१.

जगाची लोकसंख्या आणि भारत : सध्यस्थिती

नुकत्याच आलेल्या United Nations’ World Population Prospects (WPP) च्या

अंदाजानुसार भारत २०२३ मध्ये चीनला मागे करून जगातील सर्वाधिक लोकसंख्या असिारा दे श
बनिार आहे. तसे बघितले तर जगातील सर्वात मोठा दे श रशशया आहे आणि भारताहूनही मोठे दे श
जगात आहे त पि तेथील लोकसंख्या ही एर्वढ्या प्रमािात र्वाढलेली नाही.

चचत्र . १.१ जागततक लोकसंख्या कल – मुख्य दे श

र्वरील चचत्रात दाखर्वल्या प्रमािे जी सर्वात जास्त र्वाढ होिार आहे त्या ८ दे शांपैकी भारत हा एक
दे श आहे.

चचत्र . १.२ भारत आणि चीन लोकसंख्या कल.

1
 चचत्र . १.३ : जग – सध्याची स्थिती

जगाची लोकसंख्या १९५० मिील अंदाजे २.५ अब्ज र्वरून २०२१ मध्ये ७.९ अब्ज झाली..

चचत्र . १.४: जागततक लोकसंख्या अंदाज

आकृतीत दाखतर्वल्याप्रमािे र्वाढीचा र्वेग मंदार्वला आहे , परंतु अंदाजानुसार २०८० पयंत,
सुमारे १०.४ अब्ज लोकसंख्येपयंत शशखर गाठले जािार नाही. ६१ दे शांची लोकसंख्या आता
आणि २०५० दरम्यान ककमान १ % कमी होण्याची अपेक्षा आहे. सर्वात मोठी सापेक्ष कपात Latvia,

2
Bulgaria, Serbia, Lithuania आणि Ukraine मध्ये लोकसंख्येच्या आकारमानात, ककमान २०
% िसरि अपेशक्षत आहे.

लोकसंख्येचे जागततक तर्वतरि असमान आहे . जगाची लोकसंख्या २०१९ च्या

आकडेर्वारीनुसार सुमारे ७.७ अब्ज इतकी आहे. खंडतनहाय लोकसंख्या तर्वतरिाची टक्केर्वारी
खालीलप्रमािे- उत्तर आणि दशक्षि अमेररकेची एककत्रत भूमी जगाच्या एकूि भूमीच्या सुमारे २८%
असून तेथील लोकसंख्या केर्वळ १८% आहे. याचप्रमािे आशशया खंडाची भूमी ३०% आहे , तर
त्यार्वरील लोकसंख्या ६०% आहे. युरोप खंडाची भूमी ७% असून त्यार्वरील लोकसंख्या सुमारे ५%
आहे. तर ऑस्ट्र ेशलया खंडाची भूमी ६% असून त्यार्वरील लोकसंख्या १% सुद्धा नाही. आकिका
खंडाची भूमी २०.४०% असून ततथे जगाच्या १६.९६% लोकसंख्या आहे. अंटास्थटक
ि ा खंडाची भूमी
९% आहे , परंतु त्यार्वर िाघयक लोकसंख्या नाही. जागततक भूमी आणि लोकसंख्येचे तर्वतरि फक्त
संख्येर्वरून स्पष्ट होते असे नाही, तर एका तर्वशशष्ट क्षेत्रफळात ककती लोक राहतात, याद्वारे दे खील
लोकसंख्येचे तर्वतरि समजून िेता येते.

चचत्र . १.५ लोकसंख्या तर्वतरि

जगातील दे शांची लोकसंख्या आणि त्यांचे क्षेत्रफळ याची माहहती खालील तक्त्यात हदली
आहे. त्यार्वरून आपि सांगू शकतो की भारतात क्षेत्रफळाच्या दृष्टीने खूप लोकसंख्या आहे .

3
अ.क्र. दे श लोकसंख्या(कोटींमध्ये) क्षेत्रफळ (लाख.चौ.ककमी)
१ चीन १४२.८ ९६.०
२ भारत १३५.३ ३२.९
३ अमेररका ३२.७ ९५.३
४ इंडोनेशशया २६.८ १९.१
५ पाककस्तान २१.२ ८.९
६ ब्राझील २०.९ ८५.२
७ नायजेररया १९.६ ९.२
८ बांगलादे श १६.१ १.५
९ रशशया १४.६ १७१.०
१० मेक्सिको १२.६ ९९.७
कोष्टक क्र.१.१ दे श, लोकसंख्या आणि क्षेत्रफळ.

पि आपि हे स्पष्ट सांगू शकत नाही. की, जेर्वढे जास्त क्षेत्रफळ तेर्वढी जास्त लोकसंख्या
अपेशक्षत पाहहजे. लोकसंख्या तर्वतरिार्वर खूप इतर िटक पररिाम करतात त्यानुसार लोकसंख्या
तर्वभागलेली आहे. खाली आपि ते िटक बिूया जे लोकसंख्या तर्वतरिार्वर पररिाम करतात .

१.१. प्राकृततक िटक :

१) प्राकृततक रचना (भूरूपे) :

मैदानी प्रदे शांत तसेच मंद उताराच्या प्रदे शांत लोकसंख्येचे तर्वतरि दाट आढळून येते.
मैदानी प्रदे शांत शेती व्यर्वसाय सहजपिे केला जाऊ शकतो. अशा भागांत औदयोघगकरि, र्वाहतूक
मागि यांचाही तर्वकास सहज होऊ शकतो.

डोंगराळ ककं र्वा पर्वितीय प्रदे शांत त्या मानाने लोकसंख्या तर्वरळ आढळते . पर्वितीय प्रदे शांत
जेथे पाण्याची र्व उदरतनर्वाहाची सोय होते तेथे लोकसंख्या केंहित झालेली आढळते . उदा. डेहराडू न,
लेह इत्यादी. यातून असा तनष्कर्ि काढता येतो की, पठारी र्व पर्वितीय प्रदे शांपेक्षा ककनारी र्व मैदानी
भागांत लोकसंख्या दाट आढळते.

4
२) हर्वामान:

प्रततकूल हर्वामान असलेले प्रदे श, जसे अतत उष्ण र्व अतत शीत, र्वाळर्वंटी प्रदे श तसेच अतत
पजिन्याचे प्रदे श हे मानर्वी र्वस्तीस अनुकूल नसतात. तेथे लोकसंख्या कमी असते. त्या मानाने जेथे
ऋतूप्रमािे हर्वामान फारसे बदलत नाही असे प्रदे श लोकांना अधिर्वासासाठी आककर्ित करतात.
भूमध्य सामुहिक हर्वामान प्रदे शांतील आल्हाददायक हर्वामानामुळे मानर्वी र्वस्ती र्वाढली आहे .

अतत शीत हर्वामानाच्या प्रदे शांत एस्कि मो र्व लॅप्स जमातींच्या लोकांनी तेथील हर्वामानाशी जुळर्वून
िेतले आहे. तर्वर्ुर्वर्वृत्तानजीक असलेल्या ॲमेझॉन आणि कांगोच्या सखल प्रदे शात प्रततकूल
हर्वामानामुळे लोकसंख्या खूपच तर्वरळ आढळते.

३) पाण्याची उपलब्धता :

पािी हा सर्वि सजीर्वांसह मानर्वासाठीही महत्त्वाचा िटक आहे . मुबलक पेयजलाची

उपलब्धता असलेल्या हठकािी मानर्व र्वस्ती िापन करण्यास प्रािान्य दे तो. नदयांची खोरी,
ककनारी प्रदे श र्व मैदानी प्रदे श हे भाग दाट लोकसंख्येने व्यापलेले असतात. उदा. नाईल नदीचे खोरे ,
भारतीय ककनारी प्रदे श इत्यादी. त्याशशर्वाय र्वाळर्वंटातील मरूदयानेही लोकसंख्येने व्यापलेली
आढळतात. उदा. भारतातील फलोदी, सौदी अरे तबयातील अल् अहसा इत्यादी.

४) मृदा :

शेती र्व त्या संबंधित कामांसाठी सुपीक जमीन महत्त्वाची असते. म्हिून ज्या प्रदे शांत सुपीक
गाळाची मृदा असते, तेथे शेती व्यर्वसाय मोठ्या प्रमािार्वर केला जातो. उदा. तमशसशसपी, गंगा,
इरार्वती, यांगत्से या नद्यांची पूर मैदाने. त्याचप्रमािे रे गुर ककं र्वा काळी मृदा असलेले प्रदे शही दाट
लोकर्वस्तीचे आहे त. ज्वालामुखीय मृदादे खील सुपीक असते. अशा मृदेच्या आच्छादनामुळे
ज्वालामुखीय पर्वितांच्या उतारांर्वर ककं र्वा पायथ्याशीदे खील लोकसंख्या अधिक आढळते . जार्वा,
जपान, शसशसली आणि मध्य अमेररकेतील ज्वालामुखी पर्वितांचे उतार र्व पायथे लोकसंख्या
र्वसण्यासाठी पूरक बनले आहे त. परंतु सुप्तार्विेतील ज्वालामुखीचा उिे क झाल्यास या र्वस्त्या
आपत्तीग्रस्त होतात. तेथे तर्वत्त र्व जीतर्वत हानी होऊ शकते.

5
१.२ मानर्वी िटक

१) शेती खत र्व जलशसंचन :

यांचा र्वापर केल्याने शेतीच्या उत्पादनात र्वाढ होते. त्यार्वर अधिक लोकसंख्या पोसली
जाऊ शकते. शेतीचे प्रकार, पीक पद्धत, लागर्वडीची पद्धत आणि र्वैशशष्ट्यपूिि पीक पद्धत या
शेतीतील र्वैशशष्ट्यांमुळे लोकसंख्या तर्वतरिार्वर पररिाम होत असतो.

२) खािकाम :

चांगल्या प्रतीच्या खतनजांची उपलब्धता असलेल्या क्षेत्रामध्ये उद्योग केंहित होतात.

खािकाम आणि उदयोग या व्यर्वसायांमुळे या प्रदे शात रोजगार तनतमिती होते . अशा उद्योगांना
लागिाऱ्या कुशल- अकुशल कामगारांच्या र्वस्त्या अशा पररसरात र्वाढतात, असे प्रदे श दाट
लोकसंख्येचे बनतात. झांतबयातील कटंगा तांबे खतनज पट्टा तसेच भारतातील छोटा नागपूर पठारी
प्रदे श, याशशर्वाय पशिम युरोप, चीनमिील मांच्युररया प्रांत, अमेररकेच्या संयुक्त संिानातील
अॅपेलेशशयन पर्वितीय प्रदे शातील लोह र्व दगडी कोळशाचा प्रदे श इत्यादी. खतनजांमुळे हे प्रदे श दाट
लोकर्वस्तीचे बनले आहे त. काही खतनजांचे मूल्य एर्वढे जास्त असते की, तर्वर्म नैसघगिक पररस्थिती
असताना दे खील अशा प्रदे शांत खतनजांचे उत्पादन िेतले जाते. अशा भागात लोकर्वस्ती दाट
आढळते. असे प्रामुख्याने मौल्यर्वान र्व दुमीळ खतनजांच्या बाबतीत िडते. जसे सोने, खतनज तेल
र्वायू इत्यादी. उदा., ऑस्ट्र ेशलयातील र्वाळर्वंटी प्रदे शातील सोन्याच्या खािीचा प्रदे श, नैऋित्य
आशशयातील र्वाळर्वंटात असलेले खतनज तेल उत्पादक दे श.

भारतात आिीच प्रचंड असलेली लोकसंख्या र्वाकर्िक सुमारे २.५ टक्क्यांनी र्वाढत आहे र्व
प्रततर्वर्ी भारताच्या लोकसंख्येत सुमारे १.५ कोटी लोकांची भर पडत आहे र्व त्यानंतरच्या र्वर्ांत
भारताची एकूि लोकसंख्या दुपटीने र्वाढिार आहे. म्हिजेच सन २०३० मध्ये भारताची लोकसंख्या
सुमारे २०० कोटी होिार आहे.

एर्वढ्या प्रचंड लोकसंख्येला योग्य तऱ्हेने पोसिे , त्यांना सर्वि तऱ्हेच्या सोई-सुतर्विा उपलब्ध
करून दे िे, रोजगार पुरतर्विे इत्यादी अत्यंत कठीि समस्या तनमाि होिार आहे त . म्हिून भारतात

6
प्रततर्वर्ी होिाऱ्या भरमसाट लोकसंख्येतील र्वाढीर्वर तनयंत्रि ठे र्वता येई ल काय ? हा प्रश्न तनमाि
होतो. एर्वढेच नव्हे तर त्या प्रश्नाकडे तातडीने लक्ष दे िे अत्यंत महत्त्वाचे झाले आहे . भारतातील
पुढील सर्वि कपढ्यांचे भतर्वतव्य लोकसंख्येचा तबकट प्रश्न आपि लोकशाही मागाने ककतपत र्व ककती
लर्वकर समािानकारक रीतीने सोडर्वू शकतो यार्वर अर्वलंबून आहे .

7
२. स्वातंत्र्यपूर्वि काळातील लोकसंख्यातर्वर्यक िोरि

"लोकसंख्यातर्वर्यक िोरि म्हिजे लोकसंख्येचे आकारमान र्व र्वैशशष्ट्ये या संदभात

शासनाने केलेली जािीर्वपूर्विक योजना होय."

अलीकडे भारताच्या लोकसंख्येत झपाट्याने र्वाढ होत आहे . लोकसंख्येत जसजशी र्वाढ
होत जाते तसतसे राष्टराला अनेक समस्यांना सामोरे जार्वे लागते . नैसघगिक आपत्ती, राष्टरीय आपत्ती,
सामाशजक समस्या इत्यादींची सोडर्विूक करताना लोकसंख्या िोरि आखण्याची गरज तनमाि
होते.

स्वातंत्र्यपूर्वि काळातील लोकसंख्यातर्वर्यक िोरिाचा तर्वचार करताना इंग्रजी राजर्वटीच्या

काळातील पररस्थितीकडे पाहिे आर्वश्यक आहे . इंग्रज राजर्वटीच्या काळात लोकसंख्येने
प्रस्फोटक पातळी गाठलेली नव्हती, त्यामुळे लोकसंख्या तनयंत्रिाचे उपाय त्या काळी तर्वशेर्त्वाने
अस्तस्तत्वात नव्हते. १८७७ ते ७९ या कालखंडात इंग्रजी राजर्वटीकडू न मृत्युदरार्वर तनयंत्रि प्रिाकपत
करण्यासाठी उपाययोजना आखण्यास सुरुर्वात झाली. मात्र जन्मदरार्वर तनयंत्रि ठे र्वण्यासाठी
उपाययोजना करण्यात आली नाही.

२००१ साली लोकसंख्याशास्त्र अभ्यासिाऱ्या काही शास्त्रज्ञांना लोकसंख्या समस्येची

तीव्रता जािर्वू लागली. पि ही समस्या त्या काळातील इंग्रजी राजर्वटीस फारसी मान्य झाली नाही.
इंग्रजी राजर्वटीच्या काळातील लोकसंख्या िोरिाचा तर्वचार करताना १९२१ पासून सातत्याने
लोकसंख्येत र्वाढच झालेली हदसून येते.

म. गांिी, महर्ी िोंडो केशर्व कर्वे नर्वमाल्थसर्वादी तर्वचारर्वंत र्व इतरही समाजसुिारक त्या
काळी लोकसंख्येच्या प्रश्नाकडे गांभीयाने पाहत होते. परंतु या सुिारकांच्या तर्वचारांमध्येही धभन्नता
हदसून येते. म. गांिींसारख्या महान नेत्याने 'ब्रह्मचयि पालन' संयमन हाच मागि लोकसंख्या
तनयंत्रिासाठी योग्य असल्याचे सांघगतले , इतर मागाने संततत-तनयमन करिे हे नैततकतेला िरून
नाही असे त्यांनी म्हटले आहे. या महान नेत्याचे तर्वचार जनसामान्यांच्या मनात रुजल्याने
संततततनयमनांच्या कृकत्रम सािनांच्या र्वापरार्वर आपोआपच मयादा तनमाि झाल्या.

8
 नर्वमाल्थसर्वादी तर्वचारर्वंत तसेच महाराष्टरात महर्ी िोंडो केशर्व कर्वे यांच्यासारखे सुिारक
मात्र संततततनयमनाच्या र्वा कृकत्रम सािनांच्या र्वापराबद्दल आग्रही होते. १९२५ ते १९४० या
कालखंडात संततततनयमन कायिक्रमास मोठ्या प्रमािार्वर चालना तमळाली. शासकीय पातळीर्वरून
चचककत्सालय तनमाि करिे, संतती प्रततबंिात्मक शशक्षि दे िे, संततततनयमनाच्या कृकत्रम सािनांचा
प्रचार करिे याला प्रोत्साहन दे ण्यास सुरुर्वात करण्यात आली.

9
३. भारताच्या लोकसंख्या िोरिांचा आढार्वा

"जननदर कमी करण्याच्या मागाने लोकसंख्या- र्वाढीचा दर कमी करण्याच्या उद्देशाने

केंिशासनाकडू न ककं र्वा िटकराज्यांच्या शासनांकडू न हे तुपूर्विक आखले जािारे आणि कायिर्वाहीत
आिले जािारे िोरि म्हिजे लोकसंख्यातर्वर्यक िोरि होय.”

जननदर पुढील मागांनी कमी करता येिे शय असते.

तर्वर्वाहाचे र्वय र्वाढतर्विे.

संततततनयमनाच्या सािनांच्या र्वापराचा प्रसार करिे.
तनबीजीकरि करिे; आणि
गभिपात पसंत असल्यास त्याला कायद्याने मंजुरी दे िे.

कायिक्षम रीतीने आखिी केल्या गेलेल्या र्व कायिर्वाहीत आिल्या गेलेल्या लोकसंख्यातर्वर्यक
िोरिाने पुढील उकद्दष्टे साध्य करण्याचा प्रयत्न केला पाहहजे.

दे शातील जननदरात लक्षिीय िट िडर्वून आििे.

लोकांच्या गुिर्वत्तेत र्व त्यांच्या कायिक्षमतेत सुिारिा िडर्वून आििे.
मनुष्यबळाच्या आणि मानर्वी सािनसामग्रीच्या तर्वकासासाठी केल्या जािाऱ्या गुंतर्विुकीचा
प्रचंड प्रमािात होत असलेला अपव्यय टाळण्यासाठी मृत्युदरात िट िडर्वून आििे.

लक्षात ठे र्वार्वयाची महत्त्वाची गोष्ट म्हिजे कुटु ब

ं तनयोजनाच्या बाबतीत सामाशजक र्व िातमिक
संिारांमुळे अपेशक्षत बदल ताबडतोब िडर्वून आिता येत नाहीत. म्हिूनच जननदर कमी
करण्याच्या बाबतीत दीििकाळपयंत सातत्याने प्रयत्न केले जािे आर्वश्यक आहे .

१९३८ साली राष्टरीय तनयोजन सतमतीच्या हाताखाली एक लोकसंख्यातर्वर्यक उपसतमती

नेमण्यात आली होती. त्या सतमतीने १९४० साली राज्याने कुटु ब
ं तनयोजन र्व कल्यािकारी िोरिे
यार्वर भर द्यार्वा, असा ठरार्व केला होता. कुटु ब
ं तनयोजनार्वर भर दे िारा राष्टरीय कायिक्रम चालू
करिारा १९५२ मध्ये भारत हा जगातला पहहला दे श होता. खचाचा १०० टक्के र्वाटा केंि सरकार
उचलत असे. १९६६ मध्ये आरोग्य मंत्रालयाखाली कुटु ब
ं तनयोजन तर्वभाग िापन करण्यात आला.

10
आरोग्य मंत्रालयाचे नार्व बदलून आरोग्य र्व कुटु ब
ं तनयोजन मंत्रालय असे ठे र्वण्यात आले. कॅतबनेट
सतमती उभारण्यात आली. शजचे प्रमुख सुरुर्वातीला पंतप्रिान र्व नंतर तर्वत्तमंत्री होते.

१९७६ मध्ये आिीबािीच्या काळात तत्कालीन आरोग्य आणि कुटु ब

ं कल्याि मंत्री डॉ. करि
शसंग यांनी १६ एकप्रल १९७६ रोजी पहहले लोकसंख्यातर्वर्यक िोरि जाहीर केले. या िोरिाने कुटु ब
ं
तनयोजनाचा कुटु ब
ं कल्याि असा तर्वस्तार केला. त्यानुसार

मुलीचे तर्वर्वाहाचे र्वय १५ र्वरून १८ र्वर्ापयंत र्व मुलाचे र्वय १८ र्वरून २१ र्वर्े करिे.
मुलींच्या शशक्षिाकडे अधिक लक्ष पुरर्विे.
शशक्षिपद्धतीत लोकसंख्यातर्वर्यक शशक्षिाचा अंतभार्व करिे.
शासकीयकायालये/खातीयांना कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्रमात सहभागी करून िेिे.
तनबीजीकरि शस्त्रकक्रयेच्या आधथिक मदतीत र्वाढ करिे.
कुटु ब
ं तनयोजनाचे काम करिाऱ्या संिटनांना/ संिांना उत्तेजनाथि बशक्षस दे िे.
कुटु ब
ं तनयोजनतर्वर्यक संशोिनाकडे अधिक लक्ष दे िे.
ग्रामीि भागात कुटु ब
ं तनयोजनाचा लोकांनी स्तस्वकार करार्वा म्हिून प्रसारमाध्यमांचा मोठ्या
प्रमािार्वरउपयोग करून िेिे.
राज्यांना तमळिारी आधथिक मदत लोकसंख्या तनयंत्रिाच्या यशार्वर अर्वलंबून ठे र्विे .

