ULUSLARARASI ÖRGÜTLER

2018 BAHAR ARA - A

A
1. AKÇT ile başlayan bütünleşme girişiminin 5. Devletlerin tek başlarına çözemeyecekleri
yaratılacak ortak çıkarlar etrafında önce sorunlara yönelik egemenlik yetkilerinin
ekonomi sonra da siyasal alanlara yayılacağı devri yoluyla oluşturdukları hukuki kurallar
fikrini benimsemesi, bütünleşmenin hangi ve mekanizmalara ne ad verilir?
anlayışta olduğuna işaret etmektedir?
A) Konsensüs

i
m
A) Güvenlik yaklaşımı B) Uluslararası rejim
B) Federalist C) Bölgesel bütünleşme

te
C) Neofonksiyonalist D) Çok taraflılık
D) Liberal Örümcek ağı

is
E)
E) Konfederal

Sı Yı S
ra im etim
2. Karl Deutsch, savaşın imkansız hale geldiği

na lı
uluslararası toplum modelini aşağıdaki

i A ret ğr
kavramlardan hangisi ile tanımlamıştır?

vı
A) Şekilsiz toplum
em Öğ ıkö
B) Güvenlik toplumu 6. BM sistemi içinde meşru savunma hakkının
kullanılması konusunda aşağıdaki ifadelerden
C) Federal toplum
hangisi doğrudur?
ön 18 Aç

D) Bütünleşik toplum
E) Medeni toplum A) Kullanılacak kuvvet saldırıyla orantılı
olmalıdır.
B) Güvenlik Konseyi gerekli izni verince
r D 20 esi

kullanılabilir.
C) Saldırıya uğrayan devletin tek başına
kullanması gereken bir haktır.
ha 7- sit

3. Devletlerin, teknolojik gelişmeler sonucunda D) Yalnızca doğrudan silahlı saldırı durumunda

ortaya çıkan yeni ihtiyaçların meşru savunma hakkı vardır.
Ba 201 ver

karşılanmasında uluslararası alanda E) BM sistemi meşru savunma hakkını

eşgüdümü sağlamak amacıyla uluslararası içermez.
örgütler kuracakları fikri aşağıdaki
ni

yaklaşımlardan hangisine uygundur?

Realizm
Ü

A)
B) Transnasyonalizm
C) Federalizm
u

D) İşlevselcilik
ol

E) Sosyalizm
ad

7. Aşağıdakilerden hangisi BM Antlaşması’nın

An

1. maddesinde sayılan amaçlar arasında yer

almaz?
4. Avrupa Ekonomik Topluluğu’na, ilk
genişleme sürecinde katılan ülkeler A) İnsan haklarına ve temel özgürlüklerine
aşağıdakileden hangisinde birlikte ve doğru karşı saygıyı geliştirmek
olarak verilmiştir? B) Uluslararası barış ve güvenliği sağlamak
C) Nükleer silahlanmaya son verip mevcutları
A) Portekiz ve Yunanistan
ortadan kaldırmak
B) İspanya ve Portekiz
D) Ortak amaçlara yönelik çabaların
C) Avusturya, İsveç ve Finlandiya uyumlaştığı bir merkez olmak
D) İngiltere, İrlanda, Danimarka E) Dünya barışının sağlamlaştırılması için
E) Hollanda ve İtalya elverişli her türlü önlemi almak

1 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 2018 BAHAR ARA - A
A
8. BM’nin ana yargı organı aşağıdakilerden 12. Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü üyesi
hangisidir? bir ülkede üçüncü bir ülkenin askeri üs
açabilmesi için gerekli olan koşul
A) Genel Kurul aşağıdakilerden hangisidir?
B) Ekonomik ve Sosyal Konsey
A) Üçüncü ülkenin AB üyesi olması

i
C) Güvenlik Konseyi

m
B) BM Güvenlik Konseyi’nin tavsiyesi
D) Uluslararası Adalet Divanı
C) Sadece hava üssü olması

te
E) İnsan Hakları Mahkemesi
D) Örgütün diğer tüm üyelerinin onayı
İlgili ülkenin onayı

is
E)

Sı Yı S
ra im etim
9. BM Güvenlik Konseyi üyeliği için aşağıdaki
ifadelerden hangisi doğrudur?

A) Toplam üye sayısı 11'dir. 13. 2006 yılında katıldığı Kolektif Güvenlik

na lı
B) Sürekli olmayan üyeler 2 yıl için seçilirler. Antlaşması Örgütü’nden 2012 yılında ayrılan

i A ret ğr
C) Sürekli olmayan üyelerin üst üste seçilmesi ülke aşağıdakilerden hangisidir?

vı
mümkündür.
A) Ermenistan
em Öğ ıkö
D) Beş sürekli üye, ABD, Rusya Federasyonu,
B) Kazakistan
Çin, Büyük Britanya ve Almanya'dır.
C) Kırgızistan
E) Sürekli olmayan üyeler Güvenlik
Belarus
ön 18 Aç

Konseyi'nde ve Genel Kurul'da ayrı ayrı D)

yapılan oylamalarla seçilirler. E) Özbekistan
r D 20 esi
ha 7- sit

10. Türkiye’nin son yıllarda BM sistemine ilişkin

en önemli eleştirisi aşağıdakilerden 14. Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’nün
Ba 201 ver

hangisidir? aşağıdaki olaylardan hangisine bir yanıt

olarak kurulduğu söylenebilir?
A) Yoğun göç karşısında BM’nin mali destek
vermemesi A) NATO’nun Orta Asya’ya müdahalesi
ni

B) Genel Kurul’un yetkilerinin genişliği B) Çin ekonomisinin güçlenmesi

C) Güvenlik Konseyi’nin 5 sürekli üyesinin C) Petrol fiyatlarındaki düşüş
Ü

ayrıcalıklı konumu D) Türkiye’nin bölgede etkinliğini artırması

D) Irak’a yönelik ambargodan kaynaklanan E) Avrupa Birliği’nin kurulması
u

zararların tazmin edilmemesi

ol

E) Barış Güçleri’ne katkıda bulunmayı

reddetmesi
ad
An

15. Aşağıdakilerden hangisi Kuzey Atlantik

Antlaşması uyarınca NATO’nun coğrafi görev
11. Uluslararası işbirliğini geliştirmek ve barış alanını tanımlamaktadır?
ve güvenliği sağlamak amacıyla kurulan ilk
uluslararası örgüt aşağıdakilerden A) Kuzey yarıkürenin tamamı
hangisidir? B) Demokrasi ile yönetilen ülkelerin tamamı
C) Tüm dünya
A) Milletler Cemiyeti
D) ABD ve Batı Avrupa ülkeleri
B) NATO
E) Üye devletlerin ülkeleri (toprakları,
C) OECD
karasuları, hava sahaları) ve bunların
D) Dünya Bankası Yengeç Dönencesi’nin kuzeyinde kalan
E) Batı Avrupa Birliği adaları

2 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 2018 BAHAR ARA - A
A
16. NATO’nun en üst düzeydeki memuru ve 20. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne başvuru
sözcüsü aşağıdakilerden hangisidir? koşulları ile ilgili aşağıdaki ifadelerden
hangisi doğrudur?
A) ABD’nin NATO Daimi Temsilcisi
B) NATO Genel Sekreteri A) Hak ihlalinin devlet veya kamu kurumu
tarafından gerçekleştirilmiş olması gerekir.

i
C) NATO Dönem Başkanı

m
B) Ticari şirketler ve özel kuruluşlara karşı
D) ABD Başkanı
şikayetler de kabul edilir.

te
E) Müttefik Kuvvetler Başkomutanı
C) Bir kanunun haksız olduğu iddiasıyla
başvuru yapılabilir.

is
D) Hak ihlalinin doğrudan mağduru olmaya
gerek yoktur.

Sı Yı S
E) Sadece Avrupa Konseyi üyesi ülkelerin
vatandaşları başvurabilir.

ra im etim
17. Yukarı Karabağ sorununun çözümüne
yönelik oluşturulan, Türkiye’nin de üyesi

na lı
olduğu AGİT misyonu aşağıdakilerden

i A ret ğr
hangisidir?

vı
A) Venedik Komisyonu
em Öğ ıkö
B) Brüksel Paktı
C) Ortak Danışma Grubu
Açık Semalar Danışma Komisyonu
ön 18 Aç

D)
E) Minsk Grubu
r D 20 esi
ha 7- sit
Ba 201 ver

18. Aşağıdakilerden hangisi AGİT 1999 İstanbul

Zirvesi’nde imzalanan Avrupa Güvenlik
Şartı’nın ana konuları arasında yer almaz?
ni

A) Silahlanmanın kontrolü ve güven artırıcı

önlemler
Ü

B) Hukukun üstünlüğü ve yolsuzlukla mücadele

C) İklim değişikliği
u

D) İnsan hak ve özgürlüklerine saygı

ol

E) Demokrasi ve refah ilişkisi

ad
An

19. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nde görev

yapacak yargıçlar hangi organ tarafından
seçilmektedir?

A) Yerel ve Bölgesel Yönetimler Konseyi

B) Bakanlar Komitesi
C) AB Adalet Divanı
D) Genel Sekreterlik
E) Avrupa Konseyi

3 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 2018 BAHAR ARA - A

A Grubu Cevap Anahtarı

i
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

m
C B D D B A C D B C A D E A E B E C E A

te
is
Sı Yı S
ra im etim
na lı
i A ret ğr

vı
em Öğ ıkö
ön 18 Aç
r D 20 esi
ha 7- sit
Ba 201 ver
ni
Ü
u
ol
ad
An

4 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 ULUSLARARASI ÖRGÜTLER
2018 BAHAR ARA - B
B
1. Devletlerin tek başlarına çözemeyecekleri 5. AKÇT ile başlayan bütünleşme girişiminin
sorunlara yönelik egemenlik yetkilerinin yaratılacak ortak çıkarlar etrafında önce
devri yoluyla oluşturdukları hukuki kurallar ekonomi sonra da siyasal alanlara yayılacağı
ve mekanizmalara ne ad verilir? fikrini benimsemesi, bütünleşmenin hangi
anlayışta olduğuna işaret etmektedir?
A) Konsensüs

i
m
B) Örümcek ağı A) Federalist
C) Uluslararası rejim B) Konfederal

te
D) Bölgesel bütünleşme C) Liberal
Çok taraflılık D) Neofonksiyonalist

is
E)
E) Güvenlik yaklaşımı

Sı Yı S
ra im etim
2. Karl Deutsch, savaşın imkansız hale geldiği

na lı
uluslararası toplum modelini aşağıdaki
kavramlardan hangisi ile tanımlamıştır?

i A ret ğr

vı
A) Şekilsiz toplum
em Öğ ıkö
B) Federal toplum
C) Güvenlik toplumu
D) Bütünleşik toplum
ön 18 Aç

E) Medeni toplum
6. BM Güvenlik Konseyi üyeliği için aşağıdaki
ifadelerden hangisi doğrudur?
r D 20 esi

A) Sürekli olmayan üyeler 2 yıl için seçilirler.

B) Sürekli olmayan üyelerin üst üste seçilmesi
mümkündür.
ha 7- sit

3. Devletlerin, teknolojik gelişmeler sonucunda C) Beş sürekli üye, ABD, Rusya Federasyonu,
ortaya çıkan yeni ihtiyaçların Çin, Büyük Britanya ve Almanya'dır.
Ba 201 ver

karşılanmasında uluslararası alanda D) Sürekli olmayan üyeler Güvenlik

eşgüdümü sağlamak amacıyla uluslararası Konseyi'nde ve Genel Kurul'da ayrı ayrı
örgütler kuracakları fikri aşağıdaki yapılan oylamalarla seçilirler.
yaklaşımlardan hangisine uygundur?
ni

E) Toplam üye sayısı 11'dir.

A) Federalizm
Ü

B) Transnasyonalizm
C) Sosyalizm
u

D) Realizm
ol

E) İşlevselcilik
ad
An

4. Avrupa Ekonomik Topluluğu’na, ilk

genişleme sürecinde katılan ülkeler
aşağıdakileden hangisinde birlikte ve doğru 7. BM’nin ana yargı organı aşağıdakilerden
olarak verilmiştir? hangisidir?

A) Avusturya, İsveç ve Finlandiya A) Ekonomik ve Sosyal Konsey

B) İngiltere, İrlanda, Danimarka B) İnsan Hakları Mahkemesi
C) İspanya ve Portekiz C) Uluslararası Adalet Divanı
D) Portekiz ve Yunanistan D) Güvenlik Konseyi
E) Hollanda ve İtalya E) Genel Kurul

1 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 2018 BAHAR ARA - B
B
8. BM sistemi içinde meşru savunma hakkının 11. Türkiye’nin son yıllarda BM sistemine ilişkin
kullanılması konusunda aşağıdaki ifadelerden en önemli eleştirisi aşağıdakilerden
hangisi doğrudur? hangisidir?

A) Güvenlik Konseyi gerekli izni verince A) Yoğun göç karşısında BM’nin mali destek
kullanılabilir. vermemesi

i
m
B) Kullanılacak kuvvet saldırıyla orantılı B) Irak’a yönelik ambargodan kaynaklanan
olmalıdır. zararların tazmin edilmemesi

te
C) Yalnızca doğrudan silahlı saldırı durumunda C) Genel Kurul’un yetkilerinin genişliği
meşru savunma hakkı vardır. D) Güvenlik Konseyi’nin 5 sürekli üyesinin

is
D) BM sistemi meşru savunma hakkını ayrıcalıklı konumu
içermez.

Sı Yı S
E) Barış Güçleri’ne katkıda bulunmayı
E) Saldırıya uğrayan devletin tek başına reddetmesi
kullanması gereken bir haktır.

ra im etim
na lı
i A ret ğr

vı
em Öğ ıkö
ön 18 Aç

9. Aşağıdakilerden hangisi BM Antlaşması’nın 12. Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü üyesi

1. maddesinde sayılan amaçlar arasında yer bir ülkede üçüncü bir ülkenin askeri üs
almaz? açabilmesi için gerekli olan koşul
r D 20 esi

aşağıdakilerden hangisidir?
A) Dünya barışının sağlamlaştırılması için
elverişli her türlü önlemi almak A) Üçüncü ülkenin AB üyesi olması
ha 7- sit

B) Nükleer silahlanmaya son verip mevcutları B) İlgili ülkenin onayı

ortadan kaldırmak C) Sadece hava üssü olması
Ba 201 ver

C) Ortak amaçlara yönelik çabaların D) Örgütün diğer tüm üyelerinin onayı

uyumlaştığı bir merkez olmak
E) BM Güvenlik Konseyi’nin tavsiyesi
D) İnsan haklarına ve temel özgürlüklerine
karşı saygıyı geliştirmek
ni

E) Uluslararası barış ve güvenliği sağlamak

Ü
u
ol
ad
An

13. Aşağıdakilerden hangisi Kuzey Atlantik

Antlaşması uyarınca NATO’nun coğrafi görev
10. Uluslararası işbirliğini geliştirmek ve barış alanını tanımlamaktadır?
ve güvenliği sağlamak amacıyla kurulan ilk
uluslararası örgüt aşağıdakilerden A) Demokrasi ile yönetilen ülkelerin tamamı
hangisidir? B) Üye devletlerin ülkeleri (toprakları,
karasuları, hava sahaları) ve bunların
A) Milletler Cemiyeti Yengeç Dönencesi’nin kuzeyinde kalan
B) NATO adaları
C) OECD C) Kuzey yarıkürenin tamamı
D) Dünya Bankası D) ABD ve Batı Avrupa ülkeleri
E) Batı Avrupa Birliği E) Tüm dünya

2 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 2018 BAHAR ARA - B
14. 2006 yılında katıldığı Kolektif Güvenlik
Antlaşması Örgütü’nden 2012 yılında ayrılan
ülke aşağıdakilerden hangisidir?
B
18. Aşağıdakilerden hangisi AGİT 1999 İstanbul
Zirvesi’nde imzalanan Avrupa Güvenlik
Şartı’nın ana konuları arasında yer almaz?

A) Özbekistan A) Hukukun üstünlüğü ve yolsuzlukla mücadele

i
B) Ermenistan B) Silahlanmanın kontrolü ve güven artırıcı

m
C) Kırgızistan önlemler
D) Kazakistan C) Demokrasi ve refah ilişkisi

te
E) Belarus D) İnsan hak ve özgürlüklerine saygı
E) İklim değişikliği

is
Sı Yı S
ra im etim
15. Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’nün

na lı
aşağıdaki olaylardan hangisine bir yanıt

i A ret ğr
olarak kurulduğu söylenebilir?

vı
A)
em Öğ ıkö
NATO’nun Orta Asya’ya müdahalesi
B) Çin ekonomisinin güçlenmesi
C) Petrol fiyatlarındaki düşüş
19. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne başvuru
ön 18 Aç

D) Türkiye’nin bölgede etkinliğini artırması koşulları ile ilgili aşağıdaki ifadelerden

E) Avrupa Birliği’nin kurulması hangisi doğrudur?

A) Bir kanunun haksız olduğu iddiasıyla

r D 20 esi

başvuru yapılabilir.
B) Hak ihlalinin doğrudan mağduru olmaya
gerek yoktur.
ha 7- sit

C) Sadece Avrupa Konseyi üyesi ülkelerin

vatandaşları başvurabilir.
Ba 201 ver

16. NATO’nun en üst düzeydeki memuru ve D) Ticari şirketler ve özel kuruluşlara karşı
sözcüsü aşağıdakilerden hangisidir? şikayetler de kabul edilir.
E) Hak ihlalinin devlet veya kamu kurumu
NATO Dönem Başkanı
ni

A) tarafından gerçekleştirilmiş olması gerekir.

B) Müttefik Kuvvetler Başkomutanı
Ü

C) ABD’nin NATO Daimi Temsilcisi

D) NATO Genel Sekreteri
u

E) ABD Başkanı
ol
ad
An

17. Yukarı Karabağ sorununun çözümüne

yönelik oluşturulan, Türkiye’nin de üyesi 20. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nde görev
olduğu AGİT misyonu aşağıdakilerden yapacak yargıçlar hangi organ tarafından
hangisidir? seçilmektedir?

A) Minsk Grubu A) Yerel ve Bölgesel Yönetimler Konseyi

B) Venedik Komisyonu B) AB Adalet Divanı
C) Ortak Danışma Grubu C) Genel Sekreterlik
D) Brüksel Paktı D) Bakanlar Komitesi
E) Açık Semalar Danışma Komisyonu E) Avrupa Konseyi

3 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 2018 BAHAR ARA - B

B Grubu Cevap Anahtarı

i
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

m
C C E B D A C B B A D D B A A D A E E E

te
is
Sı Yı S
ra im etim
na lı
i A ret ğr

vı
em Öğ ıkö
ön 18 Aç
r D 20 esi
ha 7- sit
Ba 201 ver
ni
Ü
u
ol
ad
An

4 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 ULUSLARARASI ÖRGÜTLER
2018 BAHAR ARA - C
C
1. Devletlerin tek başlarına çözemeyecekleri 5. Devletlerin, teknolojik gelişmeler sonucunda
sorunlara yönelik egemenlik yetkilerinin ortaya çıkan yeni ihtiyaçların
devri yoluyla oluşturdukları hukuki kurallar karşılanmasında uluslararası alanda
ve mekanizmalara ne ad verilir? eşgüdümü sağlamak amacıyla uluslararası
örgütler kuracakları fikri aşağıdaki
A) Örümcek ağı yaklaşımlardan hangisine uygundur?

i
m
B) Uluslararası rejim
A) İşlevselcilik
C) Konsensüs

te
B) Federalizm
D) Çok taraflılık
C) Realizm
Bölgesel bütünleşme

is
E)
D) Sosyalizm

Sı Yı S
E) Transnasyonalizm

ra im etim
2. Avrupa Ekonomik Topluluğu’na, ilk

na lı
genişleme sürecinde katılan ülkeler

i A ret ğr
aşağıdakileden hangisinde birlikte ve doğru

vı
olarak verilmiştir? em Öğ ıkö
A) Portekiz ve Yunanistan
B) İspanya ve Portekiz
C) Avusturya, İsveç ve Finlandiya
ön 18 Aç

D) İngiltere, İrlanda, Danimarka 6. BM sistemi içinde meşru savunma hakkının

E) Hollanda ve İtalya kullanılması konusunda aşağıdaki ifadelerden
hangisi doğrudur?
r D 20 esi

A) BM sistemi meşru savunma hakkını

içermez.
ha 7- sit

B) Güvenlik Konseyi gerekli izni verince

kullanılabilir.
C) Saldırıya uğrayan devletin tek başına
Ba 201 ver

3. Karl Deutsch, savaşın imkansız hale geldiği

uluslararası toplum modelini aşağıdaki kullanması gereken bir haktır.
kavramlardan hangisi ile tanımlamıştır? D) Yalnızca doğrudan silahlı saldırı durumunda
meşru savunma hakkı vardır.
ni

A) Federal toplum E) Kullanılacak kuvvet saldırıyla orantılı

B) Güvenlik toplumu olmalıdır.
Ü

C) Bütünleşik toplum
D) Şekilsiz toplum
u

E) Medeni toplum
ol
ad
An

4. AKÇT ile başlayan bütünleşme girişiminin

yaratılacak ortak çıkarlar etrafında önce
ekonomi sonra da siyasal alanlara yayılacağı
fikrini benimsemesi, bütünleşmenin hangi 7. BM’nin ana yargı organı aşağıdakilerden
anlayışta olduğuna işaret etmektedir? hangisidir?

A) Liberal A) Genel Kurul

B) Konfederal B) İnsan Hakları Mahkemesi
C) Neofonksiyonalist C) Güvenlik Konseyi
D) Güvenlik yaklaşımı D) Uluslararası Adalet Divanı
E) Federalist E) Ekonomik ve Sosyal Konsey

1 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 2018 BAHAR ARA - C
C
8. Aşağıdakilerden hangisi BM Antlaşması’nın 11. BM Güvenlik Konseyi üyeliği için aşağıdaki
1. maddesinde sayılan amaçlar arasında yer ifadelerden hangisi doğrudur?
almaz?
A) Sürekli olmayan üyeler 2 yıl için seçilirler.
A) Nükleer silahlanmaya son verip mevcutları B) Sürekli olmayan üyelerin üst üste seçilmesi
ortadan kaldırmak

i
mümkündür.

m
B) Dünya barışının sağlamlaştırılması için C) Beş sürekli üye, ABD, Rusya Federasyonu,
elverişli her türlü önlemi almak Çin, Büyük Britanya ve Almanya'dır.

te
C) Uluslararası barış ve güvenliği sağlamak D) Toplam üye sayısı 11'dir.
D) Ortak amaçlara yönelik çabaların E) Sürekli olmayan üyeler Güvenlik

is
uyumlaştığı bir merkez olmak Konseyi'nde ve Genel Kurul'da ayrı ayrı

Sı Yı S
E) İnsan haklarına ve temel özgürlüklerine yapılan oylamalarla seçilirler.
karşı saygıyı geliştirmek

ra im etim
na lı
12. Aşağıdakilerden hangisi Kuzey Atlantik

i A ret ğr
Antlaşması uyarınca NATO’nun coğrafi görev

vı
em Öğ ıkö alanını tanımlamaktadır?

A) Demokrasi ile yönetilen ülkelerin tamamı

B) Tüm dünya
C) ABD ve Batı Avrupa ülkeleri
ön 18 Aç

9. Uluslararası işbirliğini geliştirmek ve barış D) Kuzey yarıkürenin tamamı

ve güvenliği sağlamak amacıyla kurulan ilk E) Üye devletlerin ülkeleri (toprakları,
uluslararası örgüt aşağıdakilerden karasuları, hava sahaları) ve bunların
r D 20 esi

hangisidir? Yengeç Dönencesi’nin kuzeyinde kalan

adaları
A) Milletler Cemiyeti
ha 7- sit

B) NATO
C) OECD
Dünya Bankası
Ba 201 ver

D)
E) Batı Avrupa Birliği
13. Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü üyesi
bir ülkede üçüncü bir ülkenin askeri üs
ni

açabilmesi için gerekli olan koşul

aşağıdakilerden hangisidir?
Ü

A) İlgili ülkenin onayı

Örgütün diğer tüm üyelerinin onayı
u

B)
C) Sadece hava üssü olması
ol

D) BM Güvenlik Konseyi’nin tavsiyesi

ad

E) Üçüncü ülkenin AB üyesi olması

10. Türkiye’nin son yıllarda BM sistemine ilişkin

An

en önemli eleştirisi aşağıdakilerden

hangisidir?

A) Yoğun göç karşısında BM’nin mali destek 14. 2006 yılında katıldığı Kolektif Güvenlik
vermemesi Antlaşması Örgütü’nden 2012 yılında ayrılan
B) Barış Güçleri’ne katkıda bulunmayı ülke aşağıdakilerden hangisidir?
reddetmesi
A) Kazakistan
C) Güvenlik Konseyi’nin 5 sürekli üyesinin
ayrıcalıklı konumu B) Kırgızistan
D) Irak’a yönelik ambargodan kaynaklanan C) Özbekistan
zararların tazmin edilmemesi D) Belarus
E) Genel Kurul’un yetkilerinin genişliği E) Ermenistan

2 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 2018 BAHAR ARA - C
C
15. NATO’nun en üst düzeydeki memuru ve 19. Yukarı Karabağ sorununun çözümüne
sözcüsü aşağıdakilerden hangisidir? yönelik oluşturulan, Türkiye’nin de üyesi
olduğu AGİT misyonu aşağıdakilerden
A) ABD’nin NATO Daimi Temsilcisi hangisidir?
B) ABD Başkanı
A) Brüksel Paktı

i
C) NATO Dönem Başkanı

m
B) Açık Semalar Danışma Komisyonu
D) NATO Genel Sekreteri
C) Minsk Grubu

te
E) Müttefik Kuvvetler Başkomutanı
D) Venedik Komisyonu
Ortak Danışma Grubu

is
E)

Sı Yı S
ra im etim
16. Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’nün
aşağıdaki olaylardan hangisine bir yanıt
olarak kurulduğu söylenebilir?

na lı
A) Petrol fiyatlarındaki düşüş

i A ret ğr
B) Çin ekonomisinin güçlenmesi

vı
C) Avrupa Birliği’nin kurulması
em Öğ ıkö
D) NATO’nun Orta Asya’ya müdahalesi
E) Türkiye’nin bölgede etkinliğini artırması
ön 18 Aç
r D 20 esi

17. Aşağıdakilerden hangisi AGİT 1999 İstanbul

Zirvesi’nde imzalanan Avrupa Güvenlik
ha 7- sit

Şartı’nın ana konuları arasında yer almaz?

Ba 201 ver

A) Silahlanmanın kontrolü ve güven artırıcı

önlemler
B) Hukukun üstünlüğü ve yolsuzlukla mücadele
ni

C) Demokrasi ve refah ilişkisi

D) İnsan hak ve özgürlüklerine saygı
Ü

E) İklim değişikliği
u
ol
ad

18. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne başvuru

koşulları ile ilgili aşağıdaki ifadelerden
An

hangisi doğrudur?

A) Hak ihlalinin doğrudan mağduru olmaya

gerek yoktur. 20. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nde görev
B) Bir kanunun haksız olduğu iddiasıyla yapacak yargıçlar hangi organ tarafından
başvuru yapılabilir. seçilmektedir?
C) Ticari şirketler ve özel kuruluşlara karşı
A) AB Adalet Divanı
şikayetler de kabul edilir.
B) Avrupa Konseyi
D) Sadece Avrupa Konseyi üyesi ülkelerin
vatandaşları başvurabilir. C) Yerel ve Bölgesel Yönetimler Konseyi
E) Hak ihlalinin devlet veya kamu kurumu D) Bakanlar Komitesi
tarafından gerçekleştirilmiş olması gerekir. E) Genel Sekreterlik

3 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 2018 BAHAR ARA - C

C Grubu Cevap Anahtarı

i
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

m
B D B C A E D A A C A E B C D D E E C B

te
is
Sı Yı S
ra im etim
na lı
i A ret ğr

vı
em Öğ ıkö
ön 18 Aç
r D 20 esi
ha 7- sit
Ba 201 ver
ni
Ü
u
ol
ad
An

4 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 ULUSLARARASI ÖRGÜTLER
2018 BAHAR ARA - D
D
1. Avrupa Ekonomik Topluluğu’na, ilk 5. Devletlerin tek başlarına çözemeyecekleri
genişleme sürecinde katılan ülkeler sorunlara yönelik egemenlik yetkilerinin
aşağıdakileden hangisinde birlikte ve doğru devri yoluyla oluşturdukları hukuki kurallar
olarak verilmiştir? ve mekanizmalara ne ad verilir?

A) İspanya ve Portekiz A) Örümcek ağı

i
m
B) İngiltere, İrlanda, Danimarka B) Bölgesel bütünleşme
C) Avusturya, İsveç ve Finlandiya C) Konsensüs

te
D) Portekiz ve Yunanistan D) Uluslararası rejim
Hollanda ve İtalya Çok taraflılık

is
E) E)

Sı Yı S
ra im etim
2. Devletlerin, teknolojik gelişmeler sonucunda 6. BM Güvenlik Konseyi üyeliği için aşağıdaki
ortaya çıkan yeni ihtiyaçların ifadelerden hangisi doğrudur?

na lı
karşılanmasında uluslararası alanda

i A ret ğr
A) Sürekli olmayan üyeler Güvenlik
eşgüdümü sağlamak amacıyla uluslararası
Konseyi'nde ve Genel Kurul'da ayrı ayrı

vı
örgütler kuracakları fikri aşağıdaki
yapılan oylamalarla seçilirler.
em Öğ ıkö
yaklaşımlardan hangisine uygundur?
B) Beş sürekli üye, ABD, Rusya Federasyonu,
A) Transnasyonalizm Çin, Büyük Britanya ve Almanya'dır.
B) Federalizm C) Toplam üye sayısı 11'dir.
ön 18 Aç

C) Sosyalizm D) Sürekli olmayan üyeler 2 yıl için seçilirler.

D) Realizm E) Sürekli olmayan üyelerin üst üste seçilmesi
E) İşlevselcilik mümkündür.
r D 20 esi
ha 7- sit
Ba 201 ver

7. Türkiye’nin son yıllarda BM sistemine ilişkin

3. AKÇT ile başlayan bütünleşme girişiminin en önemli eleştirisi aşağıdakilerden
yaratılacak ortak çıkarlar etrafında önce hangisidir?
ekonomi sonra da siyasal alanlara yayılacağı
ni

fikrini benimsemesi, bütünleşmenin hangi A) Genel Kurul’un yetkilerinin genişliği

anlayışta olduğuna işaret etmektedir? B) Yoğun göç karşısında BM’nin mali destek
Ü

A) Güvenlik yaklaşımı vermemesi

B) Federalist C) Güvenlik Konseyi’nin 5 sürekli üyesinin
u

ayrıcalıklı konumu
C) Neofonksiyonalist
D) Irak’a yönelik ambargodan kaynaklanan
ol

D) Liberal zararların tazmin edilmemesi

E) Konfederal
ad

E) Barış Güçleri’ne katkıda bulunmayı

reddetmesi
An

4. Karl Deutsch, savaşın imkansız hale geldiği

uluslararası toplum modelini aşağıdaki 8. BM’nin ana yargı organı aşağıdakilerden
kavramlardan hangisi ile tanımlamıştır? hangisidir?

A) Güvenlik toplumu A) Ekonomik ve Sosyal Konsey

B) Medeni toplum B) İnsan Hakları Mahkemesi
C) Şekilsiz toplum C) Genel Kurul
D) Federal toplum D) Güvenlik Konseyi
E) Bütünleşik toplum E) Uluslararası Adalet Divanı

1 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 2018 BAHAR ARA - D
D
9. Uluslararası işbirliğini geliştirmek ve barış 12. Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’nün
ve güvenliği sağlamak amacıyla kurulan ilk aşağıdaki olaylardan hangisine bir yanıt
uluslararası örgüt aşağıdakilerden olarak kurulduğu söylenebilir?
hangisidir?
A) Çin ekonomisinin güçlenmesi
A) Milletler Cemiyeti

i
B) Türkiye’nin bölgede etkinliğini artırması

m
B) NATO C) NATO’nun Orta Asya’ya müdahalesi
C) OECD D) Avrupa Birliği’nin kurulması

te
D) Dünya Bankası E) Petrol fiyatlarındaki düşüş
Batı Avrupa Birliği

is
E)

Sı Yı S
ra im etim
13. NATO’nun en üst düzeydeki memuru ve

na lı
sözcüsü aşağıdakilerden hangisidir?

i A ret ğr

vı
A) ABD’nin NATO Daimi Temsilcisi
em Öğ ıkö B) ABD Başkanı
10. BM sistemi içinde meşru savunma hakkının
C) Müttefik Kuvvetler Başkomutanı
kullanılması konusunda aşağıdaki ifadelerden
hangisi doğrudur? D) NATO Genel Sekreteri
ön 18 Aç

E) NATO Dönem Başkanı

A) Kullanılacak kuvvet saldırıyla orantılı
olmalıdır.
B) Saldırıya uğrayan devletin tek başına
r D 20 esi

kullanması gereken bir haktır.

C) BM sistemi meşru savunma hakkını
içermez.
ha 7- sit

D) Güvenlik Konseyi gerekli izni verince

kullanılabilir. 14. 2006 yılında katıldığı Kolektif Güvenlik
Ba 201 ver

E) Yalnızca doğrudan silahlı saldırı durumunda Antlaşması Örgütü’nden 2012 yılında ayrılan
meşru savunma hakkı vardır. ülke aşağıdakilerden hangisidir?

Kırgızistan
ni

A)
B) Ermenistan
Ü

C) Belarus
D) Özbekistan
u

E) Kazakistan
ol
ad

11. Aşağıdakilerden hangisi BM Antlaşması’nın

An

1. maddesinde sayılan amaçlar arasında yer

almaz?
15. Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü üyesi
A) Dünya barışının sağlamlaştırılması için bir ülkede üçüncü bir ülkenin askeri üs
elverişli her türlü önlemi almak açabilmesi için gerekli olan koşul
B) Nükleer silahlanmaya son verip mevcutları aşağıdakilerden hangisidir?
ortadan kaldırmak
A) Sadece hava üssü olması
C) Ortak amaçlara yönelik çabaların
uyumlaştığı bir merkez olmak B) BM Güvenlik Konseyi’nin tavsiyesi
D) İnsan haklarına ve temel özgürlüklerine C) Üçüncü ülkenin AB üyesi olması
karşı saygıyı geliştirmek D) İlgili ülkenin onayı
E) Uluslararası barış ve güvenliği sağlamak E) Örgütün diğer tüm üyelerinin onayı

2 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 2018 BAHAR ARA - D
D
16. Aşağıdakilerden hangisi Kuzey Atlantik 19. Aşağıdakilerden hangisi AGİT 1999 İstanbul
Antlaşması uyarınca NATO’nun coğrafi görev Zirvesi’nde imzalanan Avrupa Güvenlik
alanını tanımlamaktadır? Şartı’nın ana konuları arasında yer almaz?

A) Tüm dünya A) İklim değişikliği

i
B) Üye devletlerin ülkeleri (toprakları, B) Silahlanmanın kontrolü ve güven artırıcı

m
karasuları, hava sahaları) ve bunların önlemler
Yengeç Dönencesi’nin kuzeyinde kalan C) İnsan hak ve özgürlüklerine saygı

te
adaları
D) Demokrasi ve refah ilişkisi
C) Demokrasi ile yönetilen ülkelerin tamamı
E) Hukukun üstünlüğü ve yolsuzlukla mücadele

is
D) Kuzey yarıkürenin tamamı

Sı Yı S
E) ABD ve Batı Avrupa ülkeleri

ra im etim
na lı
i A ret ğr

vı
em Öğ ıkö
ön 18 Aç

17. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne başvuru

koşulları ile ilgili aşağıdaki ifadelerden
hangisi doğrudur?
r D 20 esi

A) Hak ihlalinin devlet veya kamu kurumu

tarafından gerçekleştirilmiş olması gerekir.
B) Ticari şirketler ve özel kuruluşlara karşı
ha 7- sit

şikayetler de kabul edilir.

C) Sadece Avrupa Konseyi üyesi ülkelerin
Ba 201 ver

vatandaşları başvurabilir.
D) Hak ihlalinin doğrudan mağduru olmaya
gerek yoktur.
ni

E) Bir kanunun haksız olduğu iddiasıyla

başvuru yapılabilir.
Ü
u
ol
ad
An

20. Yukarı Karabağ sorununun çözümüne

18. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nde görev yönelik oluşturulan, Türkiye’nin de üyesi
yapacak yargıçlar hangi organ tarafından olduğu AGİT misyonu aşağıdakilerden
seçilmektedir? hangisidir?

A) AB Adalet Divanı A) Açık Semalar Danışma Komisyonu

B) Avrupa Konseyi B) Venedik Komisyonu
C) Yerel ve Bölgesel Yönetimler Konseyi C) Brüksel Paktı
D) Bakanlar Komitesi D) Ortak Danışma Grubu
E) Genel Sekreterlik E) Minsk Grubu

3 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 2018 BAHAR ARA - D

D Grubu Cevap Anahtarı

i
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

m
B E C A D D C E A A B C D D E B A B A E

te
is
Sı Yı S
ra im etim
na lı
i A ret ğr

vı
em Öğ ıkö
ön 18 Aç
r D 20 esi
ha 7- sit
Ba 201 ver
ni
Ü
u
ol
ad
An

4 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 ULUSLARARASI ÖRGÜTLER
2019 BAHAR ARA - A
A
1. Devletlerin kesin ve geri dönülemez bir 4. Avrupa Ekonomik Topluluğu’na ilk genişleme
şekilde ulusal egemenliklerinin önemli bir sürecinde üye olan ülkeler aşağıdakilerden
kısmını kurdukları bir örgüte devretmesine hangisinde birlikte ve doğru olarak
ne ad verilir? verilmiştir?

