RESENTYMENT I MORALNOŚĆ

Trzech mistrzów podejrzeń:

- Nietzsche
- Marx
- Freud

- subiektywizacja wartości; nie ma obiektywnego pojęcia dobra, dobro jest zawsze

zrelatywizowane
Pojęcie dobra – epifenomen służący za usprawiedliwienie poszczególnych interesów
Marks – interesy klasowe: redukcja idei do zasłony, maski ekonomii
Freud – epifenomen libido (wtórny wobec Nietzschego? kto odkrył podświadomość?)
Nietzsche – determinacja „woli mocy”.
Scheler natomiast broni obiektywizmu etycznego (sądy etyczne nie są tylko subiektywne).
Obiektywizm Schelera zbudowany jest na gruncie fenomenologii.

RESENTYMENT
„kwaśne winogrona”
 pragnienie dobra, które jest nieosiągalne lub osiągalne przy wielkim nakładzie pracy
 rozczarowanie z powodu niemożności osiągnięcia owego dobra; frustracja
 zafałszowanie: „to co jest dobre, jest w istocie marne”

(Jaspers Nietzsche i chrześcijaństwo )

Fryderyk Nietzsche (1854-1900)

- obłęd Nietzschego tuż przed śmiercią

1. Narodziny tragedii – pierwsze dzieło

koledzy uniwersyteccy z Bazylei – Burckhardt (Kultura odrodzenia we Włoszech) i Bachofen
zamiłowanie do wysokich gór (porównanie wysiłku myśli do zdobywania szczytu) – zimą przebywał
w Szwajcarii – latem, na wybrzeżu liguryjskim
2. Niewczesne rozważania (Schopenhauer jako wychowawca, później – wyzwalanie się spod
wpływu schopenhaueryzmu)
3. Jutrzenka
4. Ludzkie, arcyludzkie
5. Wiedza radosna
6. Tako rzecze Zaratustra (wg Nietzschego, jego najważniejsza książka; poprzednie –
preludium, dalsze – komentarz)
7. Z genealogii moralności
8. Poza dobrem i złem
(metoda aforystyczna wzięta z siedemnastowiecznych francuskich pisarzy – La Rochefoucauld)
9. Antychrześcijanin
10. Zmierzch bożyszcz
11. Ecce homo
12. Wola mocy

Arystoteles „Retoryka” – zawiść

1
 - uczucie nieprzyjemne, przykre; uczucie niskie
- jedynie wobec ludzi nam równych
 urodzenie
 pokrewieństwo
 wiek
 cechy charakteru
 uznanie
 majątek

Zawiść na podatnym gruncie w epoce demokracji (egalitaryzm).

Zawiść bogów wobec ludzi w tragediach greckich.

RETORYKA:
(1) logos
(2) pathos
(3) etos (inne argumenty dla złego, inne dla dobrego)

Platon „Gorgiasz” – Sokrates vs Kalikles (Nietzsche jest po stronie Kaliklesa).

Nietzscheanizm maksymalizuje działanie patosu i etosu, minimalizuje natomiast działanie logosu.

Dwa oblicza zazdrości:

1. ZAWIŚĆ (złe)
2. AMBICJA (dobre)

Hezjod: dwie boginie Eris

Arystoteles: Zazdrość i Ambicja

Zawiść i ambicja są ściśle związane z pojęciem równości i sprawiedliwości.

Sprawiedliwość – wynika z prawa i zmierza do równości

Równość ma swój korelat w uczuciach:

równanie w górę, pozytywna rywalizacja (Eris dnia), chcemy dóbr dla siebie—AMBICJA
równanie w dół, rywalizacja negatywna (Eris nocy), chcemy odebrać dobra—ZAWIŚĆ

Zawiść – istotny punkt resentymentu

„CZŁOWIEK RESENTYMENTU”
przyczyna: stopniowe wprowadzenie systemów demokratycznych – równość; im więcej równości,
tym więcej ludzi resentymentu.
Nietzsche: niska ocena kultury europejskiej; demokracja – ostatni ludzie, ludzie resentymentu;
Nietzsche to katastrofista – z postępem demokracji Europa upada (demokracja – równość i
wolność). Społeczeństwo demokratyczne to społeczeństwo ludzi małych, niskich. Nietzsche nie
dostrzegał pozytywnych cech tych przemian społecznych.

rywalizacja pozytywna – grecki

Kiedy Grecy przestali ze sobą rywalizować, ich kultura, państwo upada.

gniew – wyżej od np. pożądania w klasycznej antropologii jest przejawem godności

rywalizacja – stymulator, bodziec
„każdy talent musi rozwijać się w walce”
2
Musi być wspólna rama, w której rywalizacja ma mieć miejsce.

„Rywalizacja Homera”
Znaczenie Eris dla etyki helleńskiej. Dobra Eris to ambicja, współzawodnictwo; to nie o niej mówi,
odwołując się do złości i zawiści. Pierwotny sens ostracyzmu wg Nietzschego: wyklucza się z grupy
najlepszego, bo kończy on rywalizację; w walce rozwija się najwięcej talentów. Ostracyzm, walka
—dla wspólnego dobra państwa. Ta rywalizacja jest źródłem wielkości Grecji wg Nietzschego;
odnosiła się także do bogów, znajdujemy ją we wszystkich tragediach, w całej mitologii.
W naturze uczuć leży ambiwalencja.

To wczesny esej Nietzschego – klucz do wielu jego stanowisk. Można odczytywać jego filozofię
jako rywalizację z innymi.
Inaczej jest u Arystotelesa: wojna jest dla pokoju. Głęboką strukturą świata jest harmonia;
dysharmonia jest jedynie czasowo. Nietzsche nawiązywał do nurtów presokratejskich.
Pitagoras: harmonia mundi (- świat harmonijny, przerywany krótkimi okresami dysharmonii)
Dla Heraklita – wojna ważniejsza od pokoju. Pokój możliwy jako okresowe zawieszenie broni.

Hegel: teza, antyteza i synteza (synteza początkiem nowej tezy); wojna należy do pojęć
elementarnych
Marx: walka klas (ale finał historii miał być pokojem)

Walka między ludźmi jest jedynie odbiciem walki między bogami.

bogowie – wg Nietzschego, głębokie prawdy natury ludzkiej.

Najważniejsza jest rywalizacja – relatywizm, wszelkie miary stają się wtórne wobec samej
rywalizacji. Grecy to rozumieli i wręcz hołubili, w odróżnieniu np. od pojmowania orfickiego.
Nietzsche chce utrzymać dynamikę rozwoju; wiąże się to z cykliczną koncepcją historii. Historia
nie idzie stopniowo ku lepszemu, nie zmierza do celu; ale warunkiem rozwoju jest rywalizacja.
Rywalizacja jako leitmotif Nietzschego: rywalizował z Sokratesem, Jezusem i Wagnerem.

SOKRATES

O Sokratesie pisali: Ksenofont, Arystofanes, Platon. Nietzsche najczęściej utożsamia Sokratesa

rzeczywistego z tym platońskim (Zmierzch bożyszcz) Sam proponuje inną interpretację.
Nietzsche liczy od Sokratesa rozwój filozofii europejskiej. Sokrates, jako racjonalista, oddzielił
mit od filozofii. Nietzsche stoi za irracjonalizmem, a Sokrates to symbol racjonalizmu i
idealizmu. Wg N. platońskie idee zostały wymyślone po to, by oczernić życie. Przez swój
racjonalizm, kpiący stosunek do mitu, Sokrates uśmiercił tragedię grecką ( Narodziny tragedii).
Dlaczego z tragedii greckiej pozostały tylko resztki? – pytanie w centrum rozważań N.
Nietzscheanizm jako odwrócony platonizm (- witalizm).
Bez mitu nie ma poezji. Wg Sokratesa poezja powinna być w służbie filozofii, N. – odwrotnie,
rozum podporządkowuje poezji.
N. walczy z Sokratesem, ponieważ ten wybrał filozofię, stając przeciwko mitowi i poezji.
Poeta to ktoś wrażliwy na mit.

JEZUS

inni antychrześcijanie:

3
 - Rzymianie (Karl Löwith uważał, że większość argumentów przeciwko chrześcijaństwu N.
wziętych jest od Rzymian, np. Celsus, Porfiriusz, Julian Apostata – myśliciele
synkretyczno-neoplatońscy; chrześcijaństwo jawiło się im jako ciemnota – ciasnych
umysłów i zgniłych serc)
W miejsce Jezusa N. lansował Dionizosa.
Orygenes, Klemens z Aleksandrii uważali Dionizosa za zapowiedź Jezusa tylko w formie
karykatury.

Dionizos Nietzschego:
- kluczem do niego były Bachantki Eurypidesa, gdzie po raz pierwszy pojawił się Dionizos
- bóg chtoniczny (podziemny)
- skontrastowany z Apollem, który jest bogiem uranicznym
- bóg podświadomości, instynktu (Apollo – bóg logiki, świadomości)
- wyraża namiętność nocy (Apollo – prawa dnia) - Jaspers
energia vs forma (apollinizm może ująć siły i energię w karby formy)
- bóg wina, wiosny, odrodzenia, płodności, orgii (Apollo – słońca, jasności, inteligencji,
harmonii)
aspekt biologiczny: u N. ciało przeważa nad duszą
 upojenie (kac = letarg dionizyjski)

Pojęcie marzenia sennego:

bez iluzji człowiek nie mógłby żyć – poezja, piękno, sztuka, estetyka
W „Z genealogii moralności” N. pisze o Stendhalu: piękno jest argumentem za życiem, ale jest
iluzją; bez sztuki i piękna człowiek nie mógłby działać, żyć. Maksymalny estetyzm i iluzjonizm
zapoczątkowany jest już w „Narodzinach tragedii”

Dionizos – patron muzyki, śpiewu

Apollo – patron sztuk plastycznych (wg N. – N. przekazuje, iż Apollo nie ma nic wspólnego z
muzyką)

Konflikt muzyki dionizyjskiej i apolińskiej (harmonia mundi)

W mitach: konkurencja fletu i liry
Flet – instrument dionizyjski, frywolny, orgiastyczny
mit Apolla i Marsjasza
lira – nie wyklucza logosu
Arystoteles: muzyka fletu wygasza rozum

- przełamanie wszelkich miar

(„nic ponad miarę”, „poznaj samego siebie” – hasła apolińskie) – kto nie przestrzega miary, tego
spotyka klęska – znaj swoje miejsce, swoją tożsamość

 odrzucenie różnicy między kobietą a mężczyzną

 dionizyjskość zaciera linie demarkacyjne między człowiekiem a zwierzęciem
 między ludźmi a bogami (Dionizos – syn Zeusa i Semele, córki króla Teb – urodzony dwa
razy)
Podobieństwo do Jezusa:
Imię Jezusa wprowadza pokój między ludźmi, między Bogiem a ludźmi.
Nietzscheanizm jest próbą wstawienia Dionizosa w miejsce Jezusa.