१९७६ चे लोकसंख्या िोरि हे जास्त काळ कटकले नाही. १९७७ साली तनर्वडिुका झाल्या
र्व सत्तेत आलेल्या सरकारने २९ जून १९७७ रोजी र्वरील िोरिातील, कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्रमात जी
सक्ती करण्यात आली होती, ती रद्द केली. १९७५ मध्ये माजी पंतप्रिान इं हदरा गांिी यांच्या सरकारने
आिीबािी जाहीर केली र्व या काळात १९७६ च्या लोकसंख्या िोरिाला संसदे त मान्यता दे ण्यात
आली. संजय गांिी यांच्यामुळे या िोरिात सक्तीच्या कुटु ब
ं तनयोजनाचा समार्वेश करण्यात आला.
या काळात मोठया प्रमािार्वर तनतबिजीकरि शस्त्रकक्रया करण्यात आल्या.

११ मे २००० रोजी भारताची लोकसंख्या १०० कोटी झाली. जगातील क्षेत्रफळाच्या २.४ %
क्षेत्रफळ असलेल्या या दे शात जगातील १६ % लोकसंख्या झाली. लोकसंख्या र्वाढीचा दर
आटोयात आिण्यासाठी दुसरे लोकसंख्यातर्वर्यक िोरि जाहीर करण्यात आले. इ.स. १९९३

11
साली एम. एस. स्वामीनाथन यांच्या अध्यक्षतेखाली एक सतमती नेमण्यात आली. या सतमतीने
आपला अहर्वाल १९९४ मध्ये सादर केला र्व त्यानुसार पुढे २००० सालचे लोकसंख्या िोरि
ठरतर्वण्यात आले.

राष्टरीय लोकसंख्या िोरिांची िोर्िा १५ फेब्रुर्वारी २००० रोजी डॉटर एम. एस.
स्वामीनाथन यांच्या अध्यक्षतेखाली तज्ज्ञ कायि दलाच्या शशफारसी करण्यात आली. करुिाकरि
सतमतीच्या अहर्वालानुसार पयार्वरि रक्षि, लोकसंख्या र्वाढ आणि तर्वकास हे तर्वर्य केंििानी
ठे र्वून १९९३ मध्ये डॉ. एम. एस. स्वामीनाथन् यांच्या अध्यक्षतेखाली एक तर्वशेर् अभ्यासगट नेमला.
या गटाने आपला अहर्वाल १९९४ मध्ये सादर केला. त्यानुसार सन २००० मध्ये लोकसंख्यातर्वर्यक
राष्टरीय िोरि ठरतर्वण्यात आले. या राष्टरीय िोरिाची अल्पकालीन, मध्यमकालीन आणि
दीििकालीन उकद्दष्ट्ये ठे र्वण्यात आली. संततीतनयमनासाठी आर्वश्यक सािनांचा पुरर्वठा करिे .
आरोग्यातर्वर्यीच्या पायाभूत सुतर्विा एकात्मत्मक पद्धतीने पुरतर्विे हे या िोरिाचे अल्पकालीन उकद्दष्ट
होते, तर प्रत्येक जोडप्याला दोन मुले - यासाठी प्रोत्साहन दे िे, हे मध्यमकालीन उकद्दष्ट्य ठे र्वण्यात
आले. सन २०४५ पयंत लोकसंख्येचे स्थिरीकरि करिे, हे या िोरिाचे दीििकालीन उकद्दष्ट्ये होते.
मात्र जननदर अद्यापही २.८ टक्के असल्याने हे उकद्दष्ट २०७० पयंत र्वाढतर्वण्यात आले आहे . १४
र्वर्ांपयंतच्या मुला-मुलींना प्राथतमक शशक्षि मोफत आणि सक्तीचे करार्वे , शाळे तील गळतीचे
प्राथतमक र्व माध्यतमक स्तरार्वरील प्रमाि २० टक्क्यांपेक्षा कमी आिार्वे, तसेच फक्त दोन मुले
असलेल्या र्व तनबिशजीकरि करून िेतलेल्या दाररद्ररे र्ेखालील दाम्पत्याच्या नार्वे ५ हजार
रुपयांची तर्वमा पॉशलसी उिडार्वी, अशा तर्वतर्वि शशफारशी या िोरिात करण्यात आल्या.

इ. स. २००० एन. डी. ए. सरकारने राष्टरीय लोकसंख्या िोरि २०००ची िोर्िा केली.
त्याचबरोबर तेव्हाचे पंतप्रिान अटलतबहारी र्वाजपेयी यांच्या अध्यक्षतेखाली राष्टरीय लोकसंख्या
आयोगाची िापना करण्यात आली. या िोरिाने ही खात्री दे ण्यात आली की सरकार कुटु ंब
तनयोजन ऐच्छच्छक र्व माहहतीपूिि तनर्वडीर्वर आिाररत ठे र्वेल. आरोग्यसेर्वा दे ताना प्रत्येकर्वेळी
नागररकांची संमती िेतली जाईल र्व कोितीही लक्ष्ये असलेला कायिक्रम दे शार्वर लादला जािार
नाही. अशा प्रकारे या िोरिाने १९७६ च्या िोरिामुळे जो संशय तनमाि झाला होता त्यार्वर मात

12
करायचा प्रयत्न केला. या िोरिाने पुढच दशकासाठी (२०१०पयंत) उकद्दष्टे र्व अग्रक्रम ठरर्वण्यार्वर
भर हदला .

13
४. राष्टरीय लोकसंख्या िोरि १९७६ आणि चचककत्सा

लोकसंख्या'म्हिजे एखाद्या भौगोशलक प्रदे शात राहिाऱ्या व्यक्तींची संख्या होय.

लोकसंख्या मोजण्याला जनगिना ककं र्वा खानेसुमारी म्हितात. प्रत्येक दे श आपल्या लोकसंख्येची
ठरातर्वक कालखंडानंतर गिना करतो. हा कालखंड बहुतेक १० र्वर्े एर्वढा असतो र्व दरर्वर्ी र्वाढीर्व
संख्येचा अंदाज प्रकाशशत केला जातो.

१९३८ साली राष्टरीय तनयोजन सतमतीच्या हाताखाली एक लोकसंख्यातर्वर्यक उपसतमती

नेमण्यात आली होती. त्या सतमतीने १९४० साली राज्याने कुटु ब
ं तनयोजन र्व कल्यािकारी िोरिे
यार्वर भर द्यार्वा, असा ठरार्व केला होता. कुटु ब
ं तनयोजनार्वर भर दे िारा राष्टरीय कायिक्रम चालू
करिारा १९५२ मध्ये भारत हा जगातला पहहला दे श होता. खचाचा १०० टक्के र्वाटा केंि सरकार
उचलत असे. १९६६ मध्ये आरोग्य मंत्रालयाखाली कुटु ब
ं तनयोजन तर्वभाग िापन करण्यात आला.
आरोग्य मंत्रालयाचे नार्व बदलून आरोग्य र्व कुटु ब
ं तनयोजन मंत्रालय असे ठे र्वण्यात आले . कॅतबनेट
सतमती उभारण्यात आली. शजचे प्रमुख सुरुर्वातीला पंतप्रिान र्व नंतर तर्वत्तमंत्री होते.

तत्कालीन आरोग्य आणि कुटु ब

ं कल्याि मंत्री डॉ. करि शसंग यांनी 16 एकप्रल 1976 रोजी
पहहले लोकसंख्यातर्वर्यक िोरि जाहीर केले. या िोरिाने कुटु ब
ं तनयोजनाचा कुटु ब
ं कल्याि असा
तर्वस्तार केला.

आपला दे श अततररक्त लोकसंख्येचा दे श समजला जातो. या पार्श्िभूमीर्वर लोकसंख्यातर्वर्यक

िोरिाला तर्वशेर् महत्त्व प्राप्त होते. भारतात िोरिाचे (Population Policy) दोन भाग केले
जातात.

(१) १९७६ च्या अगोदरचे लोकसंख्या िोरि:

१९५१ ते १९७६ या तनयोजनाच्या र्वर्ात उकद्दष्टानुसार लोकसंख्या तनयंत्रिाचे िोरि,

दृकष्टकोन अर्वलंतबण्यात आला. प्रत्येक राज्याकररता, शजल्ह्यात लोकसंख्या तनयंत्रिाची उकद्दष्टे
ठरतर्वण्यात आली. या प्रयत्नात नर्वीन लोकसंख्येची भर रोखिे (Preventive Measures) यार्वर

14
भर होता लोकसंख्यार्वाढीचा र्वेग कमी करिे आणि अस्तस्तत्वात असिाऱ्या लोकसंख्येचे
राहिीमान, दजा सुिारिे असे लोकसंख्या िोरिाचे दोन भाग पडतात.

१९७६ पूर्वीच्या लोकसंख्या िोरिात पुढील उणिर्वा होत्या :

(अ) ठरार्वीक र्वेळात ककती कुटु ब

ं तनयोजन शस्त्रकक्रया पार पाडार्वयाच्या यांतर्वर्यी ठरर्वून हदलेले
उकद्दष्ट आणि स केलेले उकद्दष्ट यांत फार तफार्वत होती.

(ब) कुटु ब
ं तनयोजन शस्त्रकक्रया करण्याची सािने , शस्त्रकक्रया क्षमता यापैकी फक्त १० टक्के क्षमतेचा
र्वापर करण्यात आला.

(क) जन्मदरात िट िडर्वून आििे ही केर्वळ र्वैद्यकीय समस्या नाही, तर तो आधथिक र्व सामाशजक
प्रश्नही आहे केर्वळ प्राथतमक आरोग्य केंिे , कुटु ब
ं तनयोजन केंिे िापन करून समस्या सोडतर्वता येत
नाहीत हे लक्षात आले. कुटु ब
ं तनयोजन पद्धतीबरोबरच साक्षरताप्रसारही महत्त्वाचा आहे.
लोकसंख्यातर्वर्यक सर्वि समस्यांर्वर एकाच र्वेळी आिात करिे महत्त्वाचे आहे हे लक्षात आले .
त्यानुसार १०७५ साली जाहीर करण्यात आलेल्या आिीबािी काळातील िोरिात काही बदल
केले गेले. कुटु ब
ं तनयोजन शस्त्रकक्रयेसाठी लोकांना प्रेरिा तमळार्वी, सहकायि तमळार्वे यासाठी
सरकारने अनुदान दे ण्यास सुरुर्वात केली.

दोन मुले असिाऱ्या माता-कपत्यांनी शस्त्रकक्रया करून िेतल्यास १५० रुपये आणि तीन मुले
असिाऱ्यांनी शस्त्रकक्रय करून िेतल्यास १०० रुपये असे प्रमाि तनशित करण्यात आले. या
उपाययोजनेने जन्मदर दरहजारी ३५ र्वरून २५ पयंत खाली आला पाहहजे अशी अपेक्षा होती.
दीििकालीन योजनेचा भाग म्हिून मुलगा-मुलगी दोिांचेही लग्नाचे र्वय र्वाढतर्वण्याचे ठरतर्वण्यात
आले. आधथिक प्रेरिेचा सुपररिाम म्हिून १९७६-१९७७ या एकाच र्वर्ात शस्त्रकक्रया उकद्दष्ट
सत्तार्वीस लाखांनी ओलांडण्यात आले. मात्र उकद्दष्ट ओलांडताना बरे चसे गैरप्रकार झाले. सक्तीच्या
कुटु ब
ं तनयोजनाच्या तक्रारीमुळे या कायिक्रमातर्वर्यी जनतेत तीव्र प्रततकक्रया होत्या. के र्वळ शस्त्रकक्रया
उकद्दष्टे साध्य करण्याच्या नादात इतर उकद्दष्टे आरोग्य केंिाकडू न दुलिशक्षली गेली.

15
एकप्रल १९७६ मध्ये शासनाने आपले लोकसंख्यातर्वर्यक िोरि जाहीर केले. शासनाच्या मते,
भारतात लोकसंख्येच्या स्फोटाची (Population Explosion) स्थिती तनमाि झाली आहे र्व
म्हिून कुटु ब
ं तनयोजनाला सर्विप्रथम िान हदले गेले पाहहजे. सन १९७६ च्या लोकसंख्यातर्वर्यक
िोरिाची र्वैशशष्ट्ये पुढीलप्रमािे होती -

मुलीचे तर्वर्वाहाचे र्वय १५ र्वरून १८ र्वर्ापयंत र्व मुलाचे र्वय १८ र्वरून २१ र्वर्े करिे
मुलींच्या शशक्षिाकडे अधिक लक्ष पुरर्विे.
शशक्षिपद्धतीत लोकसंख्यातर्वर्यक शशक्षिाचा अंतभार्व करिे.
शासकीय कायालये/खाती यांना कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्रमात सहभागी करून िेिे.
तनबीजीकरि शस्त्रकक्रयेच्या आधथिक मदतीत र्वाढ करिे. दोन मुलांनंतर कुटु ब
ं तनयोजन
केल्यास १५० रुपये, तीन मुलांनंतर केल्यास १०० रुपये चार मुलांनंतर केल्यास ७० रुपये.
कुटु ब
ं तनयोजनाचे काम करिाऱ्या संिटनांना/ संिांना उत्तेजनाथि बशक्षस दे िे.
कुटु ब
ं तनयोजनतर्वर्यक संशोिनाकडे अधिक लक्ष दे िे .
ग्रामीि भागात कुटु ब
ं तनयोजनाचा लोकांनी स्तस्वकार करार्वा म्हिून प्रसारमाध्यमांचा मोठ्या
प्रमािार्वर उपयोग करून िेिे.
राज्यांना तमळिारी आधथिक मदत लोकसंख्या तनयंत्रिाच्या यशार्वर अर्वलंबून ठे र्विे.

(२) १९७७ नंतरचे लोकसंख्या िोरि:

सहाव्या पंचर्वाकर्िक योजनेत १९७७ च्या सार्विकत्रक तनर्वडिुकीनंतर जनता सरकारने

'कुटु ब
ं तनयोजन' हे शीर्िक बदलून 'कुटु ब
ं कल्याि योजना' असे नार्व हदले. कोितीही सक्ती या
संदभात करण्या येिार नाही असे सरकारने जाहीर केले. याचा पररिाम शस्त्रकक्रयेचे उकद्दष्ट २०
टक्केसुद्धा पूिि करिे शय झाले नाही. सामाशजक-आधथिक कायिक्र मांत कुटु ब
ं कल्याि योजनेस
प्रािान्य दे ण्याचे ठरतर्वण्यात आले. या नर्वीन िोरिात पूर्वी कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्र मातील दोर्
काढू न टाकण्यात आले.

नर्वीन िोरिाची र्वैशशष्ट्ये :

आरोग्य, कल्याि, कुटु ब

ं तनयोजन या कायिक्रमांत सुसूत्रता.

16
 या कायिक्रमाच्या संदभात सक्ती करण्याऐर्वजी चांगल्या मागाने लोकांचा पाठपुरार्वा करिे .
सामूहहक प्रसाराऐर्वजी कुटु ब
ं तनयोजनाच्या व्यघक्तगत शशक्षिार्वर भर दे िे .
लग्नाचे र्वय पुरुर्ाच्या बाबतीत २१ र्वर्े, तर स्त्रीच्या बाबतीत १८ र्वर्े करण्यात आले.

आिीबािी जाहीर केल्यानंतर त्या स्थितीचा फायदा िेऊन शासकीय बलाचा र्वापर करून
सक्तीने शस्त्रकक्रया िडर्वून आिण्यात आल्या. सन १९७६-७७ मध्ये शस्त्रकक्रयांचे लक्ष्य जरी ४३
लक्ष ठरतर्वले गेले होते तरी जबरदस्ती करून शस्त्रकक्रयांची संख्या ८२ लक्ष झाली र्व त्याला कारि
म्हिजे बऱ्याच शस्त्रकक्रयांच्या बाबतीत बशक्षसाच्या माध्यमाऐर्वजी बळजबरीच्या र्वापरार्वर भर
दे ण्यात आला. शस्त्रकक्रयेची लक्ष्ये ठरर्वून दे ण्यात आली र्व ठरतर्वलेली लक्ष्ये गाठण्यासाठी शासकीय
नोकरांर्वर या बाबतीत सक्ती करण्यात आली. ठरतर्वलेले लक्ष्य पुरे केले गेलेच पाहहजे या भीतीने
जननक्षम नसलेल्या मुलांर्वर र्व म्हाताऱ्या मािसांर्वरही सक्तीने शस्त्रकक्रया करण्यात आल्या. या
कामासाठी दुय्यम शासकीय अधिकारी र्व शाळामास्तर इत्यादींना र्वेठीस िरण्यास आले र्व
ठरतर्वलेली लक्ष्ये त्यांनी पूिि न केल्यास त्यांच्या बढत्या रोखून िरण्यात आल्या. लोकसंख्येच्या
तनयंत्रिासाठी सक्तीच्या शस्त्रकक्रयेर्वर भर दे ण्यात आल्याकारिाने कुटु ब
ं - तनयोजनाशी संबंधित
रुग्णालयातील इतर सेर्वा पुरतर्वण्याकडे दुलिक्ष करण्यात आले.

आिीबािीनंतर सन १९७७ च्या तनर्वडिुकीत सक्तीच्या कुटु ब

ं तनयोजनातर्वरुद्ध बहुसंख्यांनी
आपले मत नोंदतर्वले र्व काँग्रेसचा पराभर्व होऊन जनता पक्षाचे सरकार सन १९७७ मध्ये सत्तेर्वर
आले. सत्तेर्वर आल्याबरोबर कुटु ब
ं तनयोजनाच्या बाबतीत सक्तीच्या मागाचा त्याग करण्यात आला र्व
लोकांनी खुशीने कुटु ब
ं तनयोजनाचा स्वीकार करार्वा असे आर्वाहन करण्यात आले.
कुटु ब
ं तनयोजनाच्या कायिक्र माचे जून १९७७ मध्ये कुटु ब
ं - कल्याि कायिक्रमात रूपांतर करण्यात
आले. जनता पक्षाला भारतातील लोकसंख्येच्या प्रश्नाचे गांभीयि समजल्याचे हदसत नव्हते . त्यामुळे
जनता पक्षाच्या शासनाच्या कारककदीत कुटु ब
ं तनयोजनाच्या कायिक्रमाला शैधथल्य
कुटु ब
ं तनयोजनाच्या सर्वि सािनांच्या र्वापरात मोठी िट िडर्वून आिली.

आिीबािी काळातील लोकसंख्यातर्वर्यक िोरिाची र्वैशशष्ट्ये :

१) कुटुब
ं तनयोजन कायिक्रम -

17
 कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्रम राबतर्विारा भारत हा पहहला दे श आहे . सन १९५२ पासून
कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्रमाची सुरर्वात करण्यात आली. प्रारं भी जननदर कमी करण्यासाठी उपाय
योजण्यात आले. तद्नं तर माता-बालक स्वास्थ्य, पोर्ि आहार र्व कुटु ब
ं कल्याि या बाबींचा समार्वेश
करण्यात आला.

२) राष्टरीय आिीबािीचा कालार्विी (१९७५ - ७७ )

भारतात १९७५ मध्ये जाहीर करण्यात आलेल्या आिीबािीच्या काळात सरकारने

संजयगांिीचा चार कलमी कायिक्रम आणि इं हदरा गांिीच्या २० कलमी कायिक्र माअंतगित
लोकसंख्या तनयंत्रिाचा सक्तीचा कायिक्रम राबतर्वला. त्यामध्ये तनतबिजीकरिाच्या शस्त्रकक्रया,
आिीबािीच्या दोन र्वर्ात ६.२ दशलक्ष पुरूर् नसबंदी करण्यात आल्या. कुटु ब
ं तनयोजनाचे उकद्दष्ट
१००% पेक्षा जास्त पूिि करण्यात आले.

३) कुटुब
ं कल्याि कायिक्रम -

भारत सरकारने कुटु ब

ं कल्याि कायिक्रमाची प्रभार्वी अंमलबजार्विी करण्यासाठी ग्रामीि
भागार्वर या कायिक्रमाचे केंिीकरि करण्याचे ठरतर्वण्यात आले. कुटु ब
ं कल्याि कायिक्रमाची इतर
आरोग्य योजनांशी सांगड िातली. 'लहान कुटु ब
ं , सुखी कुटु ब
ं ' या तर्वर्यी जनजागृती केली. मुलींच्या
शशक्षिाला महत्व दे ण्यात आले.. मुलामुलींचे तर्वर्वाहाचे र्वय अनुक्र मे २१ र्व १८ र्वर्े तनशित करण्यात
आले. तसेच रे कडओ, दूरदशिन, माशसके, र्वतिमानपत्रे इ. र्वर या कायिक्र माचा प्रचार करण्यात आला.