A) Ulusallık A) Avusturya, İsveç ve Finlandiya

i
m
B) Uluslararasılık B) İngiltere, İrlanda ve Danimarka
C) Devletçilik C) İspanya ve Portekiz

te
D) Uluslarüstülük D) İsveç ve Norveç
Liberalizm Yunanistan ve Bulgaristan

is
E) E)

Sı Yı S
ra im etim
na lı
5. Ernest B. Haas’a göre çıkar grupları ikincil

i A ret ğr
siyaset alanlarında etkili ve başarılı

vı
olabilmektedir. Bu bilgi doğrultusunda
2. I. Ortak değer yargılarına sahip olmaları uluslarüstülük aşağıdaki alanlardan
em Öğ ıkö
II. Hükümetlerin olaylar karşısında tutum ve hangisinde başlayabilir?
davranışlarını belirleyen değerlerin birbiriyle
uyumlu olması A) Güvenlik
ön 19 Aç

III. Birbirlerinin bir olay karşısındaki tavırlarını B) Savunma

öngörme kapasitesine sahip olmaları C) Ekonomik ve teknik alanlar
IV. Birbirlerinin ihtiyaçların cevap verebilme D) Dış politika
kapasitesine sahip olmaları
r D 20 esi

E) Küresel terörle mücadele

Güvenlik toplumunun varlığı için gerekli olan
koşullar yukarıdakilerden hangileridir?
ha 8- sit

A) I ve II
I ve III
Ba 201 ver

B)
C) III ve IV
D) I, II ve III
6. Aşağıdakilerden hangisi BM'nin ana
ni

E) I, II, III ve IV organlarından biri değildir?

Ü

A) İnsan Hakları Konseyi

B) Güvenlik Konseyi
u

C) Uluslararası Adalet Divanı

Genel Sekreterlik
ol

D)
E) Ekonomik ve Sosyal Konsey
ad
An

3. Uluslararası bütünleşmeyi devletler arasında

yoğun bir karşılıklı bağımlılık olgusu
bağlamında ele alarak açıklayan teorilerden
biri olan, Federalizme tepki bir düşünce
olarak ortaya çıkan yaklaşım aşağıdakilerden 7. Aşağıdakilerden hangisi Güvenlik
hangisidir? Konseyinin sürekli üyeleri arasında yer alır?

A) Transnasyonalizm A) Japonya
B) İşlevselcilik B) Fransa
C) Milliyetçilik C) Almanya
D) Sosyalizm D) Hindistan
E) Devletçilik E) Türkiye

1 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 2019 BAHAR ARA - A
A
8. Aşağıdaki durumlardan hangisinde BM Barış 12. SSCB dağıldıktan sonra ABD’nin 1996 yılına
Güçleri kuvvet kullanabilir? kadar sürdürdüğü Rusya Federasyonu
politikası aşağıdakilerden hangisidir?
A) İnsani yardım sağlarken
B) İç huzursuzluk olan bölgelerde A) Ulusların kendi kaderini tayin hakkı

i
C) Afete uğrayan bölgelerde B) Önce Rusya

m
D) Seçim yapılacak bölgede C) Böl ve yönet
D) Havuç/sopa

te
E) Saldırıya uğraması durumunda
E) Mekik diplomasisi

is
Sı Yı S
ra im etim
9. BM’nin zorlama önlemlerine başvurmasının
ön koşulu aşağıdakilerden hangisidir?

na lı
13. Aşağıdakilerden hangisi Kolektif Güvenlik
A) Sorun çıkartan ülkenin Genel Kurul’a şikâyet Antlaşması Örgütü’nün en üst düzey

i A ret ğr
edilmesi organıdır?

vı
B) Uluslararası Adalet Divanı’nın karar vermesi
em Öğ ıkö Askeri-Ekonomik İşbirliği Komisyonu
A)
C) Barışa yönelik tehdit, barışın bozulması
veya saldırı eyleminin Güvenlik Konseyi B) Genel Sekreterlik
tarafından tespiti C) Dışişleri Bakanları Konseyi
ön 19 Aç

D) Genel Sekreterin çözüm çabalarının D) Kolektif Güvenlik Konseyi

sonuçsuz kalması E) Yasadışı Göçle Mücadele Eşgüdüm Konseyi
E) Bir ülkede iç huzursuzluk olması
r D 20 esi
ha 8- sit
Ba 201 ver

10. Sivil toplum örgütleriyle işbirliği ve iletişim 14. Aşağıdaki ülkelerden hangisi Kolektif
kurmak BM’nin hangi organının görevleri Güvenlik Antlaşması Örgütünün üyelerinden
arasında yer alır? biridir?
ni

A) İnsan Hakları Konseyi A) Ermenistan

Ü

B) Sekreterlik B) Estonya
C) Güvenlik Konseyi C) Letonya
u

D) Uluslararası Adalet Divanı D) Azerbaycan

ol

E) Ekonomik ve Sosyal Konsey E) Ukrayna

ad
An

11. Bu soru iptal edilmiştir.

15. Türkiye ile birlikte NATO üyesi olan ülke
aşağıdakilerden hangisidir?

A) İspanya
B) Belçika
C) Macaristan
D) Polonya
E) Yunanistan

2 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 2019 BAHAR ARA - A
A
16. Taraf devletlerin, birbirlerinin toprakları 20. Aşağıdakilerden hangisi Avrupa Güvenlik ve
üzerinde silahtan arındırılmış ve özel İşbirliği Teşkilatı’nın faaliyetleri arasında yer
algılayıcılarla donatılmış uçaklarla havadan almaz?
gözlem yapmalarına imkân sağlayan
düzenleme aşağıdakilerden hangisidir? A) Ortak silahlanma programları yürütmek

i
B) Üye devletlerin demokratikleşme

m
A) Avrupa’da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler alanlarındaki çabalarına destek olmak
Anlaşması
C) Çatışma sonrası inşa misyonlarını yürütmek

te
B) 2010 Astana Hatıra Deklarasyonu: Bir
D) Esnek müzakere ve siyasi diyalog forumu
Güvenlik Topluluğuna Doğru
teşkil etmek

is
C) 1992 Açık Semalar Antlaşması
E) Güvenlik alanında ilke, norm ve standartlar
D) 1975 Helsinki Nihai Senedi

Sı Yı S
geliştirmek
E) Avrupa Güvenlik Şartı

ra im etim
na lı
17. ‘Avrupa Güvenlik Şartı’ aşağıdaki AGİT

i A ret ğr
Zirvelerinin hangisinde yayımlanmıştır?

vı
em Öğ ıkö
1990 Paris Zirvesi
A)
B) 1992 Helsinki Zirvesi
C) 1994 Budapeşte Zirvesi
ön 19 Aç

D) 1999 İstanbul Zirvesi

E) 2010 Astana Zirvesi
r D 20 esi
ha 8- sit

18. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı

sürecini başlatan Helsinki Nihai Senedinde
Ba 201 ver

aşağıdaki ilkelerden hangisi yer almaz?

A) Sınırların ihlal edilmezliği

B) Egemen eşitlik ve egemenliğe saygı
ni

C) Sosyal devlet
Ü

D) İçişlerine karışmama
E) İnsan hakları ve temel özgürlüklere saygı
u
ol
ad

19. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’na

ilişkin aşağıdaki ifadelerden hangisi
An

doğrudur?

A) Avrupa’nın sınırları coğrafi olarak

tanımlanmıştır.
B) Soğuk Savaş döneminde Batı-Doğu
bölünmesini artıran bir işlev görmüştür.
C) Avrupa güvenliğinin bölünmezliği anlayışı
2010 yılında terk edilmiştir.
D) 2000’li yıllarda üye devletlerin farklı güvenlik
öncelikleri oluşmuştur.
E) Güvenlik kavramı yalnız askeri boyutuyla ele
alınmıştır.

3 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 2019 BAHAR ARA - A

i
A Grubu Cevap Anahtarı

m
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
D E B B C A B E C E İ B D A E C D C D A

te
is
Sı Yı S
ra im etim
na lı
i A ret ğr

vı
em Öğ ıkö
ön 19 Aç
r D 20 esi
ha 8- sit
Ba 201 ver
ni
Ü
lu
a do
An

4 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 ULUSLARARASI ÖRGÜTLER
2019 BAHAR ARA - B
B
1. I. Ortak değer yargılarına sahip olmaları 4. Avrupa Ekonomik Topluluğu’na ilk genişleme
II. Hükümetlerin olaylar karşısında tutum ve sürecinde üye olan ülkeler aşağıdakilerden
davranışlarını belirleyen değerlerin birbiriyle hangisinde birlikte ve doğru olarak
uyumlu olması verilmiştir?
III. Birbirlerinin bir olay karşısındaki tavırlarını
öngörme kapasitesine sahip olmaları A) İspanya ve Portekiz

i
m
IV. Birbirlerinin ihtiyaçların cevap verebilme B) Avusturya, İsveç ve Finlandiya
kapasitesine sahip olmaları C) İsveç ve Norveç

te
D) Yunanistan ve Bulgaristan
Güvenlik toplumunun varlığı için gerekli olan
İngiltere, İrlanda ve Danimarka

is
koşullar yukarıdakilerden hangileridir? E)

Sı Yı S
A) I ve II
B) I ve III

ra im etim
C) III ve IV
D) I, II ve III
E) I, II, III ve IV
5. Uluslararası bütünleşmeyi devletler arasında

na lı
yoğun bir karşılıklı bağımlılık olgusu

i A ret ğr
bağlamında ele alarak açıklayan teorilerden

vı
biri olan, Federalizme tepki bir düşünce
em Öğ ıkö olarak ortaya çıkan yaklaşım aşağıdakilerden
hangisidir?

A) Sosyalizm
ön 19 Aç

B) İşlevselcilik
C) Milliyetçilik
D) Devletçilik
r D 20 esi

2. Ernest B. Haas’a göre çıkar grupları ikincil E) Transnasyonalizm

siyaset alanlarında etkili ve başarılı
olabilmektedir. Bu bilgi doğrultusunda
ha 8- sit

uluslarüstülük aşağıdaki alanlardan

hangisinde başlayabilir?
Ba 201 ver

A) Savunma
B) Güvenlik
C) Dış politika 6. Aşağıdaki durumlardan hangisinde BM Barış
ni

D) Ekonomik ve teknik alanlar Güçleri kuvvet kullanabilir?

E) Küresel terörle mücadele İç huzursuzluk olan bölgelerde
Ü

A)
B) Afete uğrayan bölgelerde
C) Saldırıya uğraması durumunda
u

D) Seçim yapılacak bölgede

ol

E) İnsani yardım sağlarken

ad
An

3. Devletlerin kesin ve geri dönülemez bir

şekilde ulusal egemenliklerinin önemli bir 7. Sivil toplum örgütleriyle işbirliği ve iletişim
kısmını kurdukları bir örgüte devretmesine kurmak BM’nin hangi organının görevleri
ne ad verilir? arasında yer alır?

A) Uluslarüstülük A) İnsan Hakları Konseyi

B) Ulusallık B) Ekonomik ve Sosyal Konsey
C) Devletçilik C) Güvenlik Konseyi
D) Liberalizm D) Uluslararası Adalet Divanı
E) Uluslararasılık E) Sekreterlik

1 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 2019 BAHAR ARA - B
B
8. Aşağıdakilerden hangisi BM'nin ana 12. Bu soru iptal edilmiştir.
organlarından biri değildir?

A) Genel Sekreterlik
B) Güvenlik Konseyi

i
C) İnsan Hakları Konseyi

em
D) Ekonomik ve Sosyal Konsey
E) Uluslararası Adalet Divanı

t
is
Sı Yı S
ra im etim
9. Aşağıdakilerden hangisi Güvenlik
Konseyinin sürekli üyeleri arasında yer alır?

na lı
13. Aşağıdakilerden hangisi Kolektif Güvenlik
Fransa Antlaşması Örgütü’nün en üst düzey

i A ret ğr
A)
organıdır?

ı
B) Türkiye em Öğ ıkö
C) Japonya A) Genel Sekreterlik
D) Almanya B) Askeri-Ekonomik İşbirliği Komisyonu
E) Hindistan C) Kolektif Güvenlik Konseyi
ön 19 Aç

D) Dışişleri Bakanları Konseyi

E) Yasadışı Göçle Mücadele Eşgüdüm Konseyi
r D 20 esi
ha 8- sit

10. BM’nin zorlama önlemlerine başvurmasının

ön koşulu aşağıdakilerden hangisidir?
Ba 201 ver

A) Barışa yönelik tehdit, barışın bozulması

14. SSCB dağıldıktan sonra ABD’nin 1996 yılına
veya saldırı eyleminin Güvenlik Konseyi
kadar sürdürdüğü Rusya Federasyonu
tarafından tespiti
politikası aşağıdakilerden hangisidir?
ni

B) Uluslararası Adalet Divanı’nın karar vermesi

C) Genel Sekreterin çözüm çabalarının A) Ulusların kendi kaderini tayin hakkı
Ü

sonuçsuz kalması B) Havuç/sopa

D) Bir ülkede iç huzursuzluk olması C) Böl ve yönet
u

E) Sorun çıkartan ülkenin Genel Kurul’a şikâyet D) Önce Rusya

ol

edilmesi E) Mekik diplomasisi

ad
An

11. Aşağıdaki ülkelerden hangisi Kolektif

Güvenlik Antlaşması Örgütünün üyelerinden 15. Türkiye ile birlikte NATO üyesi olan ülke
biridir? aşağıdakilerden hangisidir?

A) Ukrayna A) Belçika
B) Estonya B) Yunanistan
C) Ermenistan C) İspanya
D) Azerbaycan D) Macaristan
E) Letonya E) Polonya

2 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 2019 BAHAR ARA - B
B
16. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’na 20. Aşağıdakilerden hangisi Avrupa Güvenlik ve
ilişkin aşağıdaki ifadelerden hangisi İşbirliği Teşkilatı’nın faaliyetleri arasında yer
doğrudur? almaz?

A) 2000’li yıllarda üye devletlerin farklı güvenlik A) Esnek müzakere ve siyasi diyalog forumu
öncelikleri oluşmuştur. teşkil etmek

i
m
B) Güvenlik kavramı yalnız askeri boyutuyla ele B) Çatışma sonrası inşa misyonlarını yürütmek
alınmıştır. C) Güvenlik alanında ilke, norm ve standartlar

te
C) Avrupa güvenliğinin bölünmezliği anlayışı geliştirmek
2010 yılında terk edilmiştir. D) Üye devletlerin demokratikleşme

is
D) Soğuk Savaş döneminde Batı-Doğu alanlarındaki çabalarına destek olmak
bölünmesini artıran bir işlev görmüştür.

Sı Yı S
E) Ortak silahlanma programları yürütmek
E) Avrupa’nın sınırları coğrafi olarak
tanımlanmıştır.

ra im etim
na lı
i A ret ğr
17. ‘Avrupa Güvenlik Şartı’ aşağıdaki AGİT

vı
Zirvelerinin hangisinde yayımlanmıştır?
em Öğ ıkö
A) 1990 Paris Zirvesi
B) 1992 Helsinki Zirvesi
ön 19 Aç

C) 1994 Budapeşte Zirvesi

D) 1999 İstanbul Zirvesi
E) 2010 Astana Zirvesi
r D 20 esi
ha 8- sit

18. Taraf devletlerin, birbirlerinin toprakları

Ba 201 ver

üzerinde silahtan arındırılmış ve özel

algılayıcılarla donatılmış uçaklarla havadan
gözlem yapmalarına imkân sağlayan
düzenleme aşağıdakilerden hangisidir?
ni

A) Avrupa’da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler

Ü

Anlaşması
B) 1992 Açık Semalar Antlaşması
u

C) Avrupa Güvenlik Şartı

ol

D) 2010 Astana Hatıra Deklarasyonu: Bir

Güvenlik Topluluğuna Doğru
ad

E) 1975 Helsinki Nihai Senedi

An

19. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı

sürecini başlatan Helsinki Nihai Senedinde
aşağıdaki ilkelerden hangisi yer almaz?

A) Egemen eşitlik ve egemenliğe saygı

B) Sınırların ihlal edilmezliği
C) İçişlerine karışmama
D) İnsan hakları ve temel özgürlüklere saygı
E) Sosyal devlet

3 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 2019 BAHAR ARA - B

B Grubu Cevap Anahtarı

i
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

m
E D A E B C B C A A C İ C D B A D B E E

te
is
Sı Yı S
ra im etim
na lı
i A ret ğr

vı
em Öğ ıkö
ön 19 Aç
r D 20 esi
ha 8- sit
Ba 201 ver
ni
Ü
u
ol
ad
An

4 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 ULUSLARARASI ÖRGÜTLER
2019 BAHAR ARA - C
C
1. Ernest B. Haas’a göre çıkar grupları ikincil 4. Devletlerin kesin ve geri dönülemez bir
siyaset alanlarında etkili ve başarılı şekilde ulusal egemenliklerinin önemli bir
olabilmektedir. Bu bilgi doğrultusunda kısmını kurdukları bir örgüte devretmesine
uluslarüstülük aşağıdaki alanlardan ne ad verilir?
hangisinde başlayabilir?
A) Uluslarüstülük

i
m
A) Güvenlik B) Devletçilik
B) Ekonomik ve teknik alanlar C) Uluslararasılık

te
C) Küresel terörle mücadele D) Liberalizm
D) Savunma Ulusallık

is
E)
E) Dış politika

Sı Yı S
ra im etim
na lı
i A ret ğr

vı
em Öğ ıkö
2. Avrupa Ekonomik Topluluğu’na ilk genişleme
sürecinde üye olan ülkeler aşağıdakilerden
ön 19 Aç

hangisinde birlikte ve doğru olarak

verilmiştir? 5. Uluslararası bütünleşmeyi devletler arasında
yoğun bir karşılıklı bağımlılık olgusu
A) Avusturya, İsveç ve Finlandiya bağlamında ele alarak açıklayan teorilerden
biri olan, Federalizme tepki bir düşünce
r D 20 esi

B) İspanya ve Portekiz olarak ortaya çıkan yaklaşım aşağıdakilerden

C) Yunanistan ve Bulgaristan hangisidir?
D) İngiltere, İrlanda ve Danimarka
ha 8- sit

A) İşlevselcilik
E) İsveç ve Norveç
B) Milliyetçilik
Ba 201 ver

C) Sosyalizm
D) Transnasyonalizm
E) Devletçilik
ni
Ü
u
ol

3. I. Ortak değer yargılarına sahip olmaları

II. Hükümetlerin olaylar karşısında tutum ve
ad

davranışlarını belirleyen değerlerin birbiriyle

uyumlu olması
III. Birbirlerinin bir olay karşısındaki tavırlarını
An

öngörme kapasitesine sahip olmaları

IV. Birbirlerinin ihtiyaçların cevap verebilme
kapasitesine sahip olmaları
6. Sivil toplum örgütleriyle işbirliği ve iletişim
Güvenlik toplumunun varlığı için gerekli olan kurmak BM’nin hangi organının görevleri
koşullar yukarıdakilerden hangileridir? arasında yer alır?

A) I ve II A) İnsan Hakları Konseyi

B) I ve III B) Uluslararası Adalet Divanı
C) III ve IV C) Güvenlik Konseyi
D) I, II ve III D) Sekreterlik
E) I, II, III ve IV E) Ekonomik ve Sosyal Konsey

1 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 2019 BAHAR ARA - C
C
7. Aşağıdakilerden hangisi BM'nin ana 11. Aşağıdaki ülkelerden hangisi Kolektif
organlarından biri değildir? Güvenlik Antlaşması Örgütünün üyelerinden
biridir?
A) Uluslararası Adalet Divanı
B) Ekonomik ve Sosyal Konsey A) Letonya
C) İnsan Hakları Konseyi B) Ermenistan
D) Güvenlik Konseyi C) Ukrayna
E) Genel Sekreterlik D) Azerbaycan
Estonya

i
E)

m
te
na lı ı is
Sı Yı S
8. BM’nin zorlama önlemlerine başvurmasının
ön koşulu aşağıdakilerden hangisidir? 12. Aşağıdakilerden hangisi Kolektif Güvenlik

ra im etim
Antlaşması Örgütü’nün en üst düzey
A) Genel Sekreterin çözüm çabalarının
organıdır?
sonuçsuz kalması
B) Barışa yönelik tehdit, barışın bozulması A) Genel Sekreterlik
veya saldırı eyleminin Güvenlik Konseyi

i A ret ğr
B) Dışişleri Bakanları Konseyi
tarafından tespiti

vı
C) Yasadışı Göçle Mücadele Eşgüdüm Konseyi
C) Uluslararası Adalet Divanı’nın karar vermesi
em Öğ ıkö
D) Kolektif Güvenlik Konseyi
D) Sorun çıkartan ülkenin Genel Kurul’a şikâyet
edilmesi
E) Askeri-Ekonomik İşbirliği Komisyonu
E) Bir ülkede iç huzursuzluk olması
ön 19 Aç
r D 20 esi

13. Bu soru iptal edilmiştir.

ha 8- sit

9. Aşağıdaki durumlardan hangisinde BM Barış

Güçleri kuvvet kullanabilir?
Ba 201 ver

A) İnsani yardım sağlarken

B) Seçim yapılacak bölgede
ni

C) İç huzursuzluk olan bölgelerde

D) Saldırıya uğraması durumunda
Ü

E) Afete uğrayan bölgelerde

u
ol
ad
An

10. Aşağıdakilerden hangisi Güvenlik 14. Türkiye ile birlikte NATO üyesi olan ülke
Konseyinin sürekli üyeleri arasında yer alır? aşağıdakilerden hangisidir?

A) Hindistan A) Belçika
B) Fransa B) İspanya
C) Japonya C) Yunanistan
D) Türkiye D) Macaristan
E) Almanya E) Polonya

2 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 2019 BAHAR ARA - C
C
15. SSCB dağıldıktan sonra ABD’nin 1996 yılına 18. Aşağıdakilerden hangisi Avrupa Güvenlik ve
kadar sürdürdüğü Rusya Federasyonu İşbirliği Teşkilatı’nın faaliyetleri arasında yer
politikası aşağıdakilerden hangisidir? almaz?

A) Önce Rusya A) Üye devletlerin demokratikleşme

alanlarındaki çabalarına destek olmak

i
B) Mekik diplomasisi

m
C) Ulusların kendi kaderini tayin hakkı B) Ortak silahlanma programları yürütmek
D) Havuç/sopa C) Güvenlik alanında ilke, norm ve standartlar

te
geliştirmek
E) Böl ve yönet
D) Çatışma sonrası inşa misyonlarını yürütmek

is
E) Esnek müzakere ve siyasi diyalog forumu

Sı Yı S
teşkil etmek

ra im etim
na lı
i A ret ğr

vı
em Öğ ıkö
16. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı
ön 19 Aç

sürecini başlatan Helsinki Nihai Senedinde

19. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’na
aşağıdaki ilkelerden hangisi yer almaz?
ilişkin aşağıdaki ifadelerden hangisi
A) İçişlerine karışmama doğrudur?
r D 20 esi

B) Sınırların ihlal edilmezliği A) Avrupa’nın sınırları coğrafi olarak

C) Sosyal devlet tanımlanmıştır.
ha 8- sit

D) Egemen eşitlik ve egemenliğe saygı B) Avrupa güvenliğinin bölünmezliği anlayışı

E) İnsan hakları ve temel özgürlüklere saygı 2010 yılında terk edilmiştir.
C) Güvenlik kavramı yalnız askeri boyutuyla ele
Ba 201 ver

alınmıştır.
D) Soğuk Savaş döneminde Batı-Doğu
bölünmesini artıran bir işlev görmüştür.
ni

E) 2000’li yıllarda üye devletlerin farklı güvenlik

öncelikleri oluşmuştur.
Ü
u
ol
ad

17. Taraf devletlerin, birbirlerinin toprakları

An

üzerinde silahtan arındırılmış ve özel

algılayıcılarla donatılmış uçaklarla havadan
gözlem yapmalarına imkân sağlayan
düzenleme aşağıdakilerden hangisidir?
20. ‘Avrupa Güvenlik Şartı’ aşağıdaki AGİT
A) Avrupa Güvenlik Şartı Zirvelerinin hangisinde yayımlanmıştır?
B) 1975 Helsinki Nihai Senedi
A) 1990 Paris Zirvesi
C) 2010 Astana Hatıra Deklarasyonu: Bir
Güvenlik Topluluğuna Doğru B) 1992 Helsinki Zirvesi
D) Avrupa’da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler C) 1994 Budapeşte Zirvesi
Anlaşması D) 1999 İstanbul Zirvesi
E) 1992 Açık Semalar Antlaşması E) 2010 Astana Zirvesi

3 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 2019 BAHAR ARA - C

C Grubu Cevap Anahtarı

i
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

m
B D E A A E C B D B B D İ C A C E B E D

te
is
Sı Yı S
ra im etim
na lı
i A ret ğr

vı
em Öğ ıkö
ön 19 Aç
r D 20 esi
ha 8- sit
Ba 201 ver
ni
Ü
lu
a do
An

4 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 ULUSLARARASI ÖRGÜTLER
2019 BAHAR ARA - D
D
1. Ernest B. Haas’a göre çıkar grupları ikincil 4. Uluslararası bütünleşmeyi devletler arasında
siyaset alanlarında etkili ve başarılı yoğun bir karşılıklı bağımlılık olgusu
olabilmektedir. Bu bilgi doğrultusunda bağlamında ele alarak açıklayan teorilerden
uluslarüstülük aşağıdaki alanlardan biri olan, Federalizme tepki bir düşünce
hangisinde başlayabilir? olarak ortaya çıkan yaklaşım aşağıdakilerden
hangisidir?

i
m
A) Ekonomik ve teknik alanlar
B) Küresel terörle mücadele A) Devletçilik

te
C) Savunma B) Sosyalizm
D) Güvenlik C) İşlevselcilik

is
E) Dış politika D) Transnasyonalizm

Sı Yı S
E) Milliyetçilik

ra im etim
na lı
5. Devletlerin kesin ve geri dönülemez bir

i A ret ğr
şekilde ulusal egemenliklerinin önemli bir

vı
kısmını kurdukları bir örgüte devretmesine
em Öğ ıkö ne ad verilir?
2. Avrupa Ekonomik Topluluğu’na ilk genişleme A) Devletçilik
sürecinde üye olan ülkeler aşağıdakilerden
B) Ulusallık
ön 19 Aç

hangisinde birlikte ve doğru olarak

verilmiştir? C) Uluslararasılık
D) Uluslarüstülük
A) Avusturya, İsveç ve Finlandiya
E) Liberalizm
r D 20 esi

B) İsveç ve Norveç
C) İspanya ve Portekiz
D) İngiltere, İrlanda ve Danimarka
ha 8- sit

E) Yunanistan ve Bulgaristan
Ba 201 ver

6. BM’nin zorlama önlemlerine başvurmasının

ön koşulu aşağıdakilerden hangisidir?

A) Uluslararası Adalet Divanı’nın karar vermesi

ni

B) Sorun çıkartan ülkenin Genel Kurul’a şikâyet

Ü

edilmesi
C) Barışa yönelik tehdit, barışın bozulması
veya saldırı eyleminin Güvenlik Konseyi
u

tarafından tespiti
ol

3. I. Ortak değer yargılarına sahip olmaları D) Bir ülkede iç huzursuzluk olması

II. Hükümetlerin olaylar karşısında tutum ve E) Genel Sekreterin çözüm çabalarının
ad

davranışlarını belirleyen değerlerin birbiriyle sonuçsuz kalması

uyumlu olması
III. Birbirlerinin bir olay karşısındaki tavırlarını
An

öngörme kapasitesine sahip olmaları

IV. Birbirlerinin ihtiyaçların cevap verebilme
kapasitesine sahip olmaları

Güvenlik toplumunun varlığı için gerekli olan 7. Aşağıdakilerden hangisi BM'nin ana
koşullar yukarıdakilerden hangileridir? organlarından biri değildir?

A) I ve II A) İnsan Hakları Konseyi

B) I ve III B) Güvenlik Konseyi
C) III ve IV C) Genel Sekreterlik
D) I, II ve III D) Ekonomik ve Sosyal Konsey
E) I, II, III ve IV E) Uluslararası Adalet Divanı

1 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 2019 BAHAR ARA - D
D
8. Aşağıdaki durumlardan hangisinde BM Barış 12. Türkiye ile birlikte NATO üyesi olan ülke
Güçleri kuvvet kullanabilir? aşağıdakilerden hangisidir?

A) Afete uğrayan bölgelerde A) Yunanistan

B) Saldırıya uğraması durumunda B) Belçika
C) Seçim yapılacak bölgede C) Macaristan

i
İç huzursuzluk olan bölgelerde İspanya

m
D) D)
E) İnsani yardım sağlarken E) Polonya

te
is
Sı Yı S
ra im etim
9. Aşağıdakilerden hangisi Güvenlik 13. Aşağıdakilerden hangisi Kolektif Güvenlik
Konseyinin sürekli üyeleri arasında yer alır? Antlaşması Örgütü’nün en üst düzey

na lı
organıdır?

i A ret ğr
A) Almanya
A) Askeri-Ekonomik İşbirliği Komisyonu

vı
B) Türkiye
B) Genel Sekreterlik
C) Fransa
em Öğ ıkö
C) Yasadışı Göçle Mücadele Eşgüdüm Konseyi
D) Hindistan
D) Dışişleri Bakanları Konseyi
E) Japonya
Kolektif Güvenlik Konseyi
ön 19 Aç

E)
r D 20 esi
ha 8- sit

10. Sivil toplum örgütleriyle işbirliği ve iletişim 14. Aşağıdaki ülkelerden hangisi Kolektif
Ba 201 ver

kurmak BM’nin hangi organının görevleri Güvenlik Antlaşması Örgütünün üyelerinden

arasında yer alır? biridir?
A) İnsan Hakları Konseyi A) Ermenistan
ni

B) Güvenlik Konseyi B) Azerbaycan

C) Sekreterlik
Ü

C) Letonya
D) Ekonomik ve Sosyal Konsey D) Ukrayna
E) Uluslararası Adalet Divanı Estonya
u

E)
ol
ad
An

11. Bu soru iptal edilmiştir. 15. SSCB dağıldıktan sonra ABD’nin 1996 yılına
kadar sürdürdüğü Rusya Federasyonu
politikası aşağıdakilerden hangisidir?

A) Mekik diplomasisi
B) Önce Rusya
C) Ulusların kendi kaderini tayin hakkı
D) Böl ve yönet
E) Havuç/sopa

2 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 2019 BAHAR ARA - D
D
16. Aşağıdakilerden hangisi Avrupa Güvenlik ve 20. Taraf devletlerin, birbirlerinin toprakları
İşbirliği Teşkilatı’nın faaliyetleri arasında yer üzerinde silahtan arındırılmış ve özel
almaz? algılayıcılarla donatılmış uçaklarla havadan
gözlem yapmalarına imkân sağlayan
A) Esnek müzakere ve siyasi diyalog forumu düzenleme aşağıdakilerden hangisidir?
teşkil etmek

i
m
B) Çatışma sonrası inşa misyonlarını yürütmek A) 1975 Helsinki Nihai Senedi
C) Ortak silahlanma programları yürütmek B) 1992 Açık Semalar Antlaşması

te
D) Üye devletlerin demokratikleşme C) 2010 Astana Hatıra Deklarasyonu: Bir
alanlarındaki çabalarına destek olmak Güvenlik Topluluğuna Doğru

is
E) Güvenlik alanında ilke, norm ve standartlar D) Avrupa Güvenlik Şartı

Sı Yı S
geliştirmek E) Avrupa’da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler
Anlaşması

ra im etim
na lı
17. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’na

i A ret ğr
ilişkin aşağıdaki ifadelerden hangisi

vı
doğrudur? em Öğ ıkö
A) Güvenlik kavramı yalnız askeri boyutuyla ele
alınmıştır.
B) Avrupa’nın sınırları coğrafi olarak
ön 19 Aç

tanımlanmıştır.
C) Soğuk Savaş döneminde Batı-Doğu
bölünmesini artıran bir işlev görmüştür.
r D 20 esi

D) Avrupa güvenliğinin bölünmezliği anlayışı

2010 yılında terk edilmiştir.
E) 2000’li yıllarda üye devletlerin farklı güvenlik
ha 8- sit

öncelikleri oluşmuştur.
Ba 201 ver
ni

18. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı

sürecini başlatan Helsinki Nihai Senedinde
Ü

aşağıdaki ilkelerden hangisi yer almaz?

A) Sınırların ihlal edilmezliği

u

B) Sosyal devlet
ol

C) Egemen eşitlik ve egemenliğe saygı

İçişlerine karışmama
ad

D)
E) İnsan hakları ve temel özgürlüklere saygı
An

19. ‘Avrupa Güvenlik Şartı’ aşağıdaki AGİT

Zirvelerinin hangisinde yayımlanmıştır?

A) 1990 Paris Zirvesi

B) 1992 Helsinki Zirvesi
C) 1994 Budapeşte Zirvesi
D) 1999 İstanbul Zirvesi
E) 2010 Astana Zirvesi

3 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 2019 BAHAR ARA - D

D Grubu Cevap Anahtarı

i
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

m
A D E C D C A B C D İ A E A B C E B D B

te
is
Sı Yı S
ra im etim
na lı
i A ret ğr

vı
em Öğ ıkö
ön 19 Aç
r D 20 esi
ha 8- sit
Ba 201 ver
ni
Ü
lu
a do
An

4 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 Açıköğretim Sistemi ile ilgili merak ettiğiniz her şey AOSDESTEK Sisteminde. AOSDESTEK Sistemine aosdestek.anadolu.edu.tr adresinden ulaşabilirsiniz.

ULUSLARARASI ÖRGÜTLER
2022 BAHAR ARA - A
1. Uluslararası bütünleşmeyi devletler arasında
yoğun bir karşılıklı bağımlılık olgusu
bağlamında ele alarak açıklayan teorilerden
biri olan, Federalizme tepki olarak ortaya
çıkan yaklaşım aşağıdakilerden hangisidir?
A
4. Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu’nun kurulması
ile başlayan uluslarüstü bütünleşme süreci Roma
Antlaşmalarıyla devam etmiştir.
Aşağıdaki ülkelerden hangisi 25 Mart 1957’de
Roma Antlaşmaları’nı imzalayan kurucu

i
m
A) Sosyalizm ülkelerden biri değildir?
B) Milliyetçilik

te
A) Almanya
C) Devletçilik
B) Hollanda
D) İşlevselcilik

na ılı Sis
C) Fransa
E) Transnasyonalizm
D) İtalya
E) İspanya

ra tim etim
i A re ğr
Sı Y
vı
em Ö ıkö
ön 22 Aç

2. Avrupa Topluluklarının ilk genişleme

sürecinde Topluluğa katılan ülkeler 5. Tek Avrupa Senedi’nin ortaya çıkardığı
ğ
aşağıdakilerden hangisinde birlikte ve doğru kazanımların Maastricht Antlaşması ile çok
r D 20 esi

olarak verilmiştir? daha ileriye taşınması sonucunda, Avrupa

bütünleşmesinde aşağıdakilerden hangisine
A) İngiltere, Danimarka, İrlanda geçiş sağlanmıştır?
ha 1 - sit

B) İspanya, Portekiz
A) Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü
C) Avusturya, İsveç, Finlandiya
Birleşmiş Milletler
Ba 2 er

B)
D) Yunanistan, Macaristan
C) Avrupa Birliği
E) İtalya, İspanya
20 niv

D) Milletler Cemiyeti
E) Avrupa Konseyi
Ü
u
ol
ad
An

3. Aşağıdakilerden hangisi E. B. Hass’a göre,

çıkar gruplarının etkili ve başarılı olduğu ve 6. Sivil toplum örgütleriyle işbirliği ve iletişim
buna bağlı olarak uluslarüstülüğün kurmak BM’nin hangi organının görevleri
başlayabileceği siyaset alanlarından biridir? arasında yer alır?

A) Savunma A) Güvenlik Konseyi

B) Ekonomi B) Uluslararası Adalet Divanı
C) Eğitim C) İnsan Hakları Konseyi
D) Dış politika D) Ekonomik ve Sosyal Konsey
E) Güvenlik E) Sekreterlik

1 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 Açıköğretim Sistemi ile ilgili merak ettiğiniz her şey AOSDESTEK Sisteminde. AOSDESTEK Sistemine aosdestek.anadolu.edu.tr adresinden ulaşabilirsiniz.