4
entuzjazm – „bóg jest we mnie”, mistycyzm, czasowe uwolnienie od bólu istnienia, nie ma mnie,
jestem w jedności, samozapomnienie
apollinskość – jest samopoznaniem

wczesny Dionizos – kolektywistyczny; późny – indywidualistyczny (wchłonął pewne elementy

apollinizmu)
Późny Nietzsche uzna Dionizosa bardziej za antytezę Jezusa niż Apollina i Sokratesa. Dionizos to
„blond bestia”.

WAGNER

Wagner – apologeta wojny prusko-francuskiej

“Narodziny tragedii” – forma apologii Wagnera.
Narodziny tragedii nastąpiły po zwycięstwie Greków nad Persami (opisanemu przez Herodota).
Niemcy mają odrodzić się na wzór Greków (dramaturgiem ma być Wagner).
festiwal w Bayreuth—Wagner
Później N. zerwał z Wagnerem (wagneryzm zaczął korzystać z wątków chrześcijańskich,
szczególnie średniowiecznych – Wagner zdradził samego siebie)
„Upadek/Przypadek Wagnera” – ostry atak
Później N. upodobał sobie Bizeta.
W Wagnerze Nietzsche widział rywala w walce o dusze Niemców.

„Rywalizacja Homera” – N. dostarcza argumentów przeciwnikom Sokratesa; Sokrates i Platon

traktowani wspólnie, zaś Platon jest rywalem Homera.

Nietzsche – bardziej uwodziciel niż filozof

Posługuje się aforyzmem, a aforyzm nie jest argumentem i nie można z nim polemizować.
W repertuarze N. – środki literackie
N. nie wierzył w argument, wierzył w retorykę (nie dialektykę, logikę).
Ważne przy lekturze: nie dać się sterroryzować np. agresywną frazeologią, powtarzanymi
epitetami – trzeba to traktować jako element gry z czytelnikiem.

N. interesował się
1. procesem Sokratesa
2. procesem Jezusa

ad. 1
N. występował w roli oskarżyciela (Sokrates zniszczył kulturę grecką). Od N. zaczęła się moda na
presokratyków.
ad. 2
Jedyna postać, z jaką N. sympatyzuje to Piłat
- wyższość cywilizacji rzymskiej
- gest obmycia rąk – ponad pieniactwo Żydów-niewolników

Szestow: problem Aten i Jerozolimy

4 możliwe stanowiska:
 wyższość Aten nad Jerozolimą (neoplatończycy – np. Porfiriusz – tępili działalność
Jezusa; cesarz Julian Apostata – wychowany na chrześcijanina, gdy został cesarzem
zaczął walczyć z chrześcijaństwem, nawrót do pogaństwa)

5
  kulty religijne są potrzebna dla porządku państwowego – należy je utrzymać; wrogość do
Jerozolimy, ale ukryta (Awerroes: masy muszą mieć jakieś prawdy lub namiastki prawd:
PRAWDA EGZOTERYCZNA; tylko PRAWDA EZOTERYCZNA dla wybranych – „ketman”)
 wyższość Jerozolimy – szkoła intelektualna (głosząc wyższość wiary nie chce zniszczyć
nauki, nie atakuje rozumu. Wiara nie jest zaprzeczeniem rozumu – św. Augustyn, św.
Tomasz)
 wyższość Jerozolimy – szkoła, która wprost atakuje Ateny z ich dorobkiem; Tertulian –
rozum pogański jako wyraz pychy; Pascal, Kierkegaard, Szestow – tzw. antydialektycy

SPÓR FILOZOFII Z POEZJĄ

Platon „Ion”
Ion – rapsod, wykonawca, recytat
Dwie teorie dotyczące poezji:
(1) poezja jako rzemiosło, artyści-rzemieślnicy
(2) poezja jako natchnienie
Najpierw oskarżenie tragedii – niemoralna teologia (pokazuje złośliwych bogów).
Księga X „Państwa” – analiza sztuki jako mimesis, reprezentacji rzeczywistości; problem: jak się
to ma do rzeczywistości?
Nie każda poezja może być przyjęta w zdrowym polis—cenzura, selekcja
Przykład ironii sokratejskiej. Pojęcie ironii związane z pojęciem maski.
Centrum – relacja: poezja – filozofia. Homer a Platon. Nietzsche ustawia się raczej po stronie
Iona.
Poezja jako natchnienie bogów – poeta jako medium; bóg traktuje poetę jako swój instrument.
Kult artystów. Korybanci:
- Kybele – matka bogów
- czciciele Dionizosa – odwoływanie się do tańców hipnotycznych
Ścisły związek z problematyką proroctwa (vates).
Porównanie do magnesu – przyciąganie (bóg-poeta-słuchacze), oddziaływanie
Wpaść w ekstazę – gr. wyjść z siebie. Natchnienie to uznanie wyższości boga nad rozumem—póki
masz rozum, nie możesz być poetą.

W „Narodzinach tragedii” walka między filozofem a poetą – kto komu powinien służyć?
Sokrates: Poezja powinna być ancilla filozofii (etyki)
W średniowieczu filozofia miała być ancilla teologiae.
Nietzsche: Sokrates znał tylko jeden rodzaj poezji – bajki Ezopowe (poezja dydaktyczna). Dzięki
swojemu sceptycyzmowi Sokrates zabił tragedię:
 jednoznacznie oddzielił mit od filozofii
 chciał wyzwolić mądrość spod hipnotycznej władzy poetów

„Poeci są tłumaczami bogów w zachwyceniu”

- bóg zsyła pocie natchnienie
- poeta musi być na nie otwarty
- poeta wpada w entuzjazm
- entuzjazm udziela się publice

Sokrates – daleko posunięty sceptycyzm wobec entuzjazmu

- nie wiadomo, jaki bóg przemawia przez poetę
- instynkty stadne uwalniają wielkie moce irracjonalne
6
Nietzsche wierzy w bogów jako w znaki ludzkich instynktów mocy – to człowiek stwarza bogów.
(teoria nazizmu jako kolektywnego szaleństwa)
Przykład innego kolektywnego szaleństwa: 1634-7 Holandia „tulipomania”

GENEALOGIA – RELATYWIZM, PERSPEKTYWIZM, WOLA MOCY

Słowa-klucze u Nietzschego:
 genealogia
 wola mocy
 wieczny powrót
 nad-człowiek
 ostatni człowiek
 śmierć Boga

Genealogia:
1. historia rodu, badanie pochodzenia (szczególnie w epoce pre-demokratycznej)
N: „przesąd demokratyczny przeciw genealogii”
2. W historii idei:
genealogia – badanie powinowactwa intelektualnego danego myśliciela (np. platonizm 
Kartezjusz)

Wg Nietzschego, niemiecka filozofia Kanta, Schellinga, Fichtego, Hegla – „przebrana” teologia

Antychrześcijanin: „pastor jest ojcem wszystkich niemieckich filozofów”

Genealogia wg N. – badanie źródła pojęć moralnych. Nietzsche chce je oceniać z punktu widzenia
ich szlachetności bądź nikczemności  GENEALOGIA MORALNOŚCI
badanie natury jako żywiołu różnicującego
N. odrzuca teleologię.

„dobry” i „zły” (perspektywa ludzi małych, słabych; niewolników)

„dobry” i „lichy” (perspektywa panów)

ARYSTOTELES:
Człowiek to odkrywca dóbr (celów), aby spełnić swoją naturę
dobra dane i nadane – hierarchia dóbr
dobra te są uniwersalne i transcendentne
 wizja perfekcjonistyczna

NIETZSCHE:
Człowiek jest twórcą wartości. Sam człowiek ustanawia normy, decyduje, co jest dobre, a co jest
złe.
pojęcie „twórczości” – wola mocy; wola mocy jako wola kreacji (siła człowieka mierzy się jego
kreatywnością)
moc  władza
pojęcie twórczości nieznane starożytnym; „kreatywność” związana z tradycją biblijną ( creatio ex
nihilo)
ale:
„Bóg umarł” – wiara w Boga przestała być wiarygodna, kultura współczesna zdyskredytowała Boga

7
Renesans – przypisano atrybut boski ludziom (zwłaszcza artystom). A renesans to odrodzenie
ducha hellenizmu.
Bóg umarł, ale człowiek (nie każdy) przejmuje jego atrybuty, w szczególności kreatywność.
śmierć Boga—deifikacja człowieka
Jaskinia Nietzschego (w odróżnieniu od platońskiej) byłaby czystą immanencją:
- odrzucenie transcendencji, Boga, świata zewnętrznego
- nie ma światła, człowiek tworzy je sam

Co to są owe wartości?
1. znaczenie etyczne
2. znaczenie epistemologiczne

ad. 1
wartości zasady, reguły gry

ad. 2
punkty widzenia (perspektywizm – wartości pojmowane jako projekcje otwierające coraz to nowe
horyzonty poznawcze)
„iluzjonizm” – wg St. Brzozowskiego

Rzeczy nie wymagają „rozszyfrowania”. Sens jest im nadany przez subiekty.

Czy to relatywizm?
TAK – wartości są stale na nowo stwarzane  ergo: są stale względne
NIE – wszystko sprowadza się do dwóch grup: wysokiej i niskiej (perspektywa pana i niewolnika)

Wieczny powrót

Grecy nie znali historii linearnej. Historia – kolista.

Hezjod: wiek złoty, srebrny, miedziany, żelazny
alternatywna wizja historii: biblijna, teleologiczna, linearna – historia miała początek, będzie
miała koniec (dlatego np. Hegel to „przebrany” teolog)
N. odrzucał linearną wizję historii  WIECZNY POWRÓT
Czas nitzscheański to:
1. przyszłość to ponowny podział na panów i niewolników (Napoleon miał być prototypem nad-
człowieka, zwiastunem przyszłości)
demokratyzacja – przygotowania niewolników dla przyszłego tyrana
2. rozumienie estetyczne – artysta czasem musi wrócić do momentu swej największej
inspiracji. Artysta wraca do impulsów, które regenerują jego twórczość

§ 12/3

Formuła pytania Sokratesa: CO TO JEST...?