४) सन १९८१ ते सन २००० पयंतचे लोकसंख्यातर्वर्यक िोरि :

या काळात तनयोजन मंडळाने तनयुक्त केलेल्या कायिकारी गटाने लोकसंख्येबाबत

पुढीलप्रमािे उकद्दष्टे सुचतर्वली यात प्रामुख्याने कुटु ब
ं ाचे सरासरी आकारमान २ ते ३ मूलापयंत ठे र्विे,
जननदर २१ पयंत कमी करिे, प्राथतमक आरोग्य केंिाची िापना करिे , सरासरी मृत्यूदरात िट
िडर्वून आििे, माता र्व अभिक दरात िट िडतर्विे , तसेच पररचाररका प्रशशक्षि राबतर्विे इ. चा
समार्वेश होतो.

18
 या बरोबरच शासकीय संिा, सामाशजक मंडळे , शाळा-महातर्वद्यालये, राष्टरीय सेर्वा योजना
यांच्यामाफित संतती तनयमनाचा प्रचार करण्याचा कायिक्रम राबतर्वला.

कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्रमाच्या अपयशाची कारिे

भारतात कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्र माचे उकद्दष्ट सफल करताना ९० टक्के स्त्री-पुरुर्ांनी पुढील मूलभूत
तर्वचार स्वीकारिे महत्त्वाचे आहे त. ते म्हिजे

(१) छोट्या कुटु ब

ं ाच्या कल्पनेस सामूहहक स्वीकृती दे िे,

(२) कुटु ब
ं आकाराने र्व मयाहदत राखिे र्व त्यातून समाजहहत साििे , या समाजहहताबरोबरच
आधथिक र्व आरोग्यदृष्ट्याही ते आर्वश्यक र्व उपयुक्त ठरते. तसेच संततततनयमनाच्या सािनांची तसेच
योग्य सल्ला तमळण्याची उपलब्धता तसेच मानशसक प्रततकूलता उत्पन्न न करिे . या मूलभूत
तर्वचारांचा समार्वेश कुटु ब
ं तनयोजनतर्वर्यक कायिक्रमांतगित केला जातो.

भारत सरकारच्या लोकसंख्यातर्वर्यक िोरिाचा केंितबंद ू म्हिजे कुटु ब

ं तनयोजनाचा कायिक्रम होय.
परंतु कायिक्रम राबतर्वला जात असतानाही भारताच्या लोकसंख्येत र्वाढ झालेली हदसते .

कुटु ब
ं तनयोजनाच्या अपयशाची कारिे पुढीलप्रमािे :

(१) तनयोजनकारांचे लोकसंख्यार्वाढीचे अंदाज चुकीचे :

पहहल्या र्व दुसऱ्या पंचर्वाकर्िक योजनेत प्रत्यक्ष झालेली रक्कम पाहता लोकसंख्यार्वाढीसारख्या
राष्टरीय गंभीर प्रश्नाकडे त्यांनी दुलिक्ष केलेले जािर्वते कारि त्यांचा लोकसंख्यार्वाढीचा अंदाज
पूििपिे चुकला. तसेच १९६१ च्या जनगिनेची आकडेर्वारी प्रशसद्ध झाल्यानंतर लोकसंख्यार्वाढीचा
खरा िोका त्यांच्या लक्षात आला. कारि या दोन योजनांच्या काळात कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्र माची
अंमलबजार्विी अततशय मंद गतीने झाली.

(२) कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्र मास व्यापकत्व नव्हते :

प्रारं भीच्या दहा र्वर्ांत कुटु ब

ं तनयोजन कायिक्रम रुग्णालयीन / Clinical अशा स्वरूपाचा होता.
त्याच्या तर्वस्ताराचे तर्वशेर् प्रयत्न केले गेले नव्हते.

19
(३) समाजातील प्रभार्वी व्यक्तींच्या सहकायाचा अभार्व :

सामाशजक कायिकते, नेते-पुढारी, िातमिक नेते र्वा शैक्षणिक क्षेत्रातील कायि करिाऱ्या व्यक्तींकडू न
योग्य सहकायि तमळाले नाही.

(४) डॉटरांच्या शस्त्रकक्रयेत अपयश :

कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्रमांतगित स्त्री-पुरुर् यांर्वर नसबंदी र्व गभाशय बांििीच्या शस्त्रकक्रया केल्या
जात होत्या. परंतु त्या डॉटरांच्या हाताने व्यर्वस्थित केल्या गेल्या नाहीत. त्यांनी केलेल्या अनेक
शस्त्रकक्रया अपयशी ठरल्या. शस्त्रकक्रयेनंतर रुग्णांनी योग्य तपासिी न करिे , काळजी न िेिे
यामुळे या कायिक्रमाबाबत जनमानसात असंतोर् र्व या कायिक्र माबाबतची तर्वर्श्ासाहि ता कमी होत
गेली.

(५) जनतेचा अल्प प्रततसाद :

या कायिक्रमास जनतेचा उत्स्फूति प्रततसाद तमळालेला नाही. प्राथतमक आरोग्य केंि इमारती,
र्वैद्यकीय उपकरिे, डॉटर, नसेस, र्वाहने इत्यादी म्हिजे कायिक्रम असे समीकरि बनल्याने हा
कायिक्र म समाजात अपयशी ठरला.

(६) सक्तीचा कायिक्रम :

कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्रमाचा प्रसार चौथ्या र्व पाचव्या योजनेत आक्रमक पद्धतीने झाला.
आिीबािीच्या काळात कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्र म राबतर्वताना अनेकांर्वर सक्ती र्वा अत्याचार िडू न
आले. राजकीय पुढारी र्व सरकारी अधिकारी यांनी ग्रामीि जनतेत दडपशाहीच्या मागाने हा
कायिक्र म राबतर्वण्याचा प्रयत्न केल्याने कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्र म बदनाम झाला.

(७) कुटु ब
ं तनयोजन मोहहमेस अपयश या कायिक्र मास बाजारू स्वरूप आले . प्राथतमक आरोग्य
केंिार्वर असलेल्या अनंत समस्या, कुटु ब
ं तनयोजनाचे जुनाट प्रचार तंत्र, अप्रशशशक्षत कमिचारी,
गभिपाताबद्दल महहलांच्या मनात असलेली भीती र्व गैरसमज यामुळे या मोहहमेस अपयश आले .

(८) कायिक्रमाचे सरकारी स्वरूप :

20
या कायिक्रमाचे स्वरूप सरकारी कायिक्रम असे राहहले. हा कायिक्र म जनतेने स्वीकारलेला नाही.
याचे कारि तनरक्षरता, रूढी, परं परा, िमाचा प्रभार्व, दाररद्र्य, शस्त्रकक्रयेबाबतचे गैरसमज, प्रशशशक्षत
कायिकत्यांची उिीर्व, स्कस्त्रयांना दुय्यम दजा, संततततनयमन सािनांचे दुष्पररिाम या गोष्टींमुळे
कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्रम यशस्वी होऊ शकला नाही.

21
५. राष्टरीय आरोग्य िोरि 1983

तनयोजन आयोगाने िापन केलेल्या एका लोकसंख्यातर्वर्यक कायिगटाने हदलेल्या

िोरिात्मक सल्ल्यानुसार र्व १९७८ च्या अल्माअटा िोर्िेला अनुसरून हे िोरि जाहीर करण्यात
आले.

१९८३ मध्ये जाहीर झालेले हे िोरि आरोग्यतर्वर्यक असले , तरी '२००० पयंत सर्वांसाठी
आरोग्य' र्व 'लोकसंख्या स्थिरीकरि' या उद्देशाने लोकसंख्यातर्वर्यक खालील लक्ष्ये या िोरिान्वये
ठरतर्वण्यात आली.

i) १९९० पयंत जन्मदर २७ करिे र्व २००० सालापयंत २१ करिे.

ii) २००० अखेर तनव्वळ प्रजनन दर १ करिे.

iii) २००० अखेर मृत्यूदर ९ करिे.

iv) २००० अखेर शशशू मृत्यूदर ६० पेक्षा कमी करिे.

v) कुटु ब
ं तनयोजनाच्या पद्धती र्वापरिाऱ्या कुटु ब
ं ांची संख्या ६०% करिे.

राष्टरीय आरोग्य िोरि 1983 चे लक्ष्य आणि साध्य

२००० अखेर
िटक लक्ष्य साध्य (प्रत्यक्ष आकडे)
शशशूमत्य
ृ ुदर ६० ६८
जन्मदर २१ २५.८
मृत्युदर ९ ८.५
जननदर -- ३.२
लोकसंख्या --- १०० कोटी
कोष्टक क्र. ५.१ राष्टरीय आरोग्य िोरि 1983 चे लक्ष्य आणि साध्य

22
 प्रत्यक्षात लोकसंख्यार्वाढीचा दर प्रचंड राहहला. 11 मे 2000 ला भारताची लोकसंख्या 100
कोटी झाली. 2000 मध्ये जन्मदर 25.8, मृत्यूदर 8.5 आणि जन्मदर शशशू मृत्यूदर 68 होता.
लोकसंख्या र्वाढीचा र्वाकर्िक सरासरी र्वृद्धीदर 1.8% होता. म्हिजे र्वरील दोनही िोरिांची (मृत्यूदर
र्वगळता) कुठलीच लक्ष्ये गाठली गेली नाही.

23
६. राष्टरीय लोकसंख्या िोरि – २००० आणि चचककत्सा

१५ फेब्रुर्वारी सन २००० रोजी भारत सरकारने नर्वीन राष्टरीय लोकसंख्या िोरि जाहहर केले.
या िोरिात आरोग्यतर्वर्यक सेर्वांची सुलभ उपलब्धता, संतती तनयमन, माता आरोग्य, अभिक
मृत्यूदर कमी करिे यासारख्या तरतूदी करण्यात आल्या. दोन मुलांचे कुटु ब
ं आणि सन २०४६ पयंत
लोकसंख्या स्थिर करिे ही प्रमुख उकद्दष्टे ठे र्वून या िोरिाची आखिी करण्यात आली. कारि
भारताच्या आधथिक तर्वकासाला चालना दे ण्याकररता आणि उत्पन्नाचे समान तर्वतरि करण्यासाठी
लोकसंख्या िैयि आर्वश्यक आहे . हे ओळखून िोरि जाहीर करण्यात आले.

दुसऱ्या िोरिाची महत्त्वाची उकद्दष्टे -

अल्पकालीन उकद्दष्ट - संततीतनयमनासाठी आर्वश्यक सािनांचा पुरर्वठा करिे. आरोग्याच्या

पायाभूत सुतर्विा एकात्मत्मक सेर्वा पुरतर्विे

मध्यकालीन उकद्दष्ट - प्रत्येक जोडप्याला दोन मुले यासाठी प्रोत्साहन दे िे

दीििकालीन उकद्दष्ट - लोकसंख्येचे २०४५ पयंत स्थिरीकरि करिे

लोकसंख्या िोरिाची र्वैशशष्ट्ये :-

१) सन २०४६ पयंत लोकसंख्या स्थिर करिे :

सन २००० च्या लोकसंख्या िोरिाचे हे एक महत्वाचे र्वैशशष्ट आहे . दे शातील शुद्ध जननदर
कमी करून सदृढ माता बालकांची संख्या र्वाढतर्वण्यार्वर या िोरिात भर हदला आहे . दे शातील
लोकसंख्या र्वाढीचा र्वेग कमी करून लोकसंख्येत िैयि प्रिाकपत करिे साठी ग्रामपंचायत,
तनमसरकारी संिा, खाजगी डॉटसि इ. चे सहाय्य िेतले जाईल.

२) ग्रामीि भागात आरोग्याच्या सोई र्वाढतर्विे ग्रामीि भागात आरोग्यतर्वर्यक सोईची असलेली
कमतरता दूर करून प्रसुतततर्वर्यक सेर्वा उपलब्ध करून दे ण्यार्वर भर दे ण्यात आला.

३) तर्वर्वाह, जन्ममृत्यूच्या नोंदी या िोरिानुसार तर्वर्वाह र्व जन्म आणि मृत्यूच्या नोंदी काटेकोरपिे
केल्या जािार आहे त. प्रसुतीकाळात मृत्यू पार्विाऱ्या महहलांची नोंद िेतली जाईल.

24
४) महहलांना सकस आहार पुरतर्विे :

महहलांना पोष्टीक र्व सकस आहार तमळत नाही. तसेच अल्पर्वयीन तर्वर्वाह, तनरक्षरता, अंिश्रद्धा,
कुपोर्ि आणि लहान र्वयात प्रजननास सुरर्वात इ. मुळे त्यांचे आरोग्य चांगले राहत नाही. यासाठी
त्यांना सकस आहार उपलब्ध करून दे ण्यार्वर भर हदला.

५) बालमृत्यू कमी करिे :

या िोरिात बालमृत्यूचे प्रमाि कमी करण्यार्वर भर दे ण्यात आला. गरोदर महहलांना प्रततबंिात्मक
लस पुरतर्वण्याचे ठरतर्वण्यात आले.

६) राष्टरीय लोकसंख्या सतमती या िोरिात राष्टरीय लोकसंख्या सतमती िापन करण्यात आली.
दे शाचे पंतप्रिान या सतमतीचे अध्यक्ष असतील. राज्यपातळीर्वरही या पद्धतीच्या सतमत्या कायिरत
असतील.

७) पुनरुत्पादक आरोग्य सेर्वांमिून जास्तीत जास्त लाभ तमळतर्वण्यासाठी एनपीपी ऐच्छच्छक आणि
माहहतीपूिि तनर्वडी आणि नागररकांच्या सहमतीस प्रोत्साहहत करण्याच्या सरकारच्या दृष्टीकोनाला
बळकटी दे ते. शालेय शशक्षि १४ र्वर्ांपयंत मोफत आणि सक्तीचे करिे आणि मुले आणि मुली
दोिांचेही शाळा सोडण्याचे प्रमाि कमी करिे.

८) NPP २००० हा पूर्वीच्या लोकसंख्या तनयमन कायिक्रमांपेक्षा र्वेगळा आहे , त्यात प्रथमच,
लोकसंख्येची समस्या बालकांचे अस्तस्तत्व, माता आरोग्य, महहला सक्षमीकरि आणि गभितनरोिक
समस्यांसह एककत्रतपिे पाहहली गेली.

लोकसंख्या िोरिाची लक्ष्ये :-

सन २००० च्या लोकसंख्या िोरिात पुढील लक्ष्ये ठे र्वण्यात आली.

जन्म, मृत्यू, तर्वर्वाह इ.च्या १०० % नोंदी करिे.

दोन अपत्यांचे कुटु ब
ं यासाठी प्रोत्साहन दे िे.
कुटु ब
ं कल्याि कायिक्रम अधिक लोकाधभमुख बनतर्विे.

25
 अभिक मृत्यूदर (आय.एम.आर.) कमी करून दे शातील १० शजर्वंत जन्मांमागे ३० च्या खाली
आििे (एनपीपी बाहे र आल्यार्वर तर्वहहत केल्याप्रमािे २०१० पयंत साध्य करिे).
माता मृत्यू दर (एमएमआर) दर १ लाख शजर्वंत जन्मांमागे १०० पेक्षा कमी करिे (एनपीपी
बाहे र आिल्यार्वर तर्वहहत केल्याप्रमािे २०१० पयंत साध्य करिे).
लस प्रततबंधित रोगांतर्वरूद्ध सर्वि मुलांसाठी सार्विकत्रक लसीकरि साध्य करिे.
मुलींसाठी उशीरा तर्वर्वाह करण्यास प्रोत्साहहत करिे (शयतो १८ र्वर्ांपूर्वी आणि २०
र्वर्ांपेक्षा जास्त काळ).
प्रशशशक्षत व्यक्तींद्वारे ८० टक्के संिात्मक प्रसूती आणि १०० टक्के प्रसूती साध्य करिे.
गभििारिा, जन्म, मृत्यू आणि तर्वर्वाह यांची १००% नोंदिी प्राप्त करिे.
माहहती / समुपदे शन आणि प्रजनन तनयमन आणि गभितनरोिकासाठी सेर्वांसाठी सार्विकत्रक
प्रर्वेश उपलब्ध करून दे िे, ज्यात मोठ्या प्रमािात तनर्वडी आहे त.
एड् सचा प्रसार रोखिे, पुनरुत्पादक मागि संसगि (आरटीआय) आणि लैंघगक संक्र मि
(एसटीआय) आणि राष्टरीय एड् स तनयंत्रि सं िटना (नॅको) यांच्या व्यर्विापनामध्ये अधिक
चांगल्या समन्वयास चालना दे िे.
संसगिजन्य रोगांना प्रततबंि करिे आणि त्यार्वर तनयंत्रि ठे र्विे.
पुनरुत्पादक आणि बाल आरोग्य सेर्वांमध्ये भारतीय और्ि प्रिाली (आयुर्) एककत्रत करिे.
छोट्या कुटु ब
ं ाच्या रूढीला जोमाने पुढे नेत आहे .
कुटु ब
ं तनयोजन आणि कल्याि यांसाठी सर्वि संबंधित सामाशजक कायिक्र मांचे अधभसरि
िडर्वून आििे हा लोकाधभमुख कायिक्रम बनर्विे.
बालकांना लसीकरि मोहहमे अंतगित सर्वि प्रकारच्या रोगप्रततबंिक लसींची सोय करिे .

शशफारशी

१) १४ र्वर्ांपयंतच्या मुला-मुलींना प्राथतमक शशक्षि मोफत आणि सक्तीचे करार्वे.

२) शाळे तील गळतीचे प्राथतमक र्व माध्यतमक स्तरार्वरील प्रमाि २० टक्क्क्क्यांपेक्षा कमी आिार्वे.

३) जननदर तनयंत्रिासाठी र्व संतती तनयमनासाठी याबाबत सामान्य लोकांना माहहती दे ण्यासाठी
तर्वशेर् व्यर्विा तनमाि करार्वी.

26
४) फक्त दोन मुले असलेल्या र्व तनबिशजीकरि करून िेतलेल्या दाररद्ररे र्ेखालील दाम्पत्यांच्या
नार्वे ५००० रुपयांची तर्वमा पॉशलसी उिडार्वी.

५) १८ र्वर्ांपेक्षा उशशरा तर्वर्वाह करिाऱ्या मुलींना बक्षीस दे िे तसेच २१ र्वर्ांनंतर मातृत्व

स्वीकारिाऱ्या मुलींना बक्षीस दे िे.

६) माता मृत्युदराचे प्रमाि दर एक लाख शजर्वंत जन्मामागे १०० पेक्षा कमी आिार्वा.

७) ८०% प्रसूती संिात्मक पद्धतीने र्व १०० टक्के प्रसूती या प्रशशशक्षत व्यक्तींच्या उपस्थितीत
व्हाव्यात.

८) जन्म, मृत्यू, तर्वर्वाह, गभििारिा यांचे १०० टक्के नोंदिीचे लक्ष साध्य करार्वे.

९) ग्रामीि भागात रुग्णर्वाहहका सेर्वा पुरतर्वण्यासाठी तर्वशेर् फंड र्व कमी व्याजदराचे कजि उपलब्ध
करून द्यार्वे.

१०) पंचायत सतमती र्व शजल्हा पररर्दांना लहान कुटु ब

ं िोरि राबतर्वण्यासाठी बशक्षसे द्यार्वीत.

जगात भारताची लोकसंख्या दुसऱ्या क्रमांकार्वर आहे. सुमारे १.४ अब्ज लोकसंख्येसह, लोकसंख्या
र्वाढ तनयंत्रि हे प्रत्येक सरकारच्या अजेंड्यार्वर कायम आहे .

िोरिाचे मूल्यमापन :-

सन २००० मिील लोकसंख्या िोरिाचे टीकात्मक पररक्षि पुढीलप्रमािे करता येईल.

१) डॉ. नीना पुरी (भारतीय कुटु ब

ं तनयोजन संिटनेच्या अध्यक्ष ) यांच्या मते हे िोरि कुटु ब
ं
तनयोजनाच्या बाबतीत पुरूर्ांच्या सहभागाबाबत सौम्य असल्याची टीका केली आहे .

२) या िोरिाने कुटु ब
ं मयाहदत ठे र्वण्याची जबाबदारी प्रामुख्याने स्त्रीयांर्वर सोपतर्वण्यात आली आहे .
अशी टीका केली जाते.

३) कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्रमासाठी तनिीची तरतूद करण्यात आली परंतू पुरेशा प्रमािात खचि न
झाल्याने कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्र माला अपयश आले अशी टीका केली जाते.

27
४) कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्र म लोकाधभमुख करण्याच्या दृष्टीने करण्यात आलेल्या प्रयत्नांना यश आले
नाही. त्यामुळे हा कायिक्र म सरकारचा कायिक्र म बनला.

५) केंि सरकारने आखलेल्या िोरिाची अंमलबजार्विी करण्यात दे शातील अनेक राज्यांना अपयश
आले. त्यामुळे हे िोरि केंि सरकारचेच राहहले. थोडयात लोकसंख्या िोरिाची प्रभार्वी
अंमलबजार्विी होिे आर्वश्यक होते. तसेच या कायिक्र मामध्ये लोकसहभाग महत्वाचा होता. परंतू
या बाबतीत अपयश आल्याने लोकसंख्या िोरि प्रभार्वी ठरले नाही.

१५ ऑगस्ट् १५ रोजी, लाल ककल्ल्यार्वरून, भार्ि करताना पंतप्रिान मोदी यांनी सध्याच्या
आणि भार्वी कपढ्यांसाठी समस्या तयार करिाऱ्या लोकसंख्या स्फोटाबद्दल काळजी व्यक्त केली
होती. लहान पररर्वार दे शाच्या अधिक कल्यािासाठी सहाय्य करत असल्याने त्यांच्याबाबतीत काही
समस्या नाही, अशा शब्दांत मोदींनी प्रशंसा केली होती.

