिर नांर्र णी के ली जाते जमीन

उन्हात चांर्ली तापू ददली जाते चांर्ले कु
जलेले रापलेले एकरी एक ककिं िा दोन ट् रॉली
शे णखत आणण दहा बॅ र्ा लजप्सम नांर्रणीच्या िेळी जर्मनीिर पसरिले जाते अशा
प्रकारे जमीन चां र्ली भु सभु शीत के ली जाते ऊस लार्िडीसाठी सऱ्या पाडल्या
जातात ि उसाची लार्िड के ली जाते
 ४.२ ऊस लार्िडीचा हं र्ाम

आडसाली उसाची लार्िड १५ जु लै ते १५ ऑर्स्ट

पूिग हंर्ामी उसाची लार्िड १५ ऑक् टोबर ते ३० नोव्हेंबर
आणण सुरू उसाची लार्िड १५ दडसेंबर ते
१५ फे ब्रिारी या तीन हंर्ामात उसाची लार्िड के ली जाते

तसे पादहले तर कडक उन्हाळ् याचे ि कडक र्ंडीचे ददिस

सोडू न इतर
ददिसात उसाची लार्ण करता येते वनश्वित के लल्या हर्ामातं
लजतक्या लिकर
लार्ण करािी त्ाप्रमाणे उत्पन्न अर्धक ये ते स्थावनक
पररक्स्थती हिामान जर्मनीचा प्रकार पाण्याची उपलब्धता
या सिाांचा विचार करून लार्िडीचा हं र्ाम ठरवितात.
 ४.३ जमीन, हिामान, बेण,े िाणाची वनिड.

जमीन :

ऊस लार्िडीसाठी विविध प्रकारच्या

जर्मनीत के ली जाते िाळू र्मश्वश्रत र्ाळाच्या
जर्मनी योग्य समजल्या जातात जमीन चां र्ल्या वनचऱ्याची
असली पादहजे भारी काळया जर्मनी वपकाला होत नाही
आणण उसाला पाणी जास्त द्यािे लार्त असल्याने
जर्मनीतील क्षार पृ षठ् भार्ािर ये तात ि अशा जर्मनी
खारट बनिून वपकासाठी वनरुपयोर्ी होतात पण अशा
जर्मनी योग्य अं तरािर चर खणून
पाण्याचा विचारा ाबाहे र काढू न टाकण्याची व्यिस्था के ल्यास पीक
करून शत चां र्ले ये ते.
दर्ड र्ोटे ि जाड िाळू असलेली जमीन
ऊसाला मानित नाही अशा जर्मनीत उसाची
िाढ चां र्ली होत नाही आणण फू टही चांर्ली होत
नाही उसासाठी एक मीटर खोल आणण त्ाखाली मु रमा सारखा
पाण्याचा चां र्ला
वनचरा होऊ देण्याचे पदार्ागचा ी कसदार जमीन उत्तम समजतात

र्र असलल हिामान :

जास्त र्ंडी ककिं िा र्ंडीचा कडाका िर्ैरे
आपत्ती न यता सरुु िातीच्या कमीत
कमी १० मदहन्याचा काळ िाढीसाठी सुरलक्षत र्मळािा असे
हिामान उसासाठी योग्य ठरते हे दीघग मुदतीचे ककमान
१० ते १२ मदहने घेणारा पीक असल्यास आपल्या
िाढीच्या विर्भन्न अिस्थां मधून (उर्िण, फु टािा,
िाढ, फु लोरा ि पवता) जाताना हिामानातील वनरवनराळ्या
घटकांचा पाऊस आद्रता बाष्पीभिन सूयगप्रकाश तापमान िर्ैरे फे
रफाराला तोंड द्यािे लार्ते

उसाची भरपूर प्रमाणात ि लिकर उर्िण

होण्यासाठी िातािरणातील तापमान १००
सेल्सिअस पे क्षा कमी नसािे फु टव्यां च्या
अिस्थे मध्ये भरपूर सूयगप्रकाश दीघगकाळ असणे उपयुक्त असते
आद्रता मात्र कमी असािी लार्ते
५०% पेक्षा जास्त आद्रता झाल्यास खोडककडीचा
प्रादुभागि होतो िाढीच्या अिस्थेत
ऊसाला २५० ते ३५० सेल्सिअसच्या दरम्यान
तापमानात ५० टक्के पे क्षा जास्त
 आद्रता ि चांर्ला सूयगपर् काश उपयुक्त ठरतो
दुपारची आद्रता १५ टक्के पे क्षा कमी झाल्यास वपकाच्या िाढीिर
अवनष्ट पररणाम होतो

हिामानात िावषि क पजन्यमान आणण पजन्यिग षगणाचा

काळ यांचाही
विचार के ला पादहजे ६५ ते २५० सेमी िावषि क पाऊस
पडणाऱ्या प्रदेशात उसाची
लार्िड के ली जाते विशष जास्त पािसाचा वपकाच्या
िाढीिर अवनष्ट पररणाम
होतो जास्त पाऊस पडणाऱ्या प्रदे शात वपकातील पाणी काढण्याची व्यिस्था
करािीच लार्ते ६५ ते १०० सेमी पयांत िावषि क पाऊस
पडणाऱ्या ि पाटाच्या
पाण्याची सोय असलेल्या प्रदेशात उसाचे उत्पन्न जास्त ये ते
हिामानाची अनकू ल पररक्स्थती न र्मळाल्यास उसाची शेती
ककफायतशीर होऊ शकत नाही

बे णे :

तीन डोळे असलेल्या उसाच्या काड्ां ना

देणे म्हणतात बेण्याकररता उसाची कांडी तयार करण्यासाठी
आठ ते नऊ मदहने िाढीचा अपव ऊस पसंत करतात या वपकातील
ज्ांच्या िरील डोळे िाळिू न के ले ले नसतील असे वनरोर्ी
ऊस ात र्ाभ्यात रंर्लेले अर्र े रोर्ट ऊस
वनिडू इतर रोर् ककडींनी पछाडलल
न घत
बेण्यास नाहीत लेल्या उसािरील पाचट
ाठी घत वनिडू न डोळ् यांना धक्का न
घत
लािता हळु िारपणे हाताने सोलून
काढतात नंतर त्ांचे धारदार कोयत्ाने
प्रत्ेकी तीन तीन डोळे राहतील इतक् या लां बीचे
तुकडे करतात

काही रठकाणी देण्यासाठी चांर्ले ऊस र्मळािे म्हणून

जर्मनीिर विशषे मे हनत ि मशार्त करून ि
भरपूर खतपाणी घालून स्वतं तर् पणे ऊस बण्याच्या
मळा लाितात आणण त्ातील बेणे घते उष्ण
जल प्रकक् रया के लेल्या ात असा बे णे मळा तयार करण्यासाठी
काड्ान ा देणे म्हणून िापरतात ही
प्रकक् रया
करण्यासाठी कांड्ा ३०० से ल्सिअस तापमानाच्या पाण्यात दोन तास बु डिून
ठेि तात