Formuła pytania Nietzschego: KTO (mówi, że coś jest) ...? Jaka wola bierze rzecz w swe
posiadanie? Skąd pochodzi dana rzecz? (ale nie jest to pytanie o ród/rodzinę, nie chodzi o
arystokrację krwi, ale o arystokrację ducha, woli – przywódców, genialnych myślicieli)
Zatem pytanie co? kto? jest pytaniem o wolę, siłę, moc (jawną bądź ukrytą); o to, kto
interpretuje (a zatem ma władzę) i kto ocenia. Zawsze na końcu jest jakiś rodzaj woli mocy.
Czego chce ten, kto mówi? Genealogia to badanie woli mocy i jej objawów – to symptomatologia.
Każda filozofia, każdy tekst jest symptomem. Dyskurs – to co na powierzchni. Ujęcie

8
genealogiczne bada nie tyle teksty, co podteksty. Szuka „odpowiedzialnej” energii. Jest duchem
podejrzliwości.

Wola mocy

1. wola życia, która steruje nami; natura, która przez nas przemawia.
Życie to jest walka.
- wola działania, podejmowania ryzyka, panowania i posiadania
- pochwała heroizmu i aktywizmu

2. wola kreacji
Czynności intelektualne stoją wyżej niż fizyczne (bo panują)
 a więc: AKTYWIZM UMYSŁOWY

czynności intelektualne + poznanie

 gr. theoria
 łac. contemplatio
Natura ma swój ład, sens – umysł do odkrywa. Dla N. nie ma tego ładu. Jest tylko ciemność natury,
chaos, mrok jaskini. Nie ma kontemplacji.
u Nietzschego: vis contemplativa = vis creativa  nowy sens contemplatio

Najbardziej czynni ludzie to artyści i filozofowie (układają scenariusze).

Inni ludzie (ludzie praktyczni) to aktorzy dramatu, do którego scenariusz napisał ktoś inny.
np. Ameryka – Monteskiusz, Locke
Rewolucja Francuska – Rousseau
Rewolucja Październikowa – Marx
Tu podobieństwo do „Państwa” Platona: filozofowie rządzą, bo tylko filozofowie są wolni – inni są
niewolnikami cudzych myśli.
Elitaryzm – interesują N. tylko geniusze.

Dwa aspekty woli mocy – nasuwa się skojarzenie z Schopenhauerem („Świat jako wola i
przedstawienie”)
- wola – wola życia N.
- przedstawienie – wola kreacji N.
Tyle że wola Schopenhauera to głównie energia natury, nie coś sterowalnego świadomością (z tego
– i z Nietzschego – zaczerpnął Freud). To ona steruje człowiekiem – irracjonalna siła. Życie i
okrucieństwo są tożsame (pożeranie, cierpienie, ból!).
Przedstawienie, wyobrażenie – to iluzja, pozór, złuda tworzone przez zmysły. Miłość to złudzenie,
którym posługuje się natura, by zrealizować swe cele – produkcję.
Przeróbka N. jest optymistyczna (Schopenhauer był pesymistą).
Natura devorans/devorata nie napawa N. obrzydzeniem – on tę walkę afirmuję, uważając, że ból
to tylko sprawdzian, weryfikacja charakteru: słabego zniszczy, a silnego wzmocni. A iluzja? Tak,
to wszystko jest iluzją – ale „iluzja” ma sens pozytywny. To tworzenie nowych projekcji,
perspektyw.
Przedstawienie – iluzja w sensie pozytywnym.
Jedne przedstawienia sprzyjają życiu, a inne nie. Można powiedzieć, że prawdą są te iluzje, które
sprzyjają życiu, będąc wytworami woli mocy.
(wg Nietzschego, iluzje tamujące życie to platonizm, chrześcijaństwo, judaizm)

Spór o prymat między WOLĄ a ROZUMEM.

9
 - nietzscheanizm jest za woluntaryzmem przeciw intelektualizmowi (poznanie jest w służbie
działania, rozum jest w służbie woli); rozum ludzki nie daje racji a racjonalizację.
Zadaniem rozumu jest danie racjonalizacji (iluzje, perspektywy) dla woli mocy – racji się
nie da, rozum jest tu bezsilny, racją dla siebie jest sama wola.
( Hamlet – za dużo się zastanawiał, intelekt zjadł mu wolę, H. nie mógł podjąć decyzji i to go
oczywiście zgubiło, doprowadziło do tragedii)
Wola mocy to siła postanowienia (- decyzjonizm)
Intelekt jest ażyciowy. Nietzsche jest irracjonalistą.

Niewolnik:
- nie ma rozumu
- nie ma godności
- jest pożądliwy
- nie wie, co zrobić z czasem, wolnym od pracy

u Platona:
1. rozum
2. godność
3. pożądliwość

u Hegla: walka pana i niewolnika (teza i antyteza); w końcu pan przejmuje cechy niewolnika i vice
versa

Energia życia – od wewnątrz zmienia świat (nie dostosowuje się do zmiennych warunków
zewnętrznych).
Ewolucjonizm to taki rozwój sytuacji, w którym ostają się tylko średni.

Leit-motifs w „Genealogii”:
 resentyment
 judaizm a chrześcijaństwo (herezja marcjonizmu  Nowy Testament – OK.; Stary – nie)
 demokracja/egalitaryzm a resentyment

Na ile resentyment jest zjawiskiem pozaczasowym, a na ile związany jest z demokracją?

Teza Nietzschego: demokracja wyrasta z chrześcijaństwa

 Nietzsche Z genealogii moralności,

Przedmowa
I, 1-6
III, 12 (perspektywy)
III, 6 (piękno – ad. Kanta i Schop.)

RESENTYMENT

résentiment
- termin francuski (La Rochefoucauld)
- odczucie, uraz, nawrót emocji ujemnej, odruchu wrogości
- emocja odczuwana z opóźnieniem
+ nienawiść
+ mściwość
+ zawiść
10
 - pewien odcisk psychiczny tkwiący w naszej podświadomości
- rana, która „ropieje” i „zatruwa”

Odróżnienie reagowania bezpośredniego od reagowania urazowego (opóźnionego)/śladowego (na

ślady pamięci)

Powiązanie z tematem woli życia: może się wyładować

1. na zewnątrz w bezpośrednim i spontanicznym działaniu
2. na sposób zakamuflowany, do wewnątrz (co ma niezdrowe, trujące konsekwencje) 
zatkany strumień woli życia.
Resentyment – to zwycięstwo sił reaktywnych nad aktywnymi, biernych nad czynnymi.

ACEDIA:
- u Ojców Kościoła, jeden z siedmiu grzechów głównych
- lenistwo połączone ze smutkiem, bezsilnością
- smutek płynący stąd, że dobro jest trudne ( zjawisko bardzo podobne do resentymentu)

U człowieka resentymentu źle funkcjonuje pamięć i zapominanie.

 trzeba umieć zapominać pewne rzeczy – człowiek resentymentu ma tylko pamięć śladów
 nie potrafi uporać się ze swym urazem

Człowieka zdrowego charakteryzuje zdolność zapominania (która umożliwia zagojenie ran,

adaptację i reagowanie bezpośrednie). Owo zapominanie jest nieświadome – przychodzi samo z
siebie. Ma w sobie coś z megalopsychii (Arystoteles), wielkoduszności. Oczyszcza świadomość,
która jest stale czujna, a pamięć nieobciążona – człowiek ten może zatem ręczyć za siebie, za
swoją przyszłość, składać obietnice.
Człowiek resentymentu nie może ręczyć za swoją przyszłość, bo sterowany jest przez robactwo w
jego nieświadomości.

Resentymentowi towarzyszy strach przed życiem i wycofanie, wyhamowanie sił witalnych (stąd
resentyment ludzi starszych w stosunku do młodych). Słabość, bezsilność – często skorelowane z
bardzo silnymi pragnieniami ( tłumienie  frustracja). Tu tkwi źródło zafałszowania wartości.
Zdrowy – afirmuje, zaczyna od „tak” życiu, od pozytywnej akceptacji życia. Tam, gdzie zaczyna
się od „nie”, od negacji, widać już znamiona resentymentu – skłonność do nieustannego oskarżania
i narzekania na życie. Człowiek resentymentu nie jest zdolny do zachwytu ani podziwu – zawsze
najpierw odczuwa własną słabość, zaczyna od porównywania, jest stale przytłumiony, nie umie
szanować ani kochać. Nieustanna deprecjacja, poniżanie, szkalowanie – to właśnie owo
zafałszowanie wartości; prawo redukcji napięcia przez nadawanie pewnym rzeczom wartości
iluzorycznej.

Czy człowiek resentymentu odpowiada za swój resentyment?

Nietzsche: w dużej mierze – TAK. Bo to kwestia jego reakcji na ból i cierpienie: można
zareagować właściwie (w sposób zdrowy) bądź niewłaściwie (poprzez resentyment).

Eumenidy:
- wg mitologii greckiej, rodzą się z przelanej krwi, wsiąkłej w ziemię
- boginie zemsty

Scheler opisuje osoby najbardziej narażone na resentyment: kobiety, starcy, kapłani, apostaci,
teściowe, stare panny ( ich pruderia to nie wstyd, tylko resentyment).
11
Resentyment to element moralności niewolników.
Ból dla panów – źródło siły, próba, sprawdzian, wyzwanie.
Ból dla niewolników – źródło słabości, resentymentu, nienawiści.

Teza o tym, że demokracja sprzyja resentymentowi.

Romantyzm (i np. fascynacja średniowieczem) – czy afirmacja czegoś, czy ucieczka
(resentyment)?
Apostata – jeśli nie żyje treścią pozytywną nowej religii, tylko negacją poprzedniej, ciągłą zemstą
nad swą przeszłością – jest człowiekiem resentymentu.

Czy omnis determinatio est negatio? (Spinoza  Hegel)

U Hegla: potencjał zawarty w tezie może się wyzwolić dzięki antytezie (zasada negatywna) –
dzięki temu następuje rozwój. Nietzsche stoi na diametralnie różnym stanowisku.

Dyspepsja – niezdolność do zapomnienia. Zapominanie jest tu czymś pozytywnym i źródłem

pozytywu, jest potrzebna dla zdrowia psychicznego. Zapominanie jako wola, siła, aktywność, coś
świadomego – tylko to umożliwia dobrą pamięć i możność składania obietnic.

Sprawiedliwość wyprowadzana z uczuć negatywnych – niemożliwa. Nie reaktywność, ale

aktywność!

Nietzsche nie tylko szuka czegoś, co człowieka wyróżnia ze świata zwierząt – co kładzie nacisk
właśnie na zwierzęcość człowieka, ale np. na agresję. Skąd to? To nie jest przecież wątek
antyczny. Owszem, był kult siły, ale czy agresji? Heraklit: wojna jest ojcem wszystkiego – tu jest
podobieństwo (militaryzm).