पंतप्रिानांनी लोकसंख्या स्फोटाच्या आव्हानार्वर भारताला चपखल कृतीची योजनेच्या

माध्यमातून मात करार्वी लागेल कारि राजकीय लाभार्वर तनििय िेतले जात असतात आणि
त्यामुळे होिारे नुकसान दे शासाठी अगणित र्वाईट आहे . लोकसंख्या तनयंत्रिाच्या योजनांचे अपयश
हा राष्टराच्या प्रगतीला मोठा िोका आहे . या पार्श्िभूमीर्वर, नीती आयोगाने लोकसंख्या तनयंत्रिासाठी
एका योजनेचा मसुदा तयार केला आहे . संयुक्त राष्टरसंिाने असे अनुमान काढले आहे की, भारत,
नायजेररया आणि पाककस्तान यांच्यासह ९ दे शांत २०५० पयंत जागततक लोकसंख्येच्या ५० टक्के
लोकसंख्येचे योगदान असेल.

हे लक्षात िेऊन, नीती आयोग २०३५ पयंत लोकसंख्या तनंयत्रिात ठे र्वण्यासाठी अगदी
सुयोग्य अशी कृती योजना योग्य रूळांर्वर ठे र्वण्यासाठी गांधभयाने योजना आखत आहे . राष्टरीय
प्रजनन दर जो ५० र्वर्ांपूर्वी ५ टक्के होता, तो १९९१ मध्ये ३.१ टक्क्यांर्वर खाली आला आणि २०१३
मध्ये २.३ टक्के असा आिखी खाली गेला. तरीही, सध्याच्या १३७ कोटीच्या लोकसंख्येने
तनयोजनकत्यांसमोर मोठे आव्हान उभे आहे , हे खरे आहे. नीती आयोगाला असे आढळले आहे की,
प्रजननक्षमतेच्या र्वयोगटातील ३० टक्के एकूि लोकसंख्या तसेच ३ कोटी तर्वर्वाहहत महहला कुटु ब
ं
कल्याि सुतर्विांपासून र्वंचचत आहे त. शार्श्त तर्वकासाच्या लक्ष्यापयंत पोहचण्यासाठी, जोडप्यांमध्ये

28
नको असलेली गभार्विा टाळण्यासाठी संिी िेण्याबाबत जागृती तयार करण्याची गरज आहे .
तसेच, लोकसंख्या तनयंत्रिासाठी चांगल्या सुतर्विा आणि सुिाररत सेर्वा पुरर्वण्याची खात्री
करण्याची हीच योग्य र्वेळ आहे. या हदशेने पररिामकारक िोरिांना िार चढर्वण्याची काळाची
गरज आहे.

भारत हा जगातील पहहला दे श आहे ज्याला लोकसंख्या तनयंत्रिाची गरज ओळखता आली
आहे. पहहल्या पंचर्वाकर्िक योजनेत त्याने मयाहदत कुटु ंब असा उल्लेख केला होता. तरीसुद्धा, ७२
र्वर्ांच्या स्वतंत्र भारताने आतापयंत स्वातंत्र्य तमळाले तेव्हा जी लोकसंख्या होती त्यात १०० कोटी
लोकसंख्येची भर टाकली आहे. २००० मध्ये राष्टरीय लोकसंख्या िोरि तयार करण्यात आले तेव्हा,
प्रजननाचा दर ३.२ टक्के होता आणि आता तो २.२ टक्क्यांर्वर खाली आला आहे. तरीही, उत्तरप्रदे श,
तबहार आणि इतर राज्यांत लोकसंख्या स्फोट जास्त आहे , हे खरे आहे. या अररष्टाला आळा
िालण्यासाठी, काही जनहहत याचचका दाखल झाल्या असून त्यात न्यायपाशलकेच्या हस्तक्षेपाची
मागिी केली आहे. न्यायालयांना त्यांनी आर्वाहन केले आहे की, सरकारला दे शात दोन मुलांच्या
तनकर्ाची कडक अंमलबजार्विी करण्याचे तनदे श सरकारला द्यार्वेत . गेल्या सप्टेंबरमध्ये उच्च
न्यायालयाने असे कायदे िोकर्त करण्याचे तनदे श दे ण्यास नकार हदल्यानंतर प्रकरि सर्वोच्च
न्यायालयात गेले. १९७६ मध्ये, ४२ व्या िटनादुरूस्तीमुळे लोकसंख्या तनयंत्रि आणि कुटु ब
ं
कल्याि कायद्याच्या माध्यमातून पररिामकारक झाले आहे . न्यायमूती र्वेंकटाचलय्या आयोगाने
अशी शशफारस केली आहे की, केंि आणि राज्य सरकारांना यासाठी अधिकार दे ऊन लोकसंख्या
स्फोटाचा प्रश्नार्वर आळा िालार्वा. आिखी एक संबंधित जनहहत याचचका आणि तीन अन्य याचचका
आता सर्वोच्च न्यायालयात प्रलंतबत आहे त. नव्या सहस्त्रकात प्रजनन दर २३ टक्क्यांनी खाली आला
असला तरीही, तबहार, मेिालय, नागालँड, उत्तरप्रदे श, मणिपूर आणि झारखंड या राज्यांत
लोकसंख्या स्फोट बेसुमार सुरूच आहे .

लोकसंख्या स्फोटाची र्वाढती समस्या के र्वळ न्यायालयाचे तनदे श आणि संसदीय कायद्यांनी
सोडर्वता येिार नसल्याने केंि आणि राज्य सरकारांना प्राथतमक स्तरार्वर उपाययोजना तत्परतेने
सुरू करार्वी लागेल. मोदी सरकारने अडीच र्वर्ांपूर्वी दे शभरातील १४६ सर्वात जास्त लोकसंख्या
असलेल्या शजल्ह्यांत तमशन पररर्वार तर्वकास नार्वाचा मोठा कायिक्रम सुरू केला आहे . या शजल्ह्यांमध्ये

29
दे शाची ४४ टक्के लोकसंख्या तबहार, मध्यप्रदे श, राजिान, उत्तरप्रदे श, छत्तीसगढ आणि
आसाममध्ये आहे. तसेच, या राज्यांच्या ११५ शजल्ह्यांत पौगंडार्विेतील मातांची संख्या मोठ्या
प्रमािार्वर नोंदर्वली गेली असून २५ ते ३० टक्के मृत्यु प्रसुतीदरम्यान झाले आहे त आणि ५० टक्के
अभिकांचे मृत्यु पाहहले आहे त. लोकसंख्या तनयंत्रि आणि सामाशजक आरोग्य सुरक्षा ही लक्ष्ये साध्य
करण्यासाठी केंि सरकारने जनजागृती कायिक्रमांचा तर्वस्तार करून संपूिि गभार्विातर्वरोिी
उपकरिे आणि सहाय्य पुरर्वण्याची िोर्िा केंि सरकारने अगोदरच केली आहे .

मात्र, लोकसंख्या तनयंत्रिाची ही योजना ककतपत यशस्वी झाली, हे समजलेले नाही. दोन
मुलांच्या तनकर्ांचा भंग करिाऱ्यांना शशक्षा करिे आणि मतदान, तनर्वडिूक लढर्विे, मालमत्ता,
तर्वनामूल्य कायदे शीर मदत आणि िरे असे हक्क नाकारण्याचे कायदे करण्यातर्वरोिात तज्ज्ञांनी
इशारा दे ऊन ठे र्वला आहे. २०१८ च्या आधथिक पाहिी अहर्वालात भारतीय समाजाला, चचतेला अघग्न
दे ण्यासाठी मुलगाच हर्वा, म्हिून स्पिा करण्याची सर्वय लागली असून २ कोटी १० लाख इतया
आियिकारक संख्येने नको असलेल्या मुलींचा गभिपात करण्याचे र्वेगळे र्वैशशष्ट्य गाठले आहे , असे
उिड केले होते. या िातक सर्वयींचा अधिकच प्रसार होण्याचा िोका आहे , असे इशारे ऐकण्यात
येतात. याक्षिी, भारतातील लोकसंख्येचे आशा सेतर्वकांचे पथक, अंगिर्वाडी केंिे आणि प्राथतमक
आरोग्य केंिे मजबूत करून सामाशजक जागृतीमध्ये र्वाढ केल्याने स्थिरीकरि केले जाऊ शकते.

30
७. राष्टरीय आरोग्य िोरि २००२

२००२ मध्ये राष्टरीय लोकसंख्या िोरिाला जोड म्हिून दुसरे राष्टरीय आरोग्य िोरि जाहीर
करण्यात आले. २००० च्या लोकसंख्या िोरिाचे तातडीचे (immediate) उकद्दष्ट प्राप्त
करण्यासाठी २००२ चे आरोग्य िोरि जाहीर झाले. दोनही राष्टरीय िोरिांची २०१० अखेर
गाठार्वयाची मध्यार्विी उकद्दष्टे सारखीच आहे त. ८४ र्वा िटना दुरुस्ती कायदा २१ फेब्रुर्वारी २००२ ला
अंमलात आला. या िटना दुरुस्तीअन्वये लोकसभेतील जागांचे र्वाटप करताना १९७१ च्या
लोकसंख्येचा आिार २०२६ पयंत िेण्याचा तनििय िेण्यात आला.

जनसंख्या स्थिरता कोर्

i) २२ माचि २००५ ला आरोग्य र्व कुटु ब

ं कल्याि मंत्रालयांतगित 'एक स्वायत्त संिा' म्हिून JSK
िापना करण्यात आली. आरोग्य र्व कुटु ब
ं कल्याि मंत्री र्व राज्यमंत्री हे JSK चे अनुक्रमे अध्यक्ष र्व
उपाध्यक्ष असतात.

ii) JSK अंतगित १०० कोटी रुपयांचा तनिी भारत शासनाने उपलब्ध करून हदलेला आहे . तर्वतर्वि
संिांकडू न र्वगििी गोळा करून र्व १०० कोटी रुपयांच्या व्याजातून JSK संिा काम करत असते.

iii) उकद्दष्टे

a) २०४५ पयंत लोकसंख्येचे स्थिरीकरि करण्याच्या उद्देशाने उपक्रम हाती िेिे र्व ते राबतर्विे .
लोकसंख्या स्थिरीकरिासाठी लोकचळर्वळ उभारिे.

b) संतती तनयमन र्व प्रजनन आणि बालआरोग्यासाठीच्या योजनांना प्रोत्साहन र्व साहाय्य करिे .

c) राष्टरीय लोकसंख्या िोरि २००० च्या उकद्दष्टपूतीसाठी प्रयत्नशील राहिे.

31
८. जनगिना माफित लोकसंख्यच
े ा चचककत्सक अभ्यास

स्वातंत्र्यानंतर भारतीय लोकसंख्या खूप र्वेगाने र्वाढलेली हदसून येते . १९५१ मध्ये भारताची
लोकसंख्या ३६.१ कोटी होती. त्यामध्ये सातत्याने र्वाढ होत जाऊन सन २०११ च्या शशरगितीप्रमािे
भारताची लोकसंख्या १२१ कोटी इतकी झाली आहे. गेल्या दशकात लोकसंख्या र्वाढीचा एककत्रत
र्वाकर्िक र्वृद्धीदर १.६४ इतका राहहला आहे. भारताच्या इततहासात सन १९२१ हे र्वर्ि र्वगळता
लोकसंख्या सातत्याने र्वाढताना हदसून येते आहे . सन १९११ ते १९२१ या दशकात भारताच्या
लोकसंख्येत २५.२ कोटी र्वरून २५. १ कोटी इतकी िट झाली. म्हिून सन १९२१ या र्वर्ाला
'लोकसंख्येच्या महातर्वभाजनाचे र्वर्ि' असे म्हितात. स्वातंत्र्योत्तर काळात भारतात लोकसंख्या
झपाट्याने र्वाढत आहे. सध्या लोकसंख्येबाबत भारताचा जगात दुसरा क्रमांक आहे.

भारताची लोकसंख्या र्वेगाने र्वाढण्यास पुढ ील अनेक िटक कारिीभूत आसलेले हदसून
येतात.

१) तर्वर्वाहाची सार्विकत्रक प्रथा :

भारतात तर्वर्वाहाला एक िातमिक कतिव्य मानले जाते. तर्वर्वाह हा िातमिक तर्विी असल्याने लग्न
करण्याच्या र्वयात भारतातील सर्वि स्त्री-पुरूर् तर्वर्वाह करतात. अतर्वर्वाहीत व्यक्तीकडे समाज हहन
नजरे ने पाहतो. त्यामुळे तर्वर्वाह केलाच पाहहजे असा समज समाजामध्ये आहे . पयायाने नर्वीन
जन्माला येिाऱ्या बालकांचे प्रमाि र्वाढते.. सार्विकत्रक तर्वर्वाहाच्या या प्रथेमुळे भारतातील लोकसंख्या
जलद गतीने र्वाढलेली हदसून येते..

२) तनरक्षरता :

भारतीय लोकसंख्या र्वाढीचे तनरक्षरता हे मूळ कारि आहे . स्वातंत्र्यानंतर साक्षरतेचे प्रमाि
र्वाढले असले तरी त्यामध्ये स्त्री साक्षरतेचे प्रमाि पुरूर्ांच्या तुलनेत कमीच आहे . त्यामुळे अधिक
अपत्यांना जन्माला िालण्याचे प्रमाि र्वाढले. साक्षरतेचे प्रमाि र्वाढलेले असले तरी लोकसंख्या
कमी झालेली नाही. चुकीच्या िातमिक र्व सामाशजक समजूतीमुळे आजही दोनपेक्षा अधिक अपत्यांना
जन्माला िालण्याचे प्रमाि र्वाढले आहे .

32
३) दाररिय :

भारतीय लोकांचे दाररद्र्य हे ही भारतातील लोकसंख्या र्वाढीचे कारि झाले आहे . भारतात
अद्यापही बेरोजगारी र्व दाररद्र्य मोठ्या प्रमािात आहे . भारतीय लोकांच्या गरीब पररस्थितीमुळे िरात
अधिकाधिक मुलांचा जन्म झाला. जेर्वढी अधिक मुले होतील तेर्वढी ती शेतीसाठी ककं र्वा इतरत्र
कामिंदा करून पैसे तमळर्वतील. म्हातारपिी भाकरीला आिार तमळार्वा म्हिून अधिक मुलांना
जन्माला िातले जाते. पयायाने लोकसंख्येत र्वाढ होत गेली.

४) उच्च जननदर :

उच्च जननदर हे लोकसंख्यार्वाढीचे प्रमुख कारि आहे . २०११ च्या शशरगितीनुसार भारतात
जननदर २०.९७ आहे. तर मृत्यूदर ७.९ आहे. म्हिजेच गेल्या काही र्वर्ापासून भारतात जननदर
अधिक आहे र्व मृत्यूदर कमी असल्याने भारताची लोकसंख्या एकसारखी र्वाढतच आहे .

५) अंिश्रध्दांचा पगडा :

भारतात आजही रूढी-परं परा, दे र्व-िमि यांचे अंिानुकरि केले जाते. त्याचबरोबर कपतृप्रिान
समाज असल्याने मुलगा जन्माला आला तरच आपल्या िराण्याचे नार्व र्व परं परा चालू राहील असे
मानले जाते. त्यामुळे भारतात मुलगा होईपयंत मुलांची संख्या र्वाढतर्वली जाते . र्वंशाचा हदर्वा अखंड
ठे र्वार्वा या हे तूने मुलगा होईपयंत लोक अपत्यांना जन्म दे तात. त्यामुळे लोकसंख्या र्वाढत राहते.

६) बालतर्वर्वाहाची प्रथा :

भारतात बालतर्वर्वाहाची पद्धत बऱ्याच हठकािी रूढ आहे . लहान र्वयात लग्न झाल्याने
प्रजोत्पादनासाठी बराच काळ तमळतो र्व त्यामुळे लोकसंख्या र्वाढते . सन. १९२९ मध्ये बालतर्वर्वाह
प्रततबंिक कायदा संमत झालेला असला तरी त्याची प्रभार्वी अंमलबजार्विी होताना हदसत नाही.
भारतातील ८१% मुलींची लग्ने १० ते २० र्वर्ांच्या र्वयामध्ये होतात. हे र्वय प्रजोत्पादनाच्या दृष्टीने
अधिक प्रबळ असते. त्यामुळे भारताची लोकसंख्या र्वेगाने र्वाढते आहे .

७) बेरोजगारी :

33
 भारत हा तरूिांचा दे श म्हिून ओळखला जातो. भारतीय लोकसंख्येतील जर्वळ-जर्वळ
५०% लोकसंख्या ही २५ र्वर्ाखालील आहे. र्वाढत्या युर्वकसंख्येला शेतीशशर्वाय अन्य क्षेत्रात
रोजगार तमळिे आर्वश्यक आहे. पि शेती व्यर्वसायातील अदृश्य बेकारीमुळे इतरत्र रोजगार तमळत
नसल्याने शेतीर्वरच अर्वलंबून रहार्वे लागते. अशातच रोजगाराच्या अभार्वामुळे युर्वकांचे लैंघगक
सुखांकडील आकर्िि र्वाढू न लोकसंख्येत र्वाढ होण्याची धभती आहे.

८) हर्वामान :

भारतातील लोकसंख्या र्वाढण्याचे कारि हर्वामान हे एक आहे . भारतातील हर्वामान उष्ण

आहे आणि अशा हर्वामानात मुले-मुली लर्वकर र्वयात येतात. त्यामुळे त्यांची लग्ने लर्वकर होतात.
प्रजननास लहान र्वयातच सुरर्वात झाल्याने लोकसंख्या र्वेगाने र्वाढते आहे.

९) एकत्र कुटु ब
ं पद्धती :

एकत्र कुटु ब
ं पद्धतीत िराचा खचि एकत्रीतररत्या चालत असतो. त्यामुळे आपल्याला ककतीही
मुले झाली तरी त्यांच्या पालन-पोर्िाची जबाबदारी ही कुटु ब
ं ाची सामुदाघयक जबाबदारी मानली
जाते. त्यामुळे कोिीही आपले कुटु ब
ं मयाहदत करण्याचा तर्वचार करत नाही. भारतात अजूनही एकत्र
कुटु ब
ं पद्धतीचे अस्तस्तत्व असल्याने फार मोठ्या प्रमािात भारताची लोकसंख्या र्वाढत आहे .

१०) बहुपत्नीत्व :

पूर्वी भारतात अनेक स्कस्त्रयांशी तर्वर्वाह करण्याची प्रथा होती. आज हहंद ू कायद्यानुसार हद्वभाया
प्रततबंिक कायदा करण्यात आलेला आहे . परंतू त्याची प्रभार्वी अंमलबजार्विी होत नाही. मुस्लीम
समाजाला याबाबत कायदे शीर तनबंि नाहीत. अनेक स्कस्त्रयांशी तर्वर्वाह म्हिजे लोकसंख्येत मोठी
र्वाढ होय.

१०) कुटु ब
ं तनयोजनाला अपूरा प्रततसाद :

सरकारने कुटु ब
ं तनयोजन मोहहम राबतर्वली तरी भारतातील बहुसंख्य समाज तनरक्षर र्व
अज्ञानी असल्यामुळे सरकारी पातळीर्वर राबतर्वलेली ही मोहहम तततकीशी यशस्वी झाली नाही.

34
कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्रमातर्वर्यी लोकांमध्ये तनरूत्साह र्व उदासीनता असल्याने भारताची
लोकसंख्या र्वेगाने र्वाढते आहे .

भारतीय लोकसंख्यच
े ी ठळक र्वैशशष्टये

भारतातील लोकसंख्येची र्वैशशष्टये अभ्यासतांना आपिास लोकसंख्येचे आकारमान,

जन्मदर र्व मृत्यूदरातील तफार्वत, स्त्री-पुरूर् प्रमाि, लोकसंख्येची र्वयोमानानुसार तर्वभागिी,
सरासरी आयुमान, लोकसंख्येचे शहरी र्व ग्रामीि तर्वभागिी साक्षरता प्रमाि इ. बाबतीत स्वातंत्र्य
प्राप्तीनंतर झालेला बदल तर्वचारात िेिे उचचत ठरेल. या सर्वि िटकांचे तपशीलर्वार तर्वर्वेचन
पुढीलप्रमािे करता येईल.

१. लोकसंख्येचे आकारमान

लोकसंख्येच्या आकारमानाचा तर्वचार करता भारताच्या लोकसंख्येचे आकारमान खूप मोठे

आहे. लोकसंख्येच्या आकारमानार्वरून भारताचा जगात दुसरा क्रमांक आहे. जगातील इतर
दे शांच्या तुलनेत भारतातील लोकसंख्या र्वाढीचा दर अधिक राहीला आहे. सन १९५१ मध्ये
भारताची लोकसंख्या ३६.१ कोटी होती. सन २०११ च्या जनगिनेनुसार १२१ कोटी झाली आहे.
एकूि जागततक क्षेत्रफळापैकी भारताच्या र्वाटयाला २.४% भूमी आली आहे. तर जगाच्या एकूि
लोकसंख्येपैकी जर्वळपास १७.५% लोकसंख्या भारतात राहते आहे. अमेररका, इंग्लंड र्व रशशया या
तीन दे शांची तमळून शजतकी एकूि लोकसंख्या होईल तततकी लोकसंख्या एकट्या भारतात राहते
आहे. यार्वरून भारतीय लोकसंख्येच्या आकारमानाची कल्पना येते. भारतात पहहली शशरगिती सन
१८८१ मध्ये झाली. त्यानंतर प्रतत १० र्वर्ातून एकदा तनयमीतपिे शशरगिती के ली जाते. भारतीय
लोकसंख्येच्या आकारमानातील बदलाची कल्पना कोष्टक क्र. ८.१ र्वरून येईल.