2022 BAHAR ARA - A

A
7. Uluslararası işbirliğini geliştirmek ve barış 11. Aşağıdaki ülkelerden hangisi Kolektif
ve güvenliği sağlamak amacıyla kurulan ilk Güvenlik Antlaşması Örgütünün üyelerinden
uluslararası örgüt aşağıdakilerden biridir?
hangisidir?
A) Estonya
A) Milletler Cemiyeti

i
B) Ukrayna

m
B) NATO C) Letonya
C) OECD D) Azerbaycan

te
D) Dünya Bankası E) Ermenistan
Batı Avrupa Birliği

na ılı Sis
E)

ra tim etim
12. Aşağıdakilerden hangisi Kuzey Atlantik
Antlaşması uyarınca NATO’nun coğrafi görev

i A re ğr
8. Aşağıdakilerden hangisi BM Güvenlik

Sı Y
alanını tanımlamaktadır?

vı
Konseyinin sürekli üyeleri arasında yer alır?
em Ö ıkö
A) Kanada A) Tüm dünya
B) Avusturya B) Üye devletlerin ülkeleri ve bunların Yengeç
Dönencesi’nin kuzeyinde kalan adaları
C) Çin Halk Cumhuriyeti
ön 22 Aç

C) ABD ve Batı Avrupa ülkeleri

D) Almanya
D) Kuzey yarıkürenin tamamı
E) Belçika
ğ
E) Demokrasi ile yönetilen ülkelerin tamamı
r D 20 esi
ha 1 - sit
Ba 2 er

9. Aşağıdaki durumlardan hangisinde BM Barış

20 niv

13. Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’nün en

Güçleri kuvvet kullanabilir? üst düzey organı aşağıdakilerden hangisidir?
A) Seçim yapılacak bölgede A) Dışişleri Bakanları Konseyi
Ü

B) İnsani yardım sağlarken B) Yasadışı Göçle Mücadele Eşgüdüm Konseyi

C) İç huzursuzluk olan bölgelerde C) Kolektif Güvenlik Konseyi
u

D) Saldırıya uğraması durumunda D) Genel Sekreterlik

ol

E) Afete uğrayan bölgelerde E) Askeri-Ekonomik İşbirliği Komisyonu

ad
An

10. Aşağıdakilerden hangisi BM'nin ana 14. Türkiye ile birlikte NATO üyesi olan ülke
organlarından biri değildir? aşağıdakilerden hangisidir?

A) Güvenlik Konseyi A) Romanya

B) Ekonomik ve Sosyal Konsey B) Macaristan
C) Uluslararası Adalet Divanı C) Yunanistan
D) Genel Sekreterlik D) Polonya
E) İnsan Hakları Konseyi E) Bulgaristan

2 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 Açıköğretim Sistemi ile ilgili merak ettiğiniz her şey AOSDESTEK Sisteminde. AOSDESTEK Sistemine aosdestek.anadolu.edu.tr adresinden ulaşabilirsiniz.

2022 BAHAR ARA - A

A
15. NATO’ya karşı kurulmuş, Doğu Bloku 18. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne başvuru
ülkelerinin kolektif güvenlik örgütü koşulları ile ilgili aşağıdaki ifadelerden
aşağıdakilerden hangisidir? hangisi doğrudur?

A) Varşova Paktı A) Hak ihlalinin devlet veya kamu kurumu

tarafından gerçekleştirilmiş olması gerekir.

i
B) Asya’da İşbirliği ve Güven Artırıcı Önlemler

m
Konferansı B) Sadece Avrupa Konseyi üyesi ülkelerin
C) Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü vatandaşları başvurabilir.

te
D) Şangay İşbirliği Örgütü C) Ticari şirketler ve özel kuruluşlara karşı
şikayetler de kabul edilir.
E) Demir Perde

na ılı Sis
D) Hak ihlalinin doğrudan mağduru olmaya
gerek yoktur.
E) Bir kanunun haksız olduğu iddiasıyla
başvuru yapılabilir.

ra tim etim
i A re ğr
Sı Y
vı
em Ö ıkö
16. Soğuk Savaş dönemi boyunca Batı-Doğu
ön 22 Aç

bölünmesinde bir köprü işlevi gören ve hem

Amerika Birleşik Devletleri hem de Sovyetler
Birliği’nin katıldığı bölgesel oluşum 19. Aşağıdakilerden hangisi AGİT 1999 İstanbul
ğ
aşağıdakilerden hangisidir? Zirvesi’nde imzalanan Avrupa Güvenlik
r D 20 esi

Şartı’nın ana konuları arasında yer almaz?

A) Avrupa Ekonomik Topluluğu
B) Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı A) Silahlanmanın kontrolü ve güven artırıcı
önlemler
ha 1 - sit

C) Batı Avrupa Birliği

B) İnsan hak ve özgürlüklerine saygı
D) Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü
C) Demokrasi ve refah ilişkisi
Ba 2 er

E) Varşova Paktı
D) İklim değişikliği
E) Hukukun üstünlüğü ve yolsuzlukla mücadele
20 niv
Ü
u
ol
ad

17. Taraf devletlerin, birbirlerinin toprakları

An

üzerinde silahtan arındırılmış ve özel 20. Aşağıdakilerden hangisi Avrupa Güvenlik ve

algılayıcılarla donatılmış uçaklarla havadan İşbirliği Teşkilatı’nın faaliyetleri arasında yer
gözlem yapmalarına imkân sağlayan almaz?
düzenleme aşağıdakilerden hangisidir?
A) Çatışma sonrası inşa misyonlarını yürütmek
A) 2010 Astana Hatıra Deklarasyonu: Bir B) Ortak silahlanma programları yürütmek
Güvenlik Topluluğuna Doğru C) Esnek müzakere ve siyasi diyalog forumu
B) Avrupa Güvenlik Şartı teşkil etmek
C) 1975 Helsinki Nihai Senedi D) Üye devletlerin demokratikleşme
D) Avrupa’da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler alanlarındaki çabalarına destek olmak
Anlaşması E) Güvenlik alanında ilke, norm ve standartlar
E) 1992 Açık Semalar Antlaşması geliştirmek

3 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 Açıköğretim Sistemi ile ilgili merak ettiğiniz her şey AOSDESTEK Sisteminde. AOSDESTEK Sistemine aosdestek.anadolu.edu.tr adresinden ulaşabilirsiniz.

2022 BAHAR ARA - A

ULUSLARARASI ÖRGÜTLER

i
m
A Grubu Cevap Anahtarı

te
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
D A B E C D A C D E E B C C A B E A D B

na ılı Sis
ra tim etim
i A re ğr
Sı Y
vı
em Ö ıkö
ön 22 Aç
ğ
r D 20 esi
ha 1 - sit
Ba 2 er
20 niv
Ü
u
ol
ad
An

4 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 Açıköğretim Sistemi ile ilgili merak ettiğiniz her şey AOSDESTEK Sisteminde. AOSDESTEK Sistemine aosdestek.anadolu.edu.tr adresinden ulaşabilirsiniz.

ULUSLARARASI ÖRGÜTLER
2022 BAHAR ARA - B
1. Tek Avrupa Senedi’nin ortaya çıkardığı
kazanımların Maastricht Antlaşması ile çok
daha ileriye taşınması sonucunda, Avrupa
bütünleşmesinde aşağıdakilerden hangisine
geçiş sağlanmıştır?
B
4. Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu’nun kurulması
ile başlayan uluslarüstü bütünleşme süreci Roma
Antlaşmalarıyla devam etmiştir.
Aşağıdaki ülkelerden hangisi 25 Mart 1957’de
Roma Antlaşmaları’nı imzalayan kurucu

i
m
A) Birleşmiş Milletler ülkelerden biri değildir?
B) Avrupa Birliği

te
A) İspanya
C) Milletler Cemiyeti
B) İtalya
D) Avrupa Konseyi

na ılı Sis
C) Almanya
E) Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü
D) Fransa
E) Hollanda

ra tim etim
i A re ğr
Sı Y
vı
em Ö ıkö
ön 22 Aç

2. Uluslararası bütünleşmeyi devletler arasında

yoğun bir karşılıklı bağımlılık olgusu
ğ
bağlamında ele alarak açıklayan teorilerden
5. Avrupa Topluluklarının ilk genişleme
r D 20 esi

biri olan, Federalizme tepki olarak ortaya

sürecinde Topluluğa katılan ülkeler
çıkan yaklaşım aşağıdakilerden hangisidir?
aşağıdakilerden hangisinde birlikte ve doğru
A) Sosyalizm olarak verilmiştir?
ha 1 - sit

B) Milliyetçilik A) Yunanistan, Macaristan

C) Devletçilik İspanya, Portekiz
Ba 2 er

B)
D) Transnasyonalizm C) İngiltere, Danimarka, İrlanda
İşlevselcilik
20 niv

E) D) İtalya, İspanya
E) Avusturya, İsveç, Finlandiya
Ü
u
ol
ad
An

3. Aşağıdakilerden hangisi E. B. Hass’a göre,

çıkar gruplarının etkili ve başarılı olduğu ve
buna bağlı olarak uluslarüstülüğün 6. Aşağıdaki durumlardan hangisinde BM Barış
başlayabileceği siyaset alanlarından biridir? Güçleri kuvvet kullanabilir?

A) Dış politika A) İç huzursuzluk olan bölgelerde

B) Savunma B) İnsani yardım sağlarken
C) Güvenlik C) Seçim yapılacak bölgede
D) Eğitim D) Saldırıya uğraması durumunda
E) Ekonomi E) Afete uğrayan bölgelerde

1 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 Açıköğretim Sistemi ile ilgili merak ettiğiniz her şey AOSDESTEK Sisteminde. AOSDESTEK Sistemine aosdestek.anadolu.edu.tr adresinden ulaşabilirsiniz.

2022 BAHAR ARA - B

B
7. Aşağıdakilerden hangisi BM'nin ana 11. Aşağıdakilerden hangisi Kuzey Atlantik
organlarından biri değildir? Antlaşması uyarınca NATO’nun coğrafi görev
alanını tanımlamaktadır?
A) Güvenlik Konseyi
B) Uluslararası Adalet Divanı A) Tüm dünya

i
C) İnsan Hakları Konseyi B) Üye devletlerin ülkeleri ve bunların Yengeç

m
Dönencesi’nin kuzeyinde kalan adaları
D) Ekonomik ve Sosyal Konsey
C) ABD ve Batı Avrupa ülkeleri

te
E) Genel Sekreterlik
D) Kuzey yarıkürenin tamamı
E) Demokrasi ile yönetilen ülkelerin tamamı

na ılı Sis
ra tim etim
8. Aşağıdakilerden hangisi BM Güvenlik
Konseyinin sürekli üyeleri arasında yer alır?
12. Türkiye ile birlikte NATO üyesi olan ülke

i A re ğr
Sı Y
A) Kanada aşağıdakilerden hangisidir?

vı
B) Avusturya
em Ö ıkö A) Bulgaristan
C) Belçika Polonya
B)
D) Çin Halk Cumhuriyeti C) Macaristan
Almanya
ön 22 Aç

E) D) Romanya
E) Yunanistan
ğ
r D 20 esi
ha 1 - sit

9. Uluslararası işbirliğini geliştirmek ve barış

Ba 2 er

ve güvenliği sağlamak amacıyla kurulan ilk 13. Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’nün en
uluslararası örgüt aşağıdakilerden üst düzey organı aşağıdakilerden hangisidir?
20 niv

hangisidir?
A) Dışişleri Bakanları Konseyi
A) NATO
B) Yasadışı Göçle Mücadele Eşgüdüm Konseyi
B) Milletler Cemiyeti
Ü

C) Askeri-Ekonomik İşbirliği Komisyonu

C) OECD
D) Kolektif Güvenlik Konseyi
D) Dünya Bankası
u

E) Genel Sekreterlik
E) Batı Avrupa Birliği
ol
ad
An

14. NATO’ya karşı kurulmuş, Doğu Bloku

10. Sivil toplum örgütleriyle işbirliği ve iletişim ülkelerinin kolektif güvenlik örgütü
kurmak BM’nin hangi organının görevleri aşağıdakilerden hangisidir?
arasında yer alır?
A) Varşova Paktı
A) İnsan Hakları Konseyi B) Asya’da İşbirliği ve Güven Artırıcı Önlemler
B) Ekonomik ve Sosyal Konsey Konferansı
C) Sekreterlik C) Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü
D) Uluslararası Adalet Divanı D) Şangay İşbirliği Örgütü
E) Güvenlik Konseyi E) Demir Perde

2 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 Açıköğretim Sistemi ile ilgili merak ettiğiniz her şey AOSDESTEK Sisteminde. AOSDESTEK Sistemine aosdestek.anadolu.edu.tr adresinden ulaşabilirsiniz.

2022 BAHAR ARA - B

B
15. Aşağıdaki ülkelerden hangisi Kolektif 18. Taraf devletlerin, birbirlerinin toprakları
Güvenlik Antlaşması Örgütünün üyelerinden üzerinde silahtan arındırılmış ve özel
biridir? algılayıcılarla donatılmış uçaklarla havadan
gözlem yapmalarına imkân sağlayan
A) Ukrayna düzenleme aşağıdakilerden hangisidir?

i
B) Estonya

m
A) 2010 Astana Hatıra Deklarasyonu: Bir
C) Azerbaycan
Güvenlik Topluluğuna Doğru
D) Ermenistan

te
B) Avrupa’da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler
E) Letonya Anlaşması

na ılı Sis
C) 1992 Açık Semalar Antlaşması
D) 1975 Helsinki Nihai Senedi
E) Avrupa Güvenlik Şartı

ra tim etim
i A re ğr
Sı Y
vı
em Ö ıkö
16. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne başvuru
koşulları ile ilgili aşağıdaki ifadelerden
ön 22 Aç

hangisi doğrudur?
19. Soğuk Savaş dönemi boyunca Batı-Doğu
A) Hak ihlalinin devlet veya kamu kurumu bölünmesinde bir köprü işlevi gören ve hem
ğ
tarafından gerçekleştirilmiş olması gerekir. Amerika Birleşik Devletleri hem de Sovyetler
r D 20 esi

Birliği’nin katıldığı bölgesel oluşum

B) Sadece Avrupa Konseyi üyesi ülkelerin
aşağıdakilerden hangisidir?
vatandaşları başvurabilir.
C) Ticari şirketler ve özel kuruluşlara karşı A) Batı Avrupa Birliği
ha 1 - sit

şikayetler de kabul edilir. B) Varşova Paktı

D) Hak ihlalinin doğrudan mağduru olmaya C) Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü
Ba 2 er

gerek yoktur.
D) Avrupa Ekonomik Topluluğu
E) Bir kanunun haksız olduğu iddiasıyla
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı
20 niv

E)
başvuru yapılabilir.
Ü
u
ol
ad
An

20. Aşağıdakilerden hangisi Avrupa Güvenlik ve

İşbirliği Teşkilatı’nın faaliyetleri arasında yer
17. Aşağıdakilerden hangisi AGİT 1999 İstanbul almaz?
Zirvesi’nde imzalanan Avrupa Güvenlik
Şartı’nın ana konuları arasında yer almaz? A) Esnek müzakere ve siyasi diyalog forumu
teşkil etmek
A) İklim değişikliği B) Güvenlik alanında ilke, norm ve standartlar
B) İnsan hak ve özgürlüklerine saygı geliştirmek
C) Silahlanmanın kontrolü ve güven artırıcı C) Ortak silahlanma programları yürütmek
önlemler D) Üye devletlerin demokratikleşme
D) Demokrasi ve refah ilişkisi alanlarındaki çabalarına destek olmak
E) Hukukun üstünlüğü ve yolsuzlukla mücadele E) Çatışma sonrası inşa misyonlarını yürütmek

3 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 Açıköğretim Sistemi ile ilgili merak ettiğiniz her şey AOSDESTEK Sisteminde. AOSDESTEK Sistemine aosdestek.anadolu.edu.tr adresinden ulaşabilirsiniz.

2022 BAHAR ARA - B

ULUSLARARASI ÖRGÜTLER

i
m
B Grubu Cevap Anahtarı

te
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
B E E A C D C D B B B E D A D A A C E C

na ılı Sis
ra tim etim
i A re ğr
Sı Y
vı
em Ö ıkö
ön 22 Aç
ğ
r D 20 esi
ha 1 - sit
Ba 2 er
20 niv
Ü
u
ol
ad
An

4 Hangi amaçla olursa olsun, testlerin tamamının veya bir kısmının

Anadolu Üniversitesi tarafından hazırlanmış olan bu testlerin her hakkı saklıdır.
Anadolu Üniversitesi'nin yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması yasaktır.
Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve testlerin hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.
 AÖF Kitapları Öğrenci Kullanım Kılavuzu

Öğrenme çıktıları
Bölüm içinde hangi bilgi, beceri ve yeterlikleri
kazanacağınızı ifade eder.

Tanım
Bölüm içinde geçen
önemli kavramların
Bölüm Özeti tanımları verilir.
Bölümün kısa özetini gösterir.

Dikkat
Konuya ilişkin önemli
Sözlük uyarıları gösterir.
Bölüm içinde geçen önemli
kavramlardan oluşan sözlük
ünite sonunda paylaşılır.

Karekod
Bölüm içinde verilen
Neler Öğrendik ve Yanıt Anahtarı
karekodlar, mobil
Bölüm içeriğine ilişkin 10 adet
cihazlarınız aracılığıyla
çoktan seçmeli soru ve cevapları
sizi ek kaynaklara,
paylaşılır.
videolara veya web
adreslerine ulaştırır.

Öğrenme Çıktısı Tablosu

Araştır/İlişkilendir/Anlat-Paylaş
İlgili konuların altında cevaplayacağınız soruları, okuyabileceğiniz
ek kaynakları ve konuyla ilgili yapabileceğiniz ekstra etkinlikleri gösterir.
Yaşamla İlişkilendir
Bölümün içeriğine uygun paylaşılan yaşama dair gerçek kesitler
veya örnekleri gösterir.
Araştırmalarla İlişkilendir
Bölüm içeriği ile ilişkili araştırmaların ve bilimsel çalışmaları gösterir.
Uluslararası
Örgütler

Editörler

Prof.Dr. Çınar ÖZEN

Prof.Dr. Özgür TONUS

Yazarlar

BÖLÜM1 Prof.Dr. Çınar ÖZEN

BÖLÜM 2
Prof.Dr. Funda KESKİN ATA

Prof.Dr. Erel TELLAL

Prof.Dr. Çağrı ERHAN

BÖLÜM 3 Öğr.Gör. Efe SIVIŞ

Prof.Dr. Çınar ÖZEN

BÖLÜM 4 Doç.Dr. Burak TANGÖR

BÖLÜM 5, 6 Prof.Dr. Özgür TONUS

Prof.Dr. Erel TELLAL

BÖLÜM 7 Doç.Dr. Erdem DENK

BÖLÜM 8
Doç.Dr. Erdem DENK
 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 3609
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2438

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.

“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 2017 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

Öğretim Tasarımcısı
Prof.Dr. Sezgin Açıkalın

Grafik Tasarım ve Kapak Düzeni

Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan

Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Öğr.Gör. İbrahim Sarı

Grafiker
Hilal Özcan

Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Burak Arslan
Murat Uzun
Sinem Yüksel
Gülşah Sokum
Selin Çakır
Gül Kaya

ULUSLARARASI ÖRGÜTLER

E-ISBN
978-975-06-3328-7

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Ocak 2019

3037-0-0-0-2302-V02
 İçindekiler
Uluslararası
BÖLÜM 1
Örgütler Teorisi
Giriş ................................................................. 3
Uluslararası Örgütlerin Tarihsel Gelişimi ve
Uluslararası Politikadaki Yeri  ....................... 3
Uluslararası Örgütler, Karşılıklı Bağımlılık
ve İşlevselcilik ................................................ 8
Güvenlik ve Uluslararası Örgütler ............... 12
Uluslarüstülük ve Avrupa Birliği .................. 17
Birleşmiş Milletler
BÖLÜM 2
Sistemi
Giriş ................................................................. 33
Birleşmiş Milletler’in Kuruluşu  .................... 33
Bir Uluslararası Örgüt Olarak Birleşmiş
Milletler’in Temel Özellikleri ........................ 35
Temel Amaçları ve İlkeleri .................... 36
Üyelik ..................................................... 37
Birleşmiş Milletler’in Organları ............ 37
Birleşmiş Milletler Çerçevesinde Uluslararası
Barış ve Güvenliğin Korunması .................... 44
Genel Kurul’un ve Genel Sekreter’in
Yetkileri  ................................................. 44
Kuvvet Kullanma Yasağı, Meşru Savunma
Hakkı ve Ortak Güvenlik Sistemi ......... 45
Türkiye ve Birleşmiş Milletler ....................... 55
Türkiye ve BM’de Reform .................... 56
Türkiye’nin Güvenlik Konseyi Üyeliği  .... 57
Barış Gücü Operasyonlarına Katılma......  57
Kolektif Güvenlik
BÖLÜM 3 Örgütleri
Giriş ................................................................. 65
Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü .............. 65
Yapısı ve Yönetimi ................................. 69
NATO’nun Genişlemesi ......................... 71
NATO’nun Görev Alanı ......................... 72
Barış İçin Ortaklık ................................. 73
NATO - Akdeniz Diyaloğu Girişimi ...... 73
NATO - Rusya İlişkileri ......................... 73
NATO - AB İlişkileri ............................... 74
NATO’nun Dönüşümü .......................... 75
NATO Operasyonları ............................ 77
Türkiye - Kuzey Atlantik Antlaşması
Örgütü İlişkileri .............................................. 78
Türkiye’nin NATO Üyeliği .................... 79
Türkiye’nin NATO’daki Yeri ve Rolü .... 81
Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü .......... 85
Yapısı ve Yönetimi ................................. 87
Kolektif Güvenlik Antlaşması
Örgütü’nün İşlevi .................................. 89
Bölgesel Siyasi
BÖLÜM 4
Örgütler
Giriş ................................................................. 101
Avrupa Konseyi .............................................. 102
Kuruluşu ve Genişlemesi ...................... 103
Örgütsel Yapısı ...................................... 107
Soğuk Savaş Sonrası Avrupa
Konseyi  .................................................. 111
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ................ 113
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı ......... 117
Helsinki Nihai Senedi ve Avrupa
Güvenlik ve İşbirliği Konferansı ........... 117
Soğuk Savaş Sonrası Dönem:
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı ... 118
Örgütsel Yapısı ...................................... 120
Faaliyetleri ............................................. 124
Türkiye ve AGİT ..................................... 126
iii
 Küresel Ekonomik
BÖLÜM 5
Örgütler
Giriş ................................................................. 135
Uluslararası Para Fonu .................................. 136
Amaçları ve Fonksiyonları .................... 138
Yapısı ve Yönetimi ................................. 139
IMF Kaynaklarından Yararlanma ......... 141
Türkiye - IMF İlişkileri ........................... 143
Dünya Bankası ............................................... 143
Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası  ... 145
Uluslararası Kalkınma Birliği ................ 147
Uluslararası Finans Kurumu ................. 148
Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı ....... 148
Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıklarının
Çözüm Merkezi ..................................... 149
Dünya Ticaret Örgütü ................................... 150
Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel
Anlaşması - GATT .................................. 151
Dünya Ticaret Örgütü’nün Yapısı
ve Yönetimi ............................................ 152
Hizmet Ticareti Genel Anlaşması - GATS ... 156
Ticaretle Bağlantılı Fikri ve Sınai
Mülkiyet Hakları Anlaşması - TRIPS .... 157
Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü ...... 157
OEEC’den OECD’ye ............................... 159
Ülke Grupları .................................................. 161
Bölgesel Ekonomik
BÖLÜM 6
Örgütler
Giriş ................................................................. 173
Avrupa Kıtasında Bölgesel Örgütler ............ 175
Avrupa Serbest Ticaret Birliği - EFTA .. 175
Avrupa Ekonomik Alanı ........................ 176
Amerika Kıtasındaki Bölgesel Örgütler ....... 178
Kuzey Amerika Serbest Ticaret
Bölgesi - NAFTA .................................... 178
Latin Amerika Entegrasyon Birliği -
ALADI ..................................................... 180
Güney Ortak Pazarı - MERCOSUR ....... 181
And Topluluğu ....................................... 182
Güney Amerika Birliği - UNASUR ....... 182
Afrika Kıtası’nda Bölgesel Örgütler ............. 183
Afrika Birliği - AfB ................................. 184
Batı Afrika Devletleri Ekonomik
Topluluğu - ECOWAS ........................... 187
Doğu Afrika Topluluğu - EAC ............... 188
Orta Afrika Devletleri Ekonomik
Topluluğu - ECCAS ................................ 189
Güney Afrika Gümrük Birliği - SACU ... 189
Asya-Pasifik Bölgesindeki Örgütler .............. 190
Güneydoğu Asya Ülkeleri Birliği -
ASEAN .................................................... 190
Asya - Pasifik Ekonomik İşbirliği
Örgütü - APEC ....................................... 191
Asya Kıtası: Avrasya Ekonomik Birliği ......... 193
Yapısı ve Yönetimi ................................. 195
Avrasya Ekonomik Birliği’nin İşlevi ..... 196
iv
BÖLÜM 7 Sui Generis Örgütler
Giriş ................................................................. 211
Bağımsız Devletler Topluluğu ...................... 211
Yapısı ve Yönetimi ................................. 213
İşlevi ................................................................... 215
Şangay İşbirliği Örgütü ................................. 216
Amaç ve İlkeleri ..................................... 217
Yapısı ve Yönetimi.................................. 218
Üyeleri .................................................... 218
İşlevi ....................................................... 219
İslam İşbirliği Örgütü .................................... 221
Kuruluş Süreci ........................................ 221
Üyeleri .................................................... 222
Amaçları ................................................. 222
Yapısı ve İşleyişi ..................................... 223
Türkiye - İslam İşbirliği Örgütü İlişkileri ... 224
Arap Birliği ..................................................... 226
Kuruluş Süreci ........................................ 226
Üyeleri .................................................... 227
Amaçları ................................................. 227
Yapısı ve İşleyişi ..................................... 228
Hükümet Dışı
BÖLÜM 8 Uluslararası
Örgütler
Giriş ................................................................. 239
Hükümet Dışı Uluslararası Örgütlerin
Tanımı ve Uluslararası Politikadaki Yeri ...... 239
Uluslararası Af Örgütü .................................. 243
Örgütlenme ........................................... 244
Ülke Kuralı ............................................. 245
Uluslararası Af Örgütü’ne Yönelik
Eleştiriler ................................................ 245
İnsan Hakları İzleme Örgütü ........................ 247
İnsan Hakları İzleme Örgütü’ne
Yönelik Eleştiriler .................................. 248
Yeşil Barış ....................................................... 249
Yeşil Barış’a Yönelik Eleştiriler ............. 251
Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Federasyonu .... 252
Kuruluş Süreci ve Örgütlenme ............. 253
Eleştiriler ................................................ 253
Amblem Sorunu .................................... 254
Türkiye Kızılayı ...................................... 255
Önsöz
Değerli öğrenciler,
Uluslararası politika ile ilgilenirken uluslara-
rası politikayı etkileyen aktörlerden birisi olan
uluslararası örgütleri de mutlaka tanımak ge-
rekmektedir. Bu nedenle Anadolu Üniversitesi
İktisat Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü
programında yer alan “Uluslararası Örgütler”
dersi için bu kitap hazırlanmıştır.
Kitabımızın ilk bölümünde uluslararası örgütler
tarihsel ve teorik olarak ele alınmış, uluslarüstü
bir yapılanma olan Avrupa Birliği bütünleşmesi
de bu ünite kapsamında incelenmiştir. Birleş-
miş Milletler Sistemi taşıdığı önem nedeniyle
tek bir ünitede ele alınmıştır. Kitapta ele aldığı-
mız bir başka kategori kolektif güvenlik örgüt-
leridir. Bu kapsamda Kuzey Atlantik Antlaşması
Örgütü̈ ile alternatifi sayılabilecek Kolektif Gü-
venlik Antlaşması Örgütü incelenmiştir.
Bölgesel siyasi örgütler kategorisinde
Türkiye’yi de yakından ilgilendiren Avrupa
Konseyi ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teş-
kilatı yer almaktadır. Dünya ekonomisine yön
veren Dünya Bankası Grubu, Uluslararası Para
Fonu, Dünya Ticaret Örgütü̈ ile Ekonomik İş-
birliği ve Kalkınma Örgütü küresel ekonomik
örgütler başlığı altında toplanmıştır. Günü-
müzde bölgesel ticari blokların önemi gide-
rek artmaktadır. Bu çerçevede Avrupa, Asya,
Amerika, Afrika kıtalarında ya da Avrasya,
Asya Pasifik gibi daha kapsayıcı ölçeklerde var
olan bölgesel ekonomik bütünleşme girişimleri
tanıtılmıştır. Kitabımızın 7. Ünitesinde ise Sui
Generis Örgütler kategorisinde bölgesel ulusla-
rarası örgüt tanımına sığmayan Bağımsız Dev-
letler Topluluğu, Şangay İşbirliği Örgütü, İslam
İşbirliği Örgütü ve Arap Birliği yer almıştır.
Uluslararası örgütler kapsamına devletlerin/
hükûmetlerin kurduğu, yürüttüğü örgütlerin
dışında ortaya çıkan uluslararası sivil yapıları
da katmak gerekmektedir. Siyasal, ekonomik,
dinî, kültürel, toplumsal birçok alanda kâr
amacı gütmeden, uluslararası alanda gönüllü̈
faaliyet göstermek üzere kurulan örgütler
ise “hükümet-dışı uluslararası örgüt” katego-
risinde ele alınmıştır. Bu tip örgütlerin geli-
şimi, küresel toplum tartışmalarıyla birlikte
hız kazanmaktadır. Gerçekten de ulusötesi
toplumsal gruplar üzerinden ulusal sınırları ve
hükûmetlerin otoritelerini aşan yeni bir top-
lum tipi ortaya çıkmakta mıdır? Bu yönüyle
hükümetdışı uluslararası örgütler uluslararası
örgütler konusunun geleceğine ilişkin önemli
ipuçları taşımakta ve konuyu çok boyutlu hâle
getirmektedir.
Bu ders sonucunda toplumların ve devletlerin
yaşadığı dönüşüm ile uluslararası örgütlerin
gelişimi ve etkinliği arasındaki ilişkiyi kurula-
bilmeye, uluslararası örgütlerin de etkin bir
şekilde yer aldığı uluslararası sistemdeki gün-
cel gelişmeleri yorumlayabilmeye, değerlendi-
rebilmeye ve sorunları tanımlayabilmeye yö-
nelik temel bilgi ve yeterliliklerin sağlanması
hedeflenmektedir.
Kitap kapsamında yer alan uluslararası örgüt-
lerin seçiminde temel amaç, uluslararası politi-
kayı etkileyebilme güçleri ve Türkiye açısından
taşıdığı önemi de göz önünde bulundurarak
farklı kategorilerde yer alan seçilmiş uluslara-
rası örgütleri uluslararası ilişkiler bölümü öğ-
rencilerine tanıtabilmek olmuştur.
2011 yılında ilk baskısı yapılan Uluslarara-
sı Örgütler kitabı Türkiye Bilimler Akademisi
(TÜBA) tarafından sosyal bilimler alanında
2012 Yılı Üniversite Ders Kitapları Telif ve Çevi-
ri Eser Ödülü’ne layık görülmüştür. Yenilenmiş
ve güncellenmiş içeriği ile Uluslararası Örgütler
kitabının okuyuculara katkı sağlamasını dileriz.
Editörler
Prof.Dr. Çınar ÖZEN
Prof.Dr. Özgür TONUS
v
 Bölüm 1
Uluslararası Örgütler Teorisi

Uluslararası Örgütlerin Tarihsel Gelişimi Uluslararası Örgütler, Karşılıklı Bağımlılık

ve Uluslararası Politikadaki Yeri ve İşlevselcilik

1
öğrenme çıktıları

2
1 Uluslararası örgütlerin tarihsel gelişim 2 Karşılıklı bağımlılık ve işlevselcilik
sürecini ve uluslararası politika üzerindeki yaklaşımlarına göre uluslararası örgütlerin
etkilerini açıklayabilme nasıl doğduğunu ve geliştiğini açıklayabilme

Güvenlik ve Uluslararası Örgütler

3 4
3 Güvenlik ve barışın korunması arayışlarının Uluslarüstülük ve Avrupa Birliği
uluslararası örgütlerin doğuşu üzerindeki 4 Bir uluslarüstü bütünleşme hareketi olarak
etkisini açıklayabilme Avrupa Birliği’ni betimleyebilme

Anahtar Sözcükler: • Westphalia Düzeni • Uluslararası İşbirliği • Karşılıklı Bağımlılık • İşlevselcilik

• Yeni İşlevselcilik • Güvenlik Toplumu • Uluslararası Kurum ve Kurallar Ağı • Ekonomik Bütünleşme
• Uluslararası Örgüt

2
Uluslararası Örgütler
GİRİŞ
Uluslararası örgütler dersi tüm dünyada ulus-
lararası ilişkiler eğitiminin ana derslerinden birini
oluşturur. Bu ders kapsamında öğrencilerin ulus-
lararası sistemde ortaya çıkan bütünleşme ve işbir-
liği olgusunu anlamaları, uluslararası hukukun ve
siyasetin önemli aktörleri olan uluslararası örgütleri
tanımaları beklenir. Uluslararası örgütler konusu-
nu anlamak çok boyutlu bir akademik çalışmayı
zorunlu kılmaktadır. Bir yönüyle devletlerin siyasal
anlamda dönüşümünü, aynı zamanda uluslarara-
sı sistemin bütünleşmesini izlemeyi ve açıklamayı
gerektirmektedir. Gerçekte bu iki olgu aynı anda
ve paralel şekilde gelişmektedir. Bu süreci ekono-
mik, güvenlik ve siyasal boyutlarıyla anlama çabası,
uluslararası örgütler konusunda bilgi ve birikim sa-
hibi olmanın en önemli unsurudur.
Uluslararası örgütler konusunda karşılaşılan
önemli bir eksiklik bu karmaşık süreci anlamaya
çalışmak yerine sadece örgütlerin hukuki ve teknik
boyutunu öğrenmekle yetinmek şeklinde ortaya
çıkmaktadır. Şüphesiz örgütlerin kuruluşu, gelişi-
mi, hukuksal nitelikleri ve kurumsal yapıları çok
önemlidir ve bu ders kapsamında bu bilgilere de sa-
hip olmak gerekir. Ancak sadece bu teknik bilgiyle
yetinmek, maalesef bu dersin amacının gerçekleş-
mesi için yeterli değildir.
Bu başlık altında yukarıda kısaca özetlediğimiz
süreçle ilgili ipuçları verilecek ve öğrencinin bu
konuda biraz daha düşünmesi için bir fırsat sağla-
nacaktır. Buna karşılık bu konuyu ilgi alanı olarak
gören öğrencilerin daha fazla okumalar yapma-
sı gerekecektir. Bu nedenle söz konusu kitap, bir
ders kitabı olarak konuya giriş niteliği taşımakta-
dır. Yine bu dersin kapsamındaki başlıklar özellikle
siyaset bilimi, uluslararası politika, siyasi tarih ve
uluslararası hukuk derslerinde öğrenilen konularla
birlikte ve etkileşim içinde düşünülerek öğrenilme-
lidir. Bu şekilde hedeflenen amaçlara yaklaşmak
mümkün olabilecektir.
Uluslararası örgütler, ulus-devletin ortaya çıkışı
ve uluslararası siteme hakim olmasıyla görünmeye
başlamıştır. Bu yönüyle modern bir siyasal sitemin
önemli bir unsuru olan uluslararası örgütlere daha
çok 19. yüzyılda rastlıyoruz. Uluslararası örgütlerin
“neden ulus-devletin uluslararası sistemin esas yapı
taşı olmasıyla önem kazandığı?” sorusu bu bölü-
mün altını çizeceği konulardan biri olacaktır. Öte
yandan günümüzde uluslararası örgütler teknik ve
işlevsel işbirliği araçları olmanın ötesine geçmiş-
tir. Özellikle güvenlik alanında ve evrensel barışın
korunmasıyla ilgili küresel örgütlerin -Milletler
Cemiyeti ve Birleşmiş Milletler gibi- ortaya çıkma-
sıyla uluslararası örgütler alanında devrimci bir ge-
lişme yaşanmıştır. Söz konusu gelişim bu bölümün
ana hatlarıyla açıklamaya çalışacağı konulardandır.
Ayrıca uluslarüstülük ve ulusal egemenliğin yaşa-
dığı erozyon, uluslararası sistemin yapısı ve gele-
ceği üzerine önemli bir tartışma yaşanmasına yol
açmaktadır. Dolayısıyla bu tartışma aynı zamanda
devletin geleceğine ilişkin de bir tartışmadır. Bu
bölümde, bunun da anlaşılması için bazı kavram
ve teorilere değinilecektir.
Sonuç olarak bu bölüm uluslararası örgütler
alanında tarihsel ve teorik bir giriş niteliği taşımak-
tadır. Bu bölümde özellikle Avrupa Birliği başta ol-
mak üzere bazı örgütlere de yer verilecektir. Avrupa
Birliği’ne bu bölümde diğer örgütlere oranla daha
fazla yer verilmesinin nedeni, Avrupa Birliği’nin
örgütler başlığı altında tekrar ele alınmayacak ol-
masıdır. Avrupa Birliği bu bölümde uluslarüstülük
konusu içinde incelenecektir.
ULUSLARARASI ÖRGÜTLERİN
TARİHSEL GELİŞİMİ VE
ULUSLARARASI POLİTİKADAKİ
YERİ
1648 yılında Avrupa’da 30 Yıl Savaşları’nı sona
erdiren Westphalia Antlaşması bir yönüyle dünya-
nın en kanlı savaşlarından birini bitirirken, diğer
yandan uluslararası sistemi kökünden değiştiren
bir egemenlik anlayışını da dünya sisteminde ha-
kim kılmıştır. Evrensel imparatorluklara karşı ül-
kesel “ulus-devletin” zaferini simgeleyen bu barış
antlaşması, uluslararası alanda devletlerin egemen-
liğini ve eşitliğini ilkesel bir temel kural hâline ge-
tirmiştir. Bu anlayışın bir doğal yansıması olarak
dünya sistemi egemen ve eşit devletlerden kurul-
muş bir yapıya doğru bir siyasi yolculuğa başlamış-
tır. Bu yolculukta çok uluslu imparatorluklar birer
birer çökerken yerine çok sayıda ulus-devlet ortaya
çıkmıştır. Egemen eşitlik ilkesi etrafında yeniden
oluşan yeni düzene Fransız İhtilali’nin yükseltti-
ği milliyetçilik hareketi de yeni bir ruh vermiş ve
dünya sistemine “uluslar sistemi” ya da “uluslarara-
sı sistem” denmeye başlanmıştır. Egemen ve eşit ol-
duğu varsayılan devletlerden/ birimlerden oluştuğu
kabul edilen yeni bir uluslararası sistem ortaya çık-
3
 Uluslararası Örgütler Teorisi

mıştır. Bu sistem merkezî bir otoritenin olmadığı, devletle-

rin genel olarak güvenlik kaygılarıyla hareket ettikleri anar-
şik bir özellik göstermeye başlamış ve uluslararası ilişkilerin
ana konusunu güvenlik sorunları oluşturmaya başlamıştır.
Bu anlamda, anarşi kavramı Uluslararası İlişkiler literatü-
ründe kargaşayı değil, merkezi otoritenin bulunmadığı be-
lirli bir tür düzene işaret etmektedir. Güvenliğin esas mesele
olduğu bir uluslararası sitemde ise işbirliği ve bütünleşme
alanında gelişmeler oldukça sınırlı kalmıştır.
1618-1648 yılları arasında Protestan-Ka-
tolik karşıtlığı esasında yaşanan 30 Yıl Sa-
vaşları sonrasında Kutsal Roma-Cermen
İmparatorluğu’na bağlı prenslikler bağım-
sız siyasi birimler hâline gelmiştir.

