View metadata, citation and similar papers at core.ac.

uk brought to you by CORE

provided by Istanbul Sehir University Repository

Z i r aa t B a n k ası u b e l e r i n d e k i b u f o t o r a f ı n ı g ö r e n
ç ok k i i o nu b a n k a c ı sa n ıy o r am a...

Mithat Pa a
Bir Özgürlük
Sava ımcısıdır
• nsanlık tarihinin ba langıç çiz- lükler ve anayasa” rüzgarına Os

I
gisi Sümerler’den “esmeye”
ba layıp, Babil, Mısır, Anadolu
ve Yunan uygarlıklarını etkisi
altına aldıktan sonra Avrupa ve
Amerika kıtalarında fırtınalar yara
tarak esen “insan hakları, özgür
manlI mparatorlu u’nun kapısını
ve pencerelerini açan aydın Türk
devlet adamı, Mithat Pa a’dır.
Onu bugün, Ziraat Bankası u
belerindeki fesli ve sakallı foto ra
fından ço umuz tanıyoruz ama...
17
 B ü tü n D ü n y a • E y lü l 2 0 0 3

Onun, Osmanlı halkını insan hak sürgüne gönderilmesi bile kar ıtla
larına ve özgürlüklere kavu tur rının bu öfkesini dindirmeye yet
mak için onursal bir sava ım ba memi , ondan kurtulabilmek için
lattı ını ve bu sava ımı ya amı bo tek yol sanılan “bo durularak öl
yunca ödün vermeksizin sürdür dürülmesine karar verilmi tir. Kar
dü ünü pek azımız biliyoruz. ıtlarının öfkesi ve hatta ondan kor
kusu, öldürülmesinden sonra
bile dinmemi , ne denli tüy
LA PRESSE ILLUSTRÉE
• - ---*»• - L aiMAncMK • ocroaâe
ler ürpertici bir durumdur ki
bu öfke ve korkudan kurtu
labilmek için kar ıtları, onun
mezarını açtırmı lar, kafasını
kestirerek, kesik ba ını stan
bul’a getirtmi lerdir.
Sultan Abdülhamid, an
cak onun kesik ba ını gör
dükten sonra “Mithat Pa a
korkusu”ndan kurtulmu
ve bu duygusunu o an, u
sözlerle açıklamı tır:
“Sonunda Mithat Pa-
a’dan kurtulduk.”
Konuya kendi açısından
baktı ında Abdülhamid,
böylesi bir davranı ta bulun
masında bile kendini haklı
görüyor olabilirdi.
Çünkü Mithat Pa a’nın
açtı ı kapı ve pencerelerden
içeri giren anayasa ve öz
gürlükler rüzgarı, “girdikleri
yerde girdikleri gibi” durmu
“La Presse Illu s trée ” ga z e te s i, Mithat yorlardı. Çünkü bu “rüzgar”,
P a a 'm n B ism ark, G am hetta ve D e tümünün bir an önce uygu
F r e y c i n e t ile birlikte b i r r e s m in i y a y ım la m ı lamaya geçirilmesi gereken
ve onu A v r up a 'n ı n dö rt b üyük li d e r le r i nd e n parlamento, insan hakları,
b iri o la ra k ilan etmi ti. ki i özgürlükleri, cumhuri-
----- yet, ulusal egemenlik ve

M
ithat Pa a, halkının in- ulusal erk kavramlarını da berabe
sansal onuru düzeyin rinde getiriyordu.
de bir yönetime ve ki Bu kavramların önde gelen sa
isel ya ama kavu tu va ımcısı ve savunucusu konu
rulması inancı nedeniyle kar ıtları muyla Osmanlı mparatorlu u sı
nın insanlık dı ı öfkelerine ve hak nırları içinde önemli bir konuma
sızlıklarına hedef olmu tur. Taife gelen Mithat Pa a, dünyanın bir-

18
 M ith a t P a a B i r Ö zgürlük S a

çok ülkesi yanısıra özellikle Avru adlı bir ki inin önemli rolü vardır.
pa ülkelerinin de dikkatlerim üze Dürzi sorunu sırasında Arabis
rinde toplamaya ba ladı. tan ordusunda mare al olarak gö
rev yapan Kıbrıslı Mehmed Pa a,