35
जनगिना र्वर्ि लोकसंख्या लोकसंख्यत
े ील र्वाकर्िक लोकसंख्या
दशर्वाकर्िक र्वाढ र्वाढ
(कोटी)
१९०१ २३.६ - -
१९११ २५.२ + १.६ + ०.५७
१९२१ २५.१ - ०.१ - ०.०३
१९३१ २७.९ + २.८ + १.१
१९४१ ३६.९ + ४.० + १.४
१९५१ ३६.१ + ४.२ + १.३
१९६१ ४३.९ + ७.८ + २.१
१९७१ ५४.८ + १०.९ + २.५
१९८१ ६८.४ + १३.५ + २.७
१९९१ ८४.४ + १६.१ + २.४
२००१ १०२.७ + १८.३ + २.१
२०११ १२१.२ + १७.६ + १.६४

संदभि : Datta / Sundaram Indian Economy 2011

कोष्टक क्र. ८.१ भारतीय लोकसंख्यच्य

े ा आकारमानातील बदल

र्वरील कोष्टकार्वरून भारतीय लोकसंख्येच्या आकारमानातील बदल स्पष्ट होतो. सन १९२९ चा

अपर्वाद र्वगळता भारताची लोकसंख्या सातत्याने र्वाढत आहे . या काळात साथीचे रोग, महापूर
अर्वर्िन इ. मुळे लोकसंख्येत िट झाली आहे . म्हिून सन १९२१ हे र्वर्ि 'लोकसंख्येच्या
महातर्वभाजनाचे र्वर्ि' म्हिून ओळखले जाते.

सन १९२१ ते १९५१ या कालखंडात लोकसंख्या हळूर्वारपिे र्वाढली आहे. लोकसंख्यार्वाढीचा

र्वाकर्िक सरासरी दर १.२२% इतका राहहला आहे.

सन १९५१ पासून २००१ पयंत लोकसंख्या र्वेगाने र्वाढलेली हदसून येते. सन २००१ ते २०११ या
दशकात लोकसंख्या र्वाढीचा सरासरी र्वाकर्िक र्वृद्धीदर १.६४% होता. लोकसंख्या र्वाढीचा सरासरी

36
ही बाब समािानाची आहे. तरीसुद्धा भारतीय लोकसंख्येचे आकारमान आणि र्वाढीचा र्वेग जागततक
स्तरार्वर तर्वचार करता खूप मोठा आहे . असे म्हिार्वे लागेल.

२. जन्मदर आणि मृत्यूदर

प्रततर्वर्ी १००० लोकांमागे जन्माला येिाऱ्या बालकांचे प्रमाि म्हिजे जन्मदर होय. यालाच
जननदर असेही म्हितात. उच्च जन्मदर हे भारतीय लोकसंख्येचे र्वैशशष्ट्ये होय. तसेच दरर्वर्ी १०००
लोकांमागे मृत्यूमुखी

पडिाऱ्या लोकांचे प्रमाि म्हिजे मृत्यूदर होय. स्वातंत्र्योत्तर काळात भारतात मृत्यूदरात र्वेगाने िट
झाली आहे. जन्मदर र्व मृत्यूदरात जेव्हा अंतर जास्त असते तेव्हा लोकसंख्या र्वेगाने र्वाढते . पुढील
कोष्टकार्वरून भारतातील जन्मदर र्व मृत्यूदरात झालेल्या बदलांची कल्पना येईल.

कालार्विी जननदर ( दर हजारी) मृत्युदर ( दर हजारी)

१९५१ ४०.० १८.०
१९७१ ३६.९ १४.९
१९८१ ३३.९ १२.५
१९९१ ३९.५ ९.८
२००१ २५.८ ८.५
२०११ २०.९ ७.९
संदभि : Datta / Sundaram Indian Economy, Page No.62-edition 2011

कोष्टक क्र. ८.२ भारतातील जननदर र्व मृत्युदर

र्वरील कोष्टका र्वरून भारतात स्वातंत्र्योत्तर काळात मृत्यूदरात र्वेगाने िट झालेली हदसून येते . तर
जननदर अद्यापही अधिक असलेला हदसून येतो.

सन १९५० ते २०११ या कालार्विीत जन्मदर दर हजारी ३९.९ र्वरून २१.८ पयंत कमी झाला
सन १९६० ते सन १९७० या दशकात मात्र तो र्वाढलेला हदसून येतो मृत्यूदराच्या बाबतीत सन
१९५० ते २०११ या काळात र्वेगाने िट झालेली हदसून येते. तो २७.४ र्वरून ७.१ इतका झाला
अथात १९६० ते १९७० या दशकात मृत्यूदरातही र्वाढ झालेली हदसून येते.

37
भारतातील सर्विच िटक राज्यात जन्मदर र्व मृत्यूदर समान नाही. तबहार, उ. प्रदे श, राजिान,
झारखंड या राज्यांमध्ये जन्मदर जास्त र्व मृत्यूदर कमी आहे . तर गोर्वा, कत्रपूरा, केरळ नागालँड या
राज्यात जन्मदर र्व मृत्यूदर अल्प असलेला हदसून येतो.

जगातील तनर्वडक दे शांची तुलना केली असता भारतातील ढोबळ जननदर जास्त आहे . उदा.
सन २०१६ मध्ये चीनचा जननदर १२, अमेररका, जपानचा ८, जमिनीचा ९ आणि भारताचा जननदर
१९ होता. तर भारताचा मृत्यूदर ७, जपान - ११, इटली १०, जमिनी ११ इतका असलेला हदसून येतो.
भारतातील बालतर्वर्वाहाची प्रथा, तनरक्षरता, एकत्र कुटु ंबपद्धती, स्त्री साक्षरतेचे अल्प प्रमाि, दाररद्र्य
इ. कारिामुळे जननदर उच्च राहहला आहे . तर कपण्याच्या पाण्याची सोय सार्विजतनक आरोग्य सेर्वेत
सुिारिा, रूग्णालयांच्या संख्येत र्वाढ, दळिर्वळि सोईत सुिारिा इ. मुळे मृत्यूदरात र्वेगाने िट
झाली आहे.

३) लोकसंख्येची िनता:

एक ककलोमीटर क्षेत्रात सरासरी ककती लोक राहतात. त्याला त्या प्रदे शाची िनता असे
म्हितात. सामान्यपिे लोकसंख्येची िनता ही अनुकुल हर्वामान, शशक्षि, आरोग्य, र्वाहतूक र्व
दळिर्वळि सुतर्विा, भौगोशलक पररस्थिती जतमनीची सुपीकता इ. िटकार्वर अर्वलंबून असते.
याशशर्वाय िातमिक िळे , ऐततहाशसक िळे तसेच माहहतीची उपलब्धता यांचाही लोकसंख्येच्या
िनतेर्वर प्रभार्व असतो.

लोकसंख्येच्या िनतेर्वरून एखाद्या प्रदे शात लोकसंख्या तर्वरळ आहे कक दाटीर्वाटीने रहाते हे
समजते. भारतात सन १९०१ मध्ये लोकसंख्येची िनता ७७ होती ती सातत्याने र्वाढत जाऊन सन
२०११ च्या जनगननेनुसार ३८२ इतकी आहे. भारतात लोकसंख्येची िनता तर्वतर्वि राज्यात कमी-
अधिक असलेली हदसून येते मुंबई, हदल्ली, कलकत्ता यासारख्या महानगरात लोकसंख्येची िनता
जास्त असलेली हदसून येते. भारतातील तबहार, प. बंगाल, केरळ, उत्तर प्रदे श, हररयाना, तातमळनाडू ,
पंजाब, आंध्र प्रदे श या राज्यांमिील लोकसंख्येची िनता भारताच्या २०११ च्या सरासरी िनतेपेक्षा
जास्त आहे. तर महाराष्टर, कनाटक, गुजरात, ओररसा, मध्यप्रदे श, राजिान, जम्मू काश्मीर, हहमाचल
प्रदे श या राज्यातील लोकसंख्येची िनता भारताच्या सरासरी पेक्षा कमी आहे . सन २०११ मध्ये

38
भारतात लोकसंख्येची सर्वोच्च िनता हदल्लीमध्ये ११३२० इतकी होती तर अरूिाचल प्रदे शाची
िनता सर्वात कमी १७ इतकी होती.

पुढील कोष्टकार्वरून भारतातील लोकसंख्येची िनता कशी बदलत गेली आहे हे लक्षात येते .

कालार्विी िनता
१९०१ ७७
१९६१ १४२
१९९१ २६७
२००१ ३२५
२०११ ३८२

िटकराज्य िनता
हदल्ली ११२९७
चंडीगड ९२५२
महाराष्टर ३६५
अरूिाचल प्रदे श १७
अंदमान तनकोबार ४६
Source: Census of India – 2011

कोष्टक क्र. ८.३ भारतातील लोकसंख्येची िनता

४) स्त्री-पुरूर् प्रमाि :-

दर हजार पुरूर्ांमागे स्त्रीयांचे असिारे प्रमाि म्हिजे स्त्री -पुरूर् प्रमाि होय. स्वातंत्र्योत्तर
काळात पुरूर्ांच्या संख्येच्या मानाने स्त्रीयांच्या संख्येत िट होत गेल्याचे आढळते. भारतातील पुरूर्
प्रिान संिृतीमुळे पािात्य राष्टरांच्या तुलनेने स्त्रीयांची संख्या कमी असल्याचे हदसून येते . सन
२०११ मध्ये स्त्री-पुरूर् प्रमािात सुिारिा होतांना हदसते. सन २०११ च्या जनगिनेनुसार भारतात
केरळमध्ये १०८४ आणि पाँडेचेरीमध्य १०३७ इतके स्त्री पुरूर् प्रमाि आहे . तर सर्वात कमी

39
शसक्कीम राज्यात ८९० आणि केंिशाशीत प्रदे शात दमन- हदर्व मध्ये ६१८ इतके कमी असलेले हदसून
येते.

५) साक्षरता प्रमाि :-

दे शातील लोकसंख्येच्या साक्षरता प्रमािार्वरून त्या दे शातील लोकसंख्येची गुिर्वत्ता स्पष्ट

होते. साक्षरता प्रमाि हा भारतीय लोकसंख्येच्या अभ्यासाचा एक महत्वाचा िटक आहे . कारि
साक्षर लोकसंख्येर्वरून दे शातील लोकसंख्येच्या प्रगतीचा तांकत्रक दर ठरतो. स्वातंत्र्यपूर्विकाळात
भारतात साक्षरता प्रमाि खूपच कमी होते. युनोच्या मते व्यक्तीला शलहहता-र्वाचता येण्याच्या
क्षमतेला साक्षरता असे म्हितात. भारतात ६ र्वर्ापेक्षा मोठ्या व्यक्तीला ककमान त्याच्या मातृभार्ेतून
शलहहता र्वाचता येत असेल. तर अशा व्यक्तीला साक्षर असे म्हटले जाते. याचाच अथि ज्यांना शलहहता
र्व र्वाचता येत नाही अशा व्यक्तींना तनरक्षर असे म्हटले जाते.

भारत सरकारने तनयोजन काळात दे शातील तर्वतर्वि र्वयोगटातील व्यक्तीसाठी शैक्षणिक सुतर्विा
उपलब्ध करून हदल्या आहे त. १४ र्वर्ाच्या आतील मुलांना प्राथतमक शशक्षि सक्तीचे र्व मोफत केले
आहे तसेच मुलांना जेर्वि, शशष्यर्वृत्ती इ. योजना सुरू केल्या आहे त. यामुळे भारतातील साक्षरता
प्रमाि र्वाढलेले हदसून येते ही बाब पुढील कोष्टकाने अधिक स्पष्ट होईल.

जनगिना र्वर्ि एकूि साक्षरता पुरूर् साक्षरता स्त्री साक्षरता

१९५१ १८.३३ २७.१६ ८.८६
१९६१ २८.३३ ४०.४० १५.३५
१९७१ ३४.४५ ४६.०० २२.००
१९८१ ४३.७ ५६.३८ २९.५
१९९१ ५२.२१ ६४.१३ ३९.३
२००१ ६४.८३ ७५.८५ ५२.१
२०११ ७४.०४ ८२.१४ ६५.५
Source: Census of India 2011

कोष्टक क्र. ८.४ भारतातील साक्षरता प्रमाि (टक्केर्वारी)

40
कोष्टक क्र. ८.४ र्वरून असे हदसून येते की भारतात सन १९५१ मध्ये एकूि लोकसंख्येपैकी केर्वळ
१८.३३% लोकसंख्या साक्षर होती, त्यामध्ये २७.१६ % पुरूर् तर के र्वळ ८.८६% स्त्रीयांचा समार्वेश
होता. यामध्ये र्वाढ होत जाऊन सन २०११ पयंत एकूि साक्षरता प्रमाि ७४. ४% इतके झाले.
पुरूर् साक्षरता ( ८२.१४% आणि स्त्री साक्षरता ६५.०५% पयंत र्वाढली. भारतातील र्वेगर्वेगळ्या
राज्यात लोकसंख्येच्या साक्षरतेचे प्रमाि कमी-अधिक असलेले हदसून येते. सर्वाधिक साक्षरता
प्रमाि असलेले राज्य म्हिून ओळखल्या जािाऱ्या के रळमध्ये ९४% इतके साक्षरता प्रमाि आहे .
या पाठोपाठ लक्षद्वीप - ९१.८५% तमझोराम - ९१.३३% गोर्वा ८८.७०% इ. साक्षरता प्रमाि उच्च
असिारी राज्ये आहे त तर तबहार - ६६.८२% अरूिाचल प्रदे श ६६.९५% र्व झारखंडमध्ये ६७.६३%
इत्याहद साक्षरता प्रमाि कमी असिारी राज्ये आहे त.

तथाकप भारत सरकारने साक्षरता प्रमाि र्वाढतर्वण्यासाठी तनरंतर प्रौढ साक्षरता कायिक्र म - १९७८,
राष्टरीय साक्षरता अधभयान - १९८८, सर्विशशक्षा अधभयान- २००१, बेटी बचाओ बेटी पढाओ - २०१५
यासारखे तर्वतर्वि उपक्रम सुरू केले आहे त.

६) लोकसंख्येची र्वयोमानानुसार तर्वभागिी :-

दे शाच्या लोकसंख्येची र्वयोगटानुसार तर्वभागिी केल्यास एकूि लोकसंख्येत कत्या

लोकसंख्येचे प्रमाि ककती आहे हे समजते. सर्विसािारिपिे ० ते १४ आणि ६० र्वर्ार्वरील व्यक्ती या
काम करण्याच्यादृष्टीने अकायिक्षम म्हिजेच अनुत्पादक मानली जाते. तसेच १५ ते ६० र्वयोगटातील
काम करण्यास सक्षम असिाऱ्या लोकसंख्येला उत्पादक ककं र्वा कती लोकसंख्या म्हितात. कत्या
लोकसंख्येचे प्रमाि अधिक असेल तर परार्वलंबी लोकसंख्येचे प्रमाि कमी असते . सध्या भारतात
कती लोकसंख्या अधिक असल्यामुळे भारत सर्वाधिक तरुिांचा दे श ठरला आहे. ही बाब पुढील
कोष्टकार्वरून स्पष्ट होते.

41
 र्वयोगट

र्वर्ि ० ते १४ १५ ते ६० ६० पेक्षा अधिक

१९२१ ३९.२ ५९.६ १.२
१९३१ ३८.४ ६०.२ १.५
१९५१ ३७.४ ५७.१ ५.५
१९६१ ४१.० ५३.३ ५.७
१९७१ ४१.४ ५४.४ ५.२
१९८१ ३९.७ ५४.१ ६.२
१९९१ ३६.५ ५७.१ ६.४
२००१ ३५.५ ५८.२ ६.३
२०११ २९.१ ६५.४ ५.५
Source : Ashwini Mahajan Indian Economy-2012

कोष्टक क्र. ८.५ लोकसंख्येची र्वयोमानानुसार तर्वभागिी

७) लोकसंख्येची व्यर्वसायानुसार तर्वभागिी

अथिव्यर्विेचे स्वरूप आणि तर्वकासाची अर्विा समजण्यासाठी दे शातील कत्या लोकसंख्येची

तर्वतर्वि व्यर्वसायात कशा ररतीने तर्वभागिी झालेली आहे . हे अभ्यासिे उपयुक्त ठरते. भारतात
व्यर्वसायानुसार प्रमुख तीन क्षेत्रात तर्वभागिी केली जाते.

अ) प्राथतमक क्षेत्र - प्राथतमक क्षेत्रात शेती, र्वन, पशूसंर्वििन, मासेमारी इ. व्यर्वसायांचा समार्वेश होतो.
प्राथतमक क्षेत्रार्वर तनसगाची भूतमका फार महत्वाची ठरते.

ब) हद्वतीय क्षेत्र - यामध्ये लिु र्व मोठे उद्योगिंदे , बांिकाम, खािी इ. चा समार्वेश होतो. शेती
क्षेत्रातील अततररक्त श्रतमकांना रोजगार पुरतर्वण्याचे काम या क्षेत्रातून केले जाते .

42
 क) तृतीय क्षेत्र - या क्षेत्रात र्वाहतूक दळि-र्वळि, व्यापार, शशक्षि, र्वैद्यकीय व्यर्वसाय,
अधभयांकत्रकी, बँक व्यर्वसाय इ. चा समार्वेश होतो. सेर्वांची तनतमिती करिाऱ्या सेर्वांचा या क्षेत्रात
समार्वेश होतो.

व्यार्वसाघयक १९५१ १९६१ १९७१ १९८१ १९९१ २००१ २०११

क्षेत्र
प्राथतमक ७२.१ ७१.८ ७२.१ ६८.८ ६६.७ ५८.४ ५२.२

हद्वतीय १०.७ १२.२ ११.२ १३.५ १२.७ १६.२ २०.२

तृतीय १७.२ १६.० १६.७ १७.५ २०.५ २५.४ २७.३

संदभि : महाजन अशर्श्नी भारतीय अथिव्यर्विा- लोकसंख्येची क्षेत्रीय तर्वभागिी (टक्केर्वारी)

कोष्टक क्र. ८.६ लोकसंख्येची क्षेत्रीय तर्वभागिी (टक्केर्वारी)

८) लोकसंख्येची ग्रामीि आणि शहरी तर्वभागिी :-

दे शातील एकूि लोकसंख्येपैकी ककती लोकसंख्या ग्रामीि भागात राहते आणि ककती लोकसंख्या
शहरी भागात राहते याची माहहती िेिे आधथिक , सामाशजक र्व सांिृततकदृष्ट्या महत्वाचे ठरते.
कारि दे शाच्या आधथिक तर्वकासाचा र्वेग , औद्योघगकरिाबरोबर नर्वीन औद्योघगक शहरांची संख्या
र्वाढते ग्रामीि भागातील लोक रोजगारासाठी शहराकडे िलांतर करतात. पररिामी शहरातील
लोकसंख्या र्वाढते. ग्रामीि भागातील लोकसंख्येचे होिारे िालांतर आधथिक तर्वकासाचे द्योतक
मानले जाते. पुढील कोष्टकार्वरून भारतीय लोकसंख्येची ग्रामीि शहरी तर्वभागिी कशी झाली आहे
हे समजते.

43
 भारतातील शहरी र्व ग्रामीि लोकसंख्यच
े े प्रमाि

र्वर्ि ग्रामीि लोकसंख्या प्रमाि शहरी लोकसंख्या प्रमाि

१९०१ ९८.०% ११.०%
१९५१ ८२.७ % १७.३ %
१९६१ ८२.० % १८.० %
१९७१ ८०.१ % १९.९ %
१९८१ ७६.७ % २३.३ %
१९९१ ७४.३ % २५.७ %
२००१ ७२.२ % २७.८ %
२०११ ६८.८५ % ३१.१५ %
संदभि : जनगिना अहर्वाल, रशजस्ट्र ार जनरल, भारत

कोष्टक क्र. ८.७ भारतातील शहरी र्व ग्रामीि लोकसंख्येचे प्रमाि

लोकसंख्या र्वाढीचे आधथिक तर्वकासार्वरील पररिाम कोित्याही दे शाचा आधथिक तर्वकास

हा त्या दे शातील नैसघगिक सािनसंपत्ती, मानर्वी सािनसंपत्ती आणि -तर्वत्तीय सािने या तीन प्रमुख
िटकांर्वर अर्वलंबून असतो. यापैकी लोकसंख्या आणि आधथिक तर्वकास या दोहोत परस्पर संबंि
असलेला हदसून येतो भारतात लोकसंख्या र्वाढीबरोबर श्रमपुरर्वठा र्वाढत असला तरी लोकसंख्या
र्वाढीचे आधथिक तर्वकासार्वर अनेक प्रततकूल पररिाम होताना हदसतात.