बेणे काड्ा लार्ली पूिी पाण्यात

विरघळणाऱ्या पारायु क्त किक नाशकाचा
विद्राबाद बुडिून काढू न लािणे चां र्ले या
कांड्ािरील डोळे जून ि
कठीण झालले आढळल्यास २०० ललटर पाण्यात अधाग ककलो ग्रॅम
पीरवबलल्या
चु नय
् ाच्या विद्रािात ती २४ तासापयांत बुडिून ि नतर लाितात
वपठ्या कीटकाचा
उपद्रि टाळण्यासाठी देणे माशाचे तल ि रीझीम यापासून
साबणाचा एक टक्का
विद्रव्यात बुडिून नंतर लाितात दर हेक्टरला २५००० ते ३०००० बेणे
लार्तात

बे ण्याची लार्ण दोन पद्धतीने करतात एक ओली दुसरी कोरडी हलक्या

मध्यम जर्मनीत ओली आणण भारी तसेच र्चपण जर्मनीत कोरडी
पद्धत िापरणे श्रेयस्कर असते

िाणाची वनिड :

उसाची लार्िडीसाठी जातीची वनिड करताना खोडिा चां र्ला ये णाऱ्या

आणण अर्धक ऊस उत्पादक आणण साखर उतारा असणाऱ्या जातीची
वनिड
करािी त्ासाठी पाडेर्ाि ऊस संशोधन कें द्राने प्रसाररत
आणण लशफारस के लल्या जास्त साखर उताऱ्याच्या िाणांची वनिड
करािी

महाराष्ट्र शासनाने महात्मा ज्ोवतबा फु ले कृ षी

विद्यापीठ राहुरी अं तर्गत संशोधन कें द्र पाडेर्ाि आणण
िसंत दादा साखर संस्था (व्ही.एस. आय.) मांजरी
पु णे यां च्या माध्यमातन आत्तापयांत अर्धक ऊस उत्पादक आणण चां र्ला साखर
उतारा असणाऱ्या अनेक जाती प्रसाररत के

ल्या आहेत तर्ावप सध्या

 को. ८६०३२ (नीरा)

 को. ९४०१२ (फु ले सावित्री)
 के. एम. ०२६५ (फु ले 265)
 को. ९२००५ आणण
 के . सी. ६७१

या मोठ् या प्रमाणात लार्िडीखाली असणाऱ्या जातीची

प्रामु खय
् ाने वनिड
करतात
४.४ ऊसाच्या प्रसाररत जातीची हं र्ामानु सार मादहती
 ४.५ ऊस लार्िड पद्धत

उसाची लार्िड करताना मध्यम जर्मनीसाठी दोन सऱ्यां मधील अं तर १०० ते

१२० सें टीमीटर ि भारी जर्मनीसाठी १२० ते १५० सें टीमीटर ठेिू न सरीचा लांबी
उतारानुसार २० ते ४० मीटर ठेिािी. पदरा
पद्धतीने लार्िड कराियाचे असल्यास मध्यम जर्मनीसाठी
७५ ते १५० से मी ि भारी जर्मनीसाठी ९० ते १८० से मी पद्धतीचा अिलंब
करािा उसाची लार्िड एक डोळा ककिं िा दोन
डोळ् यांची रटपरी
िापरून करािी एक डोळा पद्धतीने लार्ण कराियाची असल्यास दोन
डोळ्यातील अंतर ३० सेंटीमीटर ठेिािे शक् यतो
कोरड्ा पद्धतीने लार्ण करािी

डोळा िरच्या बाजूस ठेिन मातीने झाकू न

द्यािे ककिं िा ऊस लार्णीपिू ी
सरीत हलके से पाणी सोडािे ि िापशािर कोली दे ऊन लार्ण करािी दोन
डोळ्यांची रटपरी िापरायची असल्यास दोन
रटपऱ्यांमधील अं तर १५ ते २० सेमी ठेिािी यासाठी
ओल्या पद्धतीने लार्ण के ली तरी चाले ल मात्र रटपरी
खोल दाबली जाणार नाही याची काळजी घ्यािी लार्णीसाठी भारी जर्मनीसाठी
एकरी
१०००० ि मध्यम जर्मनीसाठी १२००० रटपरी लार्तात
 ४.६ आं तरवपक

आडसाली ऊस :

खरीप हं र्ामातील भु ईमूर् चिळी सोयाबीन भाजीपाला इत्ादी

आं तरवपके घता येतात भुईमु खे आं तरपीक घेतात फु ले प्रर्ती एम. बी. ११
फु ले,
व्यास फु ले , उनप टॅ र् २४ टी.जी. २६ या जाती िापराव्यात सोयाबीन आं तरपीक
घेतल्यास जे. एस. ३३५ ककिं िा फु ले कल्याणी
या जातीचा िापर करािा.

पूिग हं र्ामी ऊस :

रब्बी हं र्ामातील बटाटा, कांदा, लसूण, पानकोबी, फु ल कोबी,

िाटाणा, टोमटॅ ो ककिं िा हरभऱ्यासारखी
आं तरपीके घेता ये तात नेहमीच्या ऊस लार्िडीत
िरंब्याच्या एका बाजूस नळापासून २:३ अंतर सोडू न ककिं
िा पट्टा अर्िा जोड ओळ पद्धतीने उसाच्या
लार्णीनंतर ६-७ ददिसांनी म्हणजे च
आंबिणीचे पाणी देण्यापूिी आंतर वपकाची टोकन
अर्िा लार्ण करािी हरभरा लार्िड करताना
िरंब्याच्या माथ्यािर एकच ओळीत टोकन करािी आं तर
वपकां ना एकाच िेळे स जास्त पाणी मानित
नसल्याने काटेकोर पाणी व्यिस्थापन करािे

सु रू ऊस :

लार्िड दडसेंबर मदहन्यात के ल्यास फ् लािर, कोबी,

निलकील, र्िार,
तसेच मुळा ही भाजीपाला वपके घेता यतात कोर्र्िं बीर
अर्िा मेर्ी सद्धाु घण्यास
हरकत नाही जानेिारी मदहन्यात उसाची लार्िड
कराियाची असल्यास भु ईमु र्ाची एस.बी. ११, टॅर् २४ ककिं
िा ये. जी. २६ या जातीचा िापर करािा या
मदहन्यात भें डी, कां दा, चाऱ्यासाठी चिळी, सोयाबीन,
कललिं र्ड ि टरबूज ही वपके घेता ये तात
 ४.७ आं तरमशार्त ि तण वनयं तर् ण

वपक चार मदहन्याचे होईपयांत दोन ते पाच खु रपण्या कराव्या ि दाणे री

कोळप्याने दोन ते तीन कीळपण्या ककिं िा
त्ांना चा बदोबस्त करण्यासाठी ऊस
लार्िडीनंतर तीन ते चार ददिसांनी जमीन
िापशािर असताना पाच ककलो ॲट्राझीन ककिं
िा मेट्रीक् यणु झन हेक् टरी 1.25 ककलो प्रवत 1000 ललटर
पाण्यात
र्मसळू न जर्मनीिर रपीक असल्यास लशफारसी
फिारणी करािी प्रमाणे
आततणनाशके फिारािीत.
तणाचे प्रमाण जास्त असल्यास ऊस लार्णीनतर दोन मदहन्यांनी 2-4
डी (क्षार) 1.25 ककलो प्रवत हेक् टरी 500 ललटर पाण्यात
विरघळू न तणांिर फिारािे ककिं
िा साठ ददिसांनी कोळपणी करािी
अर्िा ऊस लार्िडीनंतर हरळी लव्हाळा
यासारखी बहुिषीय तने आढळल्यास ग्लायफोसे ट २.५
ककलो
कक् रयाशील घटक 500 ललटर पाण्यातन प्रवतहक्टरीे काळजीपूिगक फक्त तणांिरच
फिारािे यासाठी 5 डब्ल्यू एफ एन 40 ही आकाराचा नोझल िापरािा ि
नोझलिर प्लात्मस्टक र्ुड बसिािे