B
ugünkü Amerikan CNN birçok hatalar yapmı tı. Mithat Pa
televizyonu düzeyinde a onun bu hatalarını ortaya çıkar
bir etkinli e sahip olan dı ve görevden alınmasını sa ladı.
o günlerin “La Presse Il Ancak görevden uzakla tırdı ı Kıb-
lustrée” gazetesi, Mithat Pa a’nın rıslı Mehmed Emin Pa a, bu olay
Bismark, Gambetta ve De Freyci dan iki yıl sonra, 1853’te sadrazam
net ile birlikte bir resmini yayım oldu ve Mithat Pa a’dan bir çe it öç
lıyor ve onu Avrupa’nın dört almaya ba ladı. Onu, Rumeli’de
büyük liderlerinden biri olarak yaygınla an isyan ve e kıyalık
ilan ediyordu. olaylarını bastınnak gibi,
Mithat Pa a, 1822 ba yerine getirilmesi güç ve
harında stanbul’da do du. Yakın çok tehlikeli bir i le gö
Asıl adı Ahmed efik’ti. revlendirdi. Beklenenin
Çocuklu unu stanbul’da Tarihimiz aksine Mithat Pa a bu gö
ve babasının naip (vekil) revini ba arıyla tamamla
olarak bulundu u Vidin ve yınca, Sadrazam Kıbrıslı
Loveç (Lofça)’te geçirdi. Mehmed Emin Pa a gö
Divani yazısını altı ay gibi revden alındı ve sadra
kısa bir sürede ö rendi. O zamlık koltu unu Mustafa
dönemde bunu ba aranla Re it Pa a’ya bırakmak
ra “övünç” anlamındaki zorunda kaldı.
Mithat adı veriliyordu. Ya Ya ar Bursa’da olan dep
amı boyunca kullanaca ı remden hemen sonra Mit
bu ad, ona da verildi.
Öztürk hat Pa a, yardımların
1834’te, çocuk sayıla deprem bölgesine ula tı
bilecek bir ya ta görev rılması ve gereksinim sa
aldı ı Padi ahlık Kalemi’nde Arap hiplerine da ıtılması göreviyle Buı-
ça ve Farsça ö rendi ve katipleri sa’ya gönderilmi ti. Fakat stan
arasında yer aldıktan sonra, bul’a döndü ünde, Kıbrıslı Meh
1840’ta Sadrazamlık Kalemi’ne med Emin Pa a’nın yeniden sadra
atandı. 1842-46 arasında yazı i leri zamlı a getirildi ini gördü. Öç al
müdürü yardımcısı olarak am ve ma duygusunu kaldı ı yerden sür
Sayda’da, 1846’dan sonra Konya düren sadrazam, Mithat Pa a’yı gö
ve Kastamonu’da görev yaptı. revden uzakla tırdı ve “kasıtlı dav
1849’da stanbul’a döndü ve yeni ranmak” suçuyla mahkemeye ver
le tirme hareketlerinin gerektirdi i di. Mithat Pa a suçsuz bulunup,
yeni düzenlemeleri hazırlamamda görevine geri dönünce, Kıbrıslı
görevli mecliste çalı maya ba ladı. Mehmed Emin Pa a da sadrazamlık
Mithat Pa a’nın çe itli haksız görevinden alındı.
lıklara katlanmakla geçen ya a Mithat Pa a, Fransızca’sını iler
mında Kıbrıslı Mehmed Emin Bey letmek için altı ay süreyle Avnıpa’ya
19
 B û tu n D ü n y a • E y lü l 2 0 0 3

gitmi ti. stanbul’a döndü ünde, ta olu turdu ve kendisi de bu vilaye

rihe Kuleli Olayı adıyla geçen ve tin ba ına getirildi.
Abdülmecid’i devirmeyi amaçlayan •Mithat Pa a, 1864-1867 yılları
suikast giri iminin soru turmasını arasında, Osmanlı yönetim düze
yürütmekle görevlendirildi. nini yeniden belirleyen Vilayet Ni-
zamnamesi’nin uygulanmasına