Resim 1.1 Westphalia Antlaşması ile Avrupa’da ulus devletlerin egemenlikleri kabul edilmiştir.
Kaynak: History Today. Vol:48, 10 October 1998.

Egemen ve eşit olduğu varsayılan devletlere dayanan bu yeni uluslararası sistemde devletler sadece ulus-
lararası örgütler kurarak işbirliği yapma imkânı bulabilmişlerdir. Bir başka deyişle uluslararası örgütlerin
ortaya çıkışında Westphalia Antlaşması ve onun getirdiği egemenlik ve eşitlik anlayışı belirleyici olmuştur.
Bu nedenle ülkesel, egemen ve eşit ulus devletlerden oluşan yeni uluslararası sisteme Westphalian sistem
denmiştir. Uluslararası ilişkiler yazınında Westphalia düzeninin hâlâ devam etmekte olduğu genel kabul
gören bir düşüncedir. Bu bir bakıma uluslararası sistemin, egemen ve eşit olduğu varsayılan ulus-devletler-
den oluşan bir sistem olmaya devam ettiği anlayışına dayanmaktadır.
Westphalia sisteminin barış içinde işleyişi için uluslararası örgütler vazgeçilmez bir nitelik kazanmış-
tır. Egemenlik ve eşitlik, uluslararası sistem içinde devletlerin rekabetini yoğunlaştırmış ve uluslararası
örgütler, bu rekabet içinde işbirliğini mümkün kılan örgütsel çerçeveler olarak yaşamsal bir işleve sahip
olmuştur. Bugün ise uluslararası örgütlerin kazandığı önem ile hatta uluslararası örgütlerin kendisini var
eden devletler sisteminden özerklik kazanmaya başlaması sonucu, Westphalia düzeninin devam edip etme-
diği hakkında tartışmaların ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu durum uluslararası örgütler konusunu çok
önemli bir konu hâline getirmektedir.

4
Uluslararası Örgütler

Ülkesel devlet ya da bir başka şekilde söylenişiyle teritoryal devlet; evrensel imparatorluklara karşı
sınırlı bir toprak (ülke ya da vatan) üzerinde kurulmuş ve kendi siyasi varlığını bu ülkeden alan bir
devlettir. Çok uluslu imparatorluklar için ülkesel bir sınırlılık söz konusu değilken, ülkesel devlet için
ülkesi siyasi kimliğinin çok önemli bir parçasıdır. Bu nedenle pek çok ulus devlet ve millet ülkesinin
adıyla anılır olmuştur. Ülkesel devlet toprak açısından genişlese bile bu genişleme ülkesel devletin çekir-
değinde yer alan vatan ya da ülkeyi değiştirmez. Ülkesel devlet sömürgeler elde ederek genişleyebilir. Bu
tür emperyalist genişlemeler genellikle ülkesel devletin siyasal kimliğini pek etkilemez. Ülkesel devletin
çok uluslu evrensel bir egemenlik iddiasındaki imparatorluklara karşı zaferi dünya siyasi ve ekonomik
sistemini esaslı biçimde değiştirmiştir.
Fransız İhtilali ile birlikte ve özellikle devamın-
da Napolyon Savaşlarıyla milliyetçilik akımı Doğu
1818 yılında kurulan Zollverein, diğer
Avrupa’ya doğru yayılmaya başlayınca ülkesel dev-
let millî bir nitelik de kazanmış ve ülkesel ulus-dev- adıyla Alman Gümrük Birliği ile Alman
let modeli Avrupa’da egemen bir siyasi model ve eyaletleri bir araya gelerek daha geniş bir
siyasal toplum olarak karşımıza çıkmıştır. Ülkesel pazara üretim yapma olanağına kavuş-
ulus-devlet, millet ve vatan olguları esasında top- muşlardır.
rak ve insan açısından sınırlılık taşımaktadır. Bu iki
unsur ülkesel devletin siyasal kimliği açısından da
Buna karşılık Birinci Dünya Savaşı’nın ortaya
önem taşır. Belirli bir toprak ve belirli bir grup in-
çıkması önlenememiştir. Ulus-devletlerin rekabeti,
san sadece bu yeni siyasi modelin kurucu unsuru-
güç peşinde koşma stratejisi ve askerî bir tırman-
dur. Çok uluslu imparatorluklardaki gibi impara-
torun mülkü olan toprak ve tebaası olan halk artık ma içinde ortaya çıkan siyasi gerginlikler Avrupa’yı
söz konusu değildir. 1914 yılında bir büyük savaşa sürüklemiştir. Do-
layısıyla uluslararası örgütlerin barışın korunması
Buna karşılık uluslararası örgütlerin yaygınlaş- konusunda yetersizliği ortaya çıkmıştır. Bu açıdan
ması için 19. yüzyılın başını beklemek gerekmiştir.
Birinci Dünya Savaşı sonrasında savaşı bitiren
Bunun temel nedeni ülkesel, ulus-devletlerin yay-
1919 Paris Barış Konferansı sonrasında 1920 yılın-
gınlık kazanması ve bu devletler arası ilişkilerin ba-
da kurulan Milletler Cemiyeti çok önemli bir giri-
rışçıl bir dönemde artış göstermesidir. 19. yüzyıl bu
açıdan Avrupa’da uluslararası örgütlerin yaygınlık şimdir. Bu girişimin arkasında dönemin ABD Baş-
kazandığı bir büyük başlangıç dönemi olmuştur. kanı Woodrow Wilson’ın liberal görüşleri ve daha
sonra idealizm olarak adlandırılacak bir uluslararası
19. yüzyılda Napolyon Savaşları sonrasında
politika yaklaşımı vardır.
1815 Viyana Kongresi ile ortaya çıkan “Avrupa
Uyumu” düzeni içinde artan işbirliği ortamı ulus-
lararası örgütlerin kurulması için uygun bir iklim
yaratmıştır. 1815 yılında Ren Nehri’nde Seyrüse-
fer için kurulan “Merkezi Komisyon” bu anlamda
hem ilk kurulan uluslararası örgüttür hem de çağ-
daş uluslararası örgütlerin öncülü niteliği taşımış-
tır. Bu örgüt bugüne kadar da varlığını korumuş-
tur. 1821 yılında Elbe Nehri, 1856 yılında da Tuna
Nehri için de benzer örgütler kurulmuştur. 1818
yılında Alman Devletleri aralarında Zollverein adı
verilen bir gümrük birliği oluşturmuştur. Söz ko-
nusu gümrük birliği teknik bir işbirliği anlaşması Resim 1.2 ABD Başkanı Woodrow Wilson’un
olarak ortaya çıkmış ve Alman Siyasi Birliği’nin de 1918 yılında ABD Kongresi’nde yaptığı konuşmada
temelini atmıştır. 19. yüzyılın ikinci yarısı iletişim, vurguladığı on dört maddelik ilkeler ile Birinci Dünya
ulaşım ve ticaretle ilgili konularda pek çok teknik Savaşı’ndan sonra kurulmasını istediği dünya düzenine
örgütün kurulduğu bir dönemdir. Bu örgütler esas ilişkin görüşlerini ortaya koymuştur.
olarak ticaretin gelişimiyle ortaya çıkan ihtiyaçları
gidermek üzere devletlerin aralarında yaptıkları dü- Wilson, uluslararası hukukun ve uluslararası
zenlemeler şeklinde ortaya çıkmıştır. kurumların hâkimiyeti altında, evrensel ilkelerin

5

uluslararası sisteme yön vermeye başlaması duru-
munda barışın kalıcı olabileceğini savunmuştur.
Güvenlik ve Uluslararası Örgütler başlığı altında
ayrıntılı olarak ele alacağımız gibi, Wilson’ın gö-
rüşleri ve Milletler Cemiyeti girişimi, ilkesel olarak
uluslararası ilişkilerde güvenlik konusunda gelenek-
sel realist anlayıştan ayrılmayı, uluslararası örgütler
yoluyla liberal ve bütünleşmeci bir anlayışın hakim
olması niyetini ifade eder. Wilson’un fikirleri etra-
fında ve çabasıyla kurulan Milletler Cemiyeti’ne, iç
siyasetinden kaynaklanan nedenlerle ABD üye ol-
mamış ve başlangıcından itibaren bu durum örgü-
tü sorunlu bir durum içine sokmuştur. Her ne ka-
dar bu evrensel uluslararası örgüt başarılı olamamış
ve iki savaş arası dönemin temel sorunlarına hukuk
ve diplomasi yoluyla çözümler üretememişse de bir
büyük siyasi uluslararası örgüt modelini yaratmış-
tır. Sınırlı ve teknik nitelikli uluslararası örgütleri
aşan hatta çatısı altında toplayan bu model, İkinci
Dünya Savaşı sonrası Birleşmiş Milletler olarak ya-
şama geçirilecek ve bu şekilde uluslararası örgütler
alanında yeni bir dönem başlayacaktır.
Resim 1.3 Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam) (League
of Nations: LON) Birinci Dünya Savaşı’nın ardından
İsviçre’de 10 Ocak 1920 tarihinde kurulmuştur. Ülkeler
arasında yaşanabilecek sorunları barışçıl yollarla çözmeyi
amaçlayan bu örgüt günümüzdeki Birleşmiş Milletler’in de
temelini oluşturmaktadır. Yaklaşık 20 yıl faaliyet gösteren
örgüt İkinci Dünya Savaşı’nın çıkmasını engelleyememesi
üzerine 18 Nisan 1946 tarihinde dağılmıştır.
Uluslararası ilişkilerde gözlemlenen en temel
olgu, değişen koşulların ve bunun yarattığı yeni
ihtiyaçların devletler arası ilişkileri derinden etkile-
mesidir. Ortaya çıkan yeni koşullar ve bu yeni ko-
şullara bağlı gelişen yeni ihtiyaçlar, devletleri artan
şekilde işbirliğine zorlamakta ve devletler arasın-
daki fiziki ve görünmeyen sınırları giderek belirsiz
hâle getirmektedir. Bu olgu uluslararası örgütlerin
6
Uluslararası Örgütler Teorisi
ortaya çıkmasında ve gelişmesinde temel belirleyici
olmuştur.
Caporaso ve Pelowski, öncekine göre daha kap-
sayıcı (coğrafi veya işlevsel olarak) yeni yapıların
ve işlevlerin uluslararası ilişkilerde ortaya çıkmakta
olduğunu ve bunun uluslararası politikanın doğa-
sını değiştirdiğini belirtmektedir. Gilpin ise bu de-
ğişimi büyük devletlere bağlamakta, başat aktörler
olarak büyük devletlerin çıkarları ve bu aktörler
arasındaki güç dengesinin ekonomik, teknolojik ve
diğer gelişmeler sonucunda değişmekte olduğunu,
uluslararası sistemin ve politikanın değişimini de
bunun belirlediğini ileri sürmektedir. İster başat
aktörlerden gelmeye başlasın ya da sistemin doğası
gereği ortaya çıksın, bu değişim isteği sonuç olarak
uluslararası politikayı değiştirmekte ve uluslararası
sistemin uluslararası kurum ve kurallar ağı içinde
işleyen bütünleşik bir sisteme dönüşmesine neden
olmaktadır. Ortaya çıkan bu yeni örgütsel ağ ve
onun birlikte gelişen uluslararası meşruiyete sahip
küresel ve evrensel kurallar, doğal olarak uluslarara-
sı politikanın işleyiş mekanizmaları üzerinde etkili
olmaya başlamaktadır. Bugün uluslararası örgütleri
anlamak ve açıklamak için bu değişim olgusunu ve
ortaya çıkmakta olan küresel bütünleşik kurum ve
kurallar ağını anlamak gereklidir. Bu örgütsel ağı
ve arkasındaki değişim dinamiklerini dikkate al-
madan ya da yok sayarak yapılacak bir uluslararası
politika analizi eksik kalacak ve yanıltıcı olacaktır.
Uluslararası örgütler, gündemi belirleye-
bildikleri ve koalisyon oluşturma sürecin-
de katalizör rolü gördükleri gibi zayıf ve
küçük devletlerin siyasal inisiyatif kullan-
ma ve bağlantı stratejisi uygulama zemini
olarak da rol oynamaktadırlar.
Genel olarak uluslararası bütünleşme başlığı
altında ele aldığımız bu yeni durum işbirliğini ve
barışçıl dönüşümü ön plana çıkarmaktadır. Ulusla-
rarası ilişkiler disiplini açısından bu da yeni bir du-
rumu ifade etmektedir. Uluslararası ilişkiler disip-
lini yıllarca çatışma, şiddet, güç ve çıkar odaklı bir
şekilde gelişmiştir. Uluslararası örgütler dersinin de
bir başka önemli konusunu oluşturan uluslararası
bütünleşme olgusu ise işbirliği ve barışçıl değişimi
esas almaktadır. Öte yandan dünyamızda savaşlar da
sona ermiş değildir. Bu çerçevede uluslararası işbir-
liğini esas kılan uluslararası politikadaki söz konusu
değişim ve dönüşüm kimi zaman yeni güç sahipleri
Uluslararası Örgütler

ile eskileri arasında şiddete dayalı bir çatışmaya ne-
den olabilmektedir. Bu çerçevede uluslararası politi-
ka çatışma ve işbirliği arasında gelişimini sürmekte-
dir. Uluslararası örgütlerin ve uluslararası hukukun
gelişimi bu denklem içinde uluslararası politikada
işbirliğini öne çıkarmakta ve savaşları kaçınılmaz bir
yazgı olmaktan çıkartmaktadır. Bu nedenle şiddet
kullanımı veya tehdidinin uluslararası örgütlerin ve
uluslararası hukukun gelişim sürecinde etkisini ve
önemini yitirmekte olduğu ileri sürülmektedir.
Yukarıda özetlemeye çalıştığımız barışçıl dönü-
şümü ve devletler arası artan işbirliğini esas alan an-
layış, uluslararası ilişkilerde liberalizm yaklaşımının
içinde gelişmiştir. Liberalizm bir yandan bireyin hak
ve özgürlüklerini savunurken öte yandan devlet dışı,
ulusötesi aktörlerin güç kazandığı ve bireyin hak ve
çıkarlarını esas alan bir siyasal yapının uluslararası
ölçekte yaygınlaştığı bir düzeni tasarlar. Uluslararası
normlar, kurumlar ve doğal olarak örgütler bu yeni
düzenin en önemli unsurları olacaktır. Liberal yakla-
şım bağlamında devletin egemenliğini aşan kurumsal
yapılar bu açıdan önemli rol oynar. Devlet egemen-
liği ancak bu tür ulusötesi ya da ulusüstü kurumsal
yapıların güçlenebildiği ölçüde zayıflar ve devlet dışı
aktörlere uluslararası ilişkilerde alan açılabilir.
Kurumlar aktörlerin davranış düzenliliğine bağ-
lı olarak varlık kazanırlar. Maddi ya da çoğu zaman
fikirsel ve özellikle kültürel patikalar kurumsallaşmış
davranışları yaratır ve sürekliliğini gözetir. Aktörle-
rin belli durumlarda belli şekilde sürekli bir biçimde
davranması sosyal ve siyasal bir düzenin varlığı için
yaşamsaldır. Bu konuda normlar, kurallar büyük bir
işleve sahiptir. Söz konusu norm ve kuralların meşru
bir zemin içinde içselleştirilmesiyle kurumsal davra-
nışlar ortaya çıkar. Burada kurumlarla örgütler ara-
sındaki ilişkiye de dikkat çekmek gerekir. Örgütler
bir ya da pek çok kurumsal davranışın üzerine inşa
edilir. Ancak her kurum mutlaka bir örgüt gerektir-
mez. Dolayısıyla uluslararası örgütler konusuna de-
ğinirken, örgütsel yapıya varlık kazandıran ve onun
meşruiyetini ve devamlılığını bir başka deyişle gücü-
nü belirleyen kurumlara dikkat çekmek zorunludur.
Uluslararası örgütler, bünyesinde üretilen kuralların
zamanla kurumsallaşmasıyla bu sürece katkı sağlaya-
bilecekleri gibi, sosyal kökleri olan normlar üzerine
kabul edilen kurallar ve pratik rejimler zaman içinde
bir örgüte de dönüşebilir. Bu her iki durumun da pek
çok örneği söz konusudur. Uluslararası örgütler ko-
nusunu anlamak, işlevselcilik kadar ve onunla etki-
leşim içinde normlar, kurallar, kurumlar ile rejimler
ve tüm bunların örgütsel yapılarla ilişkileri üzerine
analiz yapmayı da gerektirir. Dolayısıyla uluslararası
örgütler konusu maddi bir işlevselcilik kadar, belki
ondan biraz daha fazla sosyal, fikirsel yapılar üzerine
de eğilmeyle açıklanabilir. Bu konuların genişletil-
mesi, uluslararası örgütlere giriş kitabının sınırlarını
zorlayacaktır. O nedenle konuyu bu kadar bir giriş
bilgisiyle sınırlı tutmak doğru olacaktır.
Uluslararası ilişkiler disiplini içinde Li-
beralizm ve Realizm iki temel ve karşıt
yaklaşımdır. Bu iki temel uluslararası iliş-
kiler yaklaşımı aynı zamanda uluslararası
politika alanında gelişen farklı teorileri de
belirlemiştir.

Öğrenme Çıktısı

1 Uluslararası örgütlerin tarihsel gelişim sürecini ve uluslararası politika üzerindeki etkilerini

açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Uluslararası örgütlerin mer-

Uluslararası örgütler evren-
sel imparatorlukların ege-
men olduğu bir düzende
neden ortaya çıkamazdı /
çıkamamıştır?
Birinci Dünya Savaşı’nın
ortaya çıkması ve Millet-
ler Cemiyeti’nin kurulması
arasındaki ilişkiyi değerlen-
diriniz.
kezi bir otoritenin yokluğun-
da devletler arasında işbirliği
ihtiyacından ortaya çıktığı
varsayımı çerçevesinde Bir-
leşmiş Milletler’in kurulma
gerekçelerini tartışınız.

7

ULUSLARARASI ÖRGÜTLER,
KARŞILIKLI BAĞIMLILIK VE
İŞLEVSELCİLİK
Günümüzde uluslararası aktör olarak devlet
hâlâ önemini korumaktadır. Devletin belirleyici
olduğu bir dünya düzeni de esas olarak varlığını
korumaktadır. Öte yandan devlet dışı aktörlerin
uluslararası sistemde önem kazandığını da göz-
lemliyoruz. Bu durum devletin uluslararası po-
litikadaki konumunu ve dış politika belirleme ve
uygulama şeklini kökten değiştirmektedir. Bugün
devletin yanı sıra çokuluslu şirketler, hükûmet-dışı
örgütler ve çeşitli ulusötesi baskı grupları, küresel
elitler de uluslararası aktörler olarak uluslarara-
sı sistem kapsamı içinde etkinlik kazanmaktadır.
Gelişen teknoloji ve buna bağlı olarak çağımızın
ulaşım, haberleşme imkânları bu değişimi daha da
hızlandırmakta ve dünyayı ve dünya siyasetini ol-
dukça değiştirmektedir.
Keohane ve Nye artık dünyanın “küresel bir ka-
sabaya” dönüştüğünü, yukarıda saydığımız ulusla-
rarası aktörler arasındaki sosyal ekonomik alışveri-
şin ulusal sınırları çoktan aştığını ve ulusal sınırların
gittikçe ortadan kalktığını belirtmektedir. Keohane
ve Nye’a göre uluslararası aktörler çeşitlenmekte ve
bunlar arasında artan etkileşim, karşılıklı bağımlılık
yaratmakta ve dünya söz konusu karşılıklı bağım-
lılık ağı içinde bütünleşmektedir. Bu bağlamda iç
politika, dış politika ayrımı da önemini yitirmek-
tedir. Bir diğer önemli nokta da askerî gücün öne-
mini yitirmesidir.
Küreselleşme sürecinde uluslararası örgüt-
lerin rolünün artmasıyla ve uluslararası
ilişkilerde giderek artan oranda ilkelerin
kabul edilmesiyle ulusal egemenlik mut-
lak olmaktan çıkmaktadır.
Küresel bir bütün olma özelliği kazanan yeni
dünya sisteminin, devletlerin işbirliğine dayan-
makta olduğunu ve bu sistemin teknik ve belirli
dar alanlarda ortaya çıkan uluslararası kurum ve
kuralların düzenleyiciliği esasında geliştiğini göz-
lemlemek mümkündür. Uluslararası örgütler ko-
nusunu da bu yeni dünya sistemi içinde anlamak
ve açıklamak gerekir. Uluslararası örgütler, ulus-
lararası alanlarda eşgüdümlü bir işleyişi mümkün
kılarak hükûmetleri bir araya getirirken yarattıkları
8
Uluslararası Örgütler Teorisi
yeni örgütsel çerçevelerle de devletin karar alma ve
bu kararları uygulama esaslarını temelden etkile-
mektedir. Ortaya çıkan yeni durum bir yandan iç
ve dış politika arasındaki çizgiyi, öte yandan eko-
nomik konularla güvenlik konuları arasındaki ay-
rımı zayıflatmakta ve sonuçta devletin işleyişini bir
bakıma yeniden tanımlamaktadır.
Gelişen teknoloji, iletişim, artan kitlesel
üretim ve ortaya çıkan yeni güç merkez-
leri, insanın eski çağlarda sahip olduğu
kendi kendine yeterlilik özelliğini kırmış-
tır. Böylece tüm bu değişiklikler halkların
artan bir şekilde birbirine bağlanması so-
nucunu ortaya çıkarmıştır. Günümüzde
dünyanın ulaştığı bu bütünleşme boyutu-
na “karşılıklı bağımlılık” (interdependan-
ce) adı verilmektedir.
Devletler özerkliklerini ve egemenlik yetki-
lerini bir bakıma korumakla birlikte, söz konusu
egemenlik anlayışı nitelik değiştirmeye başlamıştır.
Gelişen uluslararası hukuk ve uluslararası örgütler
sistemi içinde, ulusal egemenlik mutlak olmaktan
çıkmaktadır. Ulusal hukuk, evrensel normlara uy-
mak durumunda kalmaktadır. Bu çerçevede ulus-
lararası örgütler de önemli bir işlev görmektedir.
Bu gelişim uluslararası örgütlerin teknik işbirliği
ve eşgüdüm organı olmaktan çıkıp giderek siyasal
anlamda evrensel normların koruyucusu niteliği
kazanmasına da yol açmaktadır.
Siyasal toplum, hukuki bir kavram olan “dev-
let” çatısı altında birleşmiş insanlar topluluğudur.
Siyasal toplum geçmişte olduğu gibi, günümüzde
de uluslararası ilişkilerin temel siyasal aktörüdür.
Söz konusu toplumsal grup kategorisini belirleyici
olan en önemli ölçüt, bu toplumsal grubun orta-
ya çıkardığı iktidarın en üst iktidar olmasıdır. Jean
Bodin’in tanımıyla diğer iktidar odakları tarafın-
dan sınırlandırılmamış bir iktidar ki Bodin buna
“egemenlik” demektedir. Toplumdaki tüm diğer
iktidar odakları “egemen”den kaynaklanmaktadır.
Bodin’in tanımladığı anlamda saf bir egemenlikten
günümüzde söz etmek mümkün değildir.
Dougherty ve Pfaltzgraff bu durumu, bilardo
topları ve örümcek ağı örneği ile açıklamışlardır.
Söz konusu yazarlara göre uluslararası sistemde
devletler arası ilişkiler, önceleri zaman zaman birbi-
Uluslararası Örgütler
rine çarpan bilardo toplarına benzemekteydi. Do-
layısıyla bilardo topu ile sembolize edilen devletler
temel aktörlerdi ve bunlar arasındaki etkileşim, bi-
lardo toplarının çarpışması gibi geçici nitelikteydi.
Bir başka deyişle kalıcı uluslararası kurumsal çerçe-
veler olarak uluslararası örgütler ortaya çıkmamıştı.
Oysa gelişen teknoloji ve buna bağlı olarak ekono-
mik işleyiş, uluslararası aktörler arasındaki ilişkiyi
daha çok bir örümcek ağına yaklaştırmıştır. Örüm-
ceğin iki yer arasında ördüğü ağ sürekli, kesintisiz
ve kalıcıdır. Ayrıca örümcek, ağını örerken yüzlerce
bağlantı ve böylece sıkı bir ağ kurar. Bugün ulusla-
rarası örgütlerin ortaya çıkardığı kurumsal ve kural-
sal ağ küresel bir nitelik taşımaktadır. Hükûmetler
bu ağın içinde iç ve dış politikalarını oluşturmakta
ve takip etmektedirler. Bu ağın varlığı, devletlerin
varlığını ortadan kaldırmamakla birlikte kuşku-
suz devletlerin karar alma ve uygulama şekillerini
yeniden tanımlamalarını zorlamakta ve bu bağ-
lamda egemenlik kavramı üzerinde de aşamalı ve
yavaş yavaş ilerleyen bir yıpranma yaratmaktadır.
Devlet egemenliğinin, gelişen uluslararası örgütsel
ağ içinde ve uluslararası hukuk karşısında sınırlan-
maya başlamasıyla birlikte, uluslararası sistemin
doğası köklü bir değişime uğramaya başlamıştır.
Bu değişim sürecinde giderek devletleri aşan bir
yeni tür siyasal, hukuksal ve dolayısıyla yapısal
etki devreye girmiştir. Bu durum devlet üstü bir
tür yeni yapılanmayı ortaya çıkarırken, öte yandan
devlet ve devlet egemenliğinin de bir şekilde de-
vamını da sağlamıştır. Bir başka deyişle devlet ve
devlet egemenliği ortadan kalkmamakla birlikte
değişime uğramıştır. Bu yeni dünya sistemi, işbir-
liğini güçlendiren ve barışı, uyuşmazlıkların barış-
çıl çözümünü esas alan, ticaret ve çeşitli alışveriş
etkilenme/etkileme kanallarını açan bir tür yeni
yapıyı hakim kılacaktır. Bu yeni yapıda devlet altı
aktörler de uluslararası sistem içinde görece özerk
hareket alanına sahip olmaya başlamıştır. Örneğin
çok uluslu şirketler veya uluslararası sivil toplum
örgütleri, hatta devlet sınırlarını aşan faaliyetler yü-
rüten uluslararası terörist örgütler. Yeni uluslararası
sistem bu değişimin yarattığı sorunlarla başa çık-
mak zorunda kalmaktadır. Hatta bu yeni meseleler
giderek öncelik kazanmaktadır.Bu mesele, ekono-
mi ve kültür gibi bazı alanlarda uluslararası işbirliği
için devletlerin daha fazla egemenlik devrini teşvik
ederken bazı durumlarda ve güvenlik kaygılarının
hakim olduğu alanlarda daha geleneksel ve devlet
merkezli eğilimleri güçlendirmiştir.
Karşılıklı bağımlılığın uluslararası barış ve
güvenliğin sağlanmasında etkisinin olma-
dığı, buna karşılık büyük devletlerin diğer
ülkeler üzerinde baskı kurmasına yol açtı-
ğı da yöneltilen eleştiriler arasındadır.
Küresel ölçekte ortaya çıkan bu örgütsel ağ baş-
ta ekonomik ve teknik alanlar olmak üzere siyasal
sistemin de bütünleşmesine yol açmaktadır. Ancak
devletlerin ortadan kalktığını ve küresel bir dünya
devletine doğru gidildiğini iddia etmek mümkün
değildir. Burada söz konusu olan devletler arasında
ve daha doğrusu toplumlar arasında sıkılaşan bağ-
ların yarattığı karşılıklı bağımlılıktır. Karşılıklı ba-
ğımlılığın esas olduğu bir yeni dünya düzeni ortaya
çıkmaktadır. Bu yeni, dünya düzeninde devletin
yetkileri bir oranda sınırlanmıştır. Karşılıklı bağım-
lılık olgusu devletin hareket alanını daraltmış, yine
de devlet temel uluslararası siyasal birim, bir başka
deyişle aktör olarak kalabilmiştir.
Artan karşılıklı bağımlılık, bütünleşme olgu-
sunu açıklamaya çalışan yeni yaklaşımların geliş-
tirilmesini teşvik etti. Uluslararası bütünleşmeyi,
karşılıklı bağımlılık olgusu bağlamında ele alarak
açıklayan teorilerin erken, yaygın ve kabul gören
bir örneği İşlevselci (Fonksiyonalist) yaklaşım ol-
muştur. Bütünleşme kavramı etrafında, uluslararası
sistem içinde devletler arasında yoğunlaşan etkileşi-
min nedenlerini ve sonuçlarını, İşlevselci yaklaşım
açıklamaya çalışmıştır. Büyük oranda ekonomik ve
teknik alanları esas alan ve giderek artan bir bağım-
lılığın belirleyiciliğine vurgu yapan İşlevselcilik, Fe-
deralizme bir tepki olarak da ortaya çıkmıştır.
Uluslararası ilişkilerde bütünleşme olgusuna
federalist bir perspektiften bakanlar ise, dünyada
bölgesel ölçekte büyük federal devletlerin kurul-
masını, bütünleşmenin nihai hedefi ve uluslara-
rası sistemde barışın hâkim kılınmasının tek yolu
olarak görmüş ve göstermeye çalışmışlardır. Hatta
bazı federalist akımlar bunu bir dünya federal dev-
leti arayışına kadar götürerek, uluslararası siyasetin
gerçekliğinden oldukça uzaklaşmışlardır. Federa-
lizm devlet-merkezli ve bir yönüyle de idealist hatta
ütopik bir yaklaşım olarak gelişmiştir. Buna karşılık
İşlevselcilik federalizmin devlet-merkezli anlayışına
ve hayalperest tarafına karşı bir tepki olarak geliş-
9

miştir. Egemenliğin bir devlet içinde bölünmesi
ve paylaşılması anlayışına işaret eden federalizm,
farklı siyasal birimleri oldukça hızlı ve kapsayıcı
şekilde çok düzeyli ama tek bir devlet (federal dev-
let) yapısı içinde birleştirme meselesiyle ilgilenir.
Federalizm, bu yönüyle, bütünleşmeden daha çok
birleşme odaklıdır. Federalizme göre anarşik bir
uluslararası siyasal düzende barış ancak, devletle-
rin, egemenliklerini daha üst düzeyde federal bir
devlet yapısına devretmeleriyle mümkün olabile-
cektir. Ancak devlet-merkezli bir yaklaşım olan fe-
deralizm, dünya gelişmeleri karşısında, yetersiz ve
hayalci bir girişim olarak kalmıştır. Buna karşılık
İşlevselcilik, İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde,
uluslararası sistemin bütünleşmesini açıklamayı ve
yöntemlerini önermeyi esas alması nedeniyle çok
daha öne çıkmaya başlamıştır.
Bir uluslararası bütünleşme teorisi olarak işlevsel-
ciliğin en önemli yazarı David Mitrany’dir. Mitrany
eserlerinin çoğunu iki savaş arası dönem ve İkinci
Dünya Savaşı’nın hemen sonrasında yazmıştır. Mit-
rany, “ulusötesi (transnational) bağların”, uluslarara-
sı bütünleşme üzerindeki etkisini incelemiş ve ulus-
lararası örgütleri bu çerçevede incelemiştir.
Mitrany, uluslararası örgütleri yukarıda açıkla-
maya çalıştığımız, ilerleyen teknolojinin yarattığı
“karşılıklı bağımlılık” olgusunun bir sonucu olarak
görmektedir. Mitrany’e göre uluslararası örgütler,
uluslararası düzeyde işbirliği yapılmaksızın gerçek-
leştirilmesi imkânsız olan işlevler üzerine kurul-
muştur. Yine Mitrany, uluslararası örgütlerin bir
işlev görmek üzere inşa edildiklerini belirtmek-
tedir. Mitrany açısından devletin hukuki yapısı,
insanların doğal ekonomik ve sosyal faaliyetlerini
kısıtlamaktadır ve söz konusu faaliyetlerin belli
fonksiyonlar üzerine kurulacak uluslararası örgüt-
ler yoluyla yeniden doğal akışları yönünde serbest
kalmaları sağlanabilir.
Ulusötesicilik (transnasyonalizm), ulusla-
rarası ilişkilerde tabiiyet, vatandaşlık, millî
kimlik esasından bağımsız olarak hareket
eden çıkar gruplarının, ulusal sınırları
aşarak kurduğu toplumsal ve ekonomik
bağların uluslararası sistemi ve devletin
yapısını değiştirmekte olduğuna ilişkin bir
görüşü ifade eder.
10
Uluslararası Örgütler Teorisi
Mitrany’e göre uluslararası örgütlerin yerine ge-
tireceği işlevleri yaratan ise ihtiyaçlardır. İhtiyaçlar,
gelişen teknoloji çerçevesinde toplumlararası ilişki-
lerde şekillenmektedir. Örneğin uçağın icadı ve ha-
vacılığın gelişmesi, havacılıkla yapılan taşımacılıkta
eşgüdüm ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Söz konusu
eşgüdüm bir uluslararası örgütün yerine getireceği
işlev olacaktır. Devletler gelişen teknolojinin yarat-
tığı yeni ihtiyaçların ortaya çıkardığı işlevleri yerine
getirmek için örgütler kurarlar ve söz konusu iş-
levle ilgili egemenlik yetkilerini bu örgütler içinde
birleştirirler.
Rothhwell de uluslararası örgütler konusunda
Mitrany’nin bu tespitine benzer bir değerlendirme
yapmaktadır. Rothwell’e göre uluslararası örgütler,
birden fazla devletin karşılıklı, çok yönlü işbirliği
ile karşılanabilecek ihtiyaçların giderilmesi için or-
taya çıkmıştır. Yine Rothwell, söz konusu ihtiyaçla-
rın ister hava taşımacılığını kolaylaştırıcı önlemler,
ister uluslararası sağlık önlemleri, isterse barışın
korunması olsun, teknolojik gelişmelerle dünyada
oluşan değişim ve insanlar arası etkileşimin artması
sonucu oluşan yeni istekler, olanaklar ve tehlikeler
sonucunda doğduğunu belirtmektedir. Söz konusu
ihtiyaçlar işlevsel bütünleşmenin esas belirleyenidir.
Uluslararası işlevsel bütünleşmeye bu çerçevede
Uluslararası Telekomünikasyon Birliği’ni (UTB)
örnek gösterebiliriz. 1844 yılında Samuel Morse’un
ilk telgraf mesajını göndermesiyle iletişim alanında
yeni bir elektronik çağ başlamıştır. Bu Yeni Çağ
devletlerin telgraf sistemlerini uyumlu hâle getir-
melerini zorunlu kılmıştır. Telgraf iletişiminde dev-
letler arası eşgüdümü ve iletişim sisteminin sağlıklı
çalışmasını gözetmek üzere 20 devletin bir araya
gelmesiyle 1865’de UTB kurulmuştur. Bir yandan
UTB elektronik iletişimin gelişmesini yaygınlaştı-
rırken öte yandan bu alanda büyük bir endüstrinin
doğmasını da kolaylaştırmıştır. Telekomünikasyon
alanındaki hızlı gelişmeler sonucu telgraftan radyo
frekanslarına geçilmiş ve bu seferde radyo frekans-
larının karışması yani interferans sorununu gider-
mek üzere UTB yeni bir işlev daha kazanmıştır.
Bugün uydu haberleşmesi ve bilgisayar tekno-
lojileri, bu işlevi daha da önemli hâle getirmiş ve
iletişim alanında ulusal egemenliği oldukça sınır-
landırmıştır. Haberleşme alanında ortaya çıkan
böyle bir teknik sorun, uluslararası işbirliğini zo-
runlu kılmıştır. Söz konusu örnek bize Mitrany ve
Rothwell’in sözünü ettiği teknolojik gelişme, deği-
şen ihtiyaçlar, örgütlerin değişen ve artan işlevleri
Uluslararası Örgütler

etrafında gelişen uluslararası işbirliği zincirini açıkça göstermektedir. Bu tip örnekleri çoğaltmak mümkün-
dür. Hastalıklar ile mücadele için Dünya Sağlık Örgütü, sosyal haklar alanında Uluslararası Çalışma Örgü-
tü, denizlerde seyrüseferi düzenlemek için Uluslararası Denizcilik Örgütü, uçakların uçuşları ve rotalarını
düzenleme konusunda Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü vb.
Mitrany’nin fonksiyonel işbirliği ve örgütlenme konusundaki tespitleri daha sonra uluslararası rejim
teorisyenleri tarafından da kullanılmıştır. Söz konusu teorisyenlere göre, uluslararası rejim bir kurallar
bütünüdür. Devletler, sorun çıkabilecek herhangi bir alanda ortak kurallar belirlemekte ve bu alanı söz ko-
nusu kuralların doğurduğu “rejim” veya kurallar bütününe göre yönetmektedirler. Örneğin Antarktika’nın
keşfinden sonra, Antarktika’dan yararlanma konusu 12 ülke tarafından 1959 yılında imzalanan bir antlaş-
mayla düzenlenmiştir. Bugün söz konusu antlaşmanın tarafı olan devlet sayısı 46’yı bulmuştur. Söz konusu
antlaşma ile ortaya çıkan ve Antarktika’dan devletlerin yararlanma esaslarını belirleyen rejim, bu konuda
çeşitli kurallar koymuştur. Antarktika Antlaşması örneğinin de gösterdiği gibi, rejimlerin mutlaka bir örgüt
çatısı altında düzenlenmesi de zorunlu değildir. Dolayısıyla
uluslararası örgütler bir bakıma rejimlerin gelişerek yapı-
landırılmış bir özel formu olarak ortaya çıkmaktadır. Uluslararası rejimler, devletlerin tek baş-
Uluslararası Rejim Teorisi, uluslararası ilişkiler disiplini larına çözemeyecekleri sorunlu alanları
içinde liberalizm geleneği içinde ortaya çıkan bir teoridir. düzenlemek için egemenlik devri yoluyla
Buna göre belirli alanlarda genel kabul gören ilkeler, ku- oluşturdukları hukuki kurallar ve meka-
rallar, karar alma süreçleri” olarak rejimler devletlerin ve nizmalardır. Bugün birçok alan uluslarara-
hükûmetlerin algıları, davranışları, tutumları ve eylemleri sı rejimler yoluyla düzenlenmiş durumda-
üzerinde belirleyici olmaktadır. İlk başta devletler arası iliş- dır. Bu bağlamda Young, “bir uluslararası
kiler içinde ortaya çıkan bu rejimler zaman içinde özerklik rejimler dünyasında yaşıyoruz” saptaması-
kazanmakta ve devletlerin bireysel karar alma ve eyleme nı yapmaktadır.
geçme süreçlerinden bağımsız bir özne olarak belirleyicilik
kazanmaktadır.
Liberal akımın bu alandaki önemli yazarı Mitrany birbirinden bağımsız olarak, farklı ihtiyaçları kar-
şılamak, farklı işlevleri görmek üzere ortaya çıkan uluslararası örgütlerin zamanla birbiriyle ilişkilendirile-
bileceğini ve bu şekilde küresel ve evrensel nitelikte bir kurumlar ve kurallar ağının ortaya çıkacağını ileri
sürmektedir. Mitrany’e göre örgütler arası bu ilişkilenme süreci sonucunda kapsayıcı bir şemsiye örgütü
ortaya çıkaracaktır.
Mitrany bu şekilde, ilerde ayrıntılı olarak inceleyeceğimiz Birleşmiş Milletler (BM) örgütü ve bu örgüt
çatısı altında ortaya çıkmakta olan yeni örgütsel ağı işaret etmiştir. BM sistemi içinde faaliyet gösteren tüm
örgütleri, sağlıktan haberleşmeye, taşımacılıktan çalışma hayatına kadar işlevsel bir örgütlenme ve dünyada
barışı sağlayacak bir işbirliği ağı olarak görmüştür. Mitrany’nin koordinasyon sağlayacak şemsiye örgüt
kavramıyla işaret ettiği örgüt, bu nedenle Birleşmiş Milletler Örgütüdür. Mitrany, İkinci Dünya Savaşı
sonrasında kurulan bu uluslararası işbirliği sisteminin gelişip dünya toplumu oluşumu yönünde ilerleye-
ceği görüşünü ileri sürmüştür.
İşlevselci yaklaşım çerçevesinde ele alınan uluslararası örgütler alanı, teknik konularda işbirliği koşulla-
rını ve çerçevesini belirleyen rejimlerden yola çıkmakta sonuçta siyasi alanları da kapsayan bir uluslararası
ağı işaret etmektedir. Bu ağ sonunda küresel bir şemsiye örgüt altında birleşecektir. Bu ağ giderek kendisini
yaratan devlet iradesinden bağımsızlaşmakta ve küresel ve evrensel normların koruyucusu ve uygulayıcısı
olarak devlet egemenliğini sınırlandırmaktadır. Söz konusu uluslararası örgütler ağı ve onun paralelinde
gelişen ve hakim olan uluslararası normlar uluslararası politikayı yeniden tanımlamaktadır.