Czy jest podobieństwo do „człowieka w stanie natury” Hobbesa?

Tak, ale jest różnica: u Hobbesa nie ma poczucia dumy, Nietzsche je idealizuje.

Resentyment – zemsta zastępcza, odreagowanie, ujście mściwości.

Żywić uraz – karmić go, chować, pielęgnować...

Resentyment ma postać SYNDROMU – zespół symptomów. Składa się nań kilka klasycznych wad:
(1) tchórzostwo ( andreia) – lęk przed życiem, wszystkim co jest trudne, wymaga
poświęcenia.
(2) małoduszność ( megalopsychia) – niezdolność do podziwu, zachwytu, także: niezdolność
do zapominania i przebaczania.
UWAGA: Język Nietzschego bardziej psychologiczny niż etyczny (nieufność wobec obiektywnych
sądów moralnych).
(3) acedia – IV taras w Czyśćcu – bierność, pasywność, ospałość, nuda, poczucie pustki i
bezsensu, zbliżone do alienacji; to także apatia i uczucie bezwartościowości wszystkiego
(św. Tomasz z Akwinu: „smutek płynący stąd, że dobro jest trudne”)
(4) skłonność do zafałszowania wartości – zawiść + obłuda – zawiść jest negatywizmem,
równaniem w dół, idzie w parze z faryzeizmem – fabrykowaniem własnych ideałów po to, by
zamaskować swe wnętrze, fikcyjne wartości są też pretekstem do oskarżenia – moment
negatywny przeważa nad pozytywnym; hipokryzja

Pytanie: Czy wcześniej – przed Nietzschem, przed demokracją i egalitaryzmem – nie było
resentymentu? Chyba tak: był, ale w postaci pewnego zalążka, egalitaryzm zaś sprzyja bardzo
jego rozwojowi.
12
rozdz. XIV rozprawy I, „Z genealogii moralności”:
Podobieństwo do Notatek z podziemia Dostojewskiego (kluczowy utwór dla jego twórczości). Tu
też mamy opisanego człowieka z podziemia. Dialog.

Scenografia: aluzja do jaskini Platona. Zejście do jaskini – to zejście do nieświadomości (która

jest fabryką ideałów). Ciągłe aluzje: „przyzwyczajanie oczu” (u Platona – dwukrotnie: gdy
wychodzimy z niewiedzy i gdy powracamy do jaskini) itp. Tekst zdecydowanie demaskatorski. Czy
Nietzsche ma rację? Czy chodzi mu o moralizatorstwo? Na pewno o POGARDĘ.

La Rochefoucauld: obłuda to procent, jaki wada musi płacić cnocie.

Wada nigdy nie podaje się za samą siebie. Tchórzostwo będzie uchodziło za rozsądek itp.
Wszystko się w coś ubierze.

Rozpr. I, r. 12 (modlitwa o nadczłowieka)

Rozpr. II, r. 24 (modlitwa o nadczłowieka)
Nadczłowiek usprawiedliwia ludzki gatunek. I nic innego, bo ludzkość upadła, wszędzie pełno
wstrętnych małych ludzi  nurt katastroficzny, ale sam Nietzsche nie był katastrofistą (nazywał
się „filozofem Jutrzenki”).

 G. Steiner W zamku Sinobrodego

 Nietzsche GM I/24 (7,14,15), II/24 (1,2,11)
 Scheler I Wykład

CZŁOWIEK SZLACHETNY ARYSTOTELESA A NADCZŁOWIEK NIETZSCHEGO

Nietzsche („Narodziny tragedii”): Sokrates doprowadził do końca tragedii.

Dlaczego? Jego racjonalizm i sceptycyzm doprowadziły do wysuszenia mitycznych źródeł tragedii.

Porównanie etyki Arystotelesa i „etyki”Nietzschego:

Arystoteles Nietzsche
Pochwała złotego środka (każda cnota – virtus – Pochwała skrajności
jest pośrodku, nie wychyla się w stronę
nadmiaru ani niedomiaru)
Antyradykalizm Radykalizm
Człowiek kieruje się rozsadkiem i mądrością Odrzucenie rozsądku na rzecz gloryfikacji
praktyczną, jest opanowany, samorządny instynktu, spontaniczności, opanowanie służy
(enkrateia, self-goverment), ma zdolność „oswojeniu” uczuć, dlatego jest czymś
wyboru (liberum arbitrium) negatywnym; odrzucenie wolnej woli na rzecz
Przyzwyczajenie to pewna sprawność (w wyniku fatalizmu (fatum synonimem instynktów)
wielokrotnego powtarzania każdej czynności Odrzucenie obyczajów, przyzwyczajeń
powstaje sprawność, np. człowiek chojny zdobył
sprawność chojności)
Wyróżnienie 11 cnót moralnych oraz 5
towarzyskich (uprzejmość, poczucie humoru N cenił tylko 2 cnoty: męstwo (andreia) oraz
etc.) wielkoduszność (słuszną dumę – megalopsychia)

13
Filozofia Nietzschego to reakcja na upadek w świecie egalitarno-demokratycznym cnót męstwa i
honoru (tzw. cnoty żołnierskie, związane z uczuciami walecznymi)

MĘSTWO:
 Odwaga (człowiek mężny bardziej boi się zniesławienia niż utraty życia)
Odwaga fizyczna (w odniesieniu do zagrożenia) i odwaga cywilna (charakteryzuje męża stanu,
czasy demokrat są czasami skarlenia mężów stanu)
 Twardość
Jest synonimem męstwa i szlachetności
Nietzsche zarzucał Rousseau, że „wyprodukował” człowieka demokratycznego o miękkich
uczuciach
 Pochwała męstwa przechyla się w stronę zuchwałości (człowiek zuchwały kocha ryzyko, chce
żyć w
niebezpecznym świecie)
 Wytrzymałość na ból, na której opierała się pedagogika do czasów Rousseau (wychowanie
spartańskie!, dyscyplina w szkołach angielskich). Ból jest sprawdzianem męstwa

Arystoteles potępia brawurę, zaleca pielęgnowanie cnoty łagodności (umiejętność opanowania

gniewu). Nietzsche pomija cnoty towarzyskie.
Arystoteles nie pochwala agresywności, wg niego jest ona skutkiem strachu, Nietzsche ja
pochwala, wg niego jest to wrodzony instynkt (łączy się z wolą mocy i kreatywnością)
Zadawanie cierpienia daje przyjemność człowiekowi Nietzschego (rys sadystyczny)

WYCHOWANIE
N nie mówi o wychowaniu, edukacji (gr. paideia – dawanie formacji etycznej i intelektualnej) ale o
hodowli.
A krytykował system wychowawczy Sparty, bo był nastawiony głównie na wojnę, podczas gdy
głównym celem wychowania powinno być przygotowanie do życia w pokoju. A uważał, że Spartanie
nie odróżniali męstwa od zuchwalstwa czy bestialstwa. Dzielność nie ma nic wspólnego z dzikością!
N twierdził, że właśnie gniew czyni ludzi odważnymi.

N przeprowadził podział ludzi na zwierzęta trawożerne i mięsożerne. Zwierzęta trawożerne żyją

w stadach, mięsożerne to samotne jednostki (elity są drapieżne, masy – niewolnicze)

Dla A człowiek też jest zwierzęciem, ale politycznym (zoon politikon). Polis było sferą, gdzie może
nastąpić wymiana argumentów dzięki temu, że człowiek posługuje się logosem (rozum i język).
Człowiek tworzy społeczeństwo, następuje racjonalna wymiana argumentów

PAŃSTWO
Dla N każde państwo jest despotyczne, w jego filozofii nie ma miejsca na pojęcie „obywatela”.
A odróżnia władzę polityczną i despotyczną (opartą na przymusie). Twierdzi, że jakość państwa
zależy od proporcji między władzą despotyczną i polityczną

STOSUNEK NIETZSCHEGO DO DARWINIZMU

N atakował darwinizm przede wszystkim za teorię doboru naturalnego, która mówi, że przeżywają
miernoty, odpadają najlepsi.
Ale są też elementy wspólne (jakie – to pozostawiono naszej domyślności)

JĘZYK

14
Dla A język był kluczowy dla opisu człowieka. Filozofia języka Nietzschego jest diametralnie
różna niż u A. N chciał zerwać związki języka i logiki (akceptował retorykę i poezję, odrzucał
logos i filozofię klasyczną). Nietzsche wyobrażał sobie wielkiego wodza jako wielkiego
hipnotyzera.

I, 13 Z gen (o fatalizmie)

Wykład
Nietzsche był rehabilitatorem barbarzyństwa, wskrzeszał Grecję irracjonalistyczną.
Atak (wprost) na monoteizm.

II, 17 Z gen (o powstaniu państwa)

Pogardliwe lekceważenie dla rozumu, dla umowy i zgody (której rozum jest arbitrem). Liczy się
jednostka, jej instynkt wolności (wola mocy), siła kreatywna.
N chciał widzieć w prawodawcach artystów, na tworzenie państwa patrzył jak na proces
estetyczny – tworzenie dzieła sztuki

I, 13 Z gen
Człowiek jest zwierzęciem trawo- lub mięsożernym (barankiem lub orłem), jest przeznaczony do
rządzenia lub niewolnictwa. Ten podział występuje wprawdzie u Aryst ale ma tam zupełnie inne
uzasadnienie. U Arystotelesa nierówność ma podłoże intelektualne o Nietzschego – biologiczne.

N atakował „rozdwojenie woli” na „instynkt życia” i „duszę” (podmiot opatrzony władzą

dokonywania rozumnego wyboru), twierdził, że w człowieku jest tylko instynkt życia.

II, 13 Z gen (fatalizm)

Fatalizm Nietzschego ma wymiar optymistyczny. N odbiera wymiar etyczny pojęciom winy i kary
(upada gdy odrzucimy wolną wolę). Przyroda jest niewinna, a zatem i człowiek. N przyznawał karze
różne znaczenia poz etycznym (np. że wyostrza roztropność)
Fatalizm N: postrzeganie życia jako gry, zabawy estetycznej (podchwycili to niektórzy
postmoderniści, np. Rorty). Pojęcia N są w ogóle inspirujące gdy traktować je jako poj
estetyczne. Gorzej gdy stosuje się je w polityce. To prosta droga do barbarzyństwa!

(.....tutaj następuje mała przerwa w narracji).