पाचटाचा िापर के ला नसेल तर खोडािा उर्िून

आल्यानंतर चार आठिड्ांनी ग्लायफोसे ट 2.5 ककलो
कक् रयाशील घटक पाचशे ललटर पाण्यात र्मसळू न प्रवत
हे क्टरी काळजीपूिगक फक्त तणां िरच फिारणी करािी
 ४.८ खत व्यिस्थापन

सेंदद्रय खते सूरू पूिग हंर्ामी ि आडसाली

उसासाठी प्रती हेक् टरी अनुक् रमे 20 (40 र्ाड्ा) 25 (50 र्ाड्ा
ि 30 (60 र्ाड्ा) टन शे णखत अर्िा पाचटाचे कं पोस्ट खत प्रवत
हे क्टरी 7.5 टन (१५ र्ाड्ा) प्रेसमड के क प्रवत हे क्टरी सहा टन
ाारा र्ाड्ा आणण र्ांडू ळ खत प्रवत हेक् टरी
पास्ट दहा र्ाड्ा ऊस
लार्िडीप रटीच्य ी अधी ी अधी मात्र सरी
ूिी ा मात्रा ि
दुसऱ्या नार् िळ उरलल
सोडण्यापूिी द्यािी. शेणखत अर्िा कं पोस्ट खताची
उपलब्धता नसल्यास तार् घेचाग यांसारख्या दहरिळीच्या वपकांचा
सेंदद्रय खत म्हणून िापर करािा
 ४.९ मोठी बां धणी.

ऊस र सोळा ते िीस आठिड्ां नी रासायवनक

लार्िडी खतांची मात्रा
नत
देऊन पहाडीच्या िजाराने िरंबे फोडू न
अतर मशार्त करािी ि ररझिगणे मोठी
बांधणी करािी पाणी देण्यासाठी सऱ्या आंबे दुरुस्त
करून घ्यािते
 ४.१० पाणी व्यिस्थापन

आडसाली पूिग हंर्ामी सरू ि खोड्ा उसासाठी अनु क्रमे

340 ते 350
३०० ते ३२५ २५० ते २७५ ि २२३ ते २५० हे क्टर से मी पाण्याची र्रज असते मोठ्या
बां धणीपयांत सिगसाधारणपणे पाण्याच्या पाळ्या आठ से मी खोलीच्या द्याव्यात
त्ानतर दहा से मी खोलीच्या बाळ्या द्याव्यात हं र्ामानु सार उन्हाळ्यात आठ ते दहा
ददिसांनी पािसाळ् यात 14 ते 15 ददिसांनी
पाणी द्यािे ि दहिाळ्यात 18 ते 20 ददिसांनी
पाण्याच्या पाळ्या द्याव्यात

ऊस िाढीच्या आिश्यकतनुसार द्याियाचे पाणी

 ४.११ रोर् वनयं तर् ण

महाराष्ट्रात ऊस वपकािर बेणे हिा ागि

ि जर्मनी िारे तीस रोर्ांचा
प्रादभ
ददसून येतो ि त्ामध्ये चाबुक कानी र्िताळ
िाढ खोडखूज ि लाल कु ज हिेिारे
पोण्या बोईंर् तांबेरा ि पानािरील तपककरी रठपके इतर जर्मनीतन अं तर रोर् मर
ि लाल कोच ि के ळीिारे मोझक ि र्िताळ िाढ इत्ादी
रोर्ां चा समािेश होतो

बावित्मस्टनच्या 0.1% शभर ललटर पाण्यात शंभर ग्रॅम देणे प्रकक् रये मुळ
उसातील प्राणी रोर्ाचा बंदोबस्त होतो
आडसाली उसात खोडककडीचा प्रादभागि
ददसून आल्यास एकरी दोन फु ले ट्रायको काडगची दहा
ददिसांच्या अंतरान आिश्यक् यतेनुसार दोन ते पाच
प्रसारणे करािीत हुमणीच्या वनयं तर् णासाठी
क् लोरोपायरीफॉस एकरी एक ललटर 40 ललटर
पाण्यात र्मसळू न जमीन
िापस्यािर असताना सरीतून द्यािे तसेच
पदहला पाऊस झाल्यानतर वनिं ब बाभूळ
ि बोर या झाडां िरील भुं र्ेरे प्रकाश कं दील ि रॉके लचा िापर करून
या सामु दार्यक ररत्ा रात्रीच्या िेळी र्ोळा करून नष्ट करािे त

कांडीककडीचा वनयं तर् णासाठी एकरी दोन फु ले ट्रायको काडग

मोठ्या
बां धणीनतर दर पं धरा ददिसां नी ऊस तोडणीपूिी एक
मदहन्यापयांत लािािीत
कोणत्ातील वपठ्या ढे कू ण या के ळीच्या बदोबस्तासाठी र्मर्र्ल दडमॅ टॉन 25%
प्रिाही 30 र्मली ककिं िा डायर्मर्ोयट 30 टक्के
प्रिाही 26 र्मली ककिं िा मला र्ी
ओन 50% प्रिाही 20 र्मली यापैकी कोणतेही एक
कीटकनाशक दहा ललटर पाण्यात र्मसळू न फिारणी
करािी पांढरी माशीच्या वनयंत्रणासाठी
र्मलार्ीऑन 30 2 प्रिाही िीस र्मली दहा
ललटर पाण्यात र्मसळू न फिारािे

लोकरी माव्याच्या वनयं तर् णासाठी कोनोबाय्रा मायक् रोनस

दडफा अशा र्मत्र कीटकांची संिधगन करािे र्मत्र कीटकांची उपलब्धता
नसल्यास फॉरे स्ट 10 टक्के दाणेदार एकटी 6 ते 8 ककलो या
प्रमाणात 9 मदहन्यांपयांत उसास िापरािे ककिं
िा र्मर्र्ल दडमॅटोन 25% प्रिाही ककिं िा
डायर्मर्ीयट 30 टक्के प्रिाही यापै की कोणतेही एक
कीटकनाशक प्रत्ेकी 10 ललटर पाण्यात 15 र्मली याप्रमाणे
र्मसळू न आलटून पालटून आिश्यकतेनुसार 2 ते 5
िेळा फिारािे
 ४.१२ ऊस तोडणी

बांधणी र ऊसाला पाणी देण्यालशिाय दुसरे

झाल्यानत काही मशार्तीचे
काम तोडणीपयत नसते ऊस लार्िडीपासून सु रू पीक 12 मदहन्यात पूिग हर्ामीं
पीक 14 ते 16 मदहन्यात ि आडसाली पीक 16 ते 18 मदहन्यात तयार होते
ऊस पव झाला म्हणजे त्ाचा रं र् वपिळसर होतो खुं टते काही जातीत फु लांचा
तु रा वनघतो काड्ांिरील डोळे फु कतात
काड्ांचा धातू सारखा खणखणीत आिाज ये तो ऊस
िाकविल्यास कांड्ािर मोडतो मोडलेल्या
भार्ािर सूयगप्रकाशात साखरे चे कण चमकताना ददसतात