11
 Uluslararası Örgütler Teorisi

Öğrenme Çıktısı

2 Karşılıklı bağımlılık ve işlevselcilik yaklaşımlarına göre uluslararası örgütlerin nasıl

doğduğunu ve geliştiğini açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

İşlevselcilik yaklaşımı ulus-

lararası örgütlerin ortaya
çıkış ve gelişmelerinde daha
çok teknik ihtiyaçların be-
lirleyici olduğunu öne sür-
mektedir. Bu konuda teknik
ihtiyaçlar dışında başka ne
tür ihtiyaçlar etkili olabilir?
Teknolojik gelişmeler, artan
karşılıklı bağımlılık, küresel
ölçekte ortaya çıkan örgüt-
sel ağ ve devletin egemenliği
arasındaki ilişkiyi değerlen-
diriniz.
Uluslararası örgütler ve
uluslararası rejim kavramla-
rı arasındaki farkları anlatı-
nız.

GÜVENLİK VE ULUSLARARASI dar önemli ve eski bir alandır. Devletlerin kendi

ÖRGÜTLER
Uluslararası örgütler ve uluslararası güvenlik
arasında yakın bir ilişki bulunmaktadır. Realist yak-
laşıma göre güvenliğin çözülmesi gereken esaslı bir
sorun olması, merkezi bir yönetimin yokluğunda iş-
leyen devletlerarası ilişkilerin doğasından kaynaklan-
maktadır. Böylece devletlerarası ilişkilerde, savaş gibi,
ortaya çıkan sorunlara çözüm getirmek ve işbirliğini
kolaylaştırmak üzere kurulan ilk uluslararası örgüt-
ler, öncelikle uluslararası sistemin anarşik doğasından
kaynaklanan güvenlik sorunu ile ilgilenilmesi ihtiyacı
tarafından şekillendirilmişlerdir. Liberaller, uluslara-
rası sistemin anarşik doğasının ancak uluslararası ku-
rallar, kurumlar ve örgütler yoluyla barışçıl bir yönde
dönüştürülebileceğini ileri sürmektedir. Günümüze
kadar kurulan en önemli uluslararası örgüt olan Bir-
leşmiş Milletler (BM) İkinci Dünya Savaşı’nın hemen
ertesinde kurulmuştur. BM’nin ana amacı, Antlaşma
metninde belirtildiği üzere, uluslararası barış ve gü-
venliği korumaktır. BM bu amacını gerçekleştirmek
için, kolektif güvenliği sağlama konusunda başarı-
sızlığa uğrayan Milletler Cemiyeti’nin sınırlılıklarını
aşacak şekilde kurulmuştur. Bu doğrultuda atılan en
önemli adım kuvvet kullanımının Madde 2/4 kapsa-
mında yasaklanmasıdır. Bu geniş yasak içinde istisna
Meşru Müdafaa (51’nci Madde) ve (57’nci Madde)
uluslararası barış ve güvenliğinin tehdidini bertaraf
etmek üzere alınan BM Güvenlik Konseyi Kararıyla
kuvvet kullanımıdır.
Uluslararası örgütlenmede güvenlik meseleleri
de, teknik ve ekonomik işlevsel örgütlenme ka-
güvenliklerini ve bölgesel ya da küresel dengeler
içinde gözetme eğilimleri, tarih boyunca güvenlik
merkezli uluslararası örgütlerin ortaya çıkmasına
yol açmıştır. Bunların erken örnekleri daha çok
geçici ittifaklardır. Bu tür ittifaklar, gizli antlaşma-
lar yoluyla oluşturulmuş, büyüme eğilimi gösteren
tehditlere karşı devletlerin varlığını koruma esası-
na dayanmıştır. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra
güvenlik anlayışının gizli ittifak anlayışı aşan bir
genişlikte ve kapsamlı bir örgütsel yapıyla birlik-
te ortaya çıktığını görüyoruz. Bu eğilim, İkinci
Dünya Savaşı sonrasında Atlantik bölgesi ve Batı
Avrupa’da gelişen bütünleşme hareketinin bir par-
çası olarak da değerlendirilebilir. Batı Avrupa mer-
kezli söz konusu gelişimi belirleyen iki önemli et-
ken söz konusudur. Bunlardan ilki Soğuk Savaş’ın
başlaması ve Batı Avrupa devletlerinin güvenlikleri
Sovyetler Birliği ve Doğu Blokundan algıladıkları
askeri ve ideolojik tehdittir. Bu tehdit algısı Batı
Avrupa üzerinde Amerika Birleşik Devletlerinin
siyasi etkisini oldukça artırmış ve ABD’nin So-
ğuk Savaş içerisinde liderlik rolünü pekiştirmiştir.
İkinci önemli etken ise tarihsel bir düşmanlık olan
Fransız-Alman düşmanlığının Avrupa’yı iki dünya
savaşına sürüklemiş olmasıdır. İkinci Dünya Savaşı
bittiğinde Avrupa’da bir üçüncü büyük savaşın ol-
gusal köklerini ortadan kaldırmak için düşünen ve
harekete geçenler, güvenliği sadece askeri ve tehdit
odaklı değil, daha geniş, ortak değerlerin devletler
arası ilişkilerde hâkim olması esasında açıklamaya
başlamışlardır. Bu iki neden ve iki yaklaşım güven-

12
Uluslararası Örgütler
lik alanında gelişen uluslararası örgütlerin ortaya
çıkış nedenlerini oluşturmuştur.
Devlet davranışlarını açıklarken, iki uç arasın-
da uzanan bir eksenin üzerinde çeşitli varsayımlar
esas alınır. Bu eksenin iki ucu, devletlerin ortak de-
ğerler esasında gelişen normlara ve kurallara uyma
yönünde güçlü eğilim göstermeleri ve egemen ege-
men birimler olarak sadece kendi öznel hesapları
içerisinden karar verme kararlılıklarıdır. Güvenlik
alanında uluslararası örgütlerin ortaya çıkışı ve ge-
lişiminde ortak değerlerin ve bu temelde kurum-
sallaşan devlet davranışlarını ön plana çıkaran yak-
laşımlardan en önemlisi Karl Deutch’a aittir. Karl
Deutsch, uluslararası sistemde güvenlik ile barışın
korunması yönündeki kaygıların, ortak değerleri
hakim kılacak ve kurumsallaştıracak uluslararası
örgütlerin ortaya çıkışında etkili olduğunu gözlem-
lemektedir. Karl Deutsch’un “Güvenlik toplumu”
modeli bu kaygıların ışığında ortaya konan önemli
bir model olmuştur. Karl Deutsch savaşın imkânsız
hâle geldiği bir uluslararası toplum modeli ola-
rak “güvenlik toplumu” modelini ileri sürmüştür.
Deutch’un güvenlik toplumu yaklaşımı geleneksel
güvenlik yaklaşımının oldukça dışında yer alır. De-
utch, bir bakıma liberal varsayımlar üzerinden bir
güvenlik örgütü önerir.
Deutsch’un hareket noktasını siyasal toplum
kavramı oluşturmaktadır. Deutsch’a göre siyasi
toplum, siyasi iletişim kanallarına, belli bir zorla-
ma mekanizmasına ve ortak değer yargılarına sahip
bir sosyal gruptur. Bu özelliklere sahip sosyal gru-
bun zorunlu olarak bir devlet çatısı altında birleş-
miş olması gerekmez. Bir siyasi toplumun başarılı
olabilmesi, bulunduğu siyasal ve sosyal coğrafyada
barışı hakim kılabilmesine bağlıdır. Deutsch ba-
rışın hakim olduğu ve sosyal değişimi barışcıl sü-
reçlerle gerçekleştiren siyasal toplumlara “güven-
lik toplumu” demektedir. Güvenlik toplumunda,
üyeler aralarındaki sorunları şiddete başvurmadan
çözerler. Deutsch’un tanımladığı şekliyle güvenlik
toplumu farklı devletlerin hukuki bağımsızlıklarını
devam ettirirken bir siyasal toplum ruhuyla bütün-
leştikleri bir bütündür.
“Güvenlik toplumu” yaklaşımı, ortak de-
ğerlerin oluşturulmasına hizmet edecek
biçimde toplumsal kesimler arasında ile-
tişim ve ulaşım olanaklarının artırılmasını
öngörmektedir.
Duverger, siyasal toplumu içinde toplumsal dö-
nüşümleri barındıran bir toplumsal kategori ola-
rak görmekte ve sosyolojik bir varlık olarak siyasal
toplumun dışsal bir sürekliliği korumakla birlikte,
sürekli bir yapısal değişim içinde olduğunu vurgu-
lamaktadır. Duverger, siyasal toplum tiplerine, ka-
bile, İlk Çağ kenti, feodal beylikler ve ulus devleti
örnek olarak göstermiştir.
“Güvenlik” kavramı ile daha çok ulusal
egemenlik ve toprak bütünlüğünün ko-
runması kastedilmektedir.
Güvenlik toplumunda devletler arasında ortak
değer yargıları hakimdir. Devletler kendilerini bu
ortak değerler üzerinde yükselen ve siyasi açıdan
meşru bir varlık olarak kabul eden bir geniş siyasal
ailenin parçası hissederler. Güvenlik toplumu, so-
runların çözümünde siyasi ve hukuki kurumların
ve kuralların yaratıldığı bir örgütsel çerçeveyi de
beraberinde getirir. Bu açıdan bazı uluslararası ör-
gütler bir güvenlik toplumunun üst yapı kurumları
olarak ortaya çıkarlar. Bir başka deyişle güvenlik
toplumu önce gelişir, sonra bu toplumun örgütsel
çerçeveleri ve normları ortaya çıkar.
Deutsch, güvenlik toplumunun varlığı için üç
önemli koşul saymıştır. Bunlar:
1. Güvenlik toplumunun parçası olan top-
lumların ortak değer yargılarına sahip ol-
ması ve özellikle de hükûmetlerinin olaylar
karşısında tutum alışlarını belirleyen değer-
lerin birbiriyle uyumlu olması,
2. Güvenlik toplumu üyelerinin birbirlerinin
bir konu karşısındaki olası tavırlarını ön-
görme kapasitesine sahip olması,
3. Güvenlik toplumunun parçası olan
hükûmetlerin birbirlerinin ihtiyaçlarına ce-
vap verebilme kapasitesine sahip olmalarıdır.
Bu koşullar altında güvenlik toplumunun ku-
rumsallaşma sürecinde atacağı ilk adım ortak ka-
rar-alma ve sorun çözme mekanizmalarını yarat-
mak olmaktadır. Ortak karar-alma ve sorun-çözme
mekanizmaları, hem kurumsal ve siyasal diyaloğu
sağlayacak, böylece ortak değerlerin daha da yakın-
laşmasına veya yeni ortak değerlerin yaratılmasına
imkân verecek hem de üçüncü koşul olarak saydı-
ğımız “siyasi birimlerin birbirlerinin ihtiyaçlarına
13

cevap verebilmeleri” için gerekli olan ortamı ger-
çekleştirecektir. Ortak değerleri hâkim kılan ve gö-
zeten uluslararası örgütler bu anlamda uluslararası
sistemin yapısal olarak bütünleşmesine katkı sağla-
yacaktır. Örgütsel çerçeveler içinde bir araya gelen
devletlerin, aralarındaki ilişkilerde esas alacakları
normlar ve kuralları tanımlamaları ve benimseme-
leri sadece düzenleyici değil, sosyal bir ortak alanın
inşasına yönelik de önemli bir girişim olacaktır. Bu
ortak sosyal dünyanın inşası, devlet davranışlarını
belirleyen çıkarlar üzerinde bütünleştirici ve işbirli-
ği eğilimini güçlendirici bir etki yapacaktır. Bencil
ve çatışmacı eğilimler zayıflarken, devlet egemen-
liğini aşan, toplumları yakınlaştıran yeni bağlar
tesis edilebilecektir. Güvenlik Toplumu inşası bu
bakımdan, uluslararası sistemde güvenlik algısı ve
çıktılarını köklü biçimde değiştirecektir.
Ulus devletlerin barış ve güvenliği sağla-
mada yetersiz kalması, uluslararası örgüt-
lerin bu amacın gerçekleştirilmesindeki
rolünü artırmıştır.
Ulus devlet siyasal toplum tipi olarak ula-
şılan son nokta değildir. Günümüzde ulus
devleti aşma çabaları oldukça güçlü akım-
lar olarak ortaya çıkmıştır.
Deutsch teorisini, öne sürdüğü birkaç örneğin
yanı sıra, ama özellikle, Atlantik Topluluğu mode-
li üzerinden açıklamaya çalışmıştır. İlerde ayrıntılı
olarak inceleyeceğimiz Kuzey Atlantik Antlaşması
Örgütü (NATO) Deutsch açısından kolektif bir
savunma örgütü olmaktan daha çok Atlantik böl-
gesinde siyasal bir toplum yaratılmasına yönelen
bir güvenlik toplumu girişimidir. NATO’yu analiz
ederken geleneksel yaklaşımlardan oldukça farklıla-
şan bu analiz, Avrupa’nın güvenlik anlayışını geniş-
leten sonuçlar da ortaya koymuştur.
Deutsch açısından Atlantik Topluluğunun varlı-
ğı bir örgüt olarak NATO’nun ortaya çıkmasından
daha öncedir. Sovyetler Birliği’nin temsil ettiği si-
yasi ve ekonomik anlayış karşısında Atlantik Top-
luluğu, Atlantik’in iki yakasında birbirine daha da
yakınlaşmış ve örgütsel bir yapıyı ortaya çıkarmak
durumunda kalmıştır. NATO, Atlantik Toplulu-
14
Uluslararası Örgütler Teorisi
ğunu var eden ortak değerlere sahip devletlerin ve
toplumların, Sovyetler ve Doğu Bloku’nun çok
farklı değer seti karşısında, bir araya gelmesiyle böl-
gesel bir güvenlik örgütü olarak ortaya çıkmıştır.
Bu nedenle kolektif bir güvenlik örgütü olmakla
birlikte, sadece bir kolektif güvenlik örgütü olarak
değerlendirilemez. NATO, Deutsch’a göre güvenlik
toplumunun örgütsel organıdır. NATO kendisini
var eden ortak değerleri Kuzey Atlantik bölgesinde
hâkim kılarak yine bu bölgede barışı kalıcı şekilde
tesis etmeye çalışmıştır. NATO, bir güvenlik top-
lumu inşası sürecinin çıktısı olması nedeniyle, At-
lantik bölgesinde kendisinden sonraki bu gelişimi
pekiştirecek girişimlerin de önünü açmıştır.
Deutsch’un güvenlik toplumu modeli çerçeve-
sinde analiz edebileceğimiz bir başka bölgesel gü-
venlik örgütü Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı-
dır. Bu girişimin başlangıcı, Soğuk Savaş yıllarında,
bu sefer iki karşıt bloğun yakınlaşması için, diyalog
ortamının yaratılması ve değerlerin yakınlaştırıl-
ması, dolayısıyla farklılıkların çatışmacı yönünün
törpülenmesi amacına yönelik olarak bir konferans
bünyesinde harekete geçilmesinin bir sonucu ola-
caktır. 1970’lerin başından itibaren başlayan iki
blok arası görüşmeler 1973 yılında Avrupa Güven-
lik Konferansına dönüşecektir. Bu çalışmaların so-
nucunda 1 Ağustos 1975’te Helsinki Nihai Senedi
imzalanacak ve Avrupa güvenliği, iki blok arasında
askeri meseleleri aşan bir biçimde, diyaloğu pekiş-
tirmek esasında karara bağlanacaktır. Kitabımızın
ilerleyen kısımlarında ayrıntılı olarak ele alçağımız
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatının kökleri
buradadır. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı,
1975’te Helsinki Nihai Senediyle başlayan Avrupa
Güvenlik ve İşbirliği Konferansı’nın Soğuk Savaş
bitince 1994 yılında bir örgüte dönüştürülme kara-
rıyla ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla AGİT, güvenliği
ortak değerler, diyalog ve barışçıl çözümler esasın-
da anlayan bir yaklaşımın ürünüdür. Bu bağlamda
AGİT’in önemi ve işlevi Soğuk Savaş sonrasında
daha da artacaktır. Zira Soğuk Savaş sonrası dönem
özellikle Balkanlar ve Kafkasya’da bölgesel çatışma-
ların yoğunluk kazandığı bir dönemdir. AGİT bu
bölgesel sorunlara önemli ve yaratıcı çözüm model-
leri sunabilmiştir.
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı benze-
ri bir girişim, Asya’da Kazakistan’ın girişimleriyle,
Soğuk Savaş sonrası dönemde 1990’ların başında
oluşturulmaya başlanmıştır. 1993 yılında Asya’da
İşbirliği ve Güven Artırıcı Önlemler Konferan-
Uluslararası Örgütler
sı (AİGK – CICA) faaliyete geçmiştir. AİGK çok
taraflı bir diyalog içinde ve güvenlik anlayışının
işbirliği merkezli bir anlayışla bölgesel ölçekte yer-
leştirilmesi hedefini benimsemiştir. AİGK güven
artırıcı önlemler kültürünü yerleştirmek üzere üye
devletler arasında yoğun diyaloğu teşvik etmekte-
dir. Bu bağlamda güven artırıcı önlemler de, gü-
venlik toplumu modeline uygun bir güvenlik giri-
şimi olarak değerlendirilebilir.
Asya’da İşbirliği ve Güven Artırıcı Önlem-
ler Konferansı’na (AİGK/CICA) 26 üye
devlet ve 8 gözlemci devlet bulunmakta-
dır. Üye devletler: Afganistan, Azerbay-
can, Bahreyn, Bangladeş, Birleşik Arap
Emirlikleri, Çin, Filistin, Hindistan, Irak,
İran, İsrail, Kamboçya, Katar, Kazakistan,
Kırgızistan, Kore Cumhuriyeti, Mısır,
Moğolistan, Özbekistan, Pakistan, Rusya
Federasyonu, Tacikistan, Tayland, Türki-
ye, Ürdün, Vietnam.
Gözlemci devletler: Beyaz Rusya, Endonez-
ya, Filipinler, Japonya, Malezya, Sri Lanka,
Ukrayna, ABD
Güvenlik toplumu yaklaşımı liberalizmin gü-
venlik alanındaki bir yansımasıdır. Buna karşılık
uluslararası ilişkiler alanı içinde liberalizme karşıt
bir pozisyonda olduğu kabul edilen realizm ise dev-
let merkezli ve çıkar, savaş ve güç esaslı bir anlayışı
benimsemiştir. Liberalizmin uluslararası bütün-
leşme ve dolayısıyla örgütler alanında artan etkisi,
Realizmi uluslararası örgütler alanının tamamen
dışına itememiştir. Özellikle güvenlik meseleleri ve
güvenlik örgütleri konularında Realizm önemini ve
etkisini korumuştur. Bir başka deyişle uluslararası
örgütlerin tümünün liberalizmin etkisi altında or-
taya çıktığını iddia etmek veya sadece bu çerçeve
içerisinden açıklamaya çalışmak, eksik bir analiz
girişimi olabilecektir.
Özellikle kolektif güvenlik örgütlerinin, realiz-
min temel varsayımlarını doğrulayan ve güvenlik
toplumu yaklaşımının öngördüğü anlayıştan farklı
bir doğaya sahip olduğunu ifade etmek gerekir. Ko-
lektif güvenlik örgütlerinin doğası egemen birimler
olarak devletlerin algıladığı ikilemi ya da güvenlik
krizi çerçevesinde şekillenmiştir. Realist bir açıkla-
mada, iş birliğinden daha çok, var olmak ve güvenlik
içinde gelişmek hedeflerini sağlamaya yönelmiş olan
egemen devletler, uluslararası sistemde algıladıkları
tehditleri dengelemek ve kendilerini güvenlik altına
almak için güvenlik örgütleri oluşturmaya yönel-
mişlerdir. Dolayısıyla kolektif güvenlik örgütleri, bir
tehdide karşı ve devletlerin varlığını korumak üzere
oluşturdukları örgütlerdir.
Realizm uluslararası sistemin anarşik bir yapıda
olduğunu ve kaos eğilimini ileri sürmektedir. Bu
nedenle uluslararası sistemin istikrarı, sistem için-
de güçler dengesinin korunmasına bağlıdır. Ulus-
lararası sistem içinde bir devletin güçler dengesini
bozacak biçimde kapasitesini artırması, diğer dev-
letler üzerinde siyasi baskıyı artıracaktır. Realistler,
sadece çıkar dürtüsü ile hareket ettiği varsayılan
devletlerin askerî güç kullanma eğiliminde oldu-
ğunu tespit etmişlerdir. Güç dengesinin bozulduğu
bir yapıda, güç asimetrisinin güçlü tarafına düşen
devletlerin kuvvet kullanma ya da kuvvet kullanma
tehdidi büyük oranda artacaktır. Bu açıdan askerî
güç kullanımını engelleyecek olan ise bir başka dev-
letin ya da devlet grubunun dengeleyici/caydırıcı
bir askerî gücü ortaya koymasıdır. Sistem içinde
güç asimetrisinin zayıf tarafında yer alan devletler,
güç asimetrisinin güçlü tarafında yer alanlar karşı-
sında iki türlü strateji takip edebilirler. Bunlardan
ilki güçlü devletin peşine takılmaktır. İkinci strateji
ise ittifaklar yoluyla uluslararası sistem içerisinde
güçler dengesini tekrar tesis etme girişimidir. Bu
nedenle Realizm güç dengesi olgusunu, uluslarara-
sı sistemde askerî güç kullanılmasını ortadan kal-
dırabilecek tek mekanizma olarak açıklamaktadır.
Güvenlik krizi içinde kendini bir saldırıya maruz
kalmak tehlikesi altında hisseden egemen devletler,
düşman olarak algıladığı devletlerin gücünü denge-
lemek, saldırı riskini azaltmak ve kendi güvenliği-
ni tesis etmek için kolektif güvenlik örgütleri tesis
ederler. Kolektif güvenlik örgütleri, uluslararası sis-
temin istikrarı için güç dengesini gözetebildikleri
ölçüde yapıcı ve sistemin işleyişini temin edici bir
rol oynayacaklardır. Buna karşılık, güç asimetrisini
daha da bozan, güçlü devletin peşine takılma stra-
tejisinin bir sonucu olarak ortaya çıkan ve güç ko-
alisyonuna dönüşen ittifaklar, uluslararası sistemin
hem meşruiyet zeminin yok eder, hem de sitemi
süratle büyük bir istikrarsızlığa sürükler.
NATO’yu bir kolektif güvenlik örgütü olarak da
değerlendirmek gerekir. NATO, Soğuk Savaş döne-
minde kurulmuş ve yukarıda açıklamaya çalıştığımız
realist anlayışa uygun bir kolektif güvenlik örgütü iş-
15
 Uluslararası Örgütler Teorisi

levi kazanmıştır. Soğuk Savaş içerisinde, güçler den-
gesini gözeten bir siyasal yapı olarak iki kutupluluk
her iki bloğun da sahip olduğu ittifaklara bağlı olarak
işleyebilmiştir. Soğuk Savaş sonrası dönemde Sovyet-
ler Birliği dağıldığı ve karşıt blok ile ideoloji ortadan
kalktığı bir durumda NATO’nun varlığı da tartışıl-
maya başlanmıştır. NATO’nun Soğuk Savaş sonrası
varlığı ile işlevindeki değişim bu bağlamda uluslara-
rası örgüt teorisi açısından da önem kazanmıştır. So-
ğuk Savaş sonrası dönemde, Sovyetler Birliği’nin ve
dolayısıyla Doğu Bloku’nun ittifak sisteminin dağıl-
ması sonucunda, NATO güçler dengesini gözeten bir
işlev görmekten uzaklaşma eğilimi göstermektedir. Bu
bağlamda NATO, güçlü devletin küresel çıkarlarını
gözeten ve ikincil konumdaki devletlerin de dönemsel
ve göreli çıkarlarını, güçlünün peşine takılma stratejisi
ile koruma çabasına hizmet eden bir güç koalisyonu-
na dönüşme tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır. Bu
nedenle NATO’nun Soğuk Savaş sonrası, uluslararası
sistem içerisindeki rolü ve meşruiyet zemini akademik
ve siyasi açıdan tartışmalara yol açmıştır.
Öte yandan, Soğuk Savaş’ın sona ermesi, ulus-
lararası sistemin bütünleşmesi imkânını artırırken,
güvenlik tanımında da değişikliklere yol açmıştır.
Güvenlik giderek daha fazla devlet dışı, ulusötesi
aktörlerden kaynaklanan tehditlere odaklanma-
ya başlamıştır. Güçler dengesinin köklü biçimde
bozulmasının önüne geçilmesi ve uluslararası sis-
temde ortak değerler esasında, normlar, kurallar
ve kurumlar üzerinden sistemi bütünleştirme gi-
rişimlerinin güçlenmesi çok önemli hale gelmiş-
tir. Bu çerçevede, geleneksel güvenlik meseleleri
önemsizleşip, göç, sınır aşan suçlar ve suç örgütleri,
terörizmi bir siyasal araç olarak kullanan ulusötesi
gruplar vs. yeni tehditler olarak öne çıkmaya baş-
lamıştır. NATO, bir büyük gücün ve onun peşine
takılanların çıkarları doğrultusunda gündemini be-
lirleyen ve kuvvet kullanan bir örgüt değil de, bu
yeni tehditlerle mücadele eden bir işlev kazabildiği
ölçüde liberal ve bütünleşik bir yeni uluslararası
sitemin ortaya çıkmasına katkı sağlayabilecektir.
NATO’nun dönüşümünü ve geleceğini bu eksen
arasındaki konumu ve kaymaları üzerinden anla-
mak ve açıklamaya çalışmak yanlış olmayacaktır.
NATO, Soğuk Savaş sonrası dönemde, iki ku-
tupluluğun sona ermesiyle güçler dengesini gözeten,
dolayısıyla uluslararası sistemin barışçıl işleyişine
katkı sağlayan bir kolektif güvenlik örgütü olmak-
tan çıkarken, karşısında iki seçenek bulmuştur.
Bunlardan ilki yukarıda açıkladığımız gibi bir güç
koalisyonu olması durumudur. Bu güç koalisyonu
meşruiyet krizi içinde yıpranırken, uluslararası sis-
temin işleyişine de zarar verebilecektir. Buna karşılık
NATO ikinci seçeneğe yönelir ve Deutsch’un daha
Soğuk Savaş yıllarında altını çizdiği güvenlik toplu-
mu modeline yakınlaşırsa, ortak değerleri takip eder
ve güvenliği daha geniş yorumlar ve buna göre poli-
tikalar oluşturup takip ederse, o zaman uluslararası
sistemin bütünleşmesine ve barışçıl işleyişine önemli
bir katkı sağlayacaktır. Soğuk Savaş sonrası öne çıkan
bazı güvenlik meseleleri, örneğin göç, insani krizler,
uyuşturucu kaçakçılığı ve uluslararası suç örgütleri,
uluslararası terörist örgütler, NATO’nun güvenlik
toplumu modeline dayanan politikalarını zorunlu
kılmaktadır. Özetle NATO Soğuk Savaş sonrası dö-
nemde bir kavşaktadır.

Öğrenme Çıktısı

3 Güvenlik ve barışın korunması arayışlarının uluslararası örgütlerin doğuşu üzerindeki

etkisini açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

NATO’nun Soğuk Savaş

sonrası dağılmamış olması-
nın nedenleri nelerdir? Bu
meseleyi liberal ve realist
teoriyi dikkate alarak cevap-
layınız?
Güvenlik toplumu ve Bir-
NATO’nun hangi ihtiyaç-
leşmiş Milletler’in ortaya
lara cevap verecek şekilde
çıkması arasındaki ilişkiyi
kurulduğunu anlatınız.
değerlendiriniz.