K
ader, ona iki kez oyna öncülük etti.
dı ı oyunu, üçüncü kez •Vilayet merkezinden köylere
de oynadı. Mithat Pa a dek yeni meclisler, bayındırlık, fen
bu görevine ba ladıktan ve e itim i lerine bakacak daire
kısa bir süre sonra Kıbrıslı Meh- müdürlükleri olu turdu.
med Emin Pa a, üçüncü kez sad •Halkı imece yöntemiyle çalı
tırarak bayındırlık
hizmetlerini ger
çekle tirdi.
•Tuna Vilayeti
bu yöntemle üç
yılda 3-000 km.
yola kavu tu.
•Tarımı des
tekleme ve çiftçi
lere kredi ve to
humluk yardımla
rında bulunmak
amacıyla, Yardım
Sandı ı’nı kurdu.
Bu Yardım Sandı
ı, bugünkü Zira
Mithat Pa a, 1 8 6 8 y ılınd a Danı tay ba ka n ıyk en at Bankası’nın çe
özel b ir görevle E d i r n e ’d e b u l undu u s ıra d a kirde ini olu tur
B u l g a r tutuklula rın a ra s ınd a mu tur.
•Ni valisiy-
razamlı a getirildi. Onun sadra ken açtı ı ıslahhane adlı sivil tek
zamlı a getirilmesi demek, Mithat nik okullarını yaygınla tırdı.
Pa a’nın stanbul’dan uzakla tırı •Vergi adaletini, toplama ilke
lması demekti. Beklenen yine ol ve yöntemlerini akıl ve vicdan te
du ve Mithat Pa a bu kez vezir rüt razisinde tartarak düzenledi.
besiyle Ni Valili i’ne atandı. Avrupa gezisinden dönerken
Ni ’teki ba arılı yenile tirme çalı yolu Tuna Vilayeti’nden geçen
malarıyla, Sultan Abdülaziz’in tak Sultan Abdülaziz, Mithat Pa a’nın
dirini kazandı ve genel bir yenile yaptıklarını yerinde gördü, onu s
tirme programı hazırlamakla gö tanbul’a ça ırdı ve yenile tirme
revlendirildi. Bu çalı maları sonu hareketlerinin gerektirdi i yeni
cu 1864’te Silistre, Vidin ve Ni ’in düzenlemeleri hazırlamakla görev
birle tirilmesiyle Tuna Vilayeti’ni li meclisi yeniden biçimlendirmek-