आधु वनक शास्त्रीय पद्धतीने ही उसाची पवता

तपासतात त्ासाठी वबि शकग रामापक अर्र
प्रमनांक मापकाच्या साह्याने रसाची परीक्षा करतात
तेव्हा रसांमधील विरघळणाऱ्या घनद्रव्याचे प्रमाण 20° च्या
िर आढळल्यास ऊस तोडणी योग्य झाला असे समजतात
ि तोडणी सुरू करतात पव झाल्यानंतर जर
ऊस अर्धक काळ शतात उभा रादहला तर त्ाच्या र्ळु ाची ककिं
िा साखरचे ी प्रत
वबघडण्याची शक् यता िाढते तसेच उत्पन्न सुद्धा कमी
ये ते तोडणीपूिगक दहा ते पं धरा ददिस वपकाला पाणी देत
नाही ऊस तीक्ष्णधारां च्या पातळ पाताच्या
कोणत्ाही जर्मनीसपाट तोडतात नतर पाचर काढू न ि शेंडा कापून
मोरया
बां धतात ि त्ा र्ुऱ्हाळात अर्र साखर कारखान्यात नतात ते र्े उसाच्या
रस
काढू न त्ािर प्रकक् रया करून त्ापास र्ोड ककिं िा
साखर बनवितात

जर्ातील बराचसा ऊस हातानेच तोडतात परंतु लजर्े

मजूर उपलब्ध नाहीत
(हिाई बेटे) तेर्े ऊस उभा असताना
त्ाचे पाणी जाळू न टाकतात ि यत्रान
तोडणी करतात
 ४.१३ खोडिा व्यिस्थापन

एकदा लािलेल्या वपकापासून दोन-तीन वपके

एकापु ढे एक घतात
बेणे े पदहले पीक तयार ात ि नंतर
लािून झाल्यािर कापून घत
िाढिलल
त्ाचे बडके नांर्रून न काढता तसेच राहू देतात त्ांना
िेळेिर खतपाणी
घालून ि आिश्यक ती मशार्त करून त्ांचा
फु टिा िाढिून पीक घतात अशा वपकाला खोड्ा
म्हणतात

या खोडव्याच्या तोडणी नंतर पुन्हा त्ापासून

पीक घेतल्यास त्ाला वनिडा म्हणतात कोल्हापूर भार्ात
याप्रमाणे तीन ते चार वपके
होतात इतर सिग साधारणपणे फक्त खोडव्याचे च एकच पीक घतले जात
चां र्ली मशार्त के ल्यास खोडव्याचे उत्पन्न सु रू लार्िडीच्या उत्पन्न इतक
ये ते

र्ाळपासाठी पव ऊस वपकाची जर्मनीलर्त तोडणी

करािी
बुडखे मोकळे करून पाचट सरीत लोटािे िरती रादहलले
बडके धारदार
कोयत्ाने छाटािे त छाटलेल्या बुडख्यांिर
0.1% बािीस्ट्चे नची फिारणी करािी सरीत
लोटलेल्या पाचरािर आठ ककलो युररया दहा
ककलो लसिं र्ल सुपर फॉस्फे ट आणण एक ककलो पाचट
सुजिणारे लजिाणू प्रवत टन पास्ता
साठी िापरायची ि खोडिा विकास पाणी िापसा आल्यानतर पन्नास
टक्के रासायवनक खतांची लशफारशीत मात्रा सूक्ष्म
अन्नद्रव्यांसह पहारीच्या साह्याने बेरांपासून अधाग
फू ट अंतरािर अधाग फू ट खोलीिर ि दोन
खड्डड्ांमधील अंतर एक फू ट ठेिून सरीच्या
बाजूने ऊस तुटल्यािर पं धरा ददिसाच्या आत
द्यािी आणण उिगररत पन्नास टक्के मात्रा याच पद्धतीने
परंतु सरीच्या विरुद्ध बाजूने 135 ददिसांनी द्यािे
 प्रकरण ५ िे

मादहतीचे सं कलन ि

विश्लेषण

मु द्दे क् रमांक मु द्दे

५.१ नालशक लजल्हातील साखर कारखाने
५.२ ऊस उत्पादन ि विपणन व्यिस्था
५.३ विपणन व्यिस्था ि शते करी आणण व्यापारी
५.४ ऊसाचा िाहतुक खचग।
५.५ ऊस उत्पादन ि विपणन
५.६ उस बाजार भाि प्रवत क् विं टल
दशगविणारे आलेख
५.७ ऊस उत्पादन खचागची मादहती
 ५.१ नालशक लजल्हातील साखर कारखाने

नालशक लजशह्यातील पाच सहकारी साखर कारखाने आहे त ि तीन

खाजर्ी साखर कारखाने आहे त त्ात सहकारी साखर कारखाने देिळामध्ये
िसंतराि दादा पाटील सहकारी साखर
कारखाना ससा का ददिं डोरी मध्ये कादिा
सहकारी साखर कारखाना ससा का नालशक मध्ये नालशक सहकारी साखर
कारखाना वनफाड मध्ये कमगिीर काकासाहेब िाघ सहकारी
साखर कारखाना वनफाड सहकारी साखर कारखाना इत्ादी आहे त आणण
खाजर्ी साखर कारखाने बार्लांमध्ये
िारकाधीश साखर
कारखाना मालेर्ाि मध्ये आमगस्ट्ट्रॉंर् इन्फ् रास्ट्ट्रक्चर साखर
कारखाना आणण रािळर्ाि साखर कारखाना इत्ादी साखर कारखाने नालशक
लजशह्यात आहे त

ऊस विक् री हे कारखान्याकडू न एकच भाि

ठरिला जातो ि त्ानुसार ऊस विक् री होत असते
अलीकडल्या काळात ऊस विक् री व्यिहारां मध्ये सु भिता यािी म्हणून समां तर
बाजार भाि द्यािा असा बाजारपे ठा नाही परिानर्ी
देण्यात ये ण्याचे धोरण सरकारने ठरिले आहे जास्तीत जास्त ऊस उत्पादन करािे
यासाठी नालशक लजशह्यात सहकारी ि व्यापारी तत्त्वािर प्रयत्न
होत आहेत ऊस विक् री व्यिस्थापन अर्धक बळकट व्हािे
यासाठीही व्यापारी तत्त्वािर प्रयत्न चालू आहेत
आणण ऊसाला योग्य भाि द्यायला हिे कारण ऊस शती हे िषागतून
एकच पीक
काढता येते म्हणून योग्य भाि र्मळाल्यािरच ऊस उत्पादक शतकरी
ला त्ाचा
फायदा होतो उसाला योग्य भाि ददला जात
नसल्याने बहुतेक रठकाणी उसाची शेती क्षेत्र हे कमी होत
चालले आहेत त्ामुळे त्ाचा फटका हा सरकारला
बसतो म्हणून उचल योग्य बाजार भाि ददला र्ेला
पादहजे त्ाच्याकडे सरकारने लक्ष द्यायला हिे