16
Uluslararası Örgütler
ULUSLARÜSTÜLÜK VE AVRUPA
BİRLİĞİ
Uluslarüstülüğü, uluslararası örgütler dersi kap-
samında ele almak bazı yazarların kabul etmekte
zorlanabileceği bir yaklaşım olabilmektedir. Bunun
temel nedeni uluslarüstülüğün devlet egemenliği
konusunda radikal bir dönüşümü ifade etmesin-
den kaynaklanmaktır. Bu nedenle uluslararası hu-
kuk ve uluslararası örgütler konusunda, geleneksel
yaklaşımdan hızla uzaklaşılmadan uluslarüstülüğü
ve uluslarüstü örgütleri açıklamak mümkün ola-
mayacaktır. En önemli uluslarüstü örgütsel girişim
olan Avrupa Birliği’ne suis generis (kendine özgü)
denilmesinin ve genelde ayrı bir ders kapsamında
ele alınmasının nedeni budur. Biz kitapta ayrı bir
bölüm ayırmamakla birlikte, bu giriş bölümünde
uluslarüstülük ve Avrupa Birliği’nden söz etmeyi
tercih ettik. Zira işlevselcilikle başlayan, uluslara-
rası sitemin, ulusal egemenliğin dönüşmesiyle bü-
tünleşmekte olduğunu açıklayan genel yaklaşım,
uluslarüstülüğe ve onun bölgesel ölçekte en önemli
örgütsel girişimi olan Avrupa Birliği’ne değinme-
seydi bazı şeyler eksik kalabilirdi. Gelecekte ege-
menliğin dönüşümü ve devleti aşan yeni tip örgüt-
lenmelerin neye benzeyebileceğini bize hissettiren
en önemli sosyal ve siyasal gelişme mutlaka bu bö-
lüm altında da olsa ele alınmalıydı.
Uluslarüstülük, devletlerin kesin ve geri dö-
nülmez şekilde ulusal egemenliklerinin önemli
bir kısmını devrederek kurdukları bir örgütle, Av-
rupa Birliği deneyimiyle ortaya çıkmıştır. Avrupa
Birliği örneği dışında genelde uluslararası örgüt-
ler devletlerin işbirliği aracı olarak görülmüştür.
Hükûmetlerarası örgütler olarak adlandırılan bu
tip uluslararası örgütler, uluslarüstülüğün öngör-
düğünden farklı olarak üye devletlerin egemenlik
alanlarında büyük bir daralma yaratmaz. Her ne
kadar hükûmetlerararası uluslararası örgütlerin ge-
lişimiyle devletler egemenlik yetkilerinde bir aşın-
mayla karşılaşsalar da bu durum uluslarüstülükten
farklı olarak devletin varlığı ve egemenliğini ikame
eden devlet benzeri yeni bir örgütün ortaya çıkma-
sına da neden olmaz. Buna karşılık Avrupa Birliği
ve onu var eden uluslarüstülük anlayışı uluslarara-
sı bütünleşme sürecinde ulus-devleti aşan yeni bir
tip siyasal varlığın, otoritenin doğuşunu işaret et-
mektedir. Bu yönüyle de uluslarüstülük ve Avrupa
Birliği hem uluslararası örgütler alanının içindedir
hem de dışında kabul edilebilir.
Uluslarüstülük anlayışı Ernest B. Haas tara-
fından neofonksiyonalizm (Yeni işlevselcilik) ola-
rak adlandırılan bir teori içinde ve özelde Avrupa
Birliği’nin gelişimini açıklayacak şekilde ortaya
konmuştur. Haas söz konusu teoriyi, Avrupa’da
İkinci Dünya Savaşı sonrası ortaya çıkan kömür-
çelik sektörlerindeki bütünleşme hareketinden
(Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu: AKÇT) tüm
ekonomiyi kapsayan global ekonomik bir bütün-
leşme modeline geçiş örneğini gözlemleyerek oluş-
turmuştur.
Yeni işlevselcilere (Neofonksiyonalistler)
göre “bir alanda oluşturulan uluslarüstü
kurumların avantajlarından yararlananlar
diğer alanlarda da benzer oluşumları des-
tekleyeceklerdir.”
Haas’ın araştırmalarını başlatan ve bu araştır-
malara rehberlik eden soru “daha geniş bir siya-
sal topluma” barışçı yollardan nasıl ulaşılabilece-
ğidir. Dolayısıyla daha en başından Haas, klasik
hükûmetlerarası bir uluslararası örgüt teorisi or-
taya koymaktan çok, ulus-devleti aşan bir ulusla-
rüstü yeni siyasal varlığın ortaya çıkış koşullarını
anlamaya ve açıklamaya çalışarak yola çıkmıştır. Bu
durum Haas’ın çalışmalarını klasik uluslararası ör-
gütler teorilerinden çok farklılaştırmıştır. Yine bu
açıdan uluslarüstülük, uluslararası örgütler alanın-
da devrimci bir kavram olarak belirmiştir.
Haas söz konusu sorunun cevabını, ulusal top-
lumlardaki farklı çıkar gruplarının varlığı ve bu
grupların, diğer ulusal toplumlarda aynı çıkarları
paylaşan benzer gruplar ile ilişki arayışında gör-
müştür. Ulusötesi çıkar grupları zaman içinde
ulusal sınırları aşan bağların ve ilişkilerin kendi
çıkarları açısından sağladığı yararları görmekte ve
bu ulusal sınırların kısıtlayıcılığına karşı çıkmakta-
dırlar. Haas’ın teorisinde ulusötesi çıkar grupları ve
ulusötesi bağlar özel bir önem taşımaktadır.
Haas, siyaset alanlarını birincil siyaset alanları ve
ikincil siyaset alanları olarak ikiye ayırmıştır. Birincil
siyaset alanları; güvenlik, savunma, dış politika gibi
konulardan oluşurken ikincil siyaset alanları daha zi-
yade ekonomik ve teknik alanlardır. Haas’a göre çıkar
grupları ikincil siyaset alanlarında etkili ve başarılı ola-
bilmektedir. Dolayısıyla uluslarüstülük ekonomik ve
teknik sektörlerde başlayabilecek bir olgudur.
17

Haas’a göre zamanla ekonomik ve teknik sek-
törlerde ulusötesi grupların ulusal sınırların kısıt-
layıcılığından kurtulmalarını sağlayacak bir örgüte
ihtiyaç duyulacaktır. Devletler bunun için yeni bir
örgüt yaratacak ve bu örgüte egemenlik alanları-
nın bir kısmını devredeceklerdir. Devletlerin ege-
men yetkilerinin bir kısmını devrederek kurdukları
bu örgüte Haas “uluslarüstü örgüt” demektedir.
Haas bu şekilde “uluslarüstülük” (supranasyona-
lizm) kavramını bu yazına katmıştır. Haas’ın söz
konusu kavramı getirmesinin nedeni, egemen
yetkilere sahip ancak devlet niteliği taşımayan bu
örgüte, hükûmetlerarası örgütlerden ayırt edilecek
şekilde yeni bir isim koyma çabası içinde olması-
dır. Haas’ın tanımladığı uluslarüstü örgüt, klasik
hükûmetlerarası uluslararası örgütle devlet arasın-
da bir yapıdır ve aynı zamanda klasik hükümetlera-
rası uluslararası örgütten uluslararası devlete geçişte
bir ara modeldir.
Ekonominin bir alanında faaliyet gösteren çı-
kar grupları, kendi sektörlerindeki uluslarüstü bü-
tünleşmenin sağladığı yararları daha da artırmak
için, ekonominin sektörel bağımlılığı olgusundan
hareketle diğer sektörlerde de uluslarüstü bütünleş-
meye gidilmesini teşvik edecektir. Haas, bu olguyu
“uluslarüstülüğün sirayet etkisi” (spill-over) olarak
tanımlamıştır. Avrupa Topluluğu’nda gümrük bir-
liğinin 1968’de oluşturulmasını bu duruma örnek
olarak gösterebiliriz. Üye devletler, aralarında güm-
rük vergileri, eş etkili vergiler ve miktar kısıtlama-
larını kaldırmakla malların serbest dolaşımını tam
olarak sağlayamamışlardır. Teknik engeller dediği-
miz üretim normları ve mevzuat farklılıkları mal-
ların serbest dolaşımını engellemiştir. Dolayısıyla
gümrük birliğinden fayda sağlayan çıkar grupları,
söz konusu çıkarlarını daha da artırmak için teknik
engellerin kaldırılmasına ve üretim normlarının
uyumlaştırılmasına gidilmesini karar vericilere tel-
kin etmişlerdir. Nitekim 1992 yılı sonunda Avrupa
Topluluğu’nda yürürlüğe konulan “tek pazar” bu
tür bir gelişimin ürünüdür.
Haas’ın geliştirdiği bu teoriye göre, ekonomi-
nin bir sektöründe başlayan bütünleşme, sirayet
(yayılma) etkisiyle ekonominin diğer sektörlerine
yayılacak ve tüm ekonomiyi kaplayacaktır. İşte bu
aşamada, ulusal toplumu oluşturan çıkar grupları
uluslarüstü bütünleşmenin faydalarını gördükçe
ortaya çıkan yeni bölgesel uluslarüstü örgüte daha
çok bağlanacaklar ve aidiyet duyguları ulusal plan-
dan uluslarüstü plana kayacaktır.
18
Uluslararası Örgütler Teorisi
Ekonomik sektörlerdeki uluslarüstü bütünleş-
me başarı ile ilerledikçe, ulusal çıkarlar yerini böl-
gesel uluslarüstü çıkarlara, ulusal aidiyet duygusu
da bölgesel uluslarüstü aidiyet duygusuna bıraka-
caktır. Bu noktadan sonra uluslarüstü bütünleşme
daha önce açıkladığımız yüksek siyaset alanlarına
kayacaktır. Bir başka deyişle bütünleşme ekonomik
sektörlerden siyasi sektörlere geçecektir.
Haas tüm bu açıklamalardan sonra siyasal bü-
tünleşmeyi, “farklı ulusal çevrelerde bulunan ak-
törlerin aidiyet duygularını, beklentilerini ve siyasi
faaliyetlerini, önceki ulus devletten yetki talebinde
bulunan ve bu yetkilere sahip olan yeni bir merkeze
yöneltmeleri konusunda ikna edildikleri bir süreçtir”
diye tanımlamaktadır. Haas’ın söz konusu tanımı-
nı biraz açarsak, onun siyasi bütünleşmeyi ulusal
aktörlerin aidiyet duygularını ulusal bir merkezden
daha geniş yeni bir merkeze kaydırdıkları süreç
olarak gördüğünü söyleyebiliriz. Yine söz konusu
tanım yeni merkezin, ulus-devletin üzerinde oldu-
ğunu açıklamaktadır.
Avrupa’da kökeni çok eskilere giden ve günü-
müze yaklaştıkça olgunlaşan bir “Avrupa Birliği
ve Avrupa Federasyonu” düşüncesi vardır. Tarih
boyunca Avrupa’da beslenerek gelişen bu düşünce,
belki de Avrupa bütünleşmesini diğer bütünleşme
hareketlerinden ayıran en önemli özelliktir. Söz ko-
nusu düşünce, tarih boyunca Avrupa’da bütünleş-
me hareketlerinin ruhu olmuştur. Ancak Avrupa’da
var olan bu federalist ruhun aksine, Avrupa Kömür
ve Çelik Topluluğu (AKÇT) kuruluncaya kadar,
uygulamalar genelde çoğulcu bir nitelik sergile-
miştir. Bununla birlikte, söz konusu dönemde bir-
takım federalist girişimler de vardır; fakat bu giri-
şimlerin bazıları kalıcı olmamış bazıları ise çok dar
kapsamlı kalmıştır. I. Dünya Savaşı sonrası, dünya
üstündeki gücünü ve hakim durumunu kaybeden
Avrupa, Sovyet Rusya ile ideolojik kopukluğunun
da başlaması ile birlikte, Avrupa bütünleşmesi yö-
nünde yeni planlar hazırlamaya başlamıştır. İkinci
Dünya Savaşı sonrasında AKÇT’nin kurulmasına
kadar Avrupa’da “Avrupa Hareketi”, “Briand Pla-
nı”, “OEEC”, “Brüksel Paktı”, “Avrupa Konseyi”
gibi hükûmet dışı veya hükûmetlerararası örgütler
ortaya çıkmıştır. Bu örgütlerin tümü Avrupa’da bir-
lik fikrine katkıda bulunmuştur. Aynı zamanda bu
örgütler kuruluş ve işleyişlerinde Avrupa’da birlik
fikrinden de beslenmişlerdir. Ancak bunlardan hiç-
biri, Avrupa Birliği’ne ulaşan bütünleşme hareketi
ile eş değer kabul edilemez. Avrupa Kömür ve Çelik
Uluslararası Örgütler

Topluluğu (AKÇT) ile başlayan bütünleşme hareketi, ilk defa uluslarüstülük prensibini kuruluş esası ola-
rak bütünleşme girişiminin temeline yerleştirmiştir. Ayrıca AKÇT ile başlayan süreç Avrupa’da ulusu aşan
siyasi bir birliğe ulaşmayı hedef olarak kabul etmiştir. AKÇT’nin uluslarüstü bir örgüt olarak kurulması
ve bu örgütün ileride bir Avrupa Birliği’ne öncülük etmesi düşüncesine ABD’nin çok büyük katkıları söz
konusu olmuştur. Askerî, siyasi ve ekonomik hâkimiyetini kullanan ABD, İkinci Dünya Savaşı sonrasında
Batı Avrupa’da federal bir bütünleşme sürecini planlamış ve teşvik etmiştir. AKÇT’nin ortaya çıkışında ve
uluslarüstülüğün federalizme giden bir ara çözüm olarak gelişmesinde ABD’nin oynadığı bu yaşamsal rolü
dikkate almak gerekir. ABD’nin Batı Avrupa’da bütünleşme sürecine verdiği desteğin arkasında, İkinci
Dünya Savaşı sonrasında oluşan yeni siyasi ortamında Batı Avrupa’nın yeniden inşası gerekliliği ve yenilen
Almanya sorununun çözümü ile ilgili hedefleri önemli bir rol oynamıştır.
AKÇT’nin ortaya çıkışında Batı Avrupa’da Fransa ve Almanya, yukarıda belirttiğimiz gibi ABD’nin
örtülü teşviki ile bir araya gelmiş ve uluslarüstülük konusunda uzlaşmıştır. Fransız Dışişleri Bakanı Robert
Schuman 9 Mayıs 1950 tarihinde yaptığı basın toplantısında, bu uzlaşmayı açıklamıştır. Schuman Dekla-
rasyonu, Fransa ve Federal Almanya Cumhuriyeti başta olmak üzere isteyen diğer Avrupa devletlerine, kö-
mür ve çelik üretimlerini ortak bir yönetim altına koymayı teklif ediyordu. Schuman Deklarasyonu, İkinci
Dünya Savaşı sonrası siyasi ve ekono-
mik koşulların hazırladığı bir ortamda
ortaya atılmıştır. Söz konusu teklif,
Alman Şansölyesi Konrad Adenauer’in
7 Mart 1950’de Fransa ve Almanya
arasında “ekonomik birlik” oluşturul-
ması teklifine karşılık olarak Fransız
hükûmeti tarafından ortaya atılmıştır.
Schuman Deklarasyonu’nun ama-
cı, Avrupa’da bir daha savaş çıkmasını
engellemek ve böylece dünya barışına
katkıda bulunmak olarak ortaya kon-
muştur. Deklarasyonun ilk paragrafında,
“dünya barışının, tehditler karşısında ya-
ratıcı çabalar olmadan korunamayacağı”
belirtilmekte ve “örgütlü bir Avrupa’nın Resim 1.4 Robert Schuman (Fransa Dışişleri Bakanı), Eski Milletler
yaratılmasının Avrupa’da barışcıl ilişki- Cemiyeti Genel Sekreteri Jean Monnet’in (solda) tasarısına dayanarak, 9
lerin korunması için zorunlu olduğu” Mayıs 1950 tarihinde, Avrupa Devletlerini, kömür ve çelik üretiminde alınan
ifade edilmektedir. Deklarasyonun ilk kararları bağımsız ve uluslarüstü bir kuruma devretmeye davet etmiştir.
paragrafında da ifade edildiği gibi, Avru- Kaynak: European Commission Audiovisual Services
pa bütünleşmesinin ilk somut adımı olan
Schuman Deklarasyonu’nun amacı Avrupa’da (en azından o zaman için Batı Avrupa’da) kalıcı barışın temelleri-
nin atılmasıdır. Schuman Deklarasyonu yukarıda belirtilen amaca ulaşmak için “Avrupa Federasyonu”nun ku-
rulmasının zorunlu olduğunu ileri sürmektedir. Ayrıca Deklarasyon, Avrupa Federasyonu’nun inşa edilmesi için
aşamalı bir yöntemi benimsemiştir. Avrupa ülkelerinin kömür ve çelik üretiminin ortak yönetim altına alınması,
Avrupa Federasyonunun inşası yolunda ilk aşama olarak görülmüştür. Neofonksiyonalist düşünürlerin daha
sonra ileri sürdüğü söz konusu aşamalı yöntem, Schuman Deklarasyonu’nun daha üçüncü paragrafında göze
çarpmaktadır. Deklarasyonda, “Avrupa bir kerede oluşturulamaz, Avrupa’nın inşası Avrupa’da öncelikle gerçek
bir dayanışmanın yaratılması ile başlayan somut aşamaların sonucunda gerçekleştirilecektir” denmektedir. Avru-
pa Federasyonu’na ilişkin resmi metinlerdeki tek atıf da Schuman Deklarasyonu’nda yer alan bu ifade olmuştur.
Yukarıda açıklanan neofonksiyonalist (Yeni işlevselci) bütünleşme anlayışı Deklarasyonun tümünde
görülmektedir. Fransa, Avrupa’da birlik Federasyonu yolunda ilk aşama olarak kömür-çelik birliğini gör-
mektedir. Bu nedenle Deklarasyon, “Fransa ve Almanya’nın kömür-çelik üretimi idaresini, diğer Avrupa
ülkelerine de açık bir örgüt bünyesinde oluşturulacak ortak bir Yüksek Otorite’ye bırakmayı” önermek-
tedir. Söz konusu teklifin devamı da neofonksiyonalist yaklaşıma uygundur. Teklifte, “...kömür ve çelik

19
 Uluslararası Örgütler Teorisi

üretiminin ortak yönetim altına konulması kaçınılmaz olarak, Avrupa Federasyonu’nun ilk aşaması olacak
ekonomik gelişmelerin de temellerini oluşturacaktır” denilmektedir. Bir başka deyişle, Deklarasyonla asıl
hedeflenen “ekonomik birliktir” çünkü ekonomik birlik Avrupa Federasyonunun temelidir. Kömür ve
çelik üretiminin birleştirilmesi, katılımcı devletleri bu ekonomik birliğe götürecektir. Neofonksiyonalist
analizde “fonksiyonel spill-over” (sirayet etkisi) olarak açıklanan bu olgu, Schuman Deklarasyonu’nda
yukarıdaki şekliyle ifade edilmektedir. Kömür ve çelik sektöründe başlayan bütünleşme olgusu yaratıla-
cak ortak çıkarlar etrafında, önce tüm ekonomiye sonra siyasi alanlara yayılacaktır. Deklarasyonda, “...söz
konusu üretimdeki bu dayanışma... ekonomik bütünleşmenin gerçek temellerini atacaktır...Böylece çıkarların
bütünleşmesi gerçekleştirilecektir... bu bütünleşme, kanlı savaşlarla uzun zaman çatışmış ülkeleri, daha geniş ve
daha derin bir topluluğa götürecektir” denilerek, kömür-çelik sektöründeki bütünleşmenin yaratacağı ortak
çıkarlar etrafında siyasi bütünleşmenin oluşturulacağı düşüncesi savunulmaktadır.
İngiltere, Deklarasyonda açıkça belirtilen pek çok konuyu benimsemediğini ve bunların dışına çıkıl-
ması gerektiğini belirtmiş ancak bu talebi kabul edilmemiştir. Bu nedenle İngiltere Schuman Deklarasyo-
nu sonrası başlayan görüşmelere katılmamıştır. İngiltere’nin uluslarüstü bir bütünleşme yöntemini kabul
etmediği ve bu nedenle Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğuna karşı çıktığı anlaşılmıştır. Altı devlet tem-
silcisi (Fransa, Almanya, Belçika, Hollanda, Lüksemburg) Schuman Deklarasyonu ile çizilen çerçevede
görüşmeler yapmak üzere, 20 Haziran 1950’de Paris’te toplanan bir konferansta bir araya gelmiştir. 19
Mayıs 1951’de Avrupa Kömür Çelik Topluluğu (AKÇT)’nun temelini oluşturacak metin parafe edilmiştir.
Antlaşma gerekli onay süreçleri sonrasında 23 Temmuz 1952 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Söz konusu
antlaşma ile kurulan bir organ olan Yüksek Otorite ilk toplantısını 10 Ağustos 1952’de Lüksemburg’da
yapmıştır.
AKÇT ile başlayan uluslarüstü bütünleşme süreci Roma Antlaşmalarıyla devam etmiştir. Bütünleş-
me bir yandan bir uluslarüstü bir pazar entegrasyonu olarak gelişirken diğer yandan nükleer çalışmaları
da kapsamına almıştır. Roma Antlaşmaları iki yeni Topluluk daha kurulmasını sağlamıştır. Bu bağlamda
Avrupa Ekonomik Topluluğunu Kuran Antlaşma ve Avrupa Atom Enerjisi Topluluğunu Kuran Antlaşma
(Roma Antlaşmaları) 25 Mart 1957’de
Roma’da, Fransa, İtalya, Federal Al-
manya, Hollanda, Belçika ve Lüksem-
burg tarafından imzalanmıştır. Söz
konusu Antlaşmalar gerekli onay pro-
sedürü tamamlandıktan sonra 1 Ocak
1958’de yürürlüğe girmiştir. Avrupa
uluslarüstülük deneyimine AKÇT’yi
kurarak kömür ve çelik gibi çok sınır-
lı iki sektörde başlamıştır. Söz konusu
uluslarüstü örgüt modeli kısa sürede
kömür ve çelik sektörünün sınırlarını
zorlamış ve Roma Antlaşmaları ile tüm
Batı Avrupa ekonomisine yayılmıştır.
Neofonksiyonalizm, daha önceki bö-
lümlerde ayrıntılı olarak ele aldığımız Resim 1.5 Roma Antlaşması 25 Mart 1957 tarihinde altı ülke tarafından
gibi, uluslarüstü siyasi bir topluluğa imzalanmıştır. Paul-Henri Spaak (Belçika Dışişleri Bakanı, Jean-Charles
aşama aşama ulaşmayı hedefleyen bir Snoy et d’Oppuers (Belçika Delagasyonu Başkanı), Christian Pineau
bütünleşme teorisidir. Neofonksiyo- (Fransa Dışişleri Bakanı), Maurice Faure (Fransa Dışişleri Genel Sekreteri,
nalizmin temel varsayımı, teknik sek- Konrad Adenauer (Federal Almanya Şansölyesi), Walter Hallstein (Federal
törlerde başlayacak bir uluslarüstü en- Almanya Dışişleri Genel Sekreteri), Antonio Segni (İtalya Başbakanı),
tegrasyonun “sirayet etkisi” sonucunda Gaetano Martino (İtalya Dışişleri Bakanı), Joseph Bech (Lüksemburg
öncelikle tüm ekonomiye sonrasında Başbakanı), Joseph Luns (Hollanda Dışişleri Bakanı), Johannes Linthorst
siyasi alanlara yayılacağıdır. Roma Ant- Homan (Hollanda Delegasyonu Başkanı) (soldan sağa)
laşmaları ve özellikle de “Avrupa Eko- Kaynak: European Commission Audiovisual Services

20
Uluslararası Örgütler

nomik Topluluğu’nu Kuran Antlaşma” aşağıda görüleceği gibi, oluşturulmasını öngördüğü gümrük birliği
ve bunun üzerine inşa edilen ortak pazar ile neofonksiyonalist teorinin “sirayet” etkisini doğrulamaktadır.
Üye devletler AKÇT’den sağlanan yararları, ekonominin tüm sektörlerinde de elde etmeyi amaçlamışlar-
dır. Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun kuruluşunun temel nedeni de budur. Avrupa Atom Enerjisi Toplu-
luğu ise bir başka sektörel entegrasyon hareketidir.
Avrupa Ekonomik Topluluğu ile ortaya çıkan Avrupa ortak pazarı, bütünleşmenin derinleşmesiyle
daha ileri bir ekonomik entegrasyona doğru ilerlemiştir. Bu yolda önemli bir antlaşma Avrupa Tek Senedi
Antlaşması’ dır. Tek Sened bir yönüyle Avrupa ortak pazarını tamamlarken diğer yandan siyasi konuları da
bu uluslarüstü bütünleşme alanına dahil etmiştir. Avrupa Tek Senedi Roma Antlaşmaları’nda önemli de-
ğişiklikler yapan bir antlaşmadır. Tek Sened, 28-29 Haziran 1985 tarihlerinde Milano’da toplanan Avrupa
Konseyi’nin (Devlet ve Hükûmet Başkanları Zirvesi) çağrısı üzerine görüşülmeye başlanmıştır. Avrupa Tek
Senedi 2-3 Aralık 1985 tarihli Lüksemburg Zirvesi’nde kabul edilmiş, 17 Şubat 1986’da Lüksemburg’da,
28 Şubat 1986’da Lahey’de üye devletlerce imzalanmış ve onay işlemleri tamamlandıktan sonra 1 Temmuz
1987’de yürürlüğe girmiştir.
Tek Avrupa Senedi’nin Avrupa Birliği yönünde ortaya çıkardığı kazanımlar, Maastricht Antlaşması
ile çok daha ileriye taşınmıştır. Maastricht Antlaşması, Avrupa Toplulukları’ndan Avrupa Birliği’ne geçişi
sağlamıştır. Bu geçiş aynı zamanda uluslarüstü bütünleş-
menin siyasi alanlara sirayet etmesi anlamını da taşımak-
tadır. Avrupa Ekonomik Parasal Birliği ve Euro, Ortak
Dış Politika ve Güvenlik Politikası bu geçişin somut
düzenlemeleri olarak Maastricht Antlaşması’yla ortaya
çıkmıştır. Soğuk Savaş sonrası dönemde Avrupa’da yep-
yeni bir siyasi yapı ortaya çıkarken Avrupa Toplulukları,
bütünleşmeyi siyasi yönde derinleştirerek bu büyük sis-
temsel değişime uyum sağlamaya çalışmıştır. Avrupa Bir-
liği Antlaşması Maastricht’te 7 Şubat 1992’de on iki üye
devlet tarafından imzalanmıştır.
Onay aşamasında ise bazı zorluklar ortaya çıkmış-
tır. Lüksemburg, Belçika, İspanya, Yunanistan, İtalya,
İngiltere, Hollanda, Portekiz, Almanya Antlaşma’yı re-
feranduma sunmaksızın parlamentolarında onaylarken
İrlanda, Fransa ve Danimarka referanduma gitmiştir.
İrlanda’da yapılan referandum söz konusu üç referan-
dum içinde en sorunsuzu olmuştur. İrlanda’da referandu-
ma katılan halkın %69,05’i olumlu, %30,95’i olumsuz
oy kullanmıştır. Fransa ise Anayasası’ndan kaynaklanan
“egemen yetkilerin devri” ile ilgili sorunları, yaptığı ana-
yasa değişikliği ile aştıktan sonra referanduma gitmiş;
ancak sonuçlar beklenenin aksine son derece şaşırtıcı
olmuştur. Avrupa bütünleşmesinin ilk gününden itiba-
ren, söz konusu sürecin Almanya ile birlikte liderliğini Resim 1.6 7 Şubat 1992 tarihinde imzalanan
Avrupa Birliği Antlaşması (Maastricht Antlaşması) 1
yürüten Fransa’da, oyların sadece %51,05’i Maastricht
Kasım 1993 tarihinde yürürlüğe girmiştir.
Antlaşması’nın lehine çıkmıştır. Oylamaya katılan Fran-
sızların %48,95’i Avrupa’da siyasi bütünleşme yönünde Kaynak: European Commission Audiovisual Services
atılan bu adıma karşı çıkmıştır. Maastricht Antlaşması’nı
parlamentosunda ilk onaylayan Danimarka’nın 2 Haziran 1992’de yaptığı referandum Topluluk içinde
büyük sarsıntı yaratmıştır. Danimarka halkı %49,3’e karşı %50’7 ile Antlaşma’yı reddetmiştir. Edin-
burgh Zirvesi’nde, ekonomik ve parasal birlik ile ortak dış politika ve güvenlik politikaları konularında
Danimarka’ya ödün verilmiş, ve sonrasında Danimarka’da yapılan ikinci referandum, bu kere %56,8’e
karşı %43,2 ile Maastricht Antlaşması’nın onaylanmasıyla sonuçlanmıştır. Tüm bu gelişmeler sonucunda

21
 Uluslararası Örgütler Teorisi

Maastricht Antlaşması 29 Ekim 1993’te Brüksel’de İspanya ve Portekiz, dördüncü genişlemeyle (1995)
toplanan Avrupa Konseyinin bildirisi ile 1 Kasım de Avusturya, İsveç ve Finlandiya’nın katılımıyla
1993 tarihinden itibaren yürürlüğe girmiştir. on beş üye devletli bir Topluluk meydana gelmiştir.
Avrupa bütünleşmesi Maastricht Antlaşması’ndan Bu arada Doğu ve Batı Almanya’nın birleşmesi so-
sonra da hazırlanan yeni revizyon antlaşmalarıyla de- nucunda, Demokratik Almanya Cumhuriyeti’nin
ğişime ve bütünleşmeyi daha ileri bir aşamaya taşıma de dolaylı katılımını unutmamak gerekir. Soğuk
çabasına sahne olmuştur. Maastricht Antlaşması’ndan Savaş’ın sona ermesi ve Doğu Bloku’nun dağılma-
sonra 1999 yılında yürürlüğe Amsterdam Antlaşması, sının etkisiyle, Topluluk yeni ve daha büyük bir ge-
2003 yılında yürürlüğe giren Nice Anlaşması ile üye nişleme dalgası ile karşı karşıya kalmıştır. Soğuk Sa-
devletler Avrupa Birliği’ni her yönüyle değiştirmeye ve vaş sonrası beşinci genişleme dalgasıyla önce (2004)
bütünleşmeyi daha ileri götürmeye devam etmişlerdir. Polonya, Macaristan, Çek Cumhuriyeti, Slovakya,
Slovenya, Estonya, Letonya, Litvanya, Kıbrıs, Mal-
Bütünleşmenin derinleşmesi sürecinde en kök-
ta katılmış ve daha sonra (2007) Bulgaristan ile
lü değişim Lizbon Antlaşması’yla yapılmıştır. Av-
Romanya katılmıştır. En son altıncı genişlemede
rupa Birliği için bir anayasa yapmak için 2001 yı-
(2013) Hırvatistan’ın katılımıyla üye sayısı 28’e
lından itibaren yola çıkan üye devletler, Fransa ve
ulaşmıştır. Bugün Türkiye başta olmak üzere katı-
Hollanda da 2005 yılında yapılan referandumların
lım sürecinde olan Batı Balkanlar (Eski Yugoslavya
başarısızlığı sonucunda büyük bir hayal kırıklığı-
eksi Slovenya ve Hırvatistan artı Arnavutluk) gibi
na uğramıştır. Anayasal Antlaşma’nın Fransa gibi
Avrupalı devletler mevcuttur. Ancak genişlemey-
çok önemli bir üye devlette halk tarafından red-
le ilgili olarak Avrupa kamuoyunda tereddütlerin
dedilmesi Avrupa bütünleşme tarihinin kritik bir
arttığını da işaret etmek gerekir. 2016 yılında Bir-
aşaması olmuştur. Bu olumsuzluğu aşmak için üye
leşik Krallık’ta gerçekleştirilen referandumda %52
devletler Reform Antlaşması adıyla yeni bir ant-
oranında AB üyeliğinden ayrılma görüşü ortaya çı-
laşma hazırlamışlar ve bu antlaşma 2007 yılında
kınca Brexit süreci başlamış ve Birleşik Krallık 31
Lizbon’da imzalanmıştır. Lizbon Antlaşması adını
Ocak 2020 tarihi itibariyle AB üyeliğinden resmen
alan bu antlaşmanın 2009’da yürürlüğe girmesiyle
ayrılmıştır. Böylece üye sayısı 27’ye düşmüştür.
Avrupa Birliği köklü bir yapısal değişime uğramış-
tır. Söz konusu antlaşma Maastricht Antlaşması’nın Avrupa Birliği, ekonomik sorunların arttığı bu
kurduğu sütunlu yapıyı sona erdirmiş ve uluslarüs- dönemde ve özellikle Yunanistan, İtalya merkez-
tü örgütsel yapıyı, Avrupa Birliği ve Avrupa Atom li finansal kriz sonrasında giderek genişleme ko-
Enerjisi Topluluğu olmak üzere iki ayrı örgüt ola- nusunda isteksiz hale gelmiştir. Avrupa kamuoyu
rak düzenlemiştir. genel olarak genişlemeyi, kendi gelecekleri ve gü-
venlikleri açısından riskli algılar haldedir. Bu genel
Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun kuruluşun-
eğilimden fayda sağlamaya çalışan aşırı sağ siyasi
dan sonra Avrupa bütünleşme sürecinde yaşanan
partiler Avrupa Birliği’nin geleceği konusunda bü-
bir diğer önemli gelişme Topluluğun genişlemesi-
yük bir sorun olarak ortaya çıkmışlardır. Bu bağ-
dir. “Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğunu Kuran
lamda Avrupa’da genişleme ve Avrupa Birliği’nin
Antlaşma”nın 98. maddesinde, “Avrupa Ekonomik
uluslarüstü niteliğine karşı çıkan bu siyasi hare-
Topluluğu’nu Kuran Antlaşma”nın 237. maddesin-
ketler ve partiler hemen her yerde güç kazanmaya
de ve “Avrupa Atom Enerjisi Topluluğunu Kuran
başlamıştır. Bu partilerin genelde aşırı sağ bir siyasi
Antlaşma”nın da 205. maddesinde, tüm Avrupa
fikir etrafında örgütlendiklerini ve Avrupa’ya yö-
devletlerinin örgüte üye olmak için başvurma hak-
nelen göçü bir istismar siyasi malzemesine dönüş-
kına sahip olduğu belirtilmektedir. Bir başka deyiş-
türdüklerini de tespit etmek mümkündür. Bu aşırı
le, söz konusu maddeler ile Topluluğun kapısı diğer
sağ partiler aynı zamanda göç meselesini din üze-
Avrupa devletlerine de açık bırakılmıştır. Topluluk
rinden yürüyen bir siyasi tartışmaya da çevirmeye
bugüne kadar altı genişleme yaşamış ve söz konusu
çalışmaktadırlar. Dolayısıyla İslam karşıtı, göç me-
ilk dört genişlemeyle örgüte dokuz devlet katılmış-
selesini güvenlik meselesi olarak gören ve gösteren
tır. Birinci genişleme (1973) sürecinde Topluluk
bu siyasi partiler, bir yandan Avrupa Birliği’nin ge-
İngiltere, İrlanda ve Danimarka’nın katılımıyla al-
nişleme potansiyelini sınırlandırırken, öte yandan
tıdan dokuz üye devlete ulaşmış, ikinci genişlemey-
varlığını da tehdit etmektedir.
le (1981) Yunanistan, üçüncü genişlemeyle (1986)

22
Uluslararası Örgütler

Öğrenme Çıktısı

4 Bir uluslarüstü bütünleşme hareketi olarak Avrupa Birliği’ni betimleyebilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Avrupa’da bütünleşme ha- Avrupa bütünleşme süreci-

Uluslarüstülük ile barış-
reketinin Avrupa Kömür ve ni Yeni İşlevselci yaklaşım
çı yollardan daha geniş bir
Çelik Topluluğu (AKÇT) çerçevesinde anlatınız. Bir
siyasal toplum yaratılması
gibi çok sınırlı bir sektörde bütünleşme mekanizması
arasındaki ilişkiyi değerlen-
başlamasının olası nedenleri olarak “sirayet etkisi”nin ro-
diriniz.
nelerdir? lünü açıklayınız.

23
 Uluslararası Örgütler Teorisi

Uluslararası örgütlerin tarihsel gelişim

1 sürecini ve uluslararası politika
üzerindeki etkilerini açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Uluslararası Örgütlerin Tarihsel

Gelişimi ve Uluslararası
Politikadaki Yeri

Uluslararası örgütler, ulus-devletin ortaya çıkışı ve uluslararası siteme hakim olmasıyla görünmeye başla-
mıştır. Bu yönüyle modern bir siyasal sitemin önemli bir unsuru olan uluslararası örgütlere daha çok 19.
yüzyılda rastlıyoruz.
1648 yılında Avrupa’da 30 Yıl Savaşlarını sona erdiren Westphalia Antlaşması bir yönüyle dünyanın en kanlı
savaşlarından birini sona erdirirken, diğer yandan uluslararası sistemi kökünden değiştiren bir egemenlik
anlayışını da dünya sisteminde hakim kılmıştır. Egemen eşitlik ilkesi etrafında yeniden oluşan yeni düzene
Fransız İhtilali’nin yükselttiği milliyetçilik hareketi de yeni bir ruh vermiş ve dünya sistemine “uluslar sis-
temi” ya da “uluslararası sistem” denmeye başlanmıştır. Bu sistemde devletler uluslararası örgütler kurarak
işbirliği yapma imkânı bulabilmişlerdir. Bir başka deyişle uluslararası örgütlerin ortaya çıkışında Westphalia
Antlaşması ve onun getirdiği egemenlik ve eşitlik anlayışı belirleyici olmuştur.
Buna karşılık uluslararası örgütlerin yaygınlaşması için 19. yüzyılın başını beklemek gerekmiştir. Bunun
temel nedeni ülkesel, ulus-devletlerin yaygınlık kazanması ve bu devletler arası ilişkilerin barışçıl bir dönem-
de artış göstermesidir. 19. yüzyıl bu açıdan Avrupa’da uluslararası örgütlerin yaygınlık kazandığı bir büyük
başlangıç dönemi olmuştur.
Küresel bir bütün olma özelliği kazanan yeni dünya sisteminin, devletlerin işbirliğine dayanmakta olduğunu
ve bu sistemin teknik ve belirli dar alanlarda ortaya çıkan uluslararası kurum ve kuralların düzenleyiciliği
esasında geliştiğini gözlemlemek mümkündür. Uluslararası örgütler, uluslararası alanlarda eşgüdümlü bir
işleyişi mümkün kılarak hükûmetleri bir araya getirirken, yarattıkları yeni örgütsel çerçevelerle de devletin
karar alma ve bu kararları uygulama esaslarını temelden etkilemektedir. Ortaya çıkan yeni durum bir yandan
iç ve dış politika arasındaki çizgiyi, öte yandan ekonomik konularla güvenlik konuları arasındaki ayrımı
ortadan kaldırmakta ve sonuçta devletin işleyişini bir bakıma yeniden tanımlamaktadır.
Devletler özerkliklerini ve egemenlik yetkilerini bir bakıma korumakla birlikte, söz konusu egemenlik anla-
yışı nitelik değiştirmeye başlamıştır. Gelişen uluslararası hukuk ve uluslararası örgütler sistemi içinde, ulusal
egemenlik mutlak olmaktan çıkmaktadır. Ulusal hukuk, evrensel normlara uymak durumunda kalmaktadır.
Bu çerçevede uluslararası örgütler de önemli bir işlev görmektedir. Bu gelişim uluslararası örgütlerin teknik
işbirliği ve eşgüdüm organı olmaktan çıkıp giderek siyasal anlamda evrensel normların koruyucusu niteliği
kazanmasına da yol açmaktadır.

24
Uluslararası Örgütler

Karşılıklı bağımlılık ve işlevselcilik

2 yaklaşımlarına göre uluslararası örgütlerin
nasıl doğduğunu ve geliştiğini açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Uluslararası Örgütler, Karşılıklı
Bağımlılık ve İşlevselcilik

Günümüzde uluslararası aktör olarak devlet hâlâ önemini korumaktadır. Devletin belirleyici olduğu bir
dünya düzeni de esas olarak varlığını korumaktadır. Öte yandan devlet dışı aktörlerin uluslararası sistemde
önem kazandığını da gözlemliyoruz. Bu durum devletin uluslararası politikadaki konumunu ve dış poli-
tika belirleme ve uygulama şeklini kökten değiştirmektedir. Bugün devletin yanı sıra, çok uluslu şirketler,
hükûmet-dışı örgütler ve çeşitli ulusötesi baskı grupları, küresel elitler de uluslararası aktörler olarak ulusla-
rarası sistem kapsamı içinde etkinlik kazanmaktadır.
Buna karşılık, devletler özerkliklerini ve egemenlik yetkilerini bir bakıma korumakla birlikte, söz konusu
egemenlik anlayışı nitelik değiştirmeye başlamıştır. Gelişen uluslararası hukuk ve uluslararası örgütler siste-
mi içinde, ulusal egemenlik mutlak olmaktan çıkmaktadır. Ulusal hukuk, evrensel normlara uymak duru-
munda kalmaktadır. Bir başka deyişle devlet ve devlet egemenliği ortadan kalkmamakla birlikte değişime
uğramıştır. Bu yeni dünya sistemi, işbirliğini güçlendiren ve barışı, uyuşmazlıkların barışçıl çözümünü esas
alan, ticaret ve çeşitli alışveriş etkilenme/etkileme kanallarını açan bir tür yeni küresel örgütsel ağı hâkim
kılmaktadır.
Küresel ölçekte ortaya çıkan bu örgütsel ağ başta ekonomik ve teknik alanlar olmak üzere siyasal sistemin
de bütünleşmesine yol açmaktadır. Ancak devletlerin ortadan kalktığını ve küresel bir dünya devletine doğ-
ru gidildiğini iddia etmek mümkün değildir. Burada söz konusu olan devletler arasında ve daha doğrusu
toplumlar arasında sıkılaşan bağların yarattığı karşılıklı bağımlılıktır. Karşılıklı bağımlılığın esas olduğu bir
yeni dünya düzeni ortaya çıkmaktadır. Bu yeni, dünya düzeninde devletin yetkileri bir oranda sınırlanmıştır.
Karşılıklı bağımlılık olgusu devletin hareket alanını daraltmış, yine de devlet temel uluslararası siyasal birim,
bir başka deyişle aktör olarak kalabilmiştir.
Artan karşılıklı bağımlılık, bütünleşme olgusunu açıklamaya çalışan yeni yaklaşımların geliştirilmesini teşvik
etti. Uluslararası bütünleşmeyi, karşılıklı bağımlılık olgusu bağlamında ele alarak açıklayan teorilerin erken,
yaygın ve kabul gören bir örneği İşlevselci yaklaşım olmuştur. Büyük oranda ekonomik ve teknik alanları
esas alan ve giderek artan bir bağımlılığın belirleyiciliğine vurgu yapan İşlevselcilik, Federalizme bir tepki
olarak da ortaya çıkmıştır.
İşlevselci yaklaşım çerçevesinde ele alınan uluslararası örgütler alanı, teknik konularda işbirliği koşullarını ve
çerçevesini belirleyen rejimlerden yola çıkmakta sonuçta siyasi alanları da kapsayan bir uluslararası ağı işaret
etmektedir. Bu ağ sonunda küresel bir şemsiye örgüt altında birleşecektir. Bu ağ giderek kendisini yaratan
devlet iradesinden bağımsızlaşmakta ve küresel ve evrensel normların koruyucusu ve uygulayıcısı olarak
devlet egemenliğini sınırlandırmaktadır. Söz konusu uluslararası örgütler ağı ve onun paralelinde gelişen ve
hakim olan uluslararası normlar uluslararası politikayı yeniden tanımlamaktadır.