20
 M it h a t P a a B i r ö a g n rln k S a v a ım c ıs ıd ır

le görevlendirdi. Mithat Pa a, bu tan Abdülaziz, Sadzaman Mahmud

çalı maları do rultusunda meclisin Nedim Pa a’yı görevden aldı ve ye
yönetsel ve yargısal i levlerini bir rine, onu mert bir biçimde ele tiren
birinden ayırarak Danı tay ve Yar Mithat Pa a’yı sadrazamlı a getirdi.
gıtay’ı kurdu. Danı tay ba kanı Mithat Pa a sadrazamlık görevine
olarak e itim ve maliye
gibi alanlarda yeni tü
zükler hazırladı. stan
bul Emniyet Sandı ı’nın
ve ilk sanayi okulunun
kurulmasına öncülük
etti. Ölçü ve tartıda dü
zenlemeler yaptı.
Mithat Pa a, 1869’da
vali olarak gitti i Ba
dat’ta da bo durmadı.
•Halk ve devlet ara
sındaki köprülerin yeni
den kurulmasını sa la
yacak vergi reformlarını
yaptı.
•Dicle nehri üzerin
de bir vapur i letmesi
kurdu. Emniyet Sandı ı,
hastane, ıslahhane,
okul, pirinç fabrikası,
tramvay gibi ilkleri ger
çekle tirdi.
•Kerbala’daki iiler-
le yönetim arasında
hem siyasal, hem tecim-
sel i birli i geli tirdi.
•
stanbul’a döndü
ünde Sadrazam
lık, onun stan
bul’daki varlı ın
dan rahatsızlık duyma Mithat Pa a, özel katibi V a sıf ile V iy a n a’d a
ya ba ladı. Akla ilk ge
len Edirne Vilayeti’ne atandı. Veda ba ladı ı gün, sürgündeki namuslu
için geldi i sarayda Sadrazam devlet adamlarını stanbul’a getirtti.
Mahmud Nedim Pa a’yı, herkesin Fakat onun bu tutumu saray tara
içinde ele tirdi ve çekinmeden fından ho kar ılanmadı.
onun yanılgılarını sıraladı. •Mısır Hidivi smail Pa a, dı
Bu olaydan be gün sonra Sul borç için padi ahtan izin alması-
21
 B ü tü n D ünya • E y lü l 2 0 0 3
na kar ın Mithat Pa a buna izin
vermedi.
•Bununla da kalmayıp, ba ta
eski sadrazamdan olmak üzere,
devletin hâzinesinden zimmetine
para geçirenlerden bu paraları ge
ri almaya kalkı tı ve... pler koptu.
•Sadrazamlık makamında yal
nızca üç ay kalabildi. Fakat bu üç
ay içinde Anadolu ve Rumeli de
miryolu a ının yapımı çalı maları
nı da ba latmı tı.
Y
asalar konusundaki en
gin bilgisinden yarar
lanmak için 1873 ba la
rında Adalet Bakanlı
ına getirildi. Seçime ve yasama
gücüne dayalı bir meclisin gerekli
li i, gelir gider dengesinin sa lan
ması, devlet yönetiminde düzenin
sa lanması için gereken de i ik
likleri içeren bir tasarıyı hazırladı.
22
Bu saraya saltanat kar ıtı bir çalı
ma olarak yansıtıldı. Eylül 1873’te
Selanik Valili i’ne atandı.
Mithat Pa a 1875’te yeniden
adalet bakanı olduysa da Sadrazam
Mehmed Nedim Pa a’yla görü ay
rılı ı nedeniyle üç ay sonra istifa et
ti. Sultan Abdülaziz istifanın nede
nini merak etti. Mithat Pa a bu ne
deni öyle açıkladı:
“Devlet yönetimine ili kin
belirli bir kanun yok. ktidara
gelenler keyiflerinin istedi i gibi
hareket etmeleri ve engelleyici
icraat yüzünden sivil ve askeri
düzenler bozuldu. Mali i ler ise
düzeltmesi olanaksız bir derece
ye geldi. Bu durumlardan dola
yı iiç dört ay sonunda ne türlü
kötü sonuçlar oıtaya çıkaca ını
anlayan bir kimse için sabır ve
dayanma olanaksızdır.”
Osmanlıda ya anan tıkanık
lı ı gidermek için Sultan Abdü
laziz tahtan indirilmi , bundan
sonra olu an çe itli olaylar so
nucu Osmanlı üst yönetiminde
karı ıklık ba lamı tı.
Bu olaylardan sonra Abdiil-
hanrid tahta geçti. Mithat Pa a
anayasa için bastırıyordu. Sad
razam Mütercim Rü tü Pa a’ya
u haberi gönderdi:
“Ülke elden gidiyor. Biz Avru
palI büyük devletlere uygar bir
yönetime sahip olaca ımız izleni
mini vermezsek ve tek ümit olan
bu emele bedenimizi adamazsak
billahi ülke parçalanır.”
Bu haberi aldı ında Sadrazam
Rü tü Pa a, ilk tepkisini u sözle
özetledi:
“O yasa önce Mithat Pa a’nın
ba ını yiyecek” dedi.
Mithat Pa a, sonunda, uzun sii-
 M ith a t P a a B i r ö z g ü rlü k S a v a ım cısıd ır

reden beri üzerinde çalı tı ı ve Ziya
Pa a ile Namık Kemal’in katkılarıyla
tamamladı ı 163 maddelik anayasa
tasla ını padi aha sundu. Anayasa,
bugünün ngiltere’sinden esinlenen
bir yönetim öngörüyordu.
bir meclis vardı. Denetim ve yasa
ma yetkisi olmasa bile ulusal irade
nin adı vardı. Mithat Pa a “En kötü
anne-baba, anne-babasızlıktan iyi
dir” anlayı ı içindeydi. Ancak ken
disinin iyi niyetine kar ı gizli plan
lar yürütülüyordu. “ nsanların tıpkı