ऊस हा नाशिंत स्वरूपाचा म्हणून ऊ स तोड मोठ्या

प्रमाणा त स्थापन योग्य पद्धतीने झाले नाही तर आर्रि् क
दृष्ट्या नुकसान होऊ शकते ऊसाला नक्की वपकामध्ये समािे श
असला तरीही ऊस वपकाला खूप महत्त्व आहे त्ामु ळे ऊसाला जास्तीत
जास्त भाि र्मळािा याची खात्री राहते
 दर २ ते ३ िषाांनी उसाच्या बाजार भािात चढ उतार होताना ददसन ये तात
तसेच 2008 2009 ऊस उत्पादनात मोठ् या प्रमाणात घट झाली कारण
उसाच्या भािाला मोठ्या प्रमाणात घसरून झाल्यामु ळे शतकऱ्यांनी उसाच्या
शेतीचे क् षत्र कमी के लं यामु ळे सरकारला फटका बसला
आणण सरकारने ऊस
वपकाकडे लक्ष ददले अनेक योजना लार्ू के ल्या ि ऊस
विकास योग्य भाि ददले

ऊस उत्पादकशेतकऱ्यांचे दहत लक् षात

घेऊन सरकारने आर्रि् क व्यिहाररक मं कत्रमं डळ
सर्मतीने साखर हं र्ाम 2022 23 साठी उसाचा दर 305
रुपये प्रवतक्विं टल ददला कऱ्य ा ददलासा आहे पण भविष्यात
आहे याचा शतदर राहील हे ान हाच
सांर्ता ये त नाही
 ५.२ ऊस उत्पादन ि विपणन व्यिस्था

ऊस उत्पादन बाजारात उसाचा पु रिठा िाढला की भाि

कोसळतात ह्या कारणासाठी वनयागतीतील सातत्
र्मािल्यामु ळे आपण पाहत असतात साखर ही जीिनािश्यक िस्तू
आहे म्हणून साखरला मोठ्या प्रमाणात मार्णी इतर
देशात
राहते ी अवतररक्त साखर व्हायला हिी ककिं मत क्स्थर
देशा वनयात आणण देशांतर्त
न
राहण्याची शक्यता असते महाराष्ट् रात सध्या अवतररक्त उसाचा प्रश्न वनमागण झाला
आहे त्ामु ळे यं दा साखरे चे विक् रमी उत्पादन होण्याची र्चन्ह आहे त अशाच जर
वनयात बंदी ककिं वनयंत्रण करण्यात आली तर शेतकऱ्यांचे
िा नुकसान
वनयात
होणार आहे याच्यात वबचाऱ्या शे तकऱ्याची काही बाजू आहे ती मात्र कु णीही
र्ंभीरपणे घत नसल्याने दरिषी आपल्या वपकािर ककती लखपती झाल
करोडपती झाले हे च पाहणे त्ांच्या नलशबी आहे

शेतमाल बाजारपेठ मु क्त करण्याचा सिागत चांर्ला

उपाय म्हणजे कृ षी उत्पन्न खरे दी विक् री कायदा करणे सरकार काहीही म्हणत
असे ल तरी ऍक्ट ही
बंददस्त व्यिस्था बळकट करणार आहे ज्ा शतकऱ्यांना परपरार्तं बाजार म**
विकायचा आहे त्ांच्यात कु ठेही बंदी असू नये
परंतु या कायद्याची सक् तीही कोणािरही असू दे अशा
कोणाला कु ठे विकायचा त्ाचे स्वातंत्र्य उत्पादकालाच
हिे पण असे के ले की राजकारणाचे अडे झालेल्या
बाजार सर्मत्ांसारखा रसत
पु रिणाऱ्या शोषण यं तर् णा हातातन सरकारची आिडती कारणे म्हणजे सरकार
बाजार सर्मत्ा जकात कर कमाल जर्मनी घाला
कायदा ही राजकीय पक्षांना रसद पु रिणाऱ्या यं तर् णा झाल्या आहे त
शासन के िळ आपल्या स्वार्ागसाठी ही क्षेत्र मु क्त करीत नाही म्हणून
शेतकरी व्यापारी उद्योजक हे घटक अडचणीत आले आहेत हे
आपल्याला लक् षात येते

देशाच्या लोकसख्येत अडीच टक्के

हुन कमी
असणाऱ्या सरकारी कमगचाऱ्यां च्या सहाव्या िेतन
आयोर्ासाठी सरकारकडे 14000 कोटी आहेत परंतु
लोकसख्येच्या 65 टक्के हे आत्महत्ेच्या िाटेिरती
असलेल्या शतकऱ्यांची कजग
माफ करायला सरकारकडे 7000 कोटी नाही सरकारची मानलसकता
लक् षात ये ते
उसाच्या प्रवत एकरी उत्पादनाबाबत प्रचं ड अवनश्वितता असते पु णे नालशक
लजशह्यामध्ये चां र्ल्या िातािरणामध्ये एकरात 60 ते 70 टन उत्पादन काढणारे
शेतकरी आहेत रोर् आणण झाल्यास एकरी यांत
ककडीच्या प्रादुभाि दहा टणाप
उत्पादन घडू विविध रोर्ापासून ऊस वपकाच प्रभािी
संरक्षण करण्याबाबत मे हनत घेणे आिश्यक आहे राज् सरकारची
आपापल्या राज्ात ककती ऊस वपकिला जातो तसेच
राज्ाची िावषि क र्रज ककती याबाबत
मादहती संकललत करािी त्ानुसार देशाची
िषगभराची र्रज ठरिून घेऊन बाजारभािाची वनश्विती
धोरण ठरिािे
 ५.३ विपणन व्यिस्था ि शेतकरी आणण व्यापारी यां च्या समस्या

शे तकऱ्यांचे शतमालाची योग्य पद्धतीने नु सार ककफायतशीर दरात विक् री

करता यािी यामुळे अडते ककिं िा
व्यापारी ककिं िा दलाल याच्याकडू न
होणारी
आर्र्ि क वपळिणक काही प्रमाणात र्ां बिता ये ईल या
सिग बाबींची मादहती
शेतक ा द्यािी डू न सान टाळता यािे
ऱ्यान त्ांचे मध्यम होणार त्ांची
रचनाक े नक
फसिणूक होऊ नये त्ांचा माल चां र्ल्या ककमतीत विक् री
के ला जािा या सर्ळ्यांकडे सरकारने लक्ष द्यायला पादहजे

सरकारची मु ळातच यािर कायमस्वरूपी तोडर्ा काढण्याची

सरकारची
इिा नाही0 उपाय सोपे नाहीत पण अं र्ाशी ये णारे आहे त शतकरी र्ेल्या
पं चिीस िषागपासून शतमालाचा बाजार खु ला करा असा
शासनाचा हस्तक्षे प
कमी करा हे अं र्ािर राठ्या-काठ्या इत्ादी बोलत सांर्त आहे शतकऱ्यां च्या
मदतीला शतकऱ्यांची मु ले असले ली तरी शे तकऱ्यांची बाजू आमदार खासदार मं तर् ी
आले तरी र्ट आले तरी शेतकऱ्याचीच सहानुभूती र्मळिण्यासाठी
शतमालाला
उत्पादन खचागिर भाि र्मळायला हिा हे जणू मी निीनच अभ्यास करून सांर्तो
आहे अशा अविभागिात आहे असे हेच बोलायचे होते
तर र्ेलय
् ा पंचिीस िषागत शे तकऱ्यांचे करोडो रुपयांचे शोषण
झाले त्ाला जबाबदार कोण