25
 Uluslararası Örgütler Teorisi

Güvenlik ve barışın korunması

3 arayışlarının uluslararası örgütlerin
doğuşu üzerindeki etkisini açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Güvenlik ve Uluslararası
Örgütler

Uluslararası örgütler ve uluslararası güvenlik arasında yakın bir ilişki bulunmaktadır. Güvenliğin çözülmesi
gereken esaslı bir sorun olması, merkezi bir yönetimin yokluğunda işleyen devletlerarası ilişkilerin doğasından
kaynaklanmaktadır. Böylece devletlerarası ilişkilerde, savaş gibi, ortaya çıkan sorunlara çözüm getirmek ve
işbirliğini kolaylaştırmak üzere kurulan ilk uluslararası örgütler, öncelikle uluslararası sistemin anarşik doğa-
sından kaynaklanan güvenlik sorunu ile ilgilenilmesi ihtiyacı tarafından şekillendirilmişlerdir. İkinci Dünya
Savaşı’nın hemen sonrasında kurulan ve günümüze kadar en önemli uluslararası örgüt örneğini temsil eden
BM’nin uluslararası düzeyde güvenlik ve barışın korunması arayışlarının bir ürünüdür.
Güvenlik alanında uluslararası örgütlerin ortaya çıkışı ve gelişiminde ortak değerlerin ve bu temelde kurum-
sallaşan devlet davranışlarını ön plana çıkaran yaklaşımlardan en önemlisi Karl Deutch’a aittir. Karl Deutsch,
uluslararası sistemde güvenlik ile barışın korunması yönündeki kaygıların, ortak değerleri hâkim kılacak ve
kurumsallaştıracak uluslararası örgütlerin ortaya çıkışında etkili olduğunu gözlemlemektedir. Karl Deutsch’un
“Güvenlik toplumu” modeli bu kaygıların ışığında ortaya konan önemli bir model olmuştur.
Güvenlik toplumu yaklaşımı liberalizmin güvenlik alanındaki bir yansımasıdır. Buna karşılık uluslararası iliş-
kiler ve güvenlik konusu içerisinde liberalizme mesafeli bir pozisyonda olduğu kabul edilen realizm de kolektif
güvenlik örgütleri olmak üzere bazı önemli siyasi olguları açıklama gücüne sahiptir. Realizm, devlet merkezli
ve çıkar odaklı analiz çerçevesiyle, savaş ve güç meselelerini öncelikli kabul ederek güvenlik ve uluslararası
örgütler alanına önemli analitik katkılar yapmıştır.

Bir uluslarüstü bütünleşme

4 hareketi olarak Avrupa Birliği’ni
betimleyebilme

Uluslarüstülük ve Avrupa
Birliği

Uluslarüstülük anlayışı Ernest B. Haas tarafından Neofonksiyonalizm (Yeni işlevselcilik) olarak adlandırılan
bir teori içinde ve özelde Avrupa Birliği’nin gelişimini açıklayacak şekilde ortaya konmuştur. Ekonomik ve
teknik sektörler ile bu sektörlerdeki önemli ulusötesi aktörlerin, ulusal sınırların kısıtlayıcılığından kurtulma
ve bu sınırları aşma eğilimleri ulusal egemenliği aşan yeni tip bir örgüte ihtiyaç duyulmasına yol açacaktır. Söz
konusu örgüt devletlerin egemenliğinin bir kısmını, özellikle teknik ve ekonomik sektörlerdeki işleyişi düzen-
lemek ve yönetmek üzere bir üst otoriteye devretmeleriyle ortaya çıkacaktır. Devletlerin egemen yetkilerinin
bir kısmını devrederek kurdukları bu örgüte Haas “uluslarüstü örgüt” demektedir. Uluslarüstü örgüt bir kere
ortaya çıktıktan itibaren bu kere ulus altı aktörlerin ulusal sınırları ve klasik egemenlik anlayışını sorgulama-
ları sürecini tetikleyecektir. Dolayısıyla ulusal toplumu oluşturan çıkar grupları, uluslarüstü bütünleşmenin
faydalarını gördükçe ortaya çıkan yeni bölgesel uluslarüstü örgüte daha çok bağlanacaklar ve aidiyet duyguları
ulusal plandan uluslarüstü plana kayacaktır.
Haas tüm bu açıklamalardan sonra siyasal bütünleşmeyi, “farklı ulusal çevrelerde bulunan aktörlerin aidiyet
duygularını, beklentilerini ve siyasi faaliyetlerini, önceki ulus devletten yetki talebinde bulunan ve bu yetkilere
sahip olan yeni bir merkeze yöneltmeleri konusunda ikna edildikleri bir süreçtir” diye tanımlamaktadır. Ulus-
larüstülük, devletlerin kesin ve geri dönülmez şekilde ulusal egemenliklerinin önemli bir kısmını devrederek
kurdukları bir örgütle, Avrupa Birliği deneyimiyle yaşama geçmiştir.
Avrupa Birliği, savaş gibi geleneksel uluslararası ilişkilerin güvenlik meselelerini aşacak şekilde uluslarüstü
bir yeni tip otoritenin altında bölgesel bütünleşmenin derinleşmesinin bir sonucudur. 9 Mayıs 1950’de altı
devletle yola çıkan bu uluslarüstü bütünleşme hareketi, kömür ve çelik gibi sınırlı teknik bir alandan başlamış,
Avrupa’da tek Pazar, ekonomik ve parasal birlik, hatta güvenlik dış politika konulara kadar uzanmıştır. Bugün
27 üye devleti ve 450 milyon civarında bir nüfusu, sınırları fiziken de kaldırarak bütünleştirme yolunda büyük
bir başarı sağlamıştır. Avrupa Birliği, uluslararası örgütler kapsamını aşabilecek yönlerine rağmen, uluslararası
bütünleşme ve örgütler alanında çok özel ve önemli bir konuma sahiptir. Avrupa Birliği’ni bu kendine özgü
yönleriyle anlamak, uluslararası örgütler ve uluslararası hukuk alanında görüş açımızı genişletecektir.

26
Uluslararası Örgütler
1 Mitrany’in işaret ettiği ilk işlevsel örgüt aşağı-
dakilerden hangisidir?
A. Avrupa Birliği
B. Milletler Cemiyeti
C. Ren Nehri Merkezi Komisyonu
D. Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü
E. Birleşmiş Milletler
2 Teknik sektörlerde başlayacak bir uluslarüstü
bütünleşmenin sirayet etkisi sonucunda öncelikle
tüm ekonomiye ardından siyasi alanlara yayılacağı-
nı öngören görüş aşağıdakilerden hangisidir?
A. Neofonksiyonalizm
B. İdealizm
C. Realizm
D. Karşılıklı bağımlılık
E. Küreselleşme
3 Avrupa Birliği’nin uluslararası örgütler alanı-
na getirdiği yenilik aşağıdakilerden hangisidir?
A. Uluslarüstülük olgusu esasında kurulmuş ol-
ması
B. Ekonomik bir entegrasyon olması
C. Avrupa bölgesinde kurulmuş bir siyasi örgüt olması
D. Üye sayısının fazla olması
E. Avrupa Birliği’nin diğer örgütlerden bir farkı
olmaması
4 önem kazanmaktadır.
“Karşılıklı bağımlılık” kavramı ile ilgili aşağı-
daki ifadelerden hangisi doğrudur?
A. Bir devletin bir başka devletin hâkimiyeti altına
girmesidir.
B. Uluslararası örgütlerin başarısızlığı sonucunda
ortaya çıkan bir çatışma durumudur.
C. Savaşları sona erdiren bir hukuki düzenleme ol-
masıdır.
D. Sömürgecilerin kullandıkları bir araç olmasıdır.
E. Uluslararası işbirliğinin geliştiği durumlarda
devletlerin bu işbirliği sürecinde birbirlerine
bağımlı hale gelmeye başlamaları durumudur.
5 Aşağıdakilerden hangisi işlevselciliğin önemli
yazarlarından biridir?
A. David Mitrany
B. Ernest Haas
C. Karl Deutsch
D. Kenneth Waltz
E. Hans Morgenthau
6 Aşağıdakilerden hangisi yeni işlevselciliğin
ortaya çıkardığı bir kavramdır?
neler öğrendik?
A. Çıkar çatışması
B. Uluslarüstülük
C. Güç dengesi
D. Güvenlik toplumu
E. Kolektif güvenlik
7 Aşağıdakilerden hangisi Güvenlik Toplumu
Teorisi’nin önemle üzerinde durduğu yaklaşımlar-
dan biridir?
A. Siyasal toplum sadece devlet çatısı altında var
olabilir
B. Güvenlik sadece askerî bir güçle sağlanabilir
C. Güvenliği sağlamak imkânsızdır
D. Güvenlik toplumunda ortak değerlere ve so-
runları barışçıl yöntemlerle çözme mekanizma-
larına sahip olmak esastır
E. Egemenliğin devri esasıyla bir üst siyasal yapı
güvenliği sağlayabilir
8 Karşılıklı bağımlılık yaklaşımı ile ilgili olarak
aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?
A. Askerî güç önemini yitirmektedir.
B. Dünyada ticaret hacmi giderek artmaktadır.
C. Her ülke en az bir uluslararası örgüte üyedir.
D. Ulusal egemenliğin önemi artmaktadır.
E. Ülkelerin diğer ülkeler üzerinde kurduğu baskı
9 Aşağıdakilerden hangisi Westphalia Antlaş-
ması ile kurulan uluslararası sistemin özellikleri
arasında yer almaz?
A. Egemen ve eşit devletlerden kurulan bir sistem
olması
B. Devletler uluslar arası örgütler aracılığıyla işbir-
liği yapabilmesi
C. Uluslar arası sistem içinde devletlerin rekabeti
yoğunlaşması
D. Uluslararası örgütlerin önem kazanmaya başlaması
E. Sömürgeciliğin hız kazanması
10 Aşağıdakilerden hangisi uluslararası sistem
içinde etkili olan aktörlerden biri değildir?
A. Devletler
B. Hanehalkları
C. Uluslararası örgütler
D. Çok uluslu şirketler
E. Küresel elitler
27

Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası Örgütler,
1. E
Karşılıklı Bağımlılık ve İşlevselcilik” konusu-
nu yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı
2. A Yanıtınız yanlış ise “Güvenlik ve Uluslararası
Örgütler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. A Yanıtınız yanlış ise “Uluslarüstülük ve Avrupa
Birliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası Örgütler,
4. E
Karşılıklı Bağımlılık ve İşlevselcilik” konusu-
nu yeniden gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası Örgütler,
5. A
Karşılıklı Bağımlılık ve İşlevselcilik” konusu-
nu yeniden gözden geçiriniz.
28
Uluslararası Örgütler Teorisi
Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası Örgütler,
6. B
Karşılıklı Bağımlılık ve İşlevselcilik” konusu-
nu yeniden gözden geçiriniz.
7. D Yanıtınız yanlış ise “Güvenlik ve Uluslararası
Örgütler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası Örgütler,
8. A
Karşılıklı Bağımlılık ve İşlevselcilik” konusu-
nu yeniden gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası Örgütlerin
9. E
Tarihsel Gelişimi ve Uluslararası Politikadaki
Yeri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası Örgütlerin
10. B
Tarihsel Gelişimi ve Uluslararası Politikadaki
Yeri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Uluslararası Örgütler

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

Uluslararası örgütler hukuken egemen ve eşit olduğu varsayılan devletler ara-

sındaki ilişkiler sonucunda ortaya çıkmaktadır. Evrensel imparatorluklar ise
“egemen eşitlik” ilkesin karşıtı olan “evrensel iktidar” iddiasına dayandıkları
için imparatorluğun sınırları dışında kalan birimleri egemen eşitleri olarak
değil, zamanla imparatorluğun sınırlarına dahil olacak vasallar (Daha güçlü
bir devletin koruması altına giren devletler) olarak görmüşlerdir. Kısaca ev-
rensel imparatorluklar hiyerarşik bir evrensel düzen iddiasında oldukları için
uluslararası örgütlerin ortaya çıkması bir ihtiyaç olarak ortaya çıkamamıştır.
Araştır 1
Evrensel değil, sınırlı fakat egemen bir iktidar ilkesi etrafında örgütlenen ulus-
devletler sistemi ise kendi içerisinde hiyerarşik ve aralarında anarşik bir ulus-
lararası düzenin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. İşte uluslararası örgütler,
merkezi bir otoritenin olmadığı ve egemen eşit devletler tarafından oluşan
bir düzende ortaya çıkan, başta güvenlik olmak üzere, çeşitli sorunlarla ortak
bir biçimde başa çıkmak için ortaya çıkmışlardır. Bu nedenle, egemen eşit-
lik ilkesine bağlı olarak işleyen ilişkiler çerçevesinde ortak bir şekilde hareket
edebilme imkânını sağlayan uluslararası örgütler, evrensel imparatorlukların
hiyerarşik bir biçimde tahayyül ettikleri bir düzende ortaya çıkamazdı. Ulus-
devletler, bir yönüyle evrensel imparatorlukların bütünleştirici ve geniş siyasal
birimler ortaya çıkarma dinamiklerini sona erdirip dünya siyasetini daha par-
çalı ve hatta daha da parçalanmaya müsait şekle sokarken, öte yandan siyasal
meşruiyetin dünyevileşmesine ve buna bağlı olarak demokratikleşen siyasal
toplumlara giden siyasal gelişim sürecine katkı yapmıştır.

Uluslararası örgütlerin ortaya çıkışı ve gelişimi giderek karmaşıklaşan devlet-

lerarası ilişkilerin, işbirliği ihtiyacını zorunlu hâle getirmesine bir cevap olarak
gerçekleşmiştir. Bu konuda teknik ihtiyaçlar, işbirliği ihtiyacının önemli fa-
kat yalnızca bir boyutunu temsil etmektedirler. Uluslararası örgütlerin ortaya
çıkmasında etkili olan bir diğer ihtiyaç ise, uluslararası düzenin temel ihti-
yacı olarak ortaya çıkan uluslararası güvenliğin sağlanmasıdır. Güvenlik ko-
nusunun uluslararası ilişkilerin başlıca sorunu olması, merkezi bir yönetimin
yokluğu çerçevesinde düzenlenen uluslararası düzenin doğasından kaynaklan-
Araştır 2 maktadır. Bu açıdan örneğin ekonomi odaklı karşılıklı bağımlılığının ortaya
çıkabilmesi için öncelikle uluslararası güvenlik meselesinin çözülmesini ge-
rektirmektedir. Bu nedenledir ki Birleşmiş Milletler Antlaşması’nın en önemli
yeniliklerinden biri, Meşru Müdafaa ve BMGK’nin kararlaştırdığı uluslararası
güvenliğini tehdit eden durumlar dışında, uluslararası alanda kuvvet kulla-
nımının yasaklanmasıdır. Uluslararası örgütlerin ortaya çıkmasında güvenlik
ihtiyacının öncelikli olduğu bir diğer örnek ise NATO’nun kurulmasıdır. Bir
diğer gereklilik ise teknik konuları aşan ve çoğu devleti birden ilgilendiren
küresel ekonomi, çevre, sağlık, uluslararası göç, uluslararası suç gibi konularla
ilgili ortak çözümler üretmekle ilgilidir.

29
 Uluslararası Örgütler Teorisi

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

İşlevselcilik yaklaşımı genelde daha çok ekonomik ve teknik alanlarda orta-

ya çıkan işbirliği ihtiyacını açıklamak konusunda daha başarılıyken, güvenlik
alanında ortaya çıkan işbirliğinin türü ve doğasını açıklamak konusunda “Gü-
venlik toplumu” ve “Kolektif güvenlik” gibi iki ayrı yaklaşım perspektifinden
açıklamak daha uygun olacaktır. İşlevselcilik daha mekanik bir ihtiyaç ve ih-
tiyaçların işbirliğini zorunlu kılması üzerinden açıklama gücü kazanmaktadır.
Güvenlik alanında bu mekanik, maddi ve teknik yaklaşım sınırlı kalmaktadır.
Özellikle II. Dünya Savaşı sonrasında güvenlik alanında daha fazla ortak de-
ğerler ve sorunların barışçıl çözüm yollarıyla halledilmesine yönelik örgütsel
girişimler öne çıkmıştır. Özellikle NATO’nun Atlantik bölgesi içerisinde ya-
ratmaya çalıştığı toplumsal ruh ve dayanışma güvenlik toplumu yaklaşımının
Araştır 3 analiz çerçevesiyle açıklanmaya daha uygundur. Güvenlik toplumu yaklaşımı
perspektifinden bakıldığında, Atlantik Topluluğunun varlığının bir örgüt ola-
rak NATO’nun ortaya çıkmasından daha önceye dayandığı olgusu öne çıka-
caktır. Atlantik’in iki yakasında birbirine değerler itibariyle yakınlaşan top-
lumlar, Avrupa’da bir daha savaşın çıkmaması için ABD’nin liderliği altında
yeni bir güvenlik örgütlenmesine gitmişlerdir.
Buna karşılık NATO aynı zamanda bir kolektif güvenlik örgütüdür. Bu yö-
nüyle bir dış tehdide karşı dayanışma ve o tehdidi dengeleme bertaraf etme
adına bir ittifak altında birleşme yönünü de içerir. Bu açıdan bakıldığında
geleneksel bir güvenlik teorisi olarak Realizmin açıklayıcılık yönünün öne
çıktığını görürüz. Realist bir açıklamada, iş birliğinden daha çok, var olmak
ve güvenlik içinde gelişmek hedeflerini sağlamaya yönelmiş olan egemen dev-
letler, uluslararası sistemde algıladıkları tehditleri dengelemek ve kendilerini
güvenlik altına almak için güvenlik örgütleri oluşturmaya yönelmişlerdir.

Devletler egemenliklerini önemsedikleri için siyasal alanda devlet egemenliği-

ni aşan bir bütünleşme girişiminin sonuç elde etmesi ve kalıcı olması ihtimali
düşüktür. Bu nedenle Yeni İşlevselci yaklaşım egemenlikten kaynaklanan bu
temel sorunu aşamak için, ekonominin bir sektöründe başlayan bütünleşme-
nin, sirayet (yayılma) etkisiyle ekonominin diğer sektörlerine yayılacağı ve
tüm ekonomiyi kaplayacağı ve bu durumda, ulusal toplumu oluşturan çıkar
gruplarının uluslarüstü bütünleşmenin faydalarını gördükçe ortaya çıkan yeni
Araştır 4 bölgesel uluslarüstü örgüte daha çok bağlanacakları ve aidiyet duygularının
ulusal plandan uluslarüstü plana kayacağını öngörmektedir. Bu şekilde, bü-
tünleşmenin ekonomik alandaki aşamasının başarılı bir şekilde tamamlanma-
sının, geleneksel güvenlik kaygılarının aşılmasına ve bu şekilde bütünleşme-
nin siyasal alana da sıçramasına imkân verecektir. Fransa ile Almanya sınır
bölgesinde kömür madenlerinin varlığı ve paylaşım mücadelesi, öncelikle bu
iki devletin ilişkilerini çatışmacı bir hale getirmiş ve sonrasında tüm Avrupa’yı
istikrarsızlaştırmıştır. Yeni işlevselci bütünleşme modeli bu sorunun çözü-
münde başarılı olmuş ve Avrupa bütünleşmesinin önünü açmıştır.

30
Uluslararası Örgütler
Kaynakça
Archer, C. (1992). International Organizations.
Routlege, London.
Armstrong, D., Lloyd, L. & Redmond, J. (2004).
International Organization in World Politics. New
York.
Barnett, M. & Finnemore, M. (2004). Rules for the
world: International organizations in global politics.
Cornell University Press, Ithaca.
Bennett, A. L. (1991). International Organizations:
Principles and Isuues. New Jersey.
Bennett, A. L. & Oliver, J.K. (2015). Uluslararası
Örgütler İlkeler ve Meseleler. Uslu, N., (çev.),
Ankara.
Caporaso, J. A. & Pelowski, A.L. (1971). “Economic
and Political Integration in Europe: A Time-Series
Quasi-Experimental Analysis”. American Political
Science Review. Vol: 65, June.
Çalış, Ş., Akgün, B. & Kutlu, Ö. (2006). Uluslararası
Örgütler ve Türkiye. Konya.
Denk, E., (2015). Uluslararası Örgütler Hukuku:
Birleşmiş Milletler. Siyasal Kitabevi, Ankara.
Deutsch, K. W., Burrell, S.A., Kann, R. A., ve diğerleri
(1957). Political Community and the North Atlantic
Area. New Jersey.
Diehl, P. F. (2005). The Politics of Global Governance:
International Organizations in an Interdependent
World. London.
Dougherty, J. E. & Paltzgraff, R. L. Jr. (1981).
Contending Theories of International Relations.
New York.
Duverger, M. (1984). Siyaset Sosyolojisi. Çev. Tekeli,
Ş., İstanbul.
Frederick, H. H. (1992). Global Communication and
International Relations. Belmont.
Gilpin, R. (1981). War and Change in World Politics.
New York: Cambridge University Press.
Haas, E. B. (1968). The Uniting of Europe. Standford.
Haas, E. B. (1980). “Why Collaborate? Issue-Linkage
and International Regimes”. World Politics.
Vol.32, No.3, April.
Hasgüler, M. & Uludağ, M. B. (2010). Devletlerarası
ve Hükümetlerdışı Uluslararası Örgütler. İstanbul:
Alfa Yayınları.
Hawkins, D.G., et al., eds. (2006). Delegation and
agency in international organizations. Cambridge
University Press, Cambridge.
Hurd, I. (2013). International organizations: politics,
law, practice. Cambridge University Press.
Cambridge.
Karluk, S. R. (2007). Uluslararası Kuruluşlar. 6. Baskı.
İstanbul: Beta Yayınevi.
Keohane, R. O., & Nye, J. S. (1977). “Realism
and Complex Interdependence”. Power
and interdependence. içinde Power and
Interdependence: World Politics in Transition.
Keohane, R. O., & Nye, J. S. Boston.
Keskin, Ata, F. (2013). Avrupa Birliği ve İnsan Hakları.
Siyasal Kitabevi, Ankara.
Klabbers, J. (2015).  An introduction to international
organizations law. Cambridge University Press,
Cambridge.
Lindberg, L.N. (1963). The Political Dynamics of
European Economic Integration. Standford.
Mengiler, Ö. (2006). Birleşmiş Milletler Çerçevesinde
Uyuşmazlıkların Barışçı Çözümü. Platin Yayınları,
Ankara.
Özen, Ç. (1995). “Uluslararası Bütünleşmede
İnceleme Düzeyi ve İletişimin Niteliği”. Avrasya
Dosyası. Cilt: 2, Sayı: 3, Sonbahar.
Özen, Ç. & Kolasi, K. (2016), “ABD’nin Almanya
Politikası ve Yapısal Belirleyenler: Savaş Sonrası
Güç Asimetrisi ve Hegemonik Düzen İnşası»,
Ankara Avrupa Çalışmaları Dergisi. Cilt:15, Sayı:2.
Rothwell, C.E. (1949). “International Organization
and World Politics”. International Organization.
Vol.3, No.4.
Trivedi, S. (2005). A Handbook of International
Organisations. Atlantic Publishers & Dist, New
Delhi.
Young, O.R. (1980). “International Regimes:
Problems of Concept Formation”. World Politics.
Vol. 32, No.3, April.
White, N. D. (1996). The Law of International
Organisations. Manchester University Press,
Manchester.
31
 Bölüm 2
Birleşmiş Milletler Sistemi

Bir Uluslararası Örgüt Olarak Birleşmiş

1 2
Birleşmiş Milletler’in Kuruluşu Milletler’in Temel Özellikleri
öğrenme çıktıları

1 Birleşmiş Milletler’in kuruluş ve tarihsel 2 BM’nin amaçlarını ve ana organlarını

gelişim sürecini betimleyebilme açıklayabilme

Birleşmiş Milletler Çerçevesinde

Uluslararası Barış ve Güvenliğin
Korunması
3 BM’nin uluslararası barış ve güvenliğin
korunması için sahip olduğu yetkileri

3 4
sıralayabilme Türkiye ve Birleşmiş Milletler
4 BM’nin uluslararası sistemdeki önemini 5 Türkiye’nin BM sistemindeki yerini ortaya
tanımlayabilme koyabilme

Anahtar Sözcükler: • Milletler Cemiyeti • Uluslararası Barış ve Güvenliğin Korunması

• Kuvvet Kullanma Yasağı • Ortak Güvenlik Sistemi • Barış Güçleri

32
Uluslararası Örgütler

GİRİŞ
Birleşmiş Milletler (BM) örgütü, türünün ikinci örneğidir. Sınırlı amaçlara yönelik uluslararası ör-
gütlerin kurulması, 1865 Evrensel Posta Birliği’ne (günümüzde Uluslararası Telekomünikasyon Örgütü)
kadar gider. Ancak “uluslararası işbirliğini geliştirmek ve barış ve güvenliği sağlamak” amacıyla kurulan ilk
uluslararası örgüt, 1919’da Birinci Dünya Savaşı’nın ardından kurulan Milletler Cemiyeti (MC) örgütüdür.
BM ile MC, dünya savaşları sonrasında kurulmalarıyla ve uluslararası barış ve güvenliği korumayı
amaç edinmeleriyle birbirlerine benzer. Ancak benzerliklerinden çok farklılıkları göze çarpar. MC açıkça
bu amacı gerçekleştirmekte başarısız olmuştur, çünkü İkinci Dünya Savaşı çıkmıştır. BM ise en azından bu
boyutta bir silahlı çatışmanın çıkmaması nedeniyle başarılı sayılabilir. Kuruluşlarındaki en önemli farklılık
ise, MC’nin kuruluşunda ABD ve Sovyetler Birliği yokken, BM’nin kuruluşunda her ikisinin de kurucu
ve Güvenlik Konseyi’nin beş sürekli üyesinden biri olarak yer almalarıdır.

Milletler Cemiyeti

BM birçok yönden MC’nin devamı gibi görünür. MC, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra galip dev-
letlerin kurduğu ilk küresel siyasal örgüttür. Kurulmasını asıl isteyen ABD Başkanı Woodrow Wilson
idi. Onun ilan ettiği 14 Nokta’da ifadesini bulan ilkelerin, yeni kurulacak olan uluslararası düzenin
temeli olacağı ve açık diplomasi yoluyla dış politikada yeni bir dönem açacağı düşünülüyordu. Savaşı
bitirecek barış antlaşmalarını yapmak için Paris’te toplanan konferansta, böyle bir küresel Örgütün
kurulması ve kuruluş antlaşmasının da barış antlaşmasının bir parçası olması kabul edildi. Ama ABD se-
çimlerini kaybeden Wilson’dan sonra, yeni ABD yönetimi tekrar yalnızcılık politikasına dönerek MC’ye
üye olmaktan kaçındı. Sovyet Birliği ise zaten en baştan dışarıda bırakılmıştı. Örgüt içinde başta olan
İngiltere ve Fransa ise örgütün amacının ne olması gerektiği noktasında anlaşamıyorlardı.
Özellikle Almanya’nın Ren bölgesini işgal etmesiyle birlikte, savaştan sonra kurulan MC güvenlik
sistemi bir gölge hâlini aldı. Öldürücü darbe ise İtalya’nın Habeşistan’ı (bugünkü Etiyopya) işgal etmesi
olmuştur. 52 üye saldırıya karşı tavır aldıysa da etkin bir müdahalede bulunmadılar. Japonya, Almanya
ve İtalya üyelikten çekildi. 1937 yılı MC için olaylara gözünü kapatarak geçti. İkinci Dünya Savaşı ön-
cesinde, son bir adım olarak Finlandiya’yı işgal eden Sovyetler Birliği’ni yeni katıldığı örgütten çıkardı.
Savaştan sonra da son toplantısını yaparak tüm varlığını BM’ye bıraktı.

BİRLEŞMİŞ MİLLETLER’İN KURULUŞU

BM’nin kurulmasına daha savaş devam ederken karar verilmiştir. Bunun ilk adımı Londra’da, Büyük
Britanya, Kanada, Avustralya, Yeni Zelanda, Güney Afrika Birliği ve Belçika, Çekoslavakya, Yunanistan,
Lüksemburg, Hollanda, Norveç, Polonya, Yugoslavya adına sürgünde hükümetleri tarafından, Fransa adı-
na General de Gaulle tarafından imzalanan 12 Haziran 1941’de St. James Sarayı bildirisi ile atılmış, 14
Ağustos 1941’de Büyük Britanya başbakanı Winston Churchill ile ABD Başkanı Franklin D. Roosevelt
arasındaki görüşme sonrasında ilan edilen Atlantik Bildirisi ile ABD’yi de içine almıştır. Bu bildiride iki
ülke, Nazi tiranlığının yok edilmesinden sonra, tüm ulusların kendi sınırları içinde güvende olacağı ve tüm
insanların korkudan ve ihtiyaçtan kurtulmuş bir biçimde yaşayabileceği bir barışın kurulduğunu görmeyi
umduklarını açıklamışlardır.

33
 Birleşmiş Milletler Sistemi

Henüz gelecekte kurulacak örgüt açıkça dile getirilmese de, bu bildiride liderler “ülkelerinin ulusal
politikalarında yer alan ve dünya için daha iyi bir gelecek umutlarını dayandırdıkları belirli ortak ilkeler”
olduğunu duyurmuşlardır. Bir sonraki adım, 1 Ocak 1942’de kabul edilen Birleşmiş Milletler Bildirisi’dir.
Birleşmiş Milletler terimini ortaya atan ABD Başkanı Roosevelt olmuştur ve daha sonra 1945 San Fran-
cisco Konferansı’nda vefat etmiş olan Roosevelt’e ithafen örgütün ismi Birleşmiş Milletler olarak kabul
edilmiştir.

Resim 2.1 Birleşmiş Milletler Bildirisi 1 Ocak 1942’de kabul edilmiştir.

Birleşmiş Milletler Bildirisi, o sırada hepsi bağım-
sız olmasa da aynı tarafta savaşan 26 ülke tarafından
ilan edilmiş, daha sonra 21 ülke daha katılmıştır.
Türkiye de bu 21 ülkeden biridir. Bildiri’nin bir baş-
ka önemi, 1945’te San Francisco’da toplanan kurucu
konferansa sadece Mart 1945’e kadar Almanya ve
Japonya’ya savaş ilan edip bu bildiriye katılan devlet-
lerin davet edilmiş olması ve BM’nin kurucu üyeleri
olmalarıdır. Türkiye bu koşulu yerine getirerek ör-
gütün kurucu 51 üyesinden biri olmuştur.
Ancak bundan önce örgütün kuruluşunda önem-
li birkaç aşama daha yaşanmıştır. Bunlardan ilki,
30 Ekim 1943 Moskova Konferansı’dır. Sovyetler
Birliği, ABD, Büyük Britanya ve Çin bu konferans-
ta barış ve güvenliği koruyacak bir örgütün bir an
önce kurulması çağrısında bulunmuşlardır. Bu ör-
güt, ABD’nin hiç üye olmadığı, Sovyetler Birliği’nin
de üyelikten çıkarıldığı MC’nin yerini alacaktır. Söz
konusu örgütün kurucu antlaşmasının hazırlanması
amacıyla ABD, Sovyetler Birliği, Büyük Britanya ve
Çin temsilcileri, Washington D.C.’deki Dumbarton
Oaks’ta bir araya geldiler. 7 Ekim 1944’te tamam-
lanan taslak, bu dört devlet tarafından tüm kurucu
konferans katılımcısı devletlere iletildi.
Dumbarton Oaks toplantısında sonuca bağ-
lanamamış bir konu olan Güvenlik Konseyi’nde
oylama yöntemi sorunu 11 Şubat 1945 Yalta
Konferansı’nda çözüldü. Veto uygulaması kabul
edildi. Ayrıca kurucu konferansın 25 Nisan 1945’te
San Francisco’da toplanacağı da duyuruldu.
San Francisco Konferansı’na, o sırada yeni hü-
kümeti kurulamamış olan Polonya katılamadı.
Ancak Polonya’ya kurucu üye olarak yeri ayrıldı ve
28 Haziran’da kurulan yeni hükümet antlaşmayı
imzaladı. Konferansa ayrıca işgalden yeni kurtulan
Danimarka’yı, Arjantin’i ve iki Sovyet cumhuriyeti
olan Beyaz Rusya ve Ukrayna’yı da davet etti. 50 ül-
keden 850 temsilci konferansa katıldı. İki ay içinde,
bütün hükümlerinde üçte iki çoğunluk sağlanarak
19 bölüm, 111 maddeden oluşan antlaşma hazır-
landı ve 25 Haziran’da oybirliğiyle kabul edildi.
Yürürlüğe girmesi ise beş sürekli Güvenlik Konseyi
üyesinin ve toplam imzacı sayısının salt çoğunluğu-
nun onaylaması ve onay belgesini ABD’ye iletme-
siyle 24 Ekim 1945’te gerçekleşti.
internet
BM’nin kuruluşu ve San Francisco
Konferansı ile ilgili belgeseli https://
www.unmultimedia.org/avlibrary/as-
set/1288/1288630/adresinde izleyebilir-
siniz.

34
Uluslararası Örgütler

Antlaşma’da değişiklik yapılması ise yine beş sürekli Güvenlik Konseyi üyesinin de içinde bulunduğu
üçte iki oy çokluğu ile gerçekleşebilir. Nitekim Güvenlik Konseyi’nin 11 olan üye sayısı, 1963’te yapılan
bir değişiklikle 15’e çıkarılmıştır.

Öğrenme Çıktısı

1 Birleşmiş Milletler’in kuruluş ve tarihsel gelişim sürecini betimleyebilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

İkinci Dünya Savaşı’na ka-

Dumbarton Oaks taslağı
ile kabul edilen BM Ant-
laşması arasındaki farklar
nelerdir?
tılmayan Türkiye neden ça-
MC ile BM arasındaki ilişki tışmalar sona erdikten sonra
nedir? örgüte kurucu üye olmak
için Almanya ve Japonya’ya
savaş ilan etmiş olabilir?

BİR ULUSLARARASI ÖRGÜT Soğuk Savaş koşulları egemendir. Bu koşullar, İnsan

OLARAK BİRLEŞMİŞ
MİLLETLER’İN TEMEL
ÖZELLİKLERİ
BM uluslararası hukuka uygun olarak devletler
arasında yapılan bir antlaşmayla kurulmuş hükü-
metler arası bir örgüttür. Amaçları belirleyen Kuru-
cu Antlaşma’nın 1. maddesindeki hedeflere ulaşmak
üzere üyeler arasında işbirliği öngörür. Örgütün üye
devletleri bağlayıcı karar verme yetkisi kurucu ant-
laşmasında sayılan durumlarla sınırlıdır.
Ancak 51 olan kurucu üye sayısının zaman için-
de 193’e yükselmesi, bağımsız devletlerin hemen
hemen tamamının üye olması, örgütün bütün dün-
ya devletleri arasında iletişim ve etkileşime olanak
sağlayan bir yapıya sahip olması, amaçlarının buna
uygun olarak kapsayıcı ve geniş bir biçimde belir-
lenmiş olması, bağlayıcı karar veremediği kimi du-
rumlarda duruma uygun çözümler geliştirebilecek
esnekliğe sahip olduğunu göstermesi, uluslararası
hukukun geliştirilmesini bir amaç olarak belirleme-
si gibi özellikleri nedeniyle, bağlayıcı karar verme
durumunda olmadığı kimi durumlarda dahi organ-
larının karar ve tutumlarının dikkate alınması so-
nucunu getirmiştir.
Örgütün tarihini birkaç döneme ayırmak müm-
kündür. Kuruluştan 1960’lara kadar olan döneme
Hakları Evrensel Bildirgesi’nin kabulünden 1950
Kore müdahalesine, yeni üye kabulünden organla-
ra üye seçimine kadar pek çok konuyu etkilemiştir.
1960’larda bağımsızlıklarını elde etmeye başlayan
sömürgelerin oluşturduğu ve 1955 Bandung Kon-
feransı ile kurulan Bağlantısızlar hareketi Örgüt’ün
itici gücü olmuş, özellikle self-determinasyon hak-
kının ve vesayet sistemi içindeki ve dışındaki sö-
mürgelerin bağımsız olma süreçlerinin takipçisi
olmuştur. 1970 ve 1980’ler örgütün nispeten geri
planda kaldığı, özellikle iki süper gücün mücadele-
si içinde etkisizleştiği bir dönemdir. Bu belirlemeyi
yaparken dikkate alınan en önemli ölçüt, bir sonra-
ki ana başlıkta incelenecek olan amaçların başında
gelen, uluslararası barış ve güvenliğin korunması
amacıdır. 1990’larla birlikte örgüt bir yeniden can-
lanma dönemine girmiştir.
Bunun nedeni, 1989’da Berlin duvarının yıkıl-
ması ve 1991’de Sovyetler Birliği’nin yıkılıp 15 ku-
rucu cumhuriyetin bağımsız olmaları ve ideolojik
rekabetin sona ermesidir. Bu dönemde ortaya çı-
kan sorunlara müdahale için en uygun araç olarak
BM görülmüş ve örgütten beklentiler artmıştır. Bu
beklentilere uygun yeni araçlar sağlanmayan örgüt,
hemen 1990’ların başından itibaren reform süreci
başlattıysa da, bu süreci tamamlamak ve ana organ-
ları değiştirmek mümkün olmamıştır.