M
ithat Pa a’nın “Kanun-ı ay gibi bir görünen aydınlık bir de
Cedid” (Anayasa) adlı karanlık yüzleri vardır.” Bu karan
bu tasla ını II. Abdül- lık yüzle tanı an Mithat Pa a padi
hamid geri çevirdi. aha sert bir mektup yazdı. Os
Onun yerine, Fransız Anayasa manlI tarihinde bir örne i daha gö
sını çevirterek yeni bir taslak ha rülmeyen bu mektupta Mithat Pa a
zırlattı. Bu tasla
a, ünlü 113’üncü
maddeyi de eklet
ti. Bu madde pa
di aha, “tehlikeli
ki ileri” sürgüne
gönderme yetkisi
veriyordu.
Uzla macı bir
ki ili e sahip olan
Mithat Pa a ken
disinin ve arka
da larının ba ını
yiyecek olan bu
maddeye kar ı
çıkmadı. Çok
geçmeden II. Ab- Mithat Pa a, sa d ra z a m lık ta n a lınd ı ı g ün
dülhamid 17 Ara zzettin v a pu r un a g ö tü r ü l ü rk e n
lık 1876’da sadra
zamlı a Mithat Pa a’yı atadı. Mit padi aha görev, yetki ve sorumlu
hat Pa a e itimden, tarıma, devlet luklarını bildiriyordu:
mekanizmasından dı siyasete “Biz bu anayasayı ark mesele
uzanan geni bir program hazırla sini imdilik kapatmak için ilan et
dı. 23 Aralık 1876 günü “Kanun-i medik. Milletimden korkarım, ona
Esasi” olarak bilinen anayasa, ke hünnet ederim. Ba ka hiçbir ey
sin biçimini aldıktan sonra, padi den korkmam. Anayasayı ilan et
ahın Hatt-ı Hümayunu’yla kabul mekten amacımız sarayın baskı
edildi ve bu olay, 101 pare top atı yönetimine son vermek, zat-ı aha
ı ile ilan edildi. stanbul “Ya asın nelerine görevlerini ö retmek...”
Mithat Pa a” sesleri ile inledi. Mithat Pa a’nın saraya kar ı tu
Anayasa ilan edilmi ancak ölü tumundan rahatsız olan, onu
do mu tu. Ka ıt üzerinde de olsa “Cumhurba kanı olmak istemekle”
23
 B n tn n D ü n y a « E y lü l 3 0 0 3

suçlayan II. Abdülhamid, 5 ubat rına 13 aralık 1877 yılında ba layan

1877’de onu sadrazamlıktan aldı meclis, 13 ubat 1878 günü padi ah
ve ülkeyi terk etmesini emretti. buyru u ile kapatıldı. Abdülhamid
Bunu, anayasaya kendi zorlaması anayasayı da askıya alarak baskıcı
ile ekletti i 113’üncü maddeyi uy dönemini ba latıyordu.
gulayarak yaptı. Mithat Pa a, ön Bir süre Avrupa’da kalan ve
cülü ünü ve sava ımını yaptı ı a- birçok yabancı devlet adamıyla
nayasanın kurbanı oluyordu. birebir görü meler yapan Mithat
Mithat Pa a’dan kurtulan Ab Pa a ülkesinin çıkarlarına ters dü
dülhamid, “Milletvekili Meclisi” için ecek bir giri imden kaçındı. Mit
seçimleri yaptırdı. Abdülhamid’in hat Pa a’nın yoklu undan yarar
atadı ı ki ilerden olu an Meclis-i lanan, aralarında yeti tirdi i evlat
Ayan olu turuldu. 126 yıl önce 20 lı ının da bulundu u bir kesim
padi ahın ve sarayın
gözüne girmek için
aslı astarı olmayan
kara çalmalarda bu
lunuyordu. Girit’e
dönmesine izin veri
len Mithat Pa a,
“Ya ının ilerledi ini,
dü ünce ve beden
yorgunu oldu unu”
belirterek artık gö
rev istemiyordu.
Aralık 1878’de Suri
ye Valili i’ne atandı.
Yeniden eski gün
B ir i n c i Meclis, II. A b dü l h a m i d ’in a ç ı söyleviyle
lerdeki gibi çalı ma
ya ba ladı. am’da
g ö re v e ba ladı. Açı söylevi Ba kâtip K ü ç ük S a id Pa a
t a r a fınd a n okunduk ta n s on ra du a edilerek, tiyatro kurdu. Halk
toplantıya s on verildi. “Ya asın Mithat Pa
a” seslerini yükselt
Mart 1877 günü Dolmabahçe Sara- tikçe ajanlar stanbul’a akıl almaz
yı’nda düzenlenen bir törenle Bi ihbarlar yapıyordu. Suriye’yi ele
rinci Meclis çalı malarına ba ladı. geçirip ba ımsız bir hükümet ku
raca ı yolunda suçlama saraya