बहुतेक शेतमाल नाशिंत स्वरूपाचा असतो हे स्वरूप

काही तासां पासून
काही मदहन्यांपयांतच्या कालािधीच्या असते त्ामु ळे विपणन शतमाल विक् री हे
सडणे कु जणे नुकसान होणे िाया जाणे म्हणजे विक् री
योग्य न राहणे या नसवर्ि क
पररणामांना कोण जबाबदार आहे या शतकऱ्यांचे नुकसान होते म्हणून
म्हणून
यािर काही उपाययोजना करणे र्रजे चे आहे

शेतकऱ्यांना शतमालाचा योग्य भाि द्यािा ि

अलशलक्षत शेतकऱ्यांची
 र्मरिणूक करू नये याकडे सरकारने लक्ष द्यायला हिं कारण शेतकऱ्याचे
मोठ्या प्रमाणात नुकसान होतो शेतकरी हा
सर्ळ् यात आर्र्ि क र्रजा पणू ग
करण्यासाठी
शेतीिर अिलंबन असो याच्याकडे व्यापाऱ्यां नी सरकारने
लक्ष द्यायला हिे
शेतकऱ्यांच्या समस्या जाणून घेण्याचा प्रयत्न सरकारने के ला पादहजे शेतकरी
शेतात खूप मे हनत वपकित ी व्यिक्स्थत यािी म्हणून खत रोर्
करून शत ो शत
 वनयं तर् णासाठी फिारणी यात खूप पै सा खचग होतो आणण
शतमालाला योग्य भाि
न र्मळाल्यास त्ाचा तो खचग सुद्धा िसूल होत नाही
म्हणून सरकारने शेतमाला योग्य भाि द्यािा
 ५.४ उसाची िाहतक खचग।

नालशक लजशह्यात ऊस हे िेर्िेर्ळ्या साखर कारखान्यात पाठिले जातात

ट्रक ट्रॅक्टर ककिं िा ऊस कारखाना जिळ असला तर
बैलर्ाड्ाने ऊस कारखान्यात घे ऊन जातात त्ानं ा
िाहतु कीचा खचग काही जास्त होत नाही पण ऊस कारखाना
लाभ असलेल्या शतकऱ्यां ना िाटतं िाहतकीचा
मोठा खचग होत असतो कारण
जेिढा जास्त अंतर तेिढा िाहतकीचा कऱ्यांना मोठा फटका
खचग जास्त त्ामु ळे शत बसतो
उसाचा भाि हा आधीच ठरला असतो कारण ऊस लार्िडी आधी
आपल्याला ज्ा साखर कारखान्यात ऊस
द्यायचा आहे ककिं िा कळिण तालक्यातील
ऊस कोणता साखर कारखाना घेतो त्ाकडे ऊस
लार्िड झाल्यानंतर नोंद करािी लार्ते की ककती एकर ऊस
लार्िड के ली आहे मर् जेव्हा ऊस
लार्िडीला बारा ते तेरा िर्ैरे
झाल्यािर कारखान्याकडू न ऊसतोड साठी
मंजूर पाठितात ि र्ाडी पण
कारखान्याकडू न पाठितात ऊसतोड साठी मं जरू
एकराला पाच ते सात हजार रुपये मार्तात परत
िाहतुकीचा खचग िेरळ
् ा शेतकऱ्यांच्या पदरात काहीच
उरत नाही साखर कारखान्याचा िाहतूक खचग बाजार
भािापेक्षा सरासरी 20 टणाट मार्े तीन ते साडेतीन
हजार रुपयांनी अर्धक आहे
म्हणजे प्रवतज्ञा दीडशे ते दोनशे रुपये इतके शतकऱ्याचे जास्त जातात
त्ामुळ
योग्य एमआरपी राष्ट्र िाजिी मूल्य शे तकऱ्यां च्या पदरात जशीच्या तशी पडत नाही
िाहतक खचग जास्त असािा करी संघटनांनी यापुढे
यासाठी शत साखर
कारखानदारािर दबा िाढिलं पादहजे कें द्रीय कृ षी मूल्य आयोर् दरिषी विविध
कृ षी विद्यापीठाच्या देशाच्या िेर्िेर्ळ् या भार्ात उसाचा
माध्यमातन वनश्वित उत्पादन खचग
करत असते
एमआरपीतन ११०० रुपयांची तोडणी िाहतूक खचग कपात के
ल्यास
 शेतकऱ्यांच्या हातात 1800 ते 1900 रुपये आल्यास
त्ाचा ऊस शेतीचा उत्पादन खचगही वनघत नाही त्ामु ळे
याची तपासणी होण्याची र्रज आहे साखर
कारखान्याकडे ये णाऱ्या उसाची िाहतक कारखाना करत असला तरी त्ाचा
िाहतक वबले कऱ्याच्या वबलातून कपात के ली जातात
शत
साखर कारखान्यांकडू न ऊस तोडणी आणण िाहत खचग जास्त
घेतला
जातो असा आरो प शेतकऱ्यांसह विविध शतकरी
सघं टनांकडू न के ला जात होता
त्ामु ळे शतकऱ्यांना ऊस तोडणी आणण िाहतूक खचागची
मादहती व्हािी यासाठी
उपाययोजना के ली पादहजे यािर शे तकरी सघटनांचा आरोप आहे तोडणी खचग ि
िाहतक खचग िाढिून दाखितात या पािगभूमीिर साखर आयुक्त शेखर
र्ायकिाड
यांनी राज्ातील दोनशे साखर कारखान्याचे प्रवतमे कत्रक टन उसाची तोडणी आणण
िाहतकीचा दरपत्रक जाहीर के ले या कारखान्यांचा 1109 रुपये खचग आहे
 ५.५ ऊस उत्पादन ि विपणन

नालशक भार्ात ऊस लार्िड पारं पाररक पद्धतीने के ली जाते ऊस

लार्िडीचे प्रमाण िाढले कळिण तालक्यातील यांची
र्ािातील शतकऱ्यां नी ऊस
उत्पादक करताना त्ात ये णाऱ्या अनेक समस्यांना तोंड
द्यािे लार्ते भारतातील
एक प्रमु ख ि व्यापारी ऊस ीस ओळखले जाते कारण ऊस हा
पीक म्हणन शत
महत्त्वाचा पीक आहे यापासून साखर र्ूळ खडीसाखर काकिी
बनितात साखर
ही जीिाला आिश्यक िस्तू आहे म्हणन ऊस हा महत्त्व आहे ऊस
या उत्पन्नातून
शेतकऱ्यांची आर्रि् क पररक् सथ
् ती सुधारण्यास मदत होते ऊस
शती बद्दल
शेतकऱ्यांकडू न मादहती घतली आहे