N uważał, że umie czytać znaki czasu i ma wgląd w ludzkie dusze. Inni mu nie wierzyli, N
komentował: „Przyszedłem za wcześnie... Nie jestem jeszcze na czasie”. N był przekonany, ze
„zwykli” ludzie nie rozumieją zdarzeń im współczesnych”

NIETZSCHE A CHRZEŚCIJAŃSTWO
Jak rozumieć ogłoszenie przez Nietzschego śmierci Boga, stwierdzenie „Boga nie ma”?
 Nietzsche nie mówi językiem dialektyki/analityki ale dramatu
 Jest to stwierdzenie dramatyczne, nie spekulatywne
 Równocześnie jest to stwierdzenie historyczne (oznacza: „kiedyś żył”)

Nietzsche odwoływał się do Platońskiego mitu jaskini. Słońce – u Platona – daje światło i ciepło;
oświecenie (czyli wiedzę, prawdę) a przede wszystkim dobro. Dobro jest źródłem wszystkiego
(życia, uczuć). Słońce platońskie łączy aspekt metafizyczny i etyczny.
Hume pytał, czy uprawnione jest przejście od „być” do „powinno się”. Odpowiedź Platona i Aryst
była jak najbardziej pozytywna. Nietzsche, paradoksalnie, zgadzał się z Platonem i

15
Arystotelesem, że etyka nie jest możliwa bez metafizyki. Nietzsche odrzuca słońce z mitu
Platona. Skoro odrzuca metafizykę, odrzuca też etykę.
Filozofia N wymierzona jest nie tylko w religię, ale też w liberalny humanizm (agnostyczny).
Nietzsche uważa, że trzeba być konsekwentnym: śmierć Boga to śierć etyki.

„Jakżeż zdołalibyśmy wypić morze” – nie ma metafizycznego niezmiennego bytu (morze =byt)
„Kto dał nam gąbkę, by zetrzeć widnokrąg” – nie ma stałego horyzontu poznawczego. Naszego
poznania nie ma do czego odnieść, wszystkie nasze postrzeżenia są kreacją
Nie ma hierarchii ontologicznej i etycznej („góry” i „dołu”)
Wniosek: człowiek stracił orientację, wszystkie kompasy, zdezorientowany spada. Konsekwencją
śmierci Boga jest śmierć człowieka
Zasługą N był pierwszy wiarygodny zapis doświadczenia nihilistycznego, portret świata pustki i
chaosu.

Trzeba podkreślić, że krytyka chrześcijaństwa, jaką przeprowadził N, nie była krytyką

oświeceniową. Nietzsche nie uważał, że miejsce religii może zająć nauka, odrzucał „szkiełko i oko”.
Kult nauki nie jest żadną alternatywą dla religii, lezc jej przedłużeniem (religia i nauka należą do
tej samej linii rozwojowej. Alternatywą dla religii jest tylko nihilizm, rozumiany jako odważna
diagnoza sytuacji. Nietzsche sugeruje, że wyjściem może stać się divinizacja człowieka – musimy
sami stać się bogami (to może stać się wyjściem, N nie formułuje teorii, ale tylko diagnozę). N
wyrażnie mówi, że do tego jeszcze nie dorośliśmy („wielkośc tego czynu za wielka dla nas”).
Ostatnie paragrafy „Z gen” wyraźnie nawiązują do tematyki nihilizmu (III, 24, s. 157)
wykład
NIETZSCHE A JUDAIZM
Żydzi
 Brak przesądów o grupie etnicznej/rasowej (podkreślał, ze w latach 80-tych XIX wieku
antysemityzm największy wśród antysemitów)
 Ostra krytyka judaizmu
N był w równym stopniu wrogiem gr tradycji racjonalistycznej, chrześcijaństwa, judaizmu.
Stosunkowo najlepiej odnosił się do islamu, a wśród wyznań chrześcijańskich – katolicyzmu
(kalwinizm i luteranizm dużo niżej.
Teologowie podkreślali (a N chętnie przyznałby im rację!), że N nie miał w ogóle słuchu biblijnego,
krytykował chrześcijaństwo „z zewnątrz”, nie próbując go zrozumieć.

IDOLATRIA (BAŁWOCHWALSTWO)
Korelat resentymentu w judaizmie i chrześcijaństwie.
W idolatrii występują 2 podstawowe cechy charakterystyczne resentymentu:
 Obniżenie rzeczywistej wartości oryginału + niezdolność do podziwiania/kochania/szanowania
czegoś, co jest wyżej
 Fabrykowanie fikcyjnych ideałów (zawyżanie wartości namiastki, idola)

Odróżnienie oryginału i kopii jest charakterystyczne dla platonizmu (nietzscheanizm jest

odwróceniem wątków platońskich i wątków z Ks Wyjścia.
Nasz sposób szacowania wartości zależy od naszych założeń ontologicznych! (sposobu
odróżniania wiedzy prawdziwej i mniemania.

Jaskinia
Kajdaniarze traktują cienie jak prawdę, filozof – ma wgląd w archetypy.
Kajdaniarze zawyżają wartość cieni, nie chcą uwierzyć mędrcowi, który wrócił do jaskini.

16
Ks Wyjścia (Exodus)
W I przykazaniu – zakaz bałwochwalstwa.
Monoteizm jest religią proklamacyjną – Bóg obwieszcza, ale się nie tłumaczy

Religie politeistyczne są r manifestacyjnymi – sacrum jest zawarte w zjawiskach natury. N

opowiada się za nimi. Jeśli N jest homo religiosus (a raczej nie jest – w wielu miejscach traktuje
wszelką religię jako nerwicę), to jest politeistą.
Religia jako nerwica – jej objawów trzeba szukać w niedomaganiu fizjologicznym.
N podkreśla, że odpływ monoteizmu pociąga za sobą przypływ politeizmu. Tak diagnozuje w GM
współczesną sobie sytuację.
I przykazanie – 3 interpretacje:
 Judaizm i islam odczytują je literalnie („nie będziesz czynił żadnej rzeźby ani obrazu”)
 Stanowisko chrześcijańskie zostało określone na soborze w Nicei (787 r.). Dla
rozstrzygnięcia sporu ikonoklastycznego posłużono się językiem platońskim.
Cienie są obrazami. Możemy je traktować jako coś, co nas oddala od rzeczywistości (wtedy noszą
nazwę idoli, są tylko substytutem, imitacją), lub jako coś, co nas do niej przybliża (są wtedy
przynajmniej jakimś sygnałem, wskazówką). Być może jakaś cząstka obiektu jest obecna w
obrazie, cieniu (problem partycypacji).
 Chrześcijaństwo greckie wyraźnie mówi, że oryginał partycypuje w obrazie (ikony, w których
bóstwo jest obecne)

Ikona i idol to 2 różne interpretacje pojęcia obrazu.

Wymiar estetyczny ikony prowadzi do wymiaru politycznego ikonoklazmu (chodzi wszak o

przedstawienie rzeczywistości). Platon wykluczał pewne typy obrazów z państwa. Z tego
skwapliwie skorzystali przeciwnicy obrazów boga w judaizmie i chrześcijaństwie. Wszystkie
rewolucje były ikonoklastyczne (ang, franc, ros – w początkowej fazie, także awangardowe prądy
artystyczne)

Sobór w Nicei starał się zająć stanowisko pośrednie między idolatrią a ikonoklazmem
(opowiedzenie się za ikoną, imago). Najważniejsze argumenty za kultem obrazów podał Jan
Damasceński:
 W Ks Genezis Bóg tworzy człowieka na swój obraz i podobieństwo – sugestia podobieństwa
Boga do człowieka
 Ewangelia mówi „Kto mnie widzi, widzi Ojca” – nieskończony może się ukrywać w tym, co
skończone (odrzucenie obrazów mogłoby prowadzić do odrzucenia wcielenia)
 Trzeba odróżnić różne typy kultu. Kult powinien odnosić się nie do samego obrazu, ale do
prototypu
 J D wyróżnił różne stopnie szacunku i czci (adoracja dotyczy tylko Boga, cześć – świętych)

Chrześcijaństwo wschodnie ściśle przestrzegało reguł dotyczących przedstawień kanonicznych

Chrześcijaństwo zachodnie było bardziej liberalne (jednym z wątków reformacji było zgorszenie
Lutra idolatrią, w czasie jego pobytu w Rzymie).

N uważał, że w renesansie była duża szansa na uwolnienie się od chrześcijaństwa, ale przyszły
reformacja i kontrreformacja

2 drogi w teologii:
 Via afirmativa (droga katafatyczna) – o Bogu można coś powiedzieć
 Via negativa (droga apofatyczna) – o Bogu nic się nie da powiedzieć
17
Dla Nietzschego ważna biblijna kontrowersja między Mojżeszem a Aaronem (potem to temat
opery A. Schonberga): gdy Mojżesz na Syjonie, Aaaron wpada na pomysł złotego cielca, który
zaspokoiłby potrzeby religijne Żydów. Z p-tu widzenia Mojżesza struktura resentymentu
przypomina strukturę idolatrii: złoty cielec jest obniżeniem wartości tego, co wyższe i braniem
namiastki za prawdę.
Dla Nietzschego właśnie złoty cielec jest ok. – wartością najwyższą jest życie oraz to, co je
intensyfikuje. Ci którzy wskazują na jakieś zaświaty, są powodowani resentymentem (swoje fikcje
chcą wmówić innym jako prawdziwe). Dogmat o Trójcy Św. i następne (choćby o NMP) to fazy
obniżania wymagań w stosunku do ukrytego, bezimiennego Boga, to judaizm, który obniżył loty (w
kierunku politeimu)

George Steiner „W zamku Sinobrodego”

Wezwanie Mojżesza jest wezwaniem do wierności, ale wezwaniem perfekcjonistycznym, któremu
człowiek nie może sprostać (tu rodzi się resentyment)
Steiner interpretuje „monolog szaleńca” w kontekście Holocaustu. Holocaust był spowodowany
resentymentem chrześcijan wobec ludu wybranego, nazizm był spowodowany resentymentem
wobec wartości wyższych

Z gen I, 16
Maestria dramaturgiczna N. Obywatel rzymski patrzy na nową, niewolniczą religię, która
podkopuje zręby imperium, ze wstrętem

N mówił o „infekcji marcjonistycznej”

Marcjonalizm (sprawdzić pis.) – nurt chrześcijaństwa charakt. się próbą oderwania od tradycji
judaistycznej, oddzielenia tradycji Starego i Nowego Testamentu. Reprezentantami tego
kierunku w Polsce są Tadeusz Zieliński i Feliks Koneczny, którzy proponuja by greckie i rzymskie
źródła chrześcijaństwa traktować na równi z ze źródłami hebrajskimi.

N twierdził, że demokracja wyrosła z chrześcijaństwa i podawał przykład Rewolucji Francuskiej.