अथितज्ञ कोलीन क्लाकि आणि एव्हरे स्ट् हंघगन याच्या मते तर्वकसनशील दे शात मोठी आणि
र्वाढती लोकसंख्या ही त्या दे शाच्या तर्वकासाला लाभदायक ठरते . सध्या प्रगत म्हिून ओळखला
जािाऱ्या अमेररका, इंग्लंड जपान यासारख्या राष्टरात आधथिक तर्वकासाच्या काळात तेथील र्वाढत्या
लोकसंख्येने हातभारच लार्वला होता. तथापी भारताच्या बाबतीत स्वातंत्र्योत्तर काळात भारतात
िडू न आलेली लोकसंख्यार्वाढ ही प्रततकूल पररिाम करिारी ठरली आहे . भारताच्या आधथिक
प्रगतीच्या मागात र्वाढती लोकसंख्या कशी अडसर ठरली आहे . हे पुढीलप्रमािे सतर्वस्तर स्पष्ट
करता येई ल.

44
लोकसंख्या र्वाढीचे आधथिक तर्वकासार्वरील आिात –

१) राष्टरीय आणि दरडोई उत्पन्न :-

भारताच्या राष्टरीय आणि दरडोई उत्पन्नातील र्वाढीच्या तुलनेने लोकसंख्या र्वाढीचा र्वेग
जास्त आहे. दरडोई उत्पन्न म्हिजे त्या दे शात राहिाऱ्या लोकांच्या र्वाट्याला येिारा राष्टरीय
उत्पन्नातील सरासरी र्वाटा ककं र्वा हहस्सा होय. राष्टरीय उत्पन्न र्वाढत असताना लोकसंख्या र्वेगाने
र्वाढत असेल तर राष्टरीय उत्पन्नाची तर्वभागिी होऊन दरडोई उत्पन्न कमी राहील.

भारतात चालु ककं मतीनुसार दरडोई तनव्वळ राष्टरीय उत्पन्न सन १९५०-५१ मध्ये २६४ रू होते. ते सन
१९८०-८१ मध्ये १८५२ रू. सन २००९-१० मध्ये ४६, १७७ रू. आणि सन २०१३-१४ मध्ये ७४,३८०
रू. होते. अथात आंतरराष्टरीय पातळीर्वर पाहहल्यास भारताचे दरडोई उत्पन्न सन २००६ मध्ये ८२०
होते. तर चीन चे २०१० आणि अमेररकेचे ४४७० होते. यार्वरून भारताची लोकसंख्या स्थिर
झाल्याशशर्वाय दरडोई उत्पन्नात र्वाढ हदसून येिार नाही.

२) अन्निान्य पुरर्वठा :-

स्वातंत्र्योत्तर काळात भारतात सातत्याने र्वाढिाऱ्या लोकसंख्येमुळे अन्निान्याच्या समस्येला

तोंड द्यार्वे लागत आहे. हररत क्रांतीनंतर भारत अन्निान्याच्या बाबतीत स्वयंपूिि बनला. तथाकप,
दरडोई प्रततहदन उपलब्ध होिाऱ्या अन्निान्याचे प्रमाि तर्वशेर् र्वाढू शकले नाही. कारि लोकसंख्या
र्वेगाने र्वाढत गेली. सन २०११-१२ मध्ये दरडोई अन्निान्य उपलब्धता ४६२.१ ग्रॅम इतकी होती. हे
प्रमाि सन १९९० मध्ये ४८०.१ ग्रॅम होते. याचा अथि अन्निान्य प्रततव्यक्ती उपलब्धता फारशी
र्वाढलेली नाही. गेल्या ६५ र्वर्ात अंदाजे अन्निान्य उत्पादन ५.५ पटीने र्वाढले. परंतु दरडोई अन्निान्य
उपलब्धता के र्वळ १.२ पटीने र्वाढली याचे महत्वाचे कारि म्हिजे लोकसंख्या र्वाढ होय.

३) बेरोजगारीत र्वाढ :-

र्वाढती लोकसंख्या बेरोजगारी तनमाि होण्याचे एक महत्वाचे कारि बनले आहे . र्वेगाने
र्वाढिाऱ्या लोकसंख्येमुळे अन्नपुरर्वठ्यात र्वाढ होते. परंतू सर्वांनाच रोजगार तमळत नाही.
स्वातंत्र्योत्तर काळात ज्या र्वेगाने रोजगाराच्या संिी तनमाि झाल्या. त्यापेक्षा अधिक प्रमािात

45
लोकसंख्येत र्वाढ झाली. राष्टरीय नमुना पाहिी अहर्वालानुसार सन १९९३-९४ मध्ये बेरोजगारांची
संख्या २०.१३ दशलक्ष होती. ती सन १९९९-२००० मध्ये २६.५८ दशलक्ष झाली. सन २०१६ मध्ये
भारतात बेरोजगारीचा दर ३.५१% इतका होता. तो सन २०१७ मध्ये ३.५२% इतका झाला. भारतात
लोकसंख्या र्वाढीमुळे बेरोजगारीचा दर जास्त राहहला आहे .

४) शेतजतमनीर्वर अततररक्त भार :-

जगातील एकूि जतमनीपैकी भारताच्या हहश्याला के र्वळ २.४% जतमन आलेली आहे.
यामध्ये कोितीही र्वाढ होत नाही. तथाकप, गेल्या ७० र्वर्ात भारताची लोकसंख्या र्वेगाने र्वाढली
आहे. या मोठ्या प्रमािार्वरील लोकसंख्येला सामार्वून िेईल इतया मोठ्या प्रमािात दे शातील
औद्योघगक तसेच सेर्वा क्षेत्राचाही तर्वकास झालेला नाही. त्यातही लोकसंख्या र्वाढीचा दर शहरी
भागापेक्षा ग्रामीि भागात जास्त आहे . त्यामुळे शेतीर्वर र्वाढत्या लोकसंख्येचा अततररक्त भार पडतो
आहे. यातूनच शेतीच्या तर्वभाजनाचा र्व तुकडीकरिाचा प्रश्न तनमाि होत आहे .

५) अनुउत्पादक उपभोक्त्यांचा र्वाढता भार :-

उत्पादनाला हातभार न लार्वता जे फक्त दे शातील र्वस्तुंचा उपभोग िेतात. त्यांना अनुत्पादक
उपभोक्ते असे म्हितात. सामान्यपिे १४ र्वर्ाखालील मुले र्व ६० र्वर्ार्वरील जेष्ठ लोकांचा
अनुत्पादक उपभोक्त्यात समार्वेश होतो. सन २००१ मध्ये ४१.८% एर्वढे अनुत्पादक उपभोक्त्यांचे
प्रमाि होते. ते सन २०११ मध्ये ३७.५% लोकसंख्या अनुत्पादक होती. एकूि लोकसंख्येमध्ये
म्हिजेच १२१ कोटीपैकी ४५.३७५ कोटी लोकसंख्या अनुत्पादक होती. यार्वरून र्वाढत्या
लोकसंख्येमुळे दे शाच्या आधथिक तर्वकासाच्या प्रकक्रयेर्वर अनुत्पादक लोकसंख्येचा प्रततकूल पररिाम
होत आहे.

६) सामाशजक सोई-सुतर्विांर्वर ताि :-

भारतात र्वेगाने र्वाढिाऱ्या लोकसंख्येमुळे शशक्षि, आरोग्य, र्वाहतूक दळिर्वळि, र्वैद्यकीय

सुतर्विा, कपण्याचे पािी र्व र्वीजपुरर्वठा यासारख्या मुलभूत सोई-सुतर्विार्वर अततररक्त ताि होतो
आहे. दे शाच्या महानगरातून र्वाढत्या लोकसंख्येमुळे तनर्वासांचा प्रश्न गंभीर बनला आहे . बचतीचे

46
प्रमाि कमी असल्यामुळे आणि या सुतर्विांर्वर भरमसाट खचि करार्वा लागत असल्यामुळे तर्वकासात
अडसर तनमाि झाला आहे..

७) दाररद्र्यात र्वाढ :-

भारतात र्वेगाने र्वाढिारी लोकसंख्या आणि कृर्ीची अल्प उत्पादकता, औद्योघगकरिाचा

मंद र्वेग, र्वाढती बेरोजगारी यामुळे लोकांचे दरडोई उत्पन्न कमी आहे . दे शातील जर्वळपास ४०%
लोकसंख्या दाररियरे र्ेच्या खाली जीर्वन जगत आहे . दाररियाच्या दृष्ट चक्रामुळे लोकांची
कायिक्षमता कमी होऊन आधथिक तर्वकासात अडथळा तनमाि होतो आहे .

८) भांडर्वल संचय :-

आधथिक तर्वकासासाठी भांडर्वल हा िटक महत्वाचा असतो. भारतात भांडर्वल संचयाचा दर

कमी असल्यामुळे पुनगुंतर्विूकीचा दरही कमी आहे. राष्टरीय उत्पन्नातील र्वाढीबरोबर लोकसंख्या
र्वाढ होत असल्यामुळे दरडोई उत्पन्न र्वेगाने र्वाढताना हदसत नाही. पररिामी लोकांची बचतक्षमता
कमी आहे. यामुळे भांडर्वल संचयार्वर प्रततकूल पररिाम होतो.

९) स्त्री श्रम शक्तीचा अपव्यय :-

भारतात जननदर उच्च आहे. सर्विसािारिपिे प्रततर्वर्ी १ कोटी ६० लाख स्कस्त्रयांची प्रसूती
होते. त्यामुळे प्रसुतीकाळात स्कस्त्रया काम करू शकत नाहीत. त्यांची श्रमशक्ती र्वाया जाते. मानर्वी
संसािनांचा हा अपव्यय मानर्वी तर्वकासाला पायबंि िालतो.

१०) लोकसंख्या र्वाढ र्व शार्श्त तर्वकास :-

भारतात स्वातंत्र्योत्तर काळात औद्योघगक तर्वकासाच्या प्रकक्रयेमुळे र्वेगर्वेगळ्या प्रकारची

सािन संपत्ती मोठ्या प्रमािार्वर र्वापरली जातात. भतर्वष्यकाळातील कपढीला कोळसा, लोखंड,
पेटरोशलयम पदाथि यासारख्या मयादीत प्रमािार्वर असलेल्या नैसघगिक सािन सामुग्रीचा तुटर्वडा
भासू नये यासाठी पयायी िोरि स्तस्वकारार्वे लागते. परंतु याचर्वेळी र्वाढत्या लोकसंख्येचे पोर्ि
करण्यासाठी या नैसघगिक सािन संपत्तीचा बेसुमार र्वापर करार्वा लागत आहे . त्यामुळे पयार्वरिाचे
संरक्षि र्व संर्वििनाचा प्रश्न तनमाि झाला आहे . थोडयात शार्श्त तर्वकासाच्या संकल्पनेत अपेशक्षत

47
असलेला मानर्वी तर्वकास तनदे शांक सुिारण्याचे उद्दीष्ट गाठताना दे शातील नैसघगिक सािन संपत्तीचे
संरक्षि करून पयार्वरि समतोल राखिे कठीि बनले आहे .

48
९. पंचर्वाकर्िक योजना काळातील कुटुब
ं तनयोजनाचा कायिक्रम

लोकसंख्यातर्वर्यक िोरिाला (म्हिजेच कुटु ब

ं तनयोजनाच्या कायिक्रमाला) सन १९६१ पयंत
आर्वश्यक तेर्वढे लक्ष हदले गेले नसल्याचे हदसते. पुढील तर्वश्लेर्िार्वरून असे हदसून येई ल की, हे
कायिक्र म सन १९५१ ते १९६१ पयंत 'प्रयोगार्विेत होते आणि लोकसंख्येच्या तनयंत्रिाच्या
िोरिाची खरी सुरुर्वात सन १९६१ नंतर झाली.

पहहल्या पंचर्वाकर्िक योजनेच्या काळात कुटु ब

ं तनयोजनासाठी फक्त ₹ ६५ लक्षांची तरतूद
करण्यात आली होती, दुसऱ्या योजनेच्या काळात यासाठी ₹५ कोटीची तरतूद करण्यात आली,
ततसऱ्या योजनेत यासाठी ₹२५ कोटींची तरतूद करण्यात याली, चौथ्या योजनेत कुटु ब
ं तनयोजनाच्या
कायिक्र मासाठी ₹ २७७ कोटींची तरतूद करण्यात आली, पाचव्या योजनेत या कायिक्रमासाठी ₹
४०९ कोटी, तर सहाव्या योजनेत (१९८०-१९८५) ₹ १०७८ कोटींची तरतूद करण्यात आली. पि
प्रत्यक्षात सहाव्या योजना काळात कुटु ब
ं तनयोजनार्वरील खचि सुमारे ₹ १४४८ कोटींपयंत र्वाढण्याची
शयता तनमाि झाली.

पहहल्या तीन पंचर्वाकर्िक योजना काळात शासनाला लोकसंख्येच्या समस्येचे गांभीयि लक्षात
आल्याचे हदसत नाही. चौथ्या पंचर्वाकर्िक योजनेच्या काळापासून लोकसंख्येच्या पररिामकारक
तनयंत्रिासाठी कुटु ब
ं तनयोजनाचे महत्त्व समजल्याचे हदसते. कुटु ब
ं तनयोजनाचा मूलभूत उद्देश
जननदर हजारी दरर्वर्ी ४० पासून सन १९९५ पयंत २१ पयंत खाली आििे हा होता. हे उकद्दष्ट
गाठण्यासाठी शासनाने पुढील सािनांर्वर भर हदला जीर्वनाची एक पद्धत म्हिून कुटु ब
ं तनयोजनास
मान्यता तमळतर्विे, एक आदशि म्हिून छोटे कुटु ब
ं ही कल्पना स्वीकारिे , सर्वि तर्वर्वाहहत तरुि
जोडप्यांना कुटु ब
ं तनयोजनाची माहहती असिे आणि कुटु ब
ं तनयोजनाची सािने र्व संबंधित सेर्वा सर्वि
संबंधितांना सहज उपलब्ध करून दे िे.

र्वरील उकद्दष्टे साध्य करून िेण्याच्या दृष्टीने शासनाने पुढील उपाययोजना कायिर्वाहीत आिण्याचे
ठरतर्वले

49
१. कुटु ब
ं तनयोजनाचे महत्त्व सर्वांस पटार्वे र्व त्या दृष्टीने सर्वांस प्रेरिा तमळार्वी म्हिून र्वतिमानपत्रे ,
शसनेमा, रे कडओ र्व टेशलव्हव्हजनद्वारा जोरदार र्व पररिामकारक प्रचार करिे , शस्त्रकक्रयेद्वारा
तनबीजीकरि करिे.

२. ग्रामीि र्व शहरी भागांमिील सर्वि संबंधितांना कुटु ब

ं तनयोजनाची सािने तमळतील अशी व्यर्विा
करिे.

३. शस्त्रकक्रयेद्वारा तनबीजीकरि करण्यास तरुि जोडप्यास तयार करण्याच्या दृष्टीने पैशाच्या

स्वरूपातील आकर्िि पुरतर्विे.

४. पुरुर् र्व स्कस्त्रयांच्या बाबतीत आर्वश्यक ती शस्त्रकक्रया (म्हिजेच तनबीजीकरिासाठी शस्त्रकक्रया)

या सािनाचा जास्तीत जास्त अर्वलंब केला जाईल असे पाहिे.

कुटु ब
ं तनयोजनासाठी कोित्याही एका तर्वशशष्ट सािनार्वर भर न दे ता शासनाने तर्वतर्वि शास्त्रीय
सािनांचा उपयोग करण्यार्वर भर हदल्याचे हदसते.

र्वरील उपायांबरोबरच लोकांना साक्षर करिे र्व त्यांचे जीर्वनमान सुिारिे या सािनांचाही
उपयोग करून कुटु ब
ं तनयोजनाचा कायिक्रम यशस्वी करण्याचे िोरि शासनाने स्वीकारले आहे . याचे
कारि असे की, संशोिनानुसार असे आढळून आले आहे की, शैक्षणिक र्व जीर्वनपातळी र्व
कुटु ब
ं तनयोजन यात प्रत्यक्ष संबंि आहे .

स्वातंत्र्यपूर्वि काळात लोकसंख्यातर्वर्यक िोरि तनशित नव्हते . लोकसंख्यार्वाढीचा र्वेग मंद

होता. १९२१ पयंत लोकसंख्येबाबत समस्या तनमाि झाल्या. १९३४ साली श्री. प्यारेलाल बट्टल
यांनी 'Population Problems in India' भारतातील लोकसंख्येत किी र्वाढ व्हायची तर किी
िट िडू न आली. १९२१ नंतर लोकसंख्या सातत्याने र्वाढतच गेली र्व हे पुस्तक प्रशसद्ध करून
दे शातील लोकसंख्येकडे लोकांचे लक्ष र्वेिण्याचा प्रयत्न केला. इंग्रज राज्यकत्यांनी भारतीयांच्या
सामाशजक प्रश्नात हस्तक्षेप केलेला नव्हता त्यामुळे त्यांनी लोकसंख्येचा प्रश्न समजू नही त्यार्वर
उपायात्मक कृती केली नाही. स्वातंत्र्यपूर्वि काळात राजकीय पुढाऱ्यांनी स्वातंत्र्यासाठी लढा दे ण्यास
महत्त्व हदल्याने दाररद्र्य, उपासमारी, तनकृष्ट राहिीमान र्वगैरे समस्या असूनही या समस्या इंग्रजी

50
सत्तेमुळे तनमाि झाल्या असा समज होता. इं ग्रजी अंमल असल्याने भारतातील लोकसंख्या
अततररक्त (Over Population) र्वाटते. स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर मात्र अशी पररस्थिती राहिार नाह अशी
भूतमका गांिींनी िेतली.

भारतीय तर्वचारर्वंतांनी इं ग्लंडमध्ये नर्वमाल्थसर्वाद्यांशी पररचय झाल्यानंतर १९२९ साली

भारतात नर्वमाल्थस लीग िापून लोकसंख्येची समस्या तीव्र असून लोकसंख्यार्वाढीचा र्वेग कमी
झाला पाहहजे अशी भूतमका िेतली. तसेच संततततनयमनाचा पुरिार र्व प्रचार केला. १९२५ साली
मुंबईत प्रा. रिुनाथ िोंडो कर्वे या सुिारकांनी पहहले संततततनयमन चचककत्सालय सुरू केले . नंतर
महाराष्टरात शकुंतला परांजपे यांनी बरे चसे कायि केले. १९३५ साली इंकडयन नॅशनल काँग्रेसने पं.
नेहरूंच्या अध्यक्षतेखाली नॅशनल प्लॅतनंग कतमटी नेमली. या कतमटीने दे शाच्या सामाशजक र्व
आधथिक तर्वकासासाठी कुटु ब
ं तनयोजन आर्वश्यक आहे , या तर्वचारास पाहठं बा हदला. रर्वींिनाथ टागोर
यांनी कुटु ब
ं तनयोजनास महत्त्व हदले. १९५१ ते १९५६ या काळात स्वतंत्र भारतात कुटु ब
ं तनयोजन
कायिक्र म राबतर्वण्याचे िोरि स्वीकारले गेले. समाजातील अज्ञान, दाररद्र्य र्व उपासमारीसारख्या
समस्या सोडतर्वण्यासाठी, राहिीमानाचा दजा उं चार्वण्यासाठी आधथिक र्व सामाशजक तर्वकासाच्या
पंचर्वाकर्िक योजना हाती िेतल्या. कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्रम हा लोकसंख्येच्या र्वाढीत िट िडर्वून
आिण्याचे प्रमुख सािन म्हिून र्वापरले जाते. या योजनांचा आढार्वा पुढीलप्रमािे :

पहहली पंचर्वाकर्िक योजना (१९५१-१९५६)
उद्देश
★ लोकसंख्यार्वाढीच्या दरात िट िडर्वून
आििे गरजेचे असल्याचे प्रततपादन केले.
एकप्रल १९५०: लोकसंख्या िोरि सतमतीची
तनयोजन मंत्र्यांच्या अध्यक्षतेखाली तनतमिती र्व
सतमतीच्या शशफारशीनुसार आरोग्य सेर्वा
महासंचालकांच्या कायालयात एक
कुटु ब
ं तनयोजन दालन सुरू केले.
१९५२ : जगातील पहहल्या शासनपुरिृत
कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्रमाची सुरुर्वात झाली.
सुरशक्षतकाल पद्धती, डायिाम पद्धती र्व जेली,

51

दुसरी पंचर्वाकर्िक योजना (१९५६ -१९६१)
ततसरी पंचर्वाकर्िक योजना (१९६१-१९६६)
चौथी पंचर्वाकर्िक योजना (१९६९-१९७४)
52
फोम टॅबलेटस् या पद्धतींचा पुरिार केला
गेला.
लोकसंख्या प्रश्नाला महत्त्व. तनयोजन मंडळाच्या
शशफारशीनुसार मध्यर्वती कुटु ब
ं तनयोजन
मंडळाची िापना केली.
कुटु ब
ं तनयोजनतर्वर्यक प्रचार र्व शशक्षि, सेर्वा,
प्रशशक्षि र्व संशोिन असे चार ठळक िटक
कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्रमात अंतभूित केले.
★ लोकसांख्यख्यक उकद्दष्ट तनशित केले गेले.
★ कालमयाहदत र्व उकद्दष्टकेंिी (Time Bound
Target) असा कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्र म बनला.
★ कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्रमाचे प्रतीक म्हिून
उलटा लाल कत्रकोि र्वापरण्यास सुरुर्वात झाली.
★ कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्रमात पैशाच्या
स्वरूपात मोबदला दे ण्याची पद्धती सुरु झाली.
★ १९६६-१९६९ Plan Holiday काळात
कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्रम भारतीय सार्विजतनक
आरोग्य कायिक्रमात पूिितः समार्वेश केला गेला.
★ माता, बालसंगोपन या कायिक्रमाची
कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्रमाशी सांगड िालण्यात
आली.
★ कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्रमाला प्रािान्य..
★ जन्मदर ३९ र्वरून ३२ र्वर आिण्याचे उकद्दष्ट.
★ १९७९ पयंत जन्मदर दरहजारी २५ र्वर
आिण्यासाठी स्त्री-पुरुर् शस्त्रकक्रयांकररता