ऊस उत्पादन खचग हा एका एकर साठी 40 ते 55 हजार पयांत लार्तो

कारण उसाची लार्िड करण्यासाठी जर्मनीची पूिग मशार्त करण्यासाठी खचग
लार्तो तसेच शत बां धण्यासाठी खचग होतो ऊस
लार्िडी पूिी सरीमध्ये खते
टाकली जातात त्ाचा खचग नतर दे णे खचग त्ान
ं ा नाशक रोर्
वनयं तर् णासाठी
फिारणी याचा खचग होतो तसेच उसाच्या वनिं
दनीसाठी खचग होतो ऊस तोडणी खचग
िाहतक खचग असा एकू ण खचग 40 ते 55 हजार पयांत होत असतो अशा प्रकारे
ऊस उत्पादनासाठी खचग ये तो
 ५.६ उस बाजार भाि प्रवत क् विं टल दशगविणारे आलख

िषे बाजारभाि
प्रती क्विं टल
२०१९-२० २५०
२०२०-२१ २८५
२०२१-२२ २९०
२०२२-२३ ३०५

३५
०
३०
०
२५
०
२०
०
१५
०
१००
५०
०

२०१९- २०२०- २०२१- २०२२-

२० २१ २२ २३
ि
ष
ग

िरील तक् ता ि आलेखािरून असे ददसते की

२०१९-२० मध्ये ऊस बाजार भाि प्रवतक्विं टल २५० आहे तर
२०२०-२१ मध्ये ऊस बाजारभाि ३५ रुपयांनी
िाढलला आहे तो प्रवत क्विं टल २८५ आहे तसेच २०२१-२२ मध्ये ऊस बाजार
भाि
फक्त ५ रुपयांनी िाढलला आहे तो प्रती क्विं टल २९० आहे २०२२-२३
मध्ये ऊस
बाजार ी ा आहे तो प्रवतक्विं टल रुपये आहे
भाि १५ ि
रुपयान ाढल
ल
 ५.७ ऊस उत्पादक खचागची मादहती
अं. क् र. शे तकऱ्याचे नाि
१ बाळू तु ळशीराम जर्ताप
२ लजभाऊ तु ळशीराम जर्ताप
३ दत्तू पांडू जर्ताप
४ राजाराम पु ं जाराम पिार
५ के शि पुं जाराम पिार
६ दादा र्णेश पिार
७ भास्कर रामदास पिार
८ दत्तू रामदास पिार
९ रिींदर् बापू भोई
१० राजू एकनार् अदहरे
११ जर्न शांताराम महाले
१२ के दा कालशनार् जर्ताप
१३ ददलीप पुं जाराम पिार
१४ पोपट र्ंर्ाधर बार्ुल
१५ लजभाऊ पंदडत महाले
१६ सु रेशजी भाऊ महाले
१७ कृ ष्णा र्ं र्ाधर र्िळी
१८ विजय र्ंर्ाधर बार्ुल
१९ कै लास राजाराम पिार
२० पंकज ददलीप पिार
२१ रं र्नार् बु धा पिार
२२ र्ोकु ळ लजभाऊ जर्ताप
२३ प्रकाश मु रलीधर
पिार
२४ नंदू राजाराम
पिार
२५ सं दीप शांताराम महाले
२६ सु रज सु नील जर्ताप
२७ सु भाष रामदास
पिार
२८ कै लास राजाराम पिार
२९ तु काराम नामदेि
र्ायकिाड
३० सु भाष आनं दा र्ायकिाड
३१ प्रदीप भाऊ जर्ताप
३२ सु नील पांडू जर्ताप
३३ मं र्ेश अशोक पिार
३४ भरत तुकाराम
र्ायकिाड
३५ मयूर र्ं र्ाराम
र्िळी
३६ विजय तु काराम महाले
उस वपकाखालील एकू ण क्षे तर् प्रती एकरी पूिग र
मशार्त खचग
१.३ ४२००
१.३५ ४७००
१ ३०००
१ २८००
१ ४०००
१ ३३००
१ ३८००
१ २०००
१ १५००
१ ४३००
१ ८२००
१ ४५००
१ ४२००
१ ३०००
१ २९००
१ २५००
१ ३०००
१ ३५००
१ २०००
१ ४५००
१ ४०००
१ ३८००
१ ३७००
१ ३०००
१ २९००
१ ४०००
१ २५००
१ ३२००
१ ४०००
१ ३५००
१ २६००
१ ३२००
१ २५००
१ ४२००
१ ३४००
१ १५००
३७ वर्रीश मु रलीधर महाले १ २२००
३८ सु नील तु काराम र्ायकिाड १ ३०००
३९ र्णेश दत्तू जर्ताप १ ३७००
४० राजू पोपट जर्ताप २ ४५००
४१ सार्र भाऊराि १ २४००
पिार
४२ धीरज सु नील जर्ताप १ ३७००
४३ एकनार् र्ंर्ाराम बार्ुल १ २५००
४४ मोतीराम र्ंर्ाराम जर्ताप १ ३६००
४५ पुं डललक कृ ष्णा र्ायकिाड १ ४२००
४६ सु भाष ककशन पिार १ ३५००
४७ कै लास तु काराम र्ायकिाड १ २०००
४८ दे विदास र्णपत पिार १ २५००
४९ सं जय िसं त पिार १ ४०००
५० र्णेश जर्न बार्ुल १ ४५००
 प्रकरण ६ िे

वनष्कषग ि

लशफारशी

मु द्दे क् रमांक मु द्दे

६.१ वनष्कषग
६.२ लशफारशी
६.३ संदभग सूची
६.४ अनु सच
ू ी
 ६.१ वनष्कषग

संशोधन अहिाल तयार ा मादहतीिारे पु ढील वनष्कषग

करताना संकललत के लल्यकाढले
जाते
१. ऊस उत्पादनाला र्मळणाऱ्या भािात बदल झाल्यास उत्पादन बदल होत
असल्यामु ळे शतकऱ्यांना समान प्रमाणात लार्िड होत असली र्मळणारे
उत्पन्न हे कमी जास्त असते
२. इन्शी र्ािातील ऊस उत्पादक शे तकऱ्यांना मजु रां च्या समस्या मोठ्या
प्रमाणात जाणितात
३. भां डिल जास्त ऊस शती करताना भां डिल जास्त प्रमाणात लार्ते ि शती
रासायवनक खताचा तसेच औषधांचा िापर के ला
जातो ऊस शेती विकास पोषक खते िापर करण्यात ये तो
४. पाणी व्यिस्थापनात पारंपाररक पद्धतीचा अिलब अर्धक
के ला जात
असल्याने शतकऱ्यांचा उत्पादन खचग हा िाढत आहे
५. ऊस वपकासाठी असणाऱ्या सहकारी योजनांचा लाभ कोणत्ाही
शे तकऱ्यांनी घे तलला नाही
६. ऊस उत्पादनाला र्मळणाऱ्या चालूभािाच्या तलने न
७. ऊस लार्िड करणाऱ्या शतकरी हे आधु वनक यं तर् सामग्री तसेच
रासायवनक खते संकररत देणे यांचा िापर अर्धक
करताना ददसून आल आहे त
८. ऊस वपकािर होणाऱ्या कीड ि रोर् यां च्या कऱ्यांना
वनयंत्रणासाठी शत अर्धक प्रमाणात खचग करािा लार्तो
९. ऊस तोडणीसाठी ि ऊस साखर
कारखान्यापयांत िाहतकीसाठी शे तकऱ्यांना
अर्धक प्रमाणात खचग करािा लार्तो
 ६.२ लशफारशी