Dlaczego? Przecież WRF podpierała się hasłami antychrześcijańskimi. Być może kluczem jest tu
egalitaryzm (w chrześcijaństwie – równość wobec Boga)
N widzi triumf judaizmu w świecie i twierdzi, że jest to przeciwne naturze. Czy rzeczywiście
judaizm i chrześcijaństwo są antynaturalne? A czy kult złotego cielca jest naturalny?
L. Kołakowski zastanawiał się, czy Łaska jest antynaturalna. Twierdził, ze obraz chrześcijaństwa,
który proponuje N jest bliższy augustianizmu czy kalwinizmu (podkreślenie, ze upadła natura
potrzebuje Łaski, by powrócić do stanu sprzed upadku) niż np. Pelagiusza, u którego natura nie
potzrebuje Łaski, bo jest zasadniczo dobra.

Z gen I, 15
Cytat z Tertuliana (IV/V w. n.e.).
Cytat ten został przez Nietzschego dobrany tendencyjnie – Tert był przedstawicielem skrajnego
irracjonalizmu chrześcijańskiego, a sam cytat pochodzi z okresu, gdy zerwał z chrześcijaństwem
i był montanistą (to stanowisko antylogiczne, antydialektyczne)

Z gen II, 20
O zależności politeizm – monoteizm (albo raczej: monoteizm –ateizm). Czy to mówi ateista?
„Ateizm i własna niewinność idą ze sobą w parze”. Ok., ale jak on się osobiście ustosunkowuje do
tej konstatacji?

18
Z gen II, 23
Bóg chrześcijan jako odwrotność Bogów Greków. Bogowie Greków byli przyczyna zła i zapewniali
człowiekowi niewinnośc. N chce rozbić chrześcijańskie pojęcie grzechu – jako fikcyjne.

Wykład
Nietzscheanizm jest odwróconym platonizmem, ale też odwróconą Biblią.
Cała Biblia napisana jest w systemie proklamacji: obwieszcza i dekretuje. Autor wypowiada się
autorytarnie, nigdy się nie tłumaczy. Większość pism N napisana jest w podobny sposób.
Dlaczego?
 Wszelkie dowodzenie osłabia twierdzenie – tak jest, przynajmniej na gruncie religijnym (Bóg
nie tłumaczy się z przykazań)
 Wszelkie poznanie osłabia działanie – podstawą działania jest silna decyzja – tę siłę może
podważyć rozumowanie.
Nietzscheanizm jako rodzaj donkiszotyzmu – działanie przed poznaniem, element szaleństwa
Nietzscheanizm jako rodzaj somnambulizmu.

Naśladowanie ST, ksiąg proroczych, zwłaszcza w „Tako rzecze Zaratustra” (Z stylizowany na

proroka)

Manicheizm
Bóg jest dobry, ale nie wszechmocny. Skąd ból i zło? Są dziełem złego Demiurga, wobec którego
dobry Bóg jest bezsilny.

WIECZNY POWRÓT
W religiach kosmologicznych historia jest cykliczna.
W religiach biblijnych – linearna (transpozycja tej linearności na grunt świecki dała teorie
postępu, które N odrzucał ze względu na ich biblijne pochodzenie).
Nietzsche opowiadał się za cyklicznością historii, wyrazem tego była doktryna wiecznego powrotu
Interpretacje doktryny wiecznego powrotu:
 Hezjoda
 Interpretacja związana z procesem twórczym: artysta stale musi wracać do tych samych
źródeł inspiracji („gdzie jest skarb, tam będzie i serce twoje”)
 Interpretacja politeistyczna (za Mircea Eliade): doktryna ta leży u podstaw każdego rytuału,
każdego misterium, są one bowiem re-kreacją wydarzenia archetypicznego, które było na
początku świata (stworzenie/odkupienie)

MIT A NIETZSCHEANIZM
Mit jest scenariuszem rytuału.
Nietzsche był znawcą mitów i wyznawcą Dionizosa. Być może jego doktryna wiecznego powrotu
jest wykładnią jego rozumienia misteriów dionizyjskich.
Nadczłowieka da się interpretować w świetle greckiego kultu bogów i herosów. Traktowanie
Nietzschego jako bliskiego politeizmowi zapobiega w dużym stopniu konkretyzacji historycznej
nadczłowieka (wiemy, jakie to niebezpieczne...)

Nietzsche miał wizję człowieka tragicznego, tę wizję przeciwstawiał Arystotelesowskiemu i

Platońskiemu człowiekowi teoretycznemu.. Krytykował oderwanie filozofii od życia.

Z gen II, 7 (o bólu)

Fragment ten jest próbą rekonstrukcji doświadczeń greckich. Pojęcie świątecznego widowiska –
sugestia, że ludzkie losy stanowią tragedię oglądaną przez bogów (co jest cierpieniem dla ludzi,
19
jest przyjemnością bogów), a więc widzami tragedii są zarówno ludzie, jak i bogowie. Mamy tu
ukrytą polemikę z Platonem. W II i X księdze „Państwa” Platon opowiadał się przeciwko
widowiskom tragicznym jako niemoralnym, bo pokazującym bogów perfidnych, cieszących się z
ludzkiego cierpienia (platonizm jako próba oczyszczenia pojęcia boga).

TRAGEDIA
Narodziła się z misteriów dionizyjskich, etymologicznie „pieśń kozłów”. Chóry w tragedii są
chórami kozłów. Z czasem w tragedii pojawiła się scena. To co na niej się odbywało, funkcjonowało
jako projekcja marzeń kozłów – satyrów. Każdy bohater tragiczny miał być inkarnacją Dionizosa.
Tragedia jest syntezą elementów dionizyjskich (muzyka, chór, cierpienie bohatera) i apollińskich
(widowisko jako wizja i sen, fabuła, dialogi).
Śmierć tragedii to początek filozofii. Kwestionując mi t Sokrates podważył źródła tragedii
(opowiadał się kulturą apollińską). Sokrates chciał, by piękno służyło filozofii, Nietzsche –
odwrotnie. N uważał, że kultura europejska jest zupełnie wyjałowiona przez racjonalizm,
warunkiem odrodzenia kultury jest rehabilitacja mitu.
Ból jest nieodłączną częścią tworzenia, w człowieku kontemplacyjnym jest coś z kobiety/matki.
Komedia, podobnie jak tragedia, ma swe źródło w Wielkich Dionizjach. Od tragedii odróżnia ją
podejście do człowieka – o ile w tragedii człowiek jest wzniosły, a jego losy mają budzić litość i
trwogę, o tyle w komedii ciało szydzi z ducha, widz dystansuje się emocjonalnie wobec widowiska,
patrzy z góry, z poczuciem wyższości (bogowie oglądają ludzką tragedię jako komedię)

Chrześcijaństwo zlikwidowało i wchłonęło tragedię. „Zniosło” ją w znaczeniu heglowskim – tak jak

słońce likwiduje i zachowuje światło lampy. Z tragedii chrześcijaństwo zachowuje cierpienie i ból
(Auerbach: w średniowieczu rolę tragedii przejęły widowiska pasyjne).

Wykład
EROS I AGAPE
III rozdział u Schelera – miłość chrześcijańska

Miłosierdzie chrześcijańskie (gr. agape) jest przeciwstawne do koncepcji platońskiej erosa

przedstawionej w „Uczcie” i „Fajdrosie”. Temu przeciwstawieniu odpowiada łacińskie
przeciwstawienie karitas – amor.
W „Uczcie” Deotyma przedstawia koncepcję erosa (z VI w. pochodzi słynny komentarz Boecjusza
„O pocieszeniu, jakie daje filozofia):
 Głównym wątkiem teorii Deotymy jest linia wertykalna (tak samo w V/VI księdze „Państwa”:
słońce – jaskinia). Eros jest erotycznym dążeniem od mniej do bardziej doskonałego,
przejściem od pozoru do istoty.
 Istnieją różne stopnie erosa – najwyższy jest eros filozoficzny i intelektualny, niższe –
uczuciowy i zmysłowy. Sympatia zmysłowa jest karykaturą erosa intelektualnego.
 Skąd pochodzi energia erosa? Jest on brakiem, który dąży do pełni. W miłości podział na tego,
który kocha i tego, który jest kochany. Bardziej szlachetny – kochany.

W „Fajdrosie” metafora wędrowców (dialog o erosie i retoryce; temat: czy miłość jest poznaniem
czy złudzeniem).
 Teoria preegzystencji duszy.
 Przed wcieleniem dusze oglądały Boga w niebie. Obraz Boga wrył się w duszę.
 Ciało jest więzieniem duszy, dusza wchodząc w ciało zapomina o tym, co widziała w niebie,
obraz Boga ulega zatarciu
 Miłość jest anamnezą. Obraz kochanki/kochanka przywołuje obraz Boga
Wniosek: człowiek ma świadomość, że jest tylko częścią, która dąży do całości.
20
Arystoteles
Przejmuje koncepcję erosa od Platona, stosuje ją do kosmologii. W XII księdze „Metafizyki”
(Lambda) Arystoteles przedstawia koncepcję Pierwszego Nieporuszonego Poruszyciela (primum
mobile):
 Jest zasadą dynamiczną, która kieruje światem, wprawia w ruch wszystkie istoty jako
przedmiot umiłowania
 Entelechia każdej rzeczy jest zawarta w jej celu
 Przypomina Boga deistów: nie jest Opatrznością – wprawia świat w ruch, ale nie interesuje się
jego losami

AGAPE
Słowo pojawia się w I liście św. Pawła do Koryntian (hymn do miłości).
Dla agape charakterystyczny ruch przeciwny niż dla erosa: to, co szlachetne schodzi w dół,
skłania się ku temu, co nieszlachetne (Mesjasz idzie do grzeszników).
Agape jest aktem ducha. Nie można utożsamiać jej z sympatią (zmysłową-uczuciową-intelektualną
– one mogą być dla agape zahamowaniem.

KENOSIS
Zejście jest wątkiem kenotycznym. Kenosis oznacza uniżenie, zniżenie, pozbawienie się znaczenia
(Chrystus zamiast trwać w chwale schodzi i uczestniczy w ludzkim cierpieniu).
Można powiedzieć, że chrześcijaństwo oczyszcza Boga z pierwiastków manichejskich (zarówno w
tragediach jak i w teologii manichejskiej bogowie nie pozbawieni perfidii

EROS VS. AGAPE

Agape wynika z nadmiaru sił, który chce się udzielić. Punktem wyjścia jest poczucie
bezpieczeństwa, pewności. Agape nie jest, jak chciałby Nietzsche, umiłowaniem choroby, ale
dostrzeżeniem za chorobą człowieka, którego trzeba kochać po to, by mogło się w nim rozwijać
to, co jeszcze zdrowe.
Eros opiera się na lęku – boi się iść do tego, co nieszlachetne, bo obawia się, że go to zdegraduje
(tacy są bogowie greccy – zazdrośnie strzegą swojego miejsca). Hubris oznaczało u Greków
przekroczenie miary (śmiertelnemu zdaje się, że wkracza w sferę boskości, a bogowie
natychmiast interweniują), wiązało się z brakiem pozwolenia na nobilitację śmiertelników. W
chrześcijaństwie jest zupełnie odwrotnie!