A
bdülhamid’in açı söyle ula tı ında Abdülhamid endi eye
vini Küçük Sait Pa a oku kapıldı. Mare al Hüseyin Fevzi
du. Ayasofya yakınındaki Pa a am’a gönderilip güvence
Darülfünun binasında ça istendi. Mithat Pa a’nın onuruna
lı malarını Ahmed Vefik Pa a’nın son derece dü kün oldu unu bi
ba kanlı ında sürdüren Birinci Mec len Abdülhamid istifa etmesinin
lis, Birinci Dönem’i 28 Haziran’da önüne geçmek için Aydın Valisi
tamamladı. kinci Dönem çalı mala ile yerini de i tirdi.

24
 M ith a t P a a B i r Öıg-ürlük S a v a ım c ıs ıd ır

Sakız adasında olan depremin erdi inde 1908 Devrimi ile yeni
yaralarını sarmak için ola anüstü den anımsandı. Onu emirle bo an
bir çaba harcayan ve bu konuda Osmanlı subayları bu kez mezarı
padi ahtan takdir gören Mithat Pa- ba ında bir törenle andılar. Sür
a’nın kuyusu kazılıyordu. Abdü- günde öldürülen Mithat Pa a’nın
laziz’in öldürülmesi ile suçlanarak, kemikleri 67 yıl sonra Cumhurba
Mütercim Mehmed Rü tü Pa a ile kanı Celal Bayar’ın giri imi sonucu
birlikte sorguya çekilmesi kara
rı alındı. Gece yarısı uykuday
ken evi basıldı. Son anda uyan
dırılınca zmir'de Fransız Kon-
soloslu u’na sı ındı (1881).
Ama kısa bir süre sonra hükü
metin ve dost bildi i Cevdet Pa-
a’nın güvence vermesi üzerine
teslim oldu. Abdülaziz’in ölü
müne neden olmaktan suçlu
bulundu ve ölüme mahkum
edildi. A. Adnan Adıvar bu yar
gılamayı öyle de erlendiriyor:
“Yıldız mahkemesi i lenmi
bir cinayeti ortaya çıkarmamı ,
bizzat kendisi bir cinayet
i lemi tir.”
Padi ah idamları ömür boyu
hapse çevirdi. Taife gönderildi.

T
aifte hapishanenin yö
neticileri arasında zama
nında Mithat Pa a’nın
kona ını basıp bakanla
rı ve evdeki çalı anları öldüren
bu yüzden idam edilen Çerkez
Hasan’ın arkada ı Çerkez Bekir
bulunuyordu. 7/8 Mayıs 1884’te
bo ularak öldürüldü.
Bo ularak öldürülmesinden Türkiye’ye getirildi. Vasiyetname
sonra Avrupa’ya kaçtı ı dedikodu sinde u iste i yer alıyordu:
su çıktı. Mithat Pa a’nın hayaletin “Mezarımın üzerine yaldızlı ta
den bile korkan Abdülhamid emin konulmasın, oldukça sade bir mer
olmak için adamlarım Taife gön mer ta ının üzerine siyah yazı ile
derip mezarını açtırttı. Ba ı kesile ‘A ırı gayretine feda olan Mithat Pa-
rek saraya getirildi. Abdülhamid a’nın mezarıdır’ yazılsın, yeter.”»
“Sonunda ondan kurtuldum” dedi.
Ekti i özgürlük tohumları ye YasarOzturk@butundunya.com.tr

25

T aha Toros Ar ivi

* 0 0 1 5 8 4 7 5 3 0 1 0 *