१. ऊस उत्पादन शे तकऱ्यांचा पाणी व्यिस्थापनासाठी आधु वनक पद्धतीची

म्हणजे रठबक लसिं चन तुषार लसिं चन ककिं िा
पाटाने सरीत पाणी सोडणे अशा पद्धतीची मादहती
दे णे आिश्यक आहे यामु ळे पाण्याची बचत होऊ शके ल
२. ऊस उत्पादन घे णाऱ्या शे तकऱ्यांनी सरकारी योजनांचा लाभ र्मळिू न
ददला तर उत्पादक उत्पादनासाठी होणारा तोटा वपकािरील कीड रोर्
तसेच अवतिृष्टीमु ळे होणारे वपकाचे नकसान ही सिग
जोखीम स्वीकारून अर्धक क्षेत्रात ऊस लार्िड करू
शके ल
३. संकररत बेणे रासायवनक खते याचे योग्य शतकऱ्यांना हिे
मार्गदशनत्ामु ळे त्ाचा उत्पादनात िाढ होऊ
शके ल
४. ऊस वपकाबरोबर इतर वपकां िर असणाऱ्या सिलती तसेच
वपकांच्या
लार्िडीची सुयोग्य पद्धती या कऱ्यांपयांत पोहोचिणे
सिाांची मादहती शतर्रजे चे िाटते
५. ीिरच न राहत ीला जोड व्यिसाय करायला
शेतकऱ्यांनी अिलं बन ा शत
शत
हिा ि त्ाचा त्ां ना मार्गदशन द्यायला हिे
६. कमी खचागत अर्धक उत्पन्न कसे िाढिता ये ईल
याबाबत मार्गदशनगशेतकऱ्यांना विविध कृ षी
विकासाचे कायगक् रम राबिायला पादहजे
७. ऊस उत्पादनासाठी योग्य भाि कसा र्मळे ल उत्पादन खचग कमी कसा
करता ये ईल याचे मार्गदशन करायला हिे
 ६.३ संदभग सूची

१. महात्मा फु ले कृ षी विद्यापीठ राहुरी

 पु सत् काचे नाि कृ वषदशगनी 2022
 ले खक शरद र्डाख
 प्रकाशक पं दडत खडे
 सं पादक सर्चन सदाफळ

२. यशिं तराि चव्हाण मु क्त विद्यापीठ नालशक

 पु स्तकाचे नाि शतकरी मालसक 2022
 ले खक प्रकाश कदम
 प्रकाशक ददनश पां डे
 संपादक अनंत यादि

३. महात्मा फु ले कृ षी विद्यापीठ राहुरी

 पु सत् काचे नाि कृ वषदशगनी 2019
 ले खक ककरण कोकाटे
 प्रकाशक पं दडत खडे
 सं पादक सु नील राजमाने

४. सकाळ
 मालक प्रतापराि पिार
 प्रकाशक सकाळ िृत्त समूह
 मु ख्य सं पादक श्रीराम पिार

५. लोकमत
 मालक जिाहरलाल दडाग
 प्रकाशक लोकमत मीदडया ललर्मटे ड
 सं पादक चक् रधर दळिी
 मु ख्य सं पादक सु धीर महाजन
 ६.४ अनु सच
ू ी

१ ऊस वपक घेणाऱ्या शते कऱ्याचे िैयवक्तक मादहती

नाि :
¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯
¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯
लशक्षण:
१) प्रार्र्मक
२) माध्यर्मक
३) उच्च माध्यर्मक

िय :
१) ३०
२) ३५
३) ४०

पत्ता :
¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯
¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯
ललिं र् :
१) स्त्री
२) पु रुष

मातृ भाषा :
१) मराठी
२) दहिं दी

२ एकू ण शते जमीन ककती एकर आहे

१) दोन एकर
२) तीन एकर
३) चार एकर
४) पाच एकर

३ शेत जर्मनीचा प्रकार

१) बार्ायती
 २) कोरडिाहू

४ वपकाची लार्िड ककती एकर के ली आहे

१) एक एकर
२) दीड एकर
३) दोन एकर
४) अडीच एकर

५ ऊस लार्िड कोणत्ा हं र्ामात के ली जाते

१) आडसाली
२) पूिग हं र्ाम
३) सु रू

६ ऊस लार्िड कोणत्ा पद्धतीने के ली जाते

१) पारं पाररक पद्धत
२) तांकत्रक पद्धत
३) पारं पाररक ि आधु वनक

७ कोणते हिामान ऊस वपकास योग्य आहे

१) अवतिृ ष्टी आणण ढर्ाळ िातािरण
२) उष्ण ि दमट

८ उसाची कोणत्ा सु धाररत जातीची लार्िड के ली

आहे
१) को. एम. ०२६५ फु ले २६५
२) को ८६०३२ नीरा
३) को. ९४०१२ फु ले सावित्री
४) को. एम ८८१२१ कृ ष्णा

९ पूिग मशार्तीसाठी आधुवनक तंत्राचा िापर

करतात का
१) होय
२) नाही
१० उसासाठी पाणी व्यिस्थापनाची सुविधा
कशी पु रवितात
१) रठबक लसिं चन
२) सरी पद्धत
३) िाफा पद्धत

११ ऊस वपकािर रोड पडतात का

१) होय
२) नाही

१२ उसािर कोणते रोर् पडतात

१) करपा
२) तांबेरा
३) कीटक इत्ादी

१३ वपकािर रोर् पडल्यास औषधे फिारणी करता का

१) होय
२) नाही

१४ शते ीसाठी खत िापरता का

१) होय
२) नाही

१५ कोणते खत िापरतात
१) शे णखत
२) रासायवनक खत
३) र्ांडू ळ खत
४) शेणखत ि रासायवनक खत

१६ मशार्तीसाठी सर्ळे साधने आहे त का

१) होय
२) नाही
१७ शते ीसाठी आधु वनक तत्रज्ञानाचा िापर के
ला जातो का?
१) होय
२) नाही

१८ शेतीसाठी र्मळणाऱ्या सरकारी योजनेचा

लाभ घेता का
१) होय
२) नाही

१९ उत्पाददत मालाला योग्य भाि र्मळतो

का
१) होय
२) नाही

२० शते ीतून र्मळणाऱ्या उत्पादनातनू

समाधानी
आहेत का
१) होय
२) नाही

२१ उत्पादनासाठी ककती खचग येतो

१) २५०००
२) ३००००
३) ३५०००
४) ४००००

२२ ऊस उत्पादनापासनू ककती उत्पन्न

र्मळतो
१) १,००,०००
२) १,५०,०००

२३ ऊस लार्िडीनतं र उत्पादन ककती

ददिसां नी र्मळतो
१) ११-१२ मदहने
२) १२ ते १३ मदहने
३) १३ ते १४ मदहने
२४ विक् रीसाठी कोणती बाजारपे ठ सोयीस्कर ठरते

१) स्थावनक
२) लजल्हा कृ षी उत्पन्न बाजार सर्मती
३) तालका कृ षी उत्पन्न बाजार सर्मती

२५ ऊस उत्पादन िाढीसाठी
उपाययोजना करतात का
१) होय
२) नाही