„Spór” erosa z agape jest jedną z wersji sporu Aten i Jerozolimy.

Czy eros i agape się wykluczają czy mogą się dopełniać?
 Scheler: wykluczają się
 św. Tomasz: niekoniecznie
 Dante: dopełniają się (w BK występują eros i agape – Beatrycze). Dante czerpie z Arystoteles
(XII Metaf): „miłość, która porusza słońce i inne gwiazdy” (eros – amoR – Roma)

Na syntezę erosa i agape zareagowała reformacja. Oznaczała ona powrót do radykalnej

dychotomii erosa i agape, zwłaszcza w kalwinizmie. Niektórzy badacze mówią nawet o ponownej
judaizacji chrześcijaństwa.

Scheler s. 119-22 (o Nietzschem)

21
Etosu związanego z agape nie da się odłączyć od wartości chrześcijańskich. N odrzuca Boga i
metafizykę, wszystko mierzy miarą witalistyczną (czy coś służy spotęgowaniu sił życiowych?). Z
tego p-tu widzenia agape jest perwersją!
A co N sądzi na temat erosa? Tu jest wyraźnie prekursorem Freuda. To, co w platonizmie jest na
górze (eros intelektualno-filozoficzny) jawi się N jako sublimacja i substytut pożądania
cielesnego (czyli dokładnie odwrotnie niż u Platona!)
Freud: filozofia jest namiastką libido, które nie może być zaspokojone.
Z podobnych przekonań wynika redukcjonizm N: podejrzliwość względem filozofii.

Libido (F) = energia dionizyjska (N)

N: chrześcijanie to frustraci seksualni (resentyment na tle seksu). Chrześcijańskie pochylanie się
nad cierpieniem to perwersja.
Z gen I, 8 oraz III, 14 (na w/w tematy)

Człowieka erosa da się rozłożyć na pychę i próżność. Człowieka agape nie (Chrystus pokazywał się
z prostytutkami). Czy Ewangelia jest antynaturalna?

ASCEZA I KAPŁAŃSTWO
Gr. askesis – ćwiczenie
Pojawia się u Arystotelesa jako element doskonalenia etycznego (trzeba ćwiczyć, by być w
FORMIE). Skoro asceza jest ćwiczeniem, co zamierzał ćwiczyć Arystoteles? Wartości duchowe,
cnoty.

Wg N artysta jest skazany na ascezę. Scheler wyróżniał ascezę pozytywną i negatywną

Z gen III, 7-9 (pochwała ascezy w odniesieniu do filozofa, artysty; ale już nie mnicha, kapłana)
Scheler, s. 161 (2 rodzaje ascezy)

MERTON (fragment z „Nikt nie jest samotną wyspą”: Asceza i ofiara)

Odcięcie się od ascezy negatywnej, która ze wstrętem patrzy na ciało i przyjemności.
Takie podejście do ascezy wiąże się z daleką od manicheizmu koncepcji natury: natura jest
dobra, Łaska jej nie niszczy, ale ją doskonali (porządkuje to, co dobre, w imię czegoś jeszcze
lepszego, nadprzyrodzonego).

Nietzsche utożsamia chrześcijaństwo z ascezą negatywną (inaczej: on w ogóle nie wyróżnia

ascezy pozytywnej dla niego asceza = asceza negatywna). Można śmiało powiedzieć, jeśli jego
charakterystykę potraktować jako charakterystykę ascezy negatywnej, że ma rację.
Z gen III, 11 (monstrum antynatury)

Wykład
CHRZEŚCIJAŃSTWO JAKO PLATONIZM DLA UBOGICH [intelektualnie = dla mas]
Założeniem takiego twierdzenia: podział na elity intelektualne i masy – zalążki tego podziału
obecne już w platonizmie.
Recepcja platonizmu przez chrześcijaństwo:
 Cała patrystyka podszyta platonizmem (recepcja Platona zgodnie z Biblią)
 Filon z Aleksandrii zastosował platonizm do hermeneutyki Księgi Wyjścia
 Potem: Klemens z Aleksandrii i Orygenes

Jeden z możliwych sposobów lektury Biblii: ST to zbiór figur zapowiadających Mesjasza („co
zasłonięte w Mojżeszu, zasłonięte w Chrystusie”). Można tu dostrzec analogię z platonizmem: tu i
tu zależność kopia – oryginał (tylko w odwrotnej chronologii).
22
W chrześcijaństwie przepływ czasu jest rozumiany jako wypełnianie czasu, co zakłada
Opatrzność. Historia jest rozumiana przez chrześcijaństwo teleologicznie – zakłada dążenie
świata do określonego celu (powtórne przyjście Chrystusa i koniec czasu)
Historia figuralna (matahistoria, historia święta) dotyczy tylko niektórych wydarzeń.
Historia teleologiczna jest też w marksizmie. Dlatego N określał marksizm jako pseudomorfozę
chrześcijaństwa. (podobnie: demokracja, komunizm, liberalizm...).

SIMONE WEIL („Wiara i ateizm”)

Są 2 ateizmy. Jeden z nich jest oczyszczeniem pojęcia Boga, położeniem akcentu na jego
niepojmowalność (nie da się go określić, pomyśleć – a to, czego nie mogę pomyśleć – nie jest
złudzeniem). Ateizm jako etap w pojmowaniu Boga.

TISCHNER (Siostra Faustyna i Nietzsche)

W dzienniczku Faustyny nie ma cienia resentymentu!

Wykład
RESENTYMENT A EGALITARYZM/DEMOKRACJA
W jakim sensie demokracja jest owocem chrześcijaństwa? Scheler dotyka tego problemu w
rozdziałąch 4 – 5.
Alexis de Tocqueville zgadzał się z N, że demokracja jest produktem chrześcijaństwa (choć
inaczej to oceniał). Alexis wyróżniał społeczeństwa arystokratyczne i demokratyczne. Demokracji
nadawał sens społeczny (równość), a nie polityczny, grecki (władza ludu).
Co to jest lud? W Grecji do „ludu” należała tylko niewielka część społeczeństwa. To nie była
demokracja w sensie społecznym.
SPOŁECZEŃSTWO ARYSTOKRATYCZNE VS. DEMOKRATYCZNE WG ALEXISA DE T.
 Społeczeństwo arystokratyczne jest społeczeństwem segmentowym. Poszczególne segmenty
to poszczególne klasy, kasty, korporacje (mówi się też o społeczeństwie
korporacjonistycznym). Liczy się przynależność do danej universitas (wspólnoty). Z kolei
społeczeństwo demokratyczne jest indywidualistyczne. Liczy się w nim jednostka sama w
sobie , nie jest ważne skąd pochodzi, ale kim jest i co robi. Dla społ demokrat
charakterystyczna likwidacja universitas – są tylko obywatele.
 Dla społ aryst charakterystyczna nierówność – aby otrzymać prawo (udzielane przez władzę
wyższą), trzeba ubiegać się o dany przywilej (np. wyrobu kół). Istnieje hierarchia społeczna.
W społeczeństwach demokratycznych – równość wobec prawa.
 W społ aryst w obrębie poszczególnych stanów istniały odrębne obyczaje, język, stroje,
przepisy, sądownictwo, religie. Stany zazwyczaj nie mieszały się między sobą. Likwidacja
hierarchii spowodowała ujednolicenie społeczeństwa, homogenizację, nawet uniformizację
(efekt pionowej i poziomej mobilności jednostki). Nie ma przeszkód by rodzina biedna się
wzbogaciła i vice versa (american dream ‘od pucybuta do milionera’ uderzył Alexisa). Na
ujednolicenie wpłynęła też industrializacja (umożliwiła masową produkcję identycznych
artykułów).
 W społ aryst dominuje własność dziedziczna (pozostało to w mentalności chłopskiej –
‘ojcowizna’). W społ demokratycznym nie ma przywiązania do własności dziedzicznej, dominuje
własność ruchoma. Scheler zajmuje się tymi zagadnieniami (Wyraźny jest jego uraz do
kapitalizmu, idealizacja własności immobilnej, arystokracji – górującej nie tylko gospodarczo,
ale przede wszystkim społecznie, moralnie). Różnice zależne od urodzenia występują w
demokracji, ale nie są nieprzezwyciężalne – wiele zależy od pracy, zdolności, inteligencji.
 Różne typy więzi społecznych: w aryst więzi narzucane z góry, w dem kontraktualizm (więzi
oparte na umowie). Niektórzy komentatorzy Locke’a twierdzą, że cały projekt jego państwa

23
 to koncepcja spółki handlowej (motorem rozwoju dem jest handel, wymiana). W statycznym
społ aryst większy nacisk kładzie się na produkcję i konsumpcję.
 W społ demokrat – dominuje tzw. klasa średnia (obiekt ataków zarówno z prawej, jak i lewej
strony; tylko w USA prawica bazowała od początku na mieszczaństwie, bo tam nie było nigdy
arystokracji). Z burżuazji szydził zarówno N (w pewnym sensie prawicowy), jak i Marks.
Można powiedzieć, że demokracja to powszechne zmieszczanienie. W społ arystokratycznych
rzucają się w oczy skrajności: bogaci, wyższe sfery i biedni, chłopi.
Problem: jak doszło do transformacji. Czemu społ aryst przechodzą w demokrat?