पाचर्वी पंचर्वाकर्िक योजना (१९७४-१९९)
सातर्वी पंचर्वाकर्िक योजना (१९८६-१९९१)
53
उकद्दष्टे तनशित केली गेली.
★ मोफत तनरोि र्वाटप पद्धती सुरू.
★ गभितनरोिक गोळ्यांच्या कायिक्रमाची व्याप्ती
र्वाढतर्वली.
★ पुरुर् शस्त्रकक्रयांची (नसबंदी) या योजना
काळात संख्या र्वाढली.
★ नसबंदी कायिक्रमांतगित शशतबरे िेतली गेली.
★ १९७२-१९७३ = ३१.२ लाख पुरुर् नसबंदी
केल्या.
★ ८३ टक्के पुरुर् नसबंदी शस्त्रकक्रया
शशतबरांतून झाल्या.
★ प्रथमच राष्टरीय लोकसंख्या िोरि मांडले र्व
त्यास संसदे ची मान्यता तमळाली.
★ १९७५-१९७६ या आिीबािीच्या काळात
कुटु ब
ं तनयोजन शस्त्रकक्रयांची संख्या अततशय
मोठ्या प्रमािात र्वाढली.
★ कुटु ब
ं तनयोजन कायिक्रमाचे नार्व
कुटु ब
ं कल्याि कायिक्रम ठे र्वले.
★ यासाठी शस्त्रकक्रया, तांबी, इतर
कुटु ब
ं तनयोजन पद्धतींची र्वाकर्िक संख्या तनशित
केली.
★ सहाव्या पंचर्वाकर्िक योजनेच्या पहहल्या दोन
र्वर्ांत जोडप्यांच्या संख्येत अनुक्रमे ०.५ र्व १.०
टक्क्यांनी र्वाढ झाली. पुढील ३ र्वर्ांत हा दर
प्रततर्वर्ी २.५ एर्वढा होता.
★ जननदर १ र्वर आिण्याचे उकद्दष्ट.
★ तनव्वळ जननदर (Net Reproduction

आठर्वी पंचर्वाकर्िक योजना (१९९२-१९९७)
नर्वर्वी पंचर्वाकर्िक योजना ((१९९७-२००२)
दहार्वी पंचर्वाकर्िक योजना (२००२- २००७)
अकरार्वी पंचर्वाकर्िक योजना (२००७-२०१२)
54
Rate = १) या संकल्पनेने एक आईचे िान
एक मुलगी िेईल र्व दांपत्याला दोन मुले होतील.
★ जनन र्व मत्यितातर्वर्यक पररस्थितीत तनव्वळ
जननदर १ आल्यानंतर जन्मदर २१, मृत्युदर ९,
अभिक मृत्युदर ६० र्व संरशक्षत जोडप्यांचे प्रमाि
शेकडा ६० असेल असे गणित मांडले.
★ लोकसंख्यार्वाढीचा दर कमी करण्यार्वर
प्रािान्य.
★ कुटु ब
ं कल्याि या संकल्पनेत कुटु ब
ं ाचे
स्वास्थ्य या कल्पनेर्वर भर
★ सार्विकत्रक लसीकरि कायिक्रम,
जलसंजीर्वनी उपाययोजना, सुरशक्षत मातृत्व
यांचा कुटु ब
ं कल्याि कायिक्र मात अंतभार्व केला.
★ लोकसंख्या तनयंत्रिार्वर भर. संपूिि साक्षरता
अधभयान कुटु ब
ं कल्याि कायिक्र माला गततशील
बनतर्वण्याबाबत प्रचार.
★ लोकसंख्यार्वाढ रोखण्यासाठी कठोर उपाय.
★ गैरशासकीय माध्यमांना कुटु ब
ं कल्याि
कायिक्र मात सहभागी करून िेऊन सकक्रय
बनर्वार्वे.
★ लोकसंख्यार्वाढीचा दर तनयंकत्रत करिे. सर्वि
शशक्षा अधभयानाद्वारे कुटु ब
ं कल्याि कायिक्र माला
गततशील बनतर्विे.
१०. भारताच्या लोकसंख्यच
े ा सध्याचा कल

११ जुलै १९८७ रोजी जगात ५ अब्जाचे अपत्य जन्माला आले तेव्हापासून हा हदर्वस
'जागततक लोकसंख्या हदन’ म्हिून जगभर पाळला जात आहे . १९८७ ते २०११ पयंत जागततक
लोकसंख्या २ अब्जाने र्वाढली. ३१ ऑटोबर २०११ रोजी आपली लोकसंख्या ७ अब्ज झाली.
नुकत्याच आलेल्या United Nations’ World Population Prospects (WPP) च्या
अंदाजानुसार भारत २०२३ मध्ये चीनला मागे करून जगातील सर्वाधिक लोकसंख्या असिारा दे श
बनिार आहे.

या अहर्वालात भारताचा तर्वकास दर 1972 मध्ये 2.3% इतका होता, जो आता 1% पेक्षा
कमी झाला आहे. या कालार्विीत, प्रत्येक भारतीय स्त्रीला ततच्या हयातीत झालेल्या मुलांची संख्या
सुमारे ५.४ र्वरून आता २.१ पेक्षा कमी झाली आहे. याचा अथि असा आहे की भारतीयांनी पुनिापना
प्रजनन दर गाठला आहे , ज्यार्वर लोकसंख्या एका कपढीपासून दुसऱ्या कपढीकडे स्वतःची जागा िेते.
प्रजनन दर कमी होत आहे त, मृत्युदर आरोग्यसेर्वा आणि और्िी क्षेत्रातील कमी झाला आहे. ०-१४
र्वर्े आणि १५-२४ र्वर्े र्वयोगटातील लोकसंख्या कमी होत राहील तर २५-६४ आणि ६५+
र्वयोगटातील लोकसंख्या येत्या काही दशकांमध्ये र्वाढतच जाईल. लागोपाठच्या कपढ्यांसाठी
अकाली मृत्युदरात झालेली ही िट, जन्मार्वेळी आयुमानाच्या र्वाढीर्व पातळीमध्ये परार्वततित होते , ही
भारतातील लोकसंख्या र्वाढीचा चालक आहे .

या अहर्वालात काही शशफारशी हदलेल्या आहे त. त्यात, र्वृद्ध लोकसंख्या असलेल्या दे शांनी
सार्विजतनक कायिक्रमांना र्वृद्ध व्यक्तींच्या र्वाढत्या प्रमािाशी जुळर्वून िेण्यासाठी पार्वले उचलली
पाहहजेत, ज्यात सामाशजक सुरक्षा आणि पेन्शन प्रिालीची शार्श्तता सुिारिे आणि सार्विकत्रक
आरोग्य सेर्वा आणि दीििकालीन काळजी प्रिाली िाकपत करिे समातर्वष्ट आहे. अनुकूल
र्वयोमयादा तर्वतरिाचे संभाव्य फायदे र्वाढर्वण्यासाठी, सर्वि र्वयोगटातील आरोग्य सेर्वा आणि
दजेदार शशक्षि आणि उत्पादक रोजगार आणि सभ्य कामाच्या संिींना प्रोत्साहन दे ऊन त्यांच्या
मानर्वी भांडर्वलाच्या पुढील तर्वकासासाठी गुंतर्विूक करिे आर्वश्यक आहे . सोबत, २५-६४
र्वयोगटातील लोकांसाठी, कौशल्याची गरज आहे , ते अधिक उत्पादक आहे त आणि चांगले उत्पन्न
आहे त याची खात्री करण्याचा हा एकमेर्व मागि आहे .

जागततक लोकसंख्येचा हा अहर्वाल संयुक्त राष्टरांच्या आधथिक र्व सामाशजक तर्वभागाच्या

लोकसंख्या शाखेकडू न तयार करण्यात येतो. एकीकडे भारतासोबत जगाची लोकसंख्या जरी

55
र्वाढत असली तरी येत्या काही र्वर्ांत जगातील खूप दे शांमिील लोकसंख्येत होिार आहे . २०१०
मध्ये २७ दे शांच्या लोकसंख्येत एक टक्क्याने िट झाली होती. या दे शांमध्ये चीनचा समार्वेश असून,
सन २०५० पयंत चीनच्या लोकसंख्येत २.२ टक्के िट होऊन ती तीन कोटी १४ लाखांनी कमी
होिार आहे. तर भारताची लोकसंख्या याच काळात र्वाढिार आहे . येत्या ३० र्वर्ांत लोकसंख्येच्या
संरचनेतही बदल होिार आहे त. त्यानुसार जगाच्या एकूि लोकसंख्येत र्वृद्धांची संख्या र्वेगाने र्वाढत
जािार आहे. ६५ र्वर्ि र्व त्यापुढील र्वयोगटातल्या र्वृद्धांची संख्या सर्वाधिक र्वेगाने र्वाढिार आहे .
जगातील प्रत्येकी सहा मािसापैकी एक मािूस र्वयोर्वृद्ध असेल. ६५ र्व त्यापुढील र्वयाची
लोकसंख्येचे प्रमाि १५ ते २४ र्वयाच्या लोकसंख्येपेक्षा अधिक असिार आहे . तर पाच र्वर्ाखालील
मुलांची एकूि लोकसंख्येतील टक्केर्वारी ६ टक्के असेल तर जगातील टक्केर्वारी ५ असेल.
जगाच्या लोकसंख्येचे आयुष्यमानही सन २०५० पयंत र्वाढे ल असा अंदाज आहे . जगाच्या एकूि
लोकसंख्येत ६० टक्के आशशयामध्ये आहे. कारि चीन र्व भारत हे पहहल्या दोन क्रमांकाचे दे श या
खंडामध्ये आशशयात आहे त.

भारताची लोकसंख्या १९४७ मध्ये अंदाजे ३६ कोटी होती. २०११ च्या जनगिनेनुसार ती
१.२१ अब्ज झाली. म्हिजेच ६४ र्वर्ात भारताची लोकसंख्या ततप्पटीहून अधिक झाली. अंदाजे दोन
जनगिनेच्या काळात म्हिजे १० र्वर्ात प्रत्येक र्वर्ी लोकसंख्येत १.५० ते १.७५ कोटी भर पडत
आहे. आपल्या दे शात उत्तर प्रदे श , तबहार, उत्तराखंड, झारखंड, राजिान, मध्य प्रदे श, छत्तीसगड
आणि ओररसा या आठ राज्यातील लोकसंख्या र्वाढ तर्वशेर् आहे . १ मे, १९६० रोजी महाराष्टर राज्याची
िापना झाली. १९६१ च्या जनगिनेनुसार महाराष्टराची लोकसंख्या होती ३.९५ कोटी. १९६१-१९७१
दशकात महाराष्टराच्या लोकसंख्येत २७.४५ टक्के र्वाढ झाली. नंतरच्या दशकात १९७१-१९८१ र्वाढ
२४.५४ झाली. २०११ मध्ये महाराष्टराची लोकसंख्या ११ कोटीहून अधिक होती. जागततक
लोकसंख्येत पहहले १० मोठया लोकसंख्येचे दे श आहे त चीन, भारत, अमेररका, इंडोनेशशया,
ब्राव्हझल, पाककस्तान, बांगलादे श, नायजेररया, रशशया आणि जपान.
दे शातील मोठया लोकसंख्येच्या राज्यात लोकसंख्यार्वाढीत िट होिे अगत्याचे आहे . लोकसंख्या
र्वाढ ही सर्विच जगासाठी आता चचंतेची बाब बनली आहे , त्यामुळे लोकांनीच याचा गंभीरपिे तर्वचार
करून लोकसंख्यार्वाढीला आळा िालण्याची र्वेळ आली आहे.

56
११. लोकसंख्या र्वाढ कमी करण्यासाठी योजना

सरकार र्वेळोर्वेळी सर्वेक्षि करते उदा. राष्टरीय कौटु ंतबक आरोग्य सर्वेक्षि (National Family
Health Survey-NFHS) आणि नमुना नोंदिी प्रिाली (Sample Registration System-
SRS) आयोशजत करण्यात येत असलेल्या तर्वतर्वि जागरूकता कायिक्रमांच्या प्रभार्वाचा अभ्यास
करण्यासाठी. सर्वेक्षिातील महत्त्वाचे तनष्कर्ि पुढीलप्रमािे आहे त .

एकूि प्रजनन दर (TFR) २००५ मध्ये २.९ र्वरून २०१७ (SRS) मध्ये २.२ र्वर िसरला आहे.
अपेशक्षत प्रजनन दर NFHS III मध्ये १.९ र्वरून NFHS IV मध्ये १.८ र्वर िसरला आहे.
क्रूड बथि रेट (CBR) २००५ ते २०१७ (SRS) २३.८ र्वरून २०.२ पयंत िसरला आहे.
ककशोरर्वयीन जन्मदर १६% (NFHS III) र्वरून ८% (NFHS IV) पयंत तनम्मा झाला आहे.
सध्या ९९.५ टक्के तर्वर्वाहहत पुरुर् आणि स्कस्त्रयांना गभितनरोिकांच्या कोित्याही आिुतनक
पद्धती (NFHS IV) बद्दल माहहती आहे.

लोकसंख्या र्वाढ कमी करण्यासाठी योजना…

लोकसंख्या तनयंत्रि करण्यासाठी कायदा करण्यापेक्षा जर आपि जनजागृती तनमाि करिे ,

लोकांना चांगले आरोग्य र्व शशक्षि सुतर्विा उपलब्ध करून दे िे , लहान कुटु ब
ं ाचे महत्त्व समजार्वून
सांगिे आणि स्त्री शशक्षि दे ण्यासाठी र्वेगर्वेगळ्या िोरिाचा र्वापर करिे हे उपाय केले, तर
लोकसंख्या तनयंत्रि होऊ शकते.

तमशन पररर्वार तर्वकास- सरकारने १० नोव्हेंबर २०१६ रोजी तमशन पररर्वार तर्वकास लाँच
केला आहे ज्यामध्ये १४६ उच्च जननक्षम शजल्ह्यांमध्ये एकूि प्रजनन दर (TFR) ३ आणि
त्याहून अधिक उच्च फोकस असलेल्या सात राज्यांमध्ये गभितनरोिक आणि कुटु ब
ं तनयोजन
सेर्वांमध्ये लक्षिीय र्वाढ करण्यात आली आहे . हे शजल्हे उत्तर प्रदे श (५७), तबहार (३७),
राजिान (१४), मध्य प्रदे श (२५), छत्तीसगड (२), झारखंड (९) आणि आसाम (२) या
राज्यातील आहे त जे स्वतः ४४% आहे त. दे शाची लोकसंख्या.

57
नर्वीन गभितनरोिक पयाय- नर्वीन गभितनरोिक उदा. २०१५-२०१६ मध्ये इंजेटेबल
गभितनरोिक (अंतरा प्रोग्राम) आणि सेंटक्रोमन (छाया) सध्याच्या तनर्वडींमध्ये समातर्वष्ट केले
गेले आहे त.
प्रसूतीनंतर लगेचच IUCD िालण्याची नर्वीन पद्धत म्हिजे २०१० मध्ये पोस्ट्-पाटिम IUCD
(PPIUCD) सुरू करण्यात आली. PPIUCD प्रोत्साहन योजना १.१.२०१४ पासून
कायात्मन्वत झाली.
२०१३ पासून सुतर्विांमध्ये समकपित RMNCH+A समुपदे शकांची तनयुक्ती करण्यात आली
आहे.
क्सक्लतनकल आउटरीच टीम्स (सीओटी) योजना - ही योजना कडसेंबर २०१७ पासून १४६
तमशन पररर्वार तर्वकास शजल्ह्यांमध्ये सुरू करण्यात आली आहे , ज्याद्वारे दुगिम, कमी सेर्वा
नसलेल्या आणि भौगोशलकदृष्ट्या कठीि भागात मान्यताप्राप्त संिांकडू न मोबाईल
टीमद्वारे कुटु ब
ं तनयोजन सेर्वा प्रदान करण्यात आली आहे .
ऑगस्ट् २०११ मध्ये लाभाथींच्या िरोिरी ASHA द्वारे गभितनरोिकांच्या िरपोच तर्वतरिाची
योजना सुरू करण्यात आली.
१६ मे २०१२ रोजी जन्मातील अंतर सुतनशित करण्यासाठी ASHA साठी योजना सुरू
करण्यात आली - ही योजना दे शातील १८ राज्यांमध्ये (८ EAG, ८ ईशान्य, गुजरात आणि
हररयािा) लागू केली जात आहे. याव्यततररक्त पशिम बंगाल, कनाटक, आंध्र प्रदे श,
तेलंगिा, पंजाब, महाराष्टर, दमि दीर्व आणि दादरा आणि नगर हर्वेलीमध्ये अंतर िटक मंजूर
करण्यात आला आहे.
समुदायांमध्ये र्वापरण्यासाठी ASHA च्या और्ि ककटमध्ये गभििारिा चाचिी ककटची
तरतूद करण्याची योजना. २०१३ मध्ये ही योजना सुरू करण्यात आली.
नसबंदी स्वीकारिाऱ्यांसाठी भरपाई योजना - MoHFW योजनेअंतगित लाभाथी आणि सेर्वा
प्रदात्याला (आणि संि) नसबंदी आयोशजत करण्यासाठी र्वेतनाच्या नुक सानीची भरपाई
प्रदान करते. हे पॅकेज नोव्हेंबर २०१४ मध्ये ११ उच्च फोकस हाय TFR राज्यांसाठी (८ EAG,
आसाम, गुजरात, हररयािा) र्वाढर्वले गेले आणि तमशन पररर्वार तर्वकास अंतगित नोव्हेंबर
२०१६ मध्ये आिखी र्वाढले.

58
संपूिि दे शात कुटु ब
ं तनयोजनाच्या प्रयत्नांना चालना दे ण्यासाठी ११ जुलै ते २४ जुलै या
कालार्विीत जागततक लोकसंख्या हदन आणि पंिरर्वड्याचे तनरीक्षि.
पुरुर्ांचा सहभाग र्वाढतर्वण्यासाठी आणि NSV कायिक्रमाला पुनरुज्जीतर्वत करण्याच्या
प्रयत्नात २१ नोव्हेंबर ते ४ कडसेंबर दरम्यान नसबंदी पंिरर्वड्याचे तनरीक्षि, ज्याद्वारे ग्राहकांना
आरोग्य सुतर्विांमध्ये पुरुर् नसबंदी सेर्वा पुरतर्वल्या जातील.
मास मीकडया, तमड मीकडया आणि इं टर र्वैयघक्तक कम्युतनकेशनसह सर्वांगीि माध्यम
मोहहमेद्वारे सुिाररत मागिी तनतमिती कक्रयाकलाप.
पुन्हा कडझाइन केलेले गभितनरोिक पॅकेशजंग - या र्वस्तूंची मागिी र्वाढर्वण्यासाठी कंडोम,
ओसीपी आणि ईसीपीचे पॅकेशजंग २०१५ पासून सुिाररत आणि पुन्हा कडझाइन केले गेले
आहे.
सर्वि राज्ये आणि शजल्ह्यांमध्ये गुिर्वत्ता हमी सतमत्यांची िापना करून कुटु ब
ं तनयोजन
सेर्वांमध्ये दजेदार काळजीची खात्री करिे.
नॅशनल फॅतमली प्लॅतनंग इन्डे तिटी िीम (NFPIS) ज्याच्या अंतगित क्लायंटचा मृत्यू ,
गुंतागुंत आणि नसबंदीनंतर तबिाड झाल्यास तर्वमा उतरर्वला जातो. ही योजना २००५ मध्ये
सुरू करण्यात आली आणि एका तर्वमा कंपनीमाफित लागू करण्यात आली. हे २०१३ मध्ये
सुिाररत केले गेले आणि आता ते थेट NHM तनिीद्वारे राज्य सरकारद्वारे चालर्वले जात
आहे.
फॅतमली प्लॅतनंग लॉशजत्मस्ट्क मॅनेजमेंट अँड इन्फॉमेशन शसस्ट्म (FP-LMIS): आरोग्य
सुतर्विांच्या सर्वि स्तरांर्वर कुटु ब
ं तनयोजन र्वस्तूंचे सुरळीत अंदाज, खरेदी आणि तर्वतरि
सुतनशित करण्यासाठी २०१७ मध्ये एक समकपित सॉफ्टर्वेअर लॉन्च केले गेले.