35

Temel Amaçları ve İlkeleri
BM Antlaşması’nın Giriş kısmında Örgüt’ün
amaçlarının ipucu da verilmektedir. Burada, BM
halklarının,
• İnsanlığı savaşın acılarından kurtarmaya,
• Temel insan haklarına, insanın onuru ve de-
ğerine, kadınlarla erkeklerin ve büyük ya da
küçük ulusların eşitliğine olan inancı doğ-
rulamaya,
• Uluslararası hukuktan doğan yükümlülük-
lere saygı ve adaletin korunacağı koşulları
oluşturmaya,
• Daha büyük bir özgürlük içinde toplumsal
gelişmeyi ve daha iyi standartları sağlamaya
kararlı oldukları söylenmektedir.
Örgütün amaçlarını belirleyen birinci madde-
sinde bu ifade karşılığını bulmaktadır. Dumbar-
ton Oaks taslağında yer alan “sırasıyla” ifadesi San
Francisco Konferansı’nda çıkarıldıysa da, örgütün
en başta gelen amacının, 1. maddede ilk sırada sayı-
lan uluslararası barış ve güvenliği korumak olduğu-
na kuşku yoktur. Diğer amaçlar şöyle sıralanmıştır:
Ulusların hak eşitliği ilkesine ve self-determinasyon
hakkına saygı üzerine kurulmuş dostça ilişkiler ge-
liştirmek ve dünya barışının sağlamlaştırılması için
elverişli her türlü önlemi almak; ekonomik, toplum-
sal, düşünsel ve insancıl nitelikteki sorunları çözerek
ırk, cins, dil veya din farkı gözetmeksizin herkesin
insan haklarına ve temel özgürlüklerine karşı saygıyı
geliştirerek ve teşvik ederek uluslararası işbirliğini ge-
liştirmek; ulusların ortak amaçlara doğru harcadıkla-
rı çabaların uyumlaştığı bir merkez olmak.
Görüldüğü gibi bu amaçlar son derece geniş
ve esnek biçimde tanımlanmıştır. Bu haliyle örgüt
küresel düzeyde ortaya çıkabilecek her türlü konu/
sorunu tartışabilecek, onlara dair kararlar alabile-
cek konumdadır. Bunun faydası, Antlaşma yazıl-
dığı sırada akla gelmeyen ya da çok büyük boyut-
lara ulaşmamış sorunların da örgütün ilgi alanına
girebilmesi, örgütün faaliyet alanını bir Antlaşma
değişikliğine gerek kalmadan genişletebilmesidir.
BM’nin bu amaçlara ulaşmak için uyacağı il-
keler ise 2. maddesinde 7 paragrafla ifadesini bul-
maktadır. Bu ilkeler, sadece örgüt olarak BM’nin
değil, tüm devletlerin uyması gereken temel ilkeler
niteliğindedir.
Bunların ilk sırasında, birinci paragrafı oluştu-
ran devletlerin egemen eşitliği ilkesi gelmektedir.
36
Birleşmiş Milletler Sistemi
Bu ilke, uluslararası hukukun da temel ilkelerin-
den biridir. Yedinci paragrafta yer alan ve hem
BM’nin hem de üye devletlerin, özü bakımından
bir devletin ulusal yetkisine giren konulara karış-
mayacağını belirten temel ilkeyle birlikte ele alınır.
Böylece, birbirleriyle eşit olan egemen devletlerin
başka devletlerin ulusal yetkisine giren konulara
karışmayacağını ve BM’nin de bu temel kuralla
bağlı olduğunu söyleyebiliriz.
İkinci paragrafta yer alan üyelerin BM
Antlaşması’ndan doğan yükümlülükleri iyi niyetle
yerine getirecekleri ilkesi, bir uluslararası antlaş-
maya taraf olan her devlet tarafından zaten kabul
edilmiştir ancak bu maddeye konularak bu ilkenin
güçlendirilmek istendiği görülmektedir. Beşinci
paragrafta yer alan, üyelerin örgütün girişimlerine
her türlü yardımı yapacakları, aleyhine yaptırım ya
da zorlama önlemi alınan devlete yardımdan kaçı-
nacakları ilkesi de bu ana ilkeyi destekler ve yap-
tırımlar durumundaki uygulanmasını güçlendirir.
Üçüncü paragraf, uluslararası uyuşmazlıkların
barışçı yollarla çözüleceğini belirtmektedir. Örgü-
tün bu yollara ilişkin yetkisi tavsiye niteliğindedir,
zorlayıcı nitelik taşımaz.
Altıncı paragraf ise örgüte üye olmayan dev-
letlerin de bu ilkelere uygun hareket etmelerini
sağlamak için üye devletlerin ellerinden geleni ya-
pacaklarını belirtir. Uluslararası antlaşmalar taraf
olmayanları bağlamadığına göre üye devletlerin
bunu nasıl sağlayacakları, daha önemlisi buna yet-
kileri olup olmadığı zaman içinde tartışılan konu-
lardan biri olmuştur.
4. paragrafta yer alan ve kuvvet kullanma yasa-
ğını getiren temel ilke ise, devletlerin uluslararası
ilişkilerinde, gerek başka bir devletin toprak bütün-
lüğüne ve siyasi bağımsızlığına karşı gerekse BM il-
keleriyle bağdaşmayacak biçimde birbirlerine karşı
kuvvet kullanmayacaklarını ve kuvvet kullanma
tehdidinde bulunmayacaklarını belirtir. Bu konu
ileride daha ayrıntılı olarak ele alınacaktır.
Tüm uluslararası örgütler gibi BM de kurucu
antlaşmasında yazan yetkiler çerçevesinde hareket
eder. Ancak kimi zaman antlaşmada açıkça yazılı
olmayan durumlarla karşı karşıya kalınmaktadır.
Özellikle görev alanı çok geniş olan evrensel si-
yasi örgüt olarak BM bu gibi durumlarla sık sık
karşılaşmıştır. Bu durumda örgütün ve organların
yetkisi olup olmayacağı tartışması tüm uluslarara-
sı örgütler açısından tartışılmıştır. Burada kabul
Uluslararası Örgütler
edilen görüş, örgütün amaçlarını gerçekleştirmek
için gerekli olan yetkilere sahip olması gerektiği
yönündedir. Yetkiler antlaşmada yazılı olanlarla sı-
nırlandırılmamıştır. Örgütün amaçlarının gerçek-
leştirilmesi bazı yetkilerin kullanılmasını gerekti-
riyorsa ilgili organ bu yetkiyi geliştirebilir. Buna
üstü kapalı yetkiler denmektedir. Nitekim BM,
Antlaşma’da yazılı olmayan barış gücü uygulama-
sını, uluslararası barış ve güvenliğin korunması
amacı çerçevesinde geliştirmiştir.
Üyelik
1945’te 51 devletle kurulan BM’nin günümüz-
de 193 üyesi bulunmaktadır. Kurucu üyeler dışında
yeni üye kabulü, Güvenlik Konseyi’nin vetoya tabi
bir oylamayla tavsiyesi üzerine Genel Kurul’un 2/3
oy çokluğu ile kabulüyle gerçekleşmektedir. Üye-
lik koşulu, 4. maddeye göre, barışsever bir devlet
olmak ve üyeliğin getirdiği yükümlülükleri kabul
ettiği gibi örgüte göre bu yükümlülükleri yerine ge-
tirme yeterliğine ve iradesine sahip olmaktır. Üye-
lik başvurularının örgütün ilk kurulduğu dönemde
bir süre Doğu ve Batı blokları arasındaki ideolojik
çatışma nedeniyle Güvenlik Konseyi’nde vetoyla
karşılaşmasına karşın bu sorun daha sonra aşılmış,
bağımsızlığı elde eden devletlerin başvurmaları ha-
linde üyeliğe kabulleri neredeyse otomatikleşmiştir.
Ancak bunun bir kural halini aldığı da kesin olarak
söylenemez. Çünkü 100 civarında devlet tarafın-
dan tanınmasına karşın Kosova üyelik başvurusu
yapmamaktadır çünkü Güvenlik Konseyi’nde ve-
toyla karşılaşacağı bilinmektedir.
Bu yükümlülüklerin bir kısmı, iyi niyet ilkesi
gibi tüm uluslararası antlaşmalar için geçerli olan
ve ayrıca yazılmasına gerek olmayan nitelikteyken,
bir kısmı da antlaşmanın çeşitli maddelerinde yer
alan ve BM üyeliğine özgü niteliktedir. Tüm üye
devletler, Genel Kurul’un bütçeyi belirlemesin-
den sonra, kendisine düşen yıllık katkıyı ödemek
zorundadırlar. Örgütün organlarına seçilen dev-
letler, bu organların çalışabilmesi için gerekenleri
yapmak, örneğin Güvenlik Konseyi üyesi ise her
an toplantıya katılabilecek durumda olmak, kuru-
cu antlaşmada bağlayıcı olacağı belirtilen kararlara
uymak zorundadırlar.
BM Antlaşması’nda üyelikten ayrılma hükmü
yer almamaktadır. Ancak dileyen devletin ayrılabi-
leceğine kuşku yoktur. Üyeliğin askıya alınması ve
üyelikten çıkarma ise mümkündür. BM ilkelerini
sürekli olarak çiğneyen devletlerin üyeliği,5. mad-
deye göre, Güvenlik Konseyi’nin tavsiyesi ve Ge-
nel Kurul’un 2/3 oy çokluğu ile askıya alınabilir.
Bu kararı kaldırma yetkisi Güvenlik Konseyi’ne
aittir. Üyelikten çıkarma da 6. maddeye göre aynı
biçimde gerçekleşir. Ancak bugüne kadar örneği
görülmemiştir.
Tüm üyeler seçimler için 5 coğrafi bölgeye ay-
rılmıştır: Asya, Afrika, Latin Amerika ve Karayip-
ler, Doğu Avrupa, Batı Avrupa ve Diğerleri. Doğu
Avrupa grubunda 23, diğerlerinde 30 civarında
devlet yer alır. ABD, Kanada ve Avustralya seçim-
lere girerken Batı Avrupa ve Diğerleri arasından
girerler. Burada amaç, bütün coğrafi bölgelerin ye-
terli ölçüde temsil edilmesini sağlamaktır.
BM’nin iki merkezi bulunmaktadır. Ulus-
lararası Adalet Divanı (UAD) hariç diğer tüm
ana organlar New York’taki merkezde yer alırlar.
MC’nin merkezi olan Cenevre ise ikinci merkezdir
(UNOG) ve başta uzmanlık örgütleri olmak üzere
kimi birimler burada çalışır. UAD ise Hollanda’da
Lahey’dedir.
Birleşmiş Milletler’in Organları
BM bir hükümetler arası uluslararası örgüt-
tür. Yani üye devletler arasında işbirliğini amaçlar.
Ancak bu hiç bağlayıcı karar alamadığı anlamına
gelmez. Örgüt’ün altı ana organı vardır. Hepsi de
çeşitli düzeylerde bağlayıcı kararlar alabilirler.
Genel Kurul, tüm üye devletlerin temsil edil-
diği ve birer oya sahip olduğu en genel katılımlı
organdır. Üye ülkelerin egemen eşitliği ilkesinin en
iyi ortaya çıktığı organdır. Devletler, Genel Kurul
çalışmalarına beşten fazla temsilciyle katılamaz-
lar. Genel Kurul her yıl olağan toplantısını Eylül-
Aralık ayları arasında yapar. Gereksinim doğması
halinde bu dönem dışında olağanüstü toplantı da
yapabilir. Her oturum süresi için bir başkan seçilir.
Gündeminin oluşturulması ve kararlarının ha-
zırlanması süreci, Genel Kurul’a bağlı alt organ-
larda toplantıdan önce gerçekleşir. Bu komiteler
şunlardır:
• Siyasi İşler ve Güvenlik Komitesi
• Ekonomik ve Mali İşler Komitesi
• Toplumsal, İnsancıl ve Kültürel İşler Komitesi
• Vesayet İşleri Komitesi
• İdari İşler ve Bütçe Komitesi
37

• Hukuk İşleri Komitesi
• Özel Siyasi Komite.
Ayrıca, “genel görüşme” adı altında üye devletler
kendileri açısından öncelik taşıyan konuları içeren
bir konuşma yaparlar. Bu konuşmaların sıralaması,
konuşmayı yapacak olan kişinin devlet başkanı ya
da büyükelçi olmasına göre değişir. ABD Başkanı,
ev sahibi ülke olması nedeniyle ilk konuşan kişi olur.
Genel Kurul’da BM’nin resmi dilleri olan İngilizce,
Fransızca, İspanyolca, Rusça ve Çince konuşma ya-
pılabilir. Bu dillerden birinde yapılan konuşmalar
diğer dillere örgüt görevlileri tarafından çevrilir.
Resim 2.2 Genel Kurul, BM’nin karar alıcı, politika
yapıcı ve temsilci organıdır. Birleşmiş Milletler’in 193
üye ülkesi egemen eşitlik ilkesi uyarınca Genel Kurul’da
temsil edilmektedir.
Kaynak: http://www.un.org/en/sections/about-un/
main-organs/
Genel Kurul örgütün bütçesini hazırlar. Üye
devletler bu bütçeden kendilerine düşen payı
ödemek zorundadırlar. İki yıl üst üste ödemeyen
üye devletin Genel Kurul’da oy verme hakkı, yine
Genel Kurul aksine karar vermezse, askıya alınır.
Ancak Genel Kurul bu kararı her zaman almakta-
dır. Diğer ana organlara üye seçimini Genel Kurul
yapar. UAD ve Güvenlik Konseyi hariç ana organ-
lar Genel Kurul’un yetkisi altındadır, onun verdiği
görevleri yapmak zorundadırlar. Ayrıca olağan ve-
sayet anlaşmalarını, uzmanlık kurumları ile yapılan
anlaşmaları ve BM’nin sahip olacağı ayrıcalık ve
bağışıklıkları belirleyen ve üye devletlerdeki statü-
süyle ilgili anlaşmaları onaylar. UAD’dan danışma
görüşü talep edebilir.
Genel Kurul kararlarında olağan olan, hazır bu-
lunan ve oy kullananların salt çoğunluğudur. UAD
üyeleri hariç diğer organlara seçim 2/3 oy çokluğu
38
Birleşmiş Milletler Sistemi
ile gerçekleşir. Ancak Genel Kurul’un kendi kara-
rıyla ekleme yapabildiği “önemli konularda” 2/3
çoğunluk aranır.
Genel Kurul’un görev ve yetkilerini 10. madde
belirler. Buna göre, Genel Kurul BM Antlaşması
çerçevesine giren ya da bu Antlaşma ile oluşturu-
lan organların herhangi birinin yetki ve görevlerini
ilgilendiren her türlü sorun veya işi görüşebilir ve
12. madde hükümleri saklı kalmak kaydıyla, bu
konularda üye devletlere, Güvenlik Konseyi’ne
veya ikisine birden tavsiyede bulunabilir. 12. mad-
de, Güvenlik Konseyi’nin gündeminde olan konu-
ların Genel Kurul tarafından görüşülemeyeceğini
belirtmektedir. Ancak uygulamada Genel Kurul bu
durumda dahi konuyu farklı bir isimle gündemine
alarak görüşmüştür.
Genel Kurul’un üye devletlere yönelik karar-
ları tavsiye niteliğindedir. Ancak sahip olduğu ge-
niş görüşme yetkisi bu organı tüm dünya sorun-
larının konuşulduğu bir forum haline getirmiştir
ki, bu durum 1. maddede belirlenen amaçlarla da
uyumludur. Ayrıca Genel Kurul’un 1948’de kabul
ettiği İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi gibi kimi
kararları sahip oldukları tavsiye niteliğinin ötesinde
bir değer kazanmıştır. Türkiye’de böyle bir yöntem
olmadığı halde Resmi Gazete’de yayınlanmıştır ve
Yargıtay bu karara kendi kararlarında sık sık atıfta
bulunmaktadır. Ayrıca bu kararlar uluslararası hu-
kuk açısından önemli bir işleve daha sahip olabil-
mekte, yapılageliş kuralının (teamül, örf ve adet)
oluşup oluşmadığının belirlenmesinde maddi kay-
naklardan birini oluşturabilmektedir.
Genel Kurul ayrıca açık olmayan birçok özel
durumda yetkiyi kendi üzerine almıştır. Örneğin,
Antlaşma örgüt adına hukuksal bağıntıya girme
yetkisinin kime ait olduğunu belirtmediği için Ge-
nel Kurul bu yetkiyi kendisi kullanmaktadır.
Genel Kurul 13. maddeye göre birçok göreve
sahiptir. Bunları yerine getirmek için çeşitli alt-
organlar kurmuştur. Uluslararası hukukun geliş-
mesinde önemli etkisi olan Uluslararası Hukuk Ko-
misyonu da bunlardan biridir. Diğer ana organlar
üzerinde yetkisi vardır. Onların belirli çalışmaları
yapmalarını isteyebilir, raporlarını alır, denetimle-
rini yapar. Bunun iki istisnası vardır. UAD yargı
organı olduğu için bu yetki alanının dışında kalır.
Güvenlik Konseyi de Genel Kurul’a yıllık rapor su-
nar ancak aralarında hiyerarşik bir ilişki yoktur.
Uluslararası Örgütler
Genel Kurul 2006 yılında bir kararla, o zama-
na kadar Ekonomik ve Sosyal Konsey (ECOSOC)
altında çalışan İnsan Hakları Komisyonu’nu İnsan
Hakları Konseyi adıyla kendisine bağlı bir alt-organ
haline getirmiş, böylece ECOSOC’un en önemli
çalışma alanı olarak kabul edilen insan haklarının
korunmasını kendisine bağlamıştır.
Güvenlik Konseyi, örgütün en başta gelen amacı
olan uluslararası barış ve güvenliğin korunmasın-
dan birincil sorumlu organdır (madde 24).
Kuruluşunda 11 üyeli olan Konsey, 1963’te yapı-
lan değişiklikten bu yana 15 üyeye sahiptir. Bu sayı-
nın artırılması gerektiği, Konsey’de bir demokrasi açı-
ğı olduğu eleştirileri dile getirilip bu yönde çalışmalar
da yapıldıysa da bir uzlaşma sağlanamadı. 15 üyenin
5’i P5 (Permanent Five) denilen sürekli üyelerdir.
Bunlar, ABD, Rusya Federasyonu, Çin, Büyük Bri-
tanya ve Fransa’dır. Çin’in temsili ilk zamanlarda so-
run olduysa da 1971’den beri Çin Halk Cumhuriyeti
tarafından temsil edilmektedir. SSCB’ye ait olan kol-
tuk ise bu devletin 1991’de dağılması üzerine onun
ardıl devleti olarak Rusya Federasyonu’na geçmiştir.
Geri kalan 10 üye, Genel Kurul tarafından, 2/3 oy
çokluğu ile ve 2 yıllığına seçilir, araya bir dönem gir-
meden tekrar seçilemez. Bu kuralın amacı, hep aynı
devletlerin Konsey’de yer almasını engellemek, tüm
devletlere seçilmek için şans tanımaktır. Sürekli ol-
mayan üyelerin, 23. maddeye göre, uluslararası barış
ve güvenliğin korunmasına katkıda bulunabilecek
orta büyüklükte devletler arasından ve adil bir coğrafi
temsil sağlanacak biçimde yapılması gerekmektedir.
Ancak ilk koşula pek de uyulduğu söylenemez. Çok
küçük devletler de Konsey’e seçilmişlerdir.
Beş sürekli üye oylamada da ayrıcalıklıdır ve
usule ait olmayan konularda veto hakkına sahip-
tir. Yani birinin dahi ret oyu vermesi, geri kalan 14
üye aynı yönde oy kullansa bile karar alınmasını
engellemektedir. İkinci Dünya Savaşı sonunda,
Yalta Konferansı’nda şekli verilen veto hakkı daha
en başından itibaren Konsey’e dair en çok tartışılan
ve eleştirilen konulardan biri olmuş, ancak P5 bu
hakkından vazgeçmeye yanaşmamıştır. Oylamaya
ilişkin düzenleme, Konsey’in karar verebilmesi için
olumlu oylar içinde beş sürekli üyenin oyunun da
bulunması gerektiği biçiminde olsa da, uygulama-
da oylamaya katılmamaları ya da çekimser oy kul-
lanmaları veto olarak değerlendirilmemektedir.
Konsey’in uluslararası barış ve güvenliğin ko-
runmasından birincil sorumlu organ olarak belir-
lenmiş olması nedeniyle her zaman toplanabilecek
durumda olması gerekir. Yani Genel Kurul gibi
olağan çalışma dönemi yoktur. Üyeleri acil bir
durumda toplantıya katılabilecek biçimde hazır
olmak zorundadır. Konsey bu görevini yerine geti-
rirken uyuşmazlıkların barışçı yollardan çözümüne
ilişkin 6. Bölüm çerçevesinde tavsiye, zorlama ön-
lemlerini belirleyen 7. Bölüm çerçevesinde bağla-
yıcı karar alabilir. Bağlayıcı karar verme yetkisini
içeren 7. Bölüm 49-53. maddeleri kapsar. Tüm
üye devletler bu çerçevede alınan kararlara uymak
zorundadır. 53. madde, bu kararın uygulanmasın-
da bölgesel örgütlerin ya da anlaşmaların kullanıl-
masına izin vermektedir ama bölgesel oluşumlar
Konsey’in izni olmadan kendi başlarına zorlama
önlemine başvuramazlar.
Konsey’in halen kullandığı bir başka önemli
yetki barış güçlerinin kurulması ve yönetilmesidir.
Konsey misyonun kurulmasına karar verir, görev ta-
nımını yapar. Görev süresinin uzatılması ya da sona
erdirilmesi de Konsey’in yetkisindedir. Kabul eden
devlet istese dahi Konsey misyona son verebilir.
Güvenlik Konseyi terörizmle mücadele konu-
sunda da kendisine kimi yetkiler oluşturmuştur. 11
Eylül 2001’den önce El-Kaide ve onunla bağlantılı
eylem ve suçlar için özel komite oluşturan Konsey,
bu saldırıdan sonra 1373 sayılı kararı alarak üye dev-
letlere küresel terörizmle mücadele konusunda genel
kimi yükümlülükler getirmiş, ilk kez öncesindeki bir
eyleme bağlı olmayan yükümlülükler tanımlamıştır.
Konsey’e yönelik en önemli eleştiriler, veto yet-
kisi nedeniyle karar alma sürecinde yaşanan sorun-
lar, üye devlet sayısının toplam BM üyelerini temsil
edemeyecek kadar az olması, çalışma yönteminin
diğer üye devletlerin gündemdeki konuları izleme-
sine izin vermeyen biçimde düzenlenmesi ve barış
gücüne katkıda bulunan devletlere söz konusu mis-
yonla ilgili kararlara katılma hakkı tanınmaması
olarak ortaya çıkmaktadır. 1990’larda bunlarla il-
gili olarak kimi tartışmalar yapılıp çalışma yöntemi
ve barış gücü operasyonlarıyla ilgili değişiklikler
sağlandı. Ayrıca üye sayısının artırılması konu-
sunda da uzlaşmaya varılabilecek noktaya gelindi.
Ancak veto hakkının kaldırılması konusunda beş
sürekli üyenin bunu kesinlikle reddetmesi nedeniy-
le hiçbir ilerleme sağlanamadı.
Ekonomik ve Sosyal Konsey (ECOSOC) örgü-
tün ekonomik, toplumsal ve kültürel konulardaki
çalışmasını yürütmek üzere düşünülmüş ve Dum-
39

barton Oaks önerilerinde olmadığı halde San Fran-
cisco Konferansı’nda küçük devletlerin isteği üzeri-
ne kurulmuş bir ana organdır. 3 yıl için seçilen 54
üyeden oluşur. Üye devletleri Genel Kurul seçer.
Çalışma alanında incelemeler yapmak, raporlar ha-
zırlamak, antlaşmalar hazırlamak ve Genel Kurul’a
tavsiyelerde bulunmak ana görevleri arasındadır.
BM Antlaşması’nda kurulması öngörülen tek
alt-organ olan İnsan Hakları Komisyonu ve onun
çalışmaları ECOSOC’un en önemli çalışma alan-
larından biri olmuştur. Komisyon hem sözleşme-
lerle hem de sözleşme-dışı yöntemlerle insan hak-
larının korunması konusunda BM’nin en önemli
organı olmuştur. 1948 İnsan Hakları Evrensel
Bildirgesi’ni hazırlamış, 1966 Medeni ve Siya-
sal Haklar Sözleşmesi ile Ekonomik, Toplumsal
ve Kültürel Haklar Sözleşmesi başta olmak üzere
birçok sözleşmeyi hazırlamıştır. Ancak özellikle
1990’ların ikinci yarısında Komisyon’a yönelik
olarak üye devletlerin konumlarını kötüye kullan-
dıkları, kendilerini incelemeden böylelikle kurtar-
dıkları, rakiplerinin incelenmesi için kullandıkları
gibi eleştiriler dile getirilmiştir. Durumu değerlen-
diren Genel Kurul 2006 yılında bu organı kaldıra-
rak kendisine bağlı İnsan Hakları Konseyi’ni kur-
muş, bunu yaparken eleştirileri karşılayacak kimi
değişiklikler de yapmıştır.
Bu değişikliğin ECOSOC üzerindeki en önem-
li etkisi, çalışma alanının daha çok kalkınma te-
melli konulara kayması olmuştur. ECOSOC zaten
hiçbir zaman ekonomiyle ilgili düzenleyici bir or-
gan olmamıştı. Bu görev IMF ve Dünya Bankası
tarafından gerçekleştirilmişti. Gelişmiş devletlerin
bu organın kaldırılabileceği yönündeki önerilerine
karşılık kalkınmaya ağırlık verilmiş, küresel düzey-
de kalkınma hedeflerinin belirlendiği 2005 Dünya
Zirvesi’nde bu konuda Yıllık Bakanlar Toplantısı
ve iki yılda bir Kalkınma İşbirliği Forumu topla-
ması istenmiştir. Bu toplantılarda, üzerinde uzlaşıl-
mış olan kalkınma amaçlarında sağlanan ilerleme
değerlendirilir ve farklı kalkınma ortaklarının faa-
liyetlerinin birbirine uyumunu ve etkililiğini artır-
mak hedeflenir.
Yine de ECOSOC sistemdeki önemini başka
işlevleriyle korumaktadır. Uzmanlık kurumları
denilen, herbiri aslında ayrı bir uluslararası örgüt
olup amaçları BM ile örtüştüğü için onunla özel iş-
birliği içine giren kurumlarla işbirliği anlaşmalarını
yapan ve ilişkileri sürdüren ECOSOC’tur. Bunla-
rın UNICEF ve UNESCO gibi kimileri BM’nin
40
Birleşmiş Milletler Sistemi
kurduğu örgütlerdir ama ondan ayrı bir uluslara-
rası kişilikleri vardır. Bu örgütlerle ilişkileri ECO-
SOC yürütür.
ECOSOC, dünya üzerinde barışın tesis
edilebilmesi amacı çerçevesinde çatışma
çıkmasına neden olabilecek ekonomik ve
toplumsal sorunların ortadan kaldırılması
için faaliyet göstermektedir.
İkinci olarak ise sivil toplum örgütleriyle ile-
tişim kurmak, işbirliği yapmak, BM’nin amaçları
için bu örgütlerden gelecek bilgi ve verileri kul-
lanmak da ECOSOC’un görevidir. ECOSOC bu
amaçla bir de alt-organ kurmuştur. Tüm sivil top-
lum örgütlerini üç kategoride toplayarak yetkileri-
ni belirler: a) Genel danışma statüsü. Bu statüdeki
örgütler ECOSOC çalışmalarına katılır, söz alabilir
ve teklifte bulunabilir. b) Özel danışma statüsü. Bu
statüdeki örgütler söz alma yetkisine sahip değildir.
c) Liste. Bu statüde yer alan örgütlere ECOSOC
gereksinim duyduğunda başvurur.
Vesayet Konseyi bugün işlevsiz kalmış bir ana
organdır. Amacı, vesayet altındaki topraklarda
yaşayanların geliştirilmesi ve özerklik ya da ba-
ğımsızlık kazanmak üzere ilerlemelerinin sağlan-
ması olarak belirlenmiş olan vesayet sistemini yü-
rütmek üzere tasarlanmıştır. Ancak uygulamada
self-determinasyon sorunlarını Genel Kurul ken-
disi ele almış ve asıl hedefin bağımsızlık olduğunu
belirlemiştir. Vesayet sistemi altında olmayan ve
XI. Bölümde düzenlenen özerk olmayan topraklar
için de aynı hedefi koymuştur. Bunun sonucun-
da Vesayet Konseyi daha çok devletlerden gelen
raporları ve yönetilen topraklarda yaşayanlardan
gelen şikayetleri dinlemekten ibaret bir iş yapmış,
1 Ekim 1994’te son BM vesayeti altındaki toprak
olan Palau’nun da bağımsız olması üzerine 1 Kasım
1994’ten itibaren çalışmalarını askıya almıştır.
Uluslararası Adalet Divanı BM’nin ana yar-
gı organıdır. 92. maddede açıkça belirtildiği gibi,
büyük ölçüde MC’nin ana yargı organı olan Ulus-
lararası Sürekli Adalet Divanı (USAD) örnek alı-
narak düzenlenmiştir. Merkezi de onun merkezi
olan Lahey’dedir. BM Antlaşması’nın XIV. Bölü-
mü UAD’ı düzenler. Ancak UAD Statüsü asıl BM
Antlaşması’ndan ayrı ve onun eki olarak hazırlan-
mıştır. Böylece BM Antlaşması’na taraf olan her
devlet UAD Statüsü’nün de tarafıdır.
Uluslararası Örgütler

UAD’ın iki görevi vardır: Devletler tarafından dava tarafı olabilirler. Diğer uluslararası örgütler de
kendisine sunulan hukuksal uyuşmazlıkları ulusla- dahil başka hiçbir birimin böyle bir yetkisi yoktur.
rarası hukuka göre çözüme kavuşturmak ve yetkili
BM organlarına gerekli durumlarda danışma görü-
şü vermek. UAD’nın iki görevi vardır: Devletler ta-
UAD her biri farklı uyruktan 15 yargıçtan olu- rafından kendisine sunulan hukuksal
şur. Görev süreleri 9 yıldır, ancak her 3 yılda bir uyuşmazlıkları uluslararası hukuka göre
yargıçların üçte birinin süresi dolar ve seçime gidi- çözüme kavuşturmak ve yetkili BM or-
lir. Bu uygulamanın amacı, Divan’da hem sürekli- ganlarına gerekli durumlarda danışma gö-
liği hem de değişimi sağlayabilmektir. Ayrıca, Di- rüşü vermek.
van üyelerinin dünya üzerindeki belli başlı hukuk
sistemleri temsil edilecek biçimde seçilmesi gerekir.
Süresi dolan yargıç yeniden seçilebilir. Her BM
üyesi devlet, Uluslararası Sürekli Hakemlik Mah-
kemesi’ndeki ulusal gruplarından bir kişiyi aday
gösterebilir. Bu kişilerin, kendi ülkelerinde en üst
yargı görevlerine gelebilecek özellikleri taşımaları
ya da uluslararası hukukta kabul edilmiş bir yet-
kinliğe sahip hukukçular olmaları gerekir. Seçim
Genel Kurul’da ve Güvenlik Konseyi’nde ayrı ayrı
oylamalarla yapılır ve her ikisinde de yeterli oyu
alan kişi seçilmiş olur. Güvenlik Konseyi’ndeki oy-
lamada veto yoktur ve 8 oy yeterlidir. Genel Ku-
rul’daki oylamada ise oyların salt çoğunluğu aranır. Resim 2.3 Uluslararası Adalet Divanı BM’nin yargı
Divan üyeleri kendi ülkelerini temsil etmez, ba- organıdır. Lahey-Hollanda’da faaliyet göstermektedir.
ğımsız olarak görev yaparlar. Hiçbir devlet ya da Kaynak: http://www.icj-cij.org/
kurumdan emir almazlar. Tam diplomatik bağışık-
lık ve ayrıcalıklardan yararlanırlar. Sekreterlik ve Genel Sekreter örgütün ana organ-
larındandır. Sekreterlik yönetsel organdır ve başında
Statü’nün 36. maddesine göre, Divan bir ant-
Genel Sekreter bulunur. Sekreterlik çalışanlarını Ge-
laşmanın yorumlanması, uluslararası hukuka
nel Sekreter atar. Hem Genel Sekreter hem de Sek-
ilişkin herhangi bir sorun, varlığının saptanması
reterlik çalışanları sadece örgüte karşı sorumludurlar.
durumunda uluslararası bir yükümlülüğün ihlali-
Diğer ana organların kendisine verdiği görevleri yeri-
ni oluşturacak bir olgunun var olup olmadığının
ne getirir, onların toplantılarını hazırlar, talep ettikleri
belirlenmesi, böyle bir durumda sağlanacak taz-
raporları sunarlar. Uluslararası memurlar olarak da
minatın niteliği ve miktarına ilişkin tüm hukuksal
diplomatik ayrıcalık ve bağışıklıklardan yararlanırlar.
uyuşmazlıklarda yetkilidir. 38. madde ise uyuş-
Sekreterlik çalışanları, üye devletlerin vatandaşları ara-
mazlıklarda kullanacağı kaynaklar sayılmaktadır.
sından, boş olan görev için yapılan sınavlarla seçilir.
Bunlar, uluslararası antlaşmalar, uluslararası yapı-
lageliş (teamül) ve hukuk genel ilkeleridir. Ayrıca Genel Sekreter, Güvenlik Konseyi’nin vetoya
yardımcı kaynak olarak da mahkeme ve hakemlik tabi bir oylamayla tavsiyesi üzerine Genel Kurul
kararları ile öğretiyi de kullanabilir. tarafından seçilir. Bu güne kadar Konsey’in tavsiye
ettiği kişinin Genel Kurul tarafından seçilmediği
Ancak Divan’ın yargı yetkisini kabul etmek is-
olmamıştır. Antlaşma’da Genel Sekreter seçiminde
teğe bağlıdır. Yetki itirazlarını karara bağlayan da
aday gösterme ve adayların sahip olması gereken
Divan’ın kendisidir. Yargı yetkisini kabul edip Di-
koşullar gibi bir düzenleme olmadığından, seçim
van önüne giden devletler için kararları bağlayıcı-
zaman içinde oluşan kural ve geleneklere göre yapı-
dır. Yani davaya taraf devletler bu kararları uygu-
lır. 5 yıllık en fazla 2 dönem kuralı da böyle ortaya
lamak zorundadır. Sadece devletler UAD önünde
çıkmış ve Genel Kurul tarafından kabul edilmiştir.

41
 Birleşmiş Milletler Sistemi

İlk dönemlerdeki genellikle blok dışı ya da ta-

rafsız dış politikası olan devletlerden kişiler bu gö-
reve seçildiler. Günümüzde coğrafi temsil kuralı bu
seçimde de dikkate alınmaktadır. Hiç genel sekre-
ter seçilmemiş olan Afrika’dan bu nedenle iki genel
sekreter üst üste seçilmiş, sonraki dönem de yine
tek genel sekreteri olan Asya’ya verilmiştir. Ancak
2016’da Ban Ki-mun’un görev süresinin bitme-
si üzerine yeni genel sekreterin Doğu Avrupa’dan
olması beklenirken ve bu beklentiyle birçok aday
da ortaya çıkmışken, bu göreve 8 genel sekreterden
üçünün seçildiği Batı Avrupa’dan eski Portekiz baş-
bakanı ve 10 yıldan uzun süredir BM mülteciler
yüksek komiseri olan Antonio Guterres seçilmiştir.
Resim 2.4 BM Genel Sekreteri
António Guterres

Tablo 2.1 Kuruluşundan günümüze görev yapan BM Genel Sekreterleri

Genel Sekreter Dönem Uyruk Kıta

Trygve Lie 1946-1953 Norveç Avrupa
Dag Hammarskjöld 1953-1961 İsveç Avrupa
U Thant 1961-1971 Burma Asya
Kurt Waldheim 1971-1981 Avusturya Avrupa
Perez de Cuellar 1981-1991 Peru Güney Amerika
Butros Butros-