Kojeve „Wprowadzenie do lektury Hegla”

Dialektyka pana i niewolnika („Fenomenologia ducha”). Ta walka zmierza do syntezy, jaką jest
obywatel homogenicznego państwa demokratycznego. W punkcie wyjścia pan jest tym, który
walczy , liczą się uczucia tyrtejskie, wyższe, , nie pożądliwe, niższe (to walka o uznanie).
Niewolnika charakteryzuje praca. Stopniowo nabiera on coraz więcej poczucia godności, a pan
jest coraz bardziej skłonny to poczucie uznać.
Obywatel nie jest już niewolnikiem ani panem, pracuje nie dla pana, ale dla siebie; pracuje , ale nie
czysto fizycznie, to praca kierowana rozumem. Obywatel ma w sobie elementy pana i niewolnika,
ale nie wszystkie (walka o uznanie to np. konkurencja na rynku)

Spór Alexis/N/Scheler
Ambiwalencja pojęcia równości: może się wiązać z pozytywną walką o uznanie bądź z
resentymentem niewolnika.
Alexis stara się zachować równowagę w spojrzeniu na awers i rewers tego zjawiska: widzi
rozszerzające się poczucie godności, ale też resentymenty społeczne. W społ aryst resentyment
istniał tylko w obrębie stanów. W społ demokrat – rozlał się.
N nie widzi w ogóle pozytywnych stron obywatela – dostrzega w nim tylko niewolnika.
Scheler ma zbyt antykapitalistyczne podejście. Ma skłonność do idealizowania wartości
rycerskich, nie docenia innych. Idzie za Nietzschem w niechęci do obywatela i nowego typu
własności.
Podejście Alexisa de T. Jest chyba najsprawiedliwsze, najbardziej zbalansowane.

Egalitaryzm oznacza WYBÓR a elitaryzm DZIEDZICTWO.

Scheler s. 141-146
RESENTYMENT A NOWOŻYTNY HUMANITARYZM, ANALIZA POJ. ALTRUIZMU
Pod płaszczykiem altruizmu często kryje się resentyment – do innych, do wspólnoty, do Boga, do
siebie. Czy za miłością do „ludzkości” (nieukierunkowaną) nie kryje się konkretnie ukierunkowana
nienawiśc? Czy jednak za humanitaryzmem kryje się tylko resentyment?

Wykład
Zasada odpowiedniości, stosowności – dopasowanie stylu do treści.
Zasada rozdzielania stylów – należy oddzielać styl wysoki i niski. Zasada ta odpowiada zasadzie
rozdzielania stanów. „Styl stanowi”. Tragedia przedstawiała stany wyższe, komedia – niższe.

Te zasady obowiązywały w Grecji i Rzymie. A w tradycji biblijnej?

Zajmował się tym Auerbach (na przykładzie Abrahama). W Biblii rządzi zupełnie inna hierarchia
wartości – nie liczy się status, tylko relacja z Bogiem. Wszystko inne jest wtórne.
Napięcia kapłan – prorok (+ król) – podstawowe, by ukazać historię biblijną.

24
Złamanie decorum w tradycji biblijnej ze zdwojoną siła przejawia się w NT (śmierć Chrystusa, ,
bulwersujący fakt zbawienia świata przez syna cieśli – osobę z nizin, w dodatku mówi się o tym w
tonacji tragicznej!).

W misteriach – przeplatanie się wątków tragicznych i komicznych, a zarazem stylu wysokiego i

niskiego.
Auerbach: stopniowe zmieszanie stylów => egalitaryzacja
Alexis de T.: paralelnie do stopniowego wyrównania różnic stanowych

Ulubioną biblijną postacią N Piłat. N podobał się gest umycia rąk (oznaczał: umywam ręce od
motłochu). Wskazuje to na pierwszorzędną rolę estetyki w ocenianiu świata przez Nietzschego
(nie sumienie, jak w Biblii, lecz SMAK)

NATURA I CYWILIZACJA
NIETZSCHE A ROUSSEAU
Podział na physis i nomos.
Physis to natura pierwsza. Obejmuje wszystko, co jest wrodzone. Składa się na nią zespół
potrzeb, instynktów, tego, co dziedziczone biologicznie.
Nomos to konwencja, obyczaj, to, co nabyte w procesie uspołeczniania.
Czy instynkt społeczny (polityczny, towarzyski) leży w pierwszej czy w drugiej naturze? Dziś ten
dylemat przeniósł się na płaszczyznę sporu między komunitaryzmem a liberalizmem.

U Hobbesa physis to stan natury, do którego należy instynkt agresji. Stan natury jest stanem
wojny (homo homini lupus est). Hobbes odrzuca teleologię naturalną – nie interesuje go do czego
natura dąży. Hobbes szuka przyczyn sprawczych (co było na początku?)
Hobbesowski stan natury jest wzorcem negatywnym. Człowiek dąży do uwolnienia się od niego.
Jak to osiągnąć? Uwolnić się można dzięki silnemu państwu (cywilizacji, nomos), na tyle silnemu,
by ustrzec człowieka przed ponownym obsunięciem się w stan natury
Inna interpretacja Hobbesa: są u niego obecne wątki teleologiczne, ale na gruncie świeckim (co
wg N charakteryzuje filozofię nowożytną w ogóle). Człowiek Hobbesa to człowiek Augustyna – po
upadku, zdegradowany. U Augustyna człowieka „podnosi: Łaska, u Hobbesa – władza. Lewiatan
Hobbesa pełni rolę augustiańskiej Łaski.

Rousseau – odwrotność Hobbesa(R można wiązać z tendencjami rewolucyjnymi, H – z

konserwatywnymi). Człowiek jest dobry, instytucje złe. Stan natury jest domeną prawdy i
autentyczności („szlachetny dzikus”). Stan cywilny – domeną fałszu, obłudy, hipokryzji.
Dzikus jest życzliwy, altruistyczny, braterski, równy innym dzikusom (to cywilizacja przynosi
nierówność i zależność.
Postawa Rousseau prowadziła do idealizacji społeczeństw prymitywnych, co nie było bez związku z
romantyzmem (docenienie tzw. gminu, dowartościowanie dzieciństwa, oskarżenie cywilizacji).

Nietzsche – b. wyraźne tendencje rewolucyjne i oskarżenie cywilizacji, podobnie jak u Rousseau.

Obaj gloryfikowali stan natury, tyle że zupełnie co innego przez to rozumieli.
Dla N kluczowe są wzorce mityczne (w tym postaci homeryckie). W imię „nadczłowieka” odrzuca
się „ostatniego człowieka”. Tyle, że nadczłowiek Nietzschego jest w rzeczywistości romantyczną
kreacją.
Natura jest nierówna, hierarchiczna, nadczłowiek nie ceni równości, wręcz przeciwnie – ujawnia
nierówności między ludźmi..
Zarówno N, jak i R atakują cywilizację w imię różnych norm. U jednego i drugiego mamy
romantyczne marzenie, tylko w różny sposób inkarnowane.
25
NIETZSCHE A NAZIZM
W jakim stopniu nazizm jest spadkiem po N?
 Trzeba pamiętać o roli przygłupiej siostry N i cenzury
 Niewątpliwie w nazizmie myśl N zwulgaryzowana
 Thomas Mann „Mój brat Hitler” (38 r.) – nazizm jako wagneryzm dla ubogich intelektualnie
 Nazizm nie był na pewno intencją N, ale jego radykalizm i agresywna retoryka nie mogły nie
pozostać bez konsekwencji – logika jego myśli ujawniła swój potencjał w ruchu nazistowskim
 J. J. Szczepański „Tapczan gestapowca”, tam również o recepcji N w nazizmie.

Nazista za Szczepańskim:
 Dyslokacja – u siebie zachowywałby się inaczej niż tu, gdzie ma poczucie wyższości
cywilizcyjnej
 Wyzwolenie z konwenansów – wcale nie wyzwala się nadczłowiek, ale bestia
 Pustka wewnętrzna, czyli grzech acedii, spotykanej często w społeczeństwach industrialnych
(dezintegracja dawnych wspólnot i porządku społ, specjalizacja pracy mogą prowadzić do
dezintegracji osobowości)
 Nadzieje na wyzwolenie z letargu, choćby przez barbarzyństwo (często usankcjonowane
sztuką, np. Wagnerem i jego wczesną twórczością)
 Wulgaryzacja, parodia N
Na 2 pierwsze elementy wskazywał już Conrad w „Jądrze ciemności”.

Wykład
BÓL. SUMIENIE.
Junger „O bólu”

Zmiana stosunku do bólu, jaka nastąpiła w ciągu ostatnich 200 lat. N mówi o „rozmiękczeniu
uczuć”.
Heroiczno-kultowy świat: ból jest weryfikacją, sprawdzianem charakteru – na pierwszym miejscu
stoi cnota andrei, a więc i wytrzymałość na ból. Rozmiękczenie uczuć wiąże się z upadkiem cnót
walecznych, „ostatni człowiek” jest tych cnót pozbawiony.
Co wpłynęło na zmianę skali wartości, na upadek tych cnót?
Junger (za Heideggerem) zwraca uwagę na technikę. Ona oddala nas od elementarnego świata
żywiołów. Po drugie zwraca uwagę na rozwój medycyny (środki przeciwbólowe => przyzwyczajenie
do ucieczki od bólu). Junger: mamy niski stopień odporności na ból, bo żyjemy w świecie
techniczno – sentymentalnym.
J pyta: czy ucieczka od bólu nie wiąże się z jakimś istotnym zubożeniem, czy nie płacimy za to
zbyt wysokiej ceny? Być może osiągnięcie pewnych wartości (a nawet: najwyższych i
najpiękniejszych wartości) nie jest możliwe bez bólu.
Przypowieść o perle – perła rodzi z bólu małży („męskiej matki”)
Wg N cierpienie nobilituje i uszlachetnia. Ale z drugiej strony ból może poniżać i degenerować.
Wszystko zależy nie od rodzaju bólu, ale od postawy w stosunku do niego. Ból uszlachetnia, gdy
nie staje się źródłem resentymentu

Z gen II, 3 (pamięć a zdolność składania obietnicy)

Bół pełni tutaj rolę pedagogiczną

Z gen ii, 16 (o sumieniu)

26
Sekularyzacja pojęcia sumienia. W psychologii (np. Adam Smith) – pojęcie bezstronnego
obserwatora i niewidzialnej ręki (rynku) – pierwsze korelatem drugiego. Bezstronny obserwator
jest wynikiem interioryzacji norm, jakie człowiek nabywa w procesie uspołecznienia.
Do tego nawiązali N i Freud (superego – uwewnętrznione nakazy zewnętrzne).
Z gruntu religijnego pojęcie sumienia przeniesione na grunt socjologiczno-psychologiczny.

POKREWIEŃSTWO N I DOSTOJEWSKIEGO
Jeśli sumienie nie odwołuje się do absolutu (nie jest stacją przekaźnikową), to, zwłaszcza jako
„nieczyste”, jest efektem autoagresji.
Skoro kapłan (sakramentalny) jest głównym wmawiaczem, to poprzez ideę kapłaństwa
powszechnego, dochodzimy do krytyki całego chrześcijaństwa (chrześcijaństwo jako
autoagresja).

-- Downloaded from http://www.rajama.net web resources. Recommend us to

your friends!

27