59
१२. भारताच्या लोकसंख्यच
े े भतर्वष्य

भारताची लोकसंख्या लर्वकरच चीनला मागे टाकून जगात पहहल्या क्रमांकाची होईल,
असा अहर्वाल प्रशसद्ध झाला आहे . र्वाढत्या लोकसंख्येचे तोटे तनशित आहे त; परंतु त्यार्वर तनयंत्रि
आििेही सोपे नाही. र्वाढत्या लोकसंख्येच्या प्रश्नाचे उत्तर सोपे नाही. आपल्याला र्वेगळा तर्वचार
करार्वा लागेल...

चचत्र. १२.१ : २०३० पयंत सर्वात जास्त लोकसंख्या असिारे दे श

60
 जगाने १५ नोव्हेंबर २०२२ रोजी आठ अब्जांचा ओलांडला आहे. अशीच र्वाढ सुरू राहून,
२०३०मध्ये ८.५ अब्ज आणि २०५०मध्ये ९.५ अब्ज होऊन, शतकाच्या अखेरीला १०.४ अब्जापयंत
पोचिार आहे. हे झाले जगाचे; पि भारताचे आणि चीनचे काय? भारताच्या र्वाढीच्या बरोबरीने
शजव्हाळ्याचा तर्वर्य म्हिजे चीनची र्वाढ कशी होते आहे , आपि चीनच्या पुढे जािार का आणि
केव्हा?

पूर्वीच्या काही अनुमानांनुसार भारत सािारिपिे २०२८ मध्ये चीनला मागे टाकिार होता;
परंतु मिल्या काही काळात भारत आणि चीन यांची तुलनात्मक र्वाढ र्वेगळ्याच गतीने होऊन, ती
र्वेळ आता २०२३ मध्येच येिार आहे. म्हिजेच, जर्वळजर्वळ पाच र्वर्ांचा कालार्विी कमी झाला
आहे. खरे तर भारताची लोकसंख्याही नजीकच्या भूतकाळात तनयंकत्रत झाल्याचे हदसले असले , तरी
असे कसे झाले, हा प्रश्न मनात आल्यार्वाचून राहत नाही.

खरे तर २०११ मिील भारतीय जनगिनेनुसार लोकसंख्यार्वाढीचा दर बराच कमी झाल्याचे

हदसले होते. त्याबरोबरच राष्टरीय कुटु ब
ं आरोग्य पाहिीच्या तर्वतर्वि फेऱ्यांमध्ये जननदर कमी
झाल्याचे तन:संशयपिे प्रत्ययाला येते आहे. सर्वांत नर्वीन, म्हिजे पाचव्या फे रीचे आकडे,
भारतातील तर्वतर्वि राज्यांत कमी अधिक प्रमािात फरक असले तरी, दोन मुलांपयंत खाली आले
आहे त. याचाच अथि, लोकसंख्यार्वाढीचा दर पूििपिे तनयंत्रिात आला आहे .

आता तर्वचार चीनचा. चीनने असे काय केले, की त्यांचा लोकसंख्यार्वाढीचा दर इतका कमी
झाला? त्यासाठी थोडे मागे जाऊन बिार्वे लागेल. एकोिीसशे साठच्या दशकात चीनच्या
लोकसंख्यार्वाढीचा दर जबरदस्त होता. तो खाली आिण्यासाठी काही तरी कडक तनबंि
िालण्याचा तर्वचार राज्यकत्यांच्या मनात आला. तेथील राजकीय र्वातार्वरिाचा आणि
राज्यपद्धतीचा तर्वचार करता, असे िोरि अमलात आििे त्यांना अशय नव्हते. सन १९७०मध्ये
कुटु ब
ं तनयोजन करायचेच, म्हिजे मुलांची संख्या दोनर्वर आिायची, असा तनििय झाला. त्याच्या
पुढची पायरी अधिक कडक, म्हिजेच सर्वांना माहीत असलेले एक आणि एकच मूल असण्याचे
िोरि! ते १९८०पासून अमलात आले. एकदा ठरले आणि त्याची अततशय काटेकोर अंमलबजार्विी
सुरू झाली. तनयम न पाळिाऱ्या लोकांना कडक शशक्षा दे ण्याचे ठरले. हे िोरि चीनने अततशय

61
गांभीयाने िेतले होते; त्यामुळे त्याचा अंतभार्व त्यांनी राज्यिटनेतच केला. असे केल्याने, कोिीही हा
तनयम मोडण्याचा प्रश्नच नव्हता. हे सारे २०१५पयंत सुरू होते. काही तर्वशशष्ट गटसमूहांना /
अल्पसंख्याकांना यातून सूट दे ण्यात आली होती. त्यांना दोन मुले असण्याची मुभा होती. सन
२०१५मध्ये लोकसंख्या तनयंकत्रत झाल्याचे आणि त्याचबरोबर या िोरिाचे समाजार्वर पररिामही
होत असल्याचे लक्षात आले. त्यानंतर हळूहळू िोरि शशधथल करण्यात आले. एकाऐर्वजी दोन,
नंतर तीन असे बदल होत गेले आणि २०२१मध्ये या सर्विच िोरिांना पूिितर्वराम तमळाला. हा सर्वि
कायिक्र म ५० र्वर्े चालला. अििशतक चाललेल्या कायिक्रमाचा पररिाम चीनच्या
लोकसंख्यार्वाढीर्वर तनशितपिे झाल्याचे आता तर शसद्धच झाले आहे .

असा ककं र्वा अशा प्रकारचा कायिक्र म भारतात राबतर्विे शय आहे का? त्यासाठी आिी
भारतात काय काय झाले, ते पाहू. सन १९५२मध्ये जगात सर्विप्रथम राष्टरीय पातळीर्वर कुटु ब
ं तनयोजन
हाती िेऊन, भारताने इततहास रचला. सुरुर्वातीला येिाऱ्या अनेक अडचिींना तोंड दे त , कायिक्रम
हळूहळू पुढे सरकत होता. लोकशाही राज्यपद्धती असल्याने जबरदस्ती नव्हती. ज्याला जमेल आणि
रुचेल तसे कुटु ब
ं तनयोजन सुरू होते. कायिक्र म यशस्वी करण्यासाठी सरकारही अनेक प्रयत्न करीत
होते. अशाच काही प्रयत्नांना यशही येत गेले आणि मग सध्याच्या 'ररप्लेसमेंट लेव्हल' स्थितीला
आपि येऊन पोचलो. या ७० र्वर्ांच्या कालखंडात आिीबािीच्या काळातील काही िटना र्वगळता,
कुठे ही जोर जबरदस्तीची उदाहरिे नाहीत. अततशय सार्वकाश; परंतु सातत्याने जननदर कमी
झाला.

भारताच्या र्वाढीचा र्वेग लक्षिीयरीत्या कमी झाला असला, तरी आिखी ककमान ३० र्वर्े
लोकसंख्या र्वाढिार आहे. सन १९९०च्या आिीची तीन दशके अततशय जोरदार झालेली र्वाढ याला
जबाबदार आहे. त्याकाळात जन्मलेल्या व्यक्ती अजूनही जननक्षम र्वयात आहे त आणि त्या सर्वांना
फक्त दोन मुले झाली, तरी लोकसंख्या काही काळ र्वाढत राहिार आहे . सर्विसामान्यपिे २०५५-
६०पयंत ती स्थिरार्वण्याची शयता आहे . त्यानंतर मात्र ती हळूहळू खाली येई ल.

कुठल्याही समाजात होिाऱ्या जन्म आणि मृत्यूच्या प्रमािानुसार लोकसंख्या बदलते हे

उिडच आहे ; परंतु तर्वतर्वि र्वयोगटात त्या जन्म-मृत्यू प्रमािाचे प्रतततबंबही उमटते. लोकसंख्येत पुढे

62
होिारी र्वाढ ककं र्वा िट तर्वतर्वि र्वयोगटातील व्यक्तींच्या प्रमािानुसार होत असते . ही एक अटळ
प्रकक्रया आहे. लोकसंख्येत कुठलाही बदल िडतर्वण्यासाठी संपूिि समाजाचे तर्वचार आणि त्यानुसार
र्वतिनही बदलिे अपेशक्षत आहे. दे शाच्या स्तरार्वरचा बदल हा दे शातील सर्विच ककं र्वा तनदान खूप
मोठ्या गटाच्या र्वागिुकीतूनच होऊ शकतो.

भारतातील सर्वि राज्ये सारखी नाहीत, हे आपल्याला माहीत आहेच. त्यांचा र्वाढीचा दर
सारखा नाही; त्यामुळे प्रत्येक राज्यात लोकसंख्येत होिारे बदलही सारखे नाहीत. काही राज्ये
अजूनही या बदलाच्या प्रकक्रयेत मागे आहे त. यात मुख्यत: उत्तर भारतातील राज्यांचा समार्वेश आहे .
लोकसंख्या लर्वकर स्थिरार्वण्यासाठी काही ठोस पार्वले उचलार्वी लागतील का? त्यासाठी
आपल्याला चीनचा मागि पत्करता येईल का? आणि पत्करलाच, तर त्याच्या समाजार्वर होिाऱ्या
पररिामांना सामोरे जािे आपल्याला शय होईल का? कुठल्याही प्रकारे समाजार्वर आपि काही
लादले, तर त्याचा स्वीकार होत नाही. जे स्वीकारतात, ते आनंदाने स्वीकारत नाहीत. लादलेले
कुठलेही बंिन अकप्रयच असते. भारतासारख्या, लोकशाही असिाऱ्या दे शात अशी बंिने िालिारे
कायदे आििे आणि त्याची यशस्वीपिे अंमलबजार्विी करिे, ही जर्वळजर्वळ अशय गोष्ट आहे .
चीनमध्ये ३५ र्वर्े फक्त एकच मूल जन्माला िातल्यामुळे, त्या एकट्या र्वाढलेल्या मुलांची
मानशसकता तनराळी झाली. त्या मुलांना चीनमध्ये छोटे राजे (शलकटल एम्परसि) म्हिून संबोिले गेले.
याखेरीज पुढच्या कपढ्यांमध्ये तनरतनराळी नाती नष्ट होत गेली. त्या कपढीला बहीि-भाऊ नाही, तर
त्याच्या पुढच्या कपढीला काका, मामा, आत्या, मार्वशी नाही. त्याचा पररिाम मोजता येण्यासारखा
नसला, तरी त्यामुळे त्याची ककं मत कमी होत नाही. समाजार्वर त्याचा दूरगामी पररिाम होिार, हे
नक्की! याचबरोबर आिखी एक महत्त्वाचा पररिाम त्यांच्या तर्वतर्वि र्वयोगटात असिाऱ्या व्यक्तींच्या
प्रमािार्वर झाला. जीर्वनमयादा र्वाढल्याने समाजातील ज्येष्ठांचे प्रमाि र्वाढण्याचा सार्विकत्रक प्रकार
चीनमध्येही झालाच. अशा अधिक प्रमािात असिाऱ्या ज्येष्ठांचा आधथिक भार उचलण्यासाठी
आर्वश्यक असिारी तरुि कपढी कमी कमी होत जात आहे आणि याचा दूरगामी पररिाम त्यांच्या
अथिव्यर्विेर्वर होण्याची शयता नाकारता येत नाही. चीन ने एक आपत्य िोरि २०१६ साली बंद
केले आहे.

63
 आपल्याकडे सद्यस्थितीत समाज तरुि आहे . समाजाचे सर्विसािारि र्वय २९ र्वर्े आहे
आणि ते चीन ककं र्वा इतर सर्वि तर्वकशसत दे शांपेक्षा कमी आहे. लोकसांख्यख्यकीय लाभांशाच्या
टप्प्प्यामिून आपि जात आहोत. तेव्हा आज आपले मुख्य लक्ष हर्वे शशक्षि, कौशल्ये आणि
रोजगारार्वर. एकंदरीत समाजाचा तर्वकास झाला, की कुटु ब
ं तनयोजन स्वीकारले जाते आणि त्याचा
पररिाम म्हिून मुलांची संख्या तनयंकत्रत होते. आपल्या दे शातील पररस्थितीचा तर्वचार करता,
आपल्याला हा मागि अधिक सुकर ठरण्याची शयता आहे . तनरतनराळ्या राज्यांना स्वत:ची
लोकसंख्या िोरिे आखायची असली, तरी त्यांना हा तर्वकासाचा मागि सोडता येिार नाही. अजूनही
जास्त मोठे कुटु ब
ं असिारे समूह हे मुख्यत: ग्रामीि, अशशशक्षत ककं र्वा अििशशशक्षत आणि गरीब र्वगात
मोडिारे आहे त. त्यांना जेव्हा जन्मलेली सर्वि मुले जगण्याची खात्री र्वाटेल , त्या मुलांना शशक्षि दे ता
येईल, तेव्हा ते आपोआपच लहान कुटु ब
ं स्वीकारतील. कुटु ब
ं लहान असले, तर सर्वि मुलांचे
पालनपोर्ि अधिक चांगले होते आणि येिारी कपढी अधिक सक्षम होते, याची खात्री मात्र त्यांना
र्वाटायला हर्वी. आिखी एक महत्त्वाची गोष्ट म्हिजे , पैशांचा ककं र्वा संसािनाचा ओि मुलांकडू न
पालकांकडे नसून, तो पालकांकडू न मुलांकडे जात असेल, तर कुटु ब
ं लहान राहिार हे तनशित!
मुलांना उत्तम प्रकारे र्वाढर्वायचे असेल , त्यांना गुिर्वत्तापूिि जीर्वन द्यायचे असेल, तेव्हा कुटु ब
ं
लहानच असायला हर्वे.

यानंतर आपि कडक िोरि आखायचे आणि र्वेगात बदल िडर्वून आिायचा, की
तर्वकासाची प्रकक्रया िडर्वत होिारा बदल स्वीकारायचा, हे आपि ठरर्वायचे. कुठल्याही प्रकारे
होिाऱ्या बदलाचे समाजार्वर बरे र्वाईट दोन्ही पररिाम होिारच असतातच. फरक इतकाच, की
सार्वकाश नैसघगिकपिे होिारा बदल स्वीकारिे सोपे असते आणि होिारे बरे र्वाईट पररिाम िडर्वून
आिलेले नसल्यामुळे, त्यांचा स्वीकार करिे अर्विड जात नाही.

64
१३. तनष्कर्ि आणि शशफरशी

आपि " भारताच्या लोकसंख्या िोरिांचा गंभीरपूर्विक अभ्यास" या प्रकल्पात मुख्यत्वे दोन
िोरिांचा आढार्वा िेतला आहे. आपि, या प्रकल्पाच्या दृष्टीने जे काही िोरिांचे तर्वश्लेर्ि केले आहे
त्या र्वरून आपि काही तनष्कर्ि आणि शशफारसी दे ऊ शकतो. त्या पुढ ीलप्रमािे

आपि " भारताच्या लोकसंख्या िोरिांचा गंभीरपूर्विक अभ्यास" या प्रकल्पात, मुख्यत्वे

भारताच्या लोकसंख्या िोरिांचा चचककत्सक अभ्यास केलेला आहे . या मध्ये आपिास हदसून येईल
की स्वातंत्र्य तमळण्याच्या अगोदर इं ग्रज राजर्वटीत लोकसंख्येर्वर जास्त काही लक्ष हदले गेल्याचे
हदसत नाही. तसेच, जे काही भारतीय नेते ककं र्वा सुिारक होते त्यांच्यातही काही सुसूत्रता नव्हती.
काही शासकीय िोरि नसल्या कारिाने स्वातंत्र्य तमळाल्यानंतर लोकसंख्येत प्रचंड र्वाढ हदसून
आली. तेव्हा कुठे लोकसंख्या तनयंत्रि करण्यास प्रयत्न झाले. तसे पाहहले तर आतापयंत मुख्यत्वे
दोन लोकसंख्या िोरिे सरकारने जाहीर केलेली आहे त . सोबत, लोकसंख्या तनयंक त्रत करण्यास
तर्वतर्वि योजना दे खील योजना काळात केल्या आहे त , त्याचा दे खील या प्रकल्पात आढार्वा िेतला
आहे.

भारत हा एक इतर दे शांसारखा एक दे श आहे . पि, क्षेत्रफळाच्या दृष्टीने भारताहून मोठे

अनेक दे श आहे त. पि, त्या दे शांत एर्वढी लोकसंख्या र्वाढ झालेली हदसत नाही. याचा आढार्वा
िेण्यासाठी आपि प्रकल्पात जगाच्या लोकसंख्येचा आढार्वा िेतला आहे . सोबत, लोकसंख्या
र्वाढीसाठी जे िटक जबाबदार असतात त्यांचादे खील आढार्वा या प्रकल्पात िेतला आहे . या र्वरून
आपि सांगू शकतो की खूप काही िटक हे लोकसंख्या र्वाढीस जबाबदार असतात. त्यात, नैसघगिक
िटक, मानर्वी िटक तसेच सामाशजक िटकही लोकसंख्या र्वाढीस जबाबदार असल्याचे हदसून येते .

लोकसंख्या िोरिांच्या साहाय्याने लोकसंख्या तनयंत्रिाचा प्रयत्न खूप तर्वतर्वि प्रकारे झाला.
पि, त्यातील खूप साऱ्या प्रयत्नांना अपयश आले आहे . कारि, त्या सर्वि प्रयत्नांत जनतेचा सहभाग
नव्हता. त्यामुळे जो पयंत जनतेचा सहभाग नसेल तर त्यातून काही तनष्पन्न होत नाही.

65
 त्यानंतर, आपि भारताच्या लोकसंख्या िोरिांच्या सहायाने लोक संख्येचे तर्वश्लेर्ि केले
आहे. त्यात आपि तर्वतर्वि िटक लक्षात िेऊन त्याचे तर्वश्लेर्ि केले आहे , ज्यातून आपि
लोकसंख्येचा कल बिू शकतो, आणि त्याने तनििय िेण्यास सोप्पे जाते.

या सर्वि गोष्टींर्वरून असे लक्षात येते की भारताची लोकसंख्या ही र्वाढत आहे . त्याला
शासकीय िोरिांच्या सोबत जनमानसांत त्याचे स्वागत होत असेल आणि जनमानसांचा पाठींबा
ज्या िोरिास तमळत असेल ते िोरि र्वा कायिक्र म यशस्वी होतात.

आपि केलेल्या लोकसंखेच्या तर्वश्लेर्िातून असे सांगू शकतो की, भारताची लोकसंख्या ही
तर्वतर्वि स्तरातून गेलेली आहे आणि त्यात सुिारिा दे खील होताना हदसत आहे . जसे की, भारताची
लोकसंख्या र्वाढत आहे पि, जो र्वाढीचा दर आहे तो कमी होतांना हदसत आहे . असाच कमी होत
गेल्यास जी लोकसंख्या स्थिरता २०४५ पयंत लक्ष आहे ते नक्कीच साध्य होईल.

66
१४. संदभि सूची

पुस्तके...

१. भारतीय अथिव्यर्विा , शशर्वाजी तर्वद्यापीठ , कोल्हापूर. (दूरशशक्षि केंि)

२. भूगोल , इयत्ता दहार्वी , महाराष्टर राज्य पाठ्यपुस्तक तनतमिती र्व अभ्यासक्रम संशोिन मंडळ.

३. भूगोल , इयत्ता बारार्वी , महाराष्टर राज्य पाठ्यपुस्तक तनतमिती र्व अभ्यासक्रम संशोिन मंडळ.

४. स्पिा परीक्षा अथिशाश्त्त्र – भाग २ , डॉ. ककरि दे सले, दीपस्तंभ प्रकाशन.

५. भारतीय अथिव्यर्विा – कै. डॉ. स. श्री. मु. दे साई , डॉ. सौ. तनमिल भालेरार्व , तनराली प्रकाशन.

६. Ashwini Mahajan Indian Economy-2012

७. Datta / Sundaram Indian Economy, edition 2011

संकेतिळे

1. www.google.com
2. https://mu.ac.in/distance-open-learning/study-material
3. https://www.rncollegehajipur.in/
4. https://books.balbharati.in/ebook.aspx
5. https://maharashtratimes.com
6. https://mr.vikaspedia.in
7. https://www.bbc.com/marathi/
8. https://byjusexamprep.com
9. https://www.jagranjosh.com

67
लेख

1. https://mr.vikaspedia.in/education/92e93e93993f924940/93294b915
93890291694d92f93e93593f93792f915-92a93993f932947-
93093e93794d91f94d93094092f-92794b930923-1976
2. https://maharashtratimes.com/government-policy/central-
government-policy/what-is-national-population-policy-
1976/articleshow/91144663.cms
3. https://www.mpscmantra.com/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%
B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8
0%E0%A4%AF-
%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%E0%A4%B8%E0%A4%82%
E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE-
%E0%A4%A7%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%A3/
4. https://mpscofficerss.blogspot.com/2017/12/blog-post_17.html
5. https://mpscofficerss.blogspot.com/2017/12/blog-post_17.html
6. https://www.loksatta.com/career-vrutantta/mpsc-main-exam-paper-
3-130981/
7. https://www.bbc.com/marathi/india-57874788
8. https://maharashtratimes.com/government-policy/central-
government-policy/what-is-national-population-policy-
1976/articleshow/91144663.cms
9. https://maharashtratimes.com/government-policy/central-
government-policy/what-is-national-population-policy-
2000/articleshow/91144687.cms
10. https://byjusexamprep.com/national-population-policy-in-marathi-i

68
11. https://www.aspireias.com/daily-news-analysis-current-
affairs/Population-Policy-in-India
12. https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/population-policies-
of-india-1448689756-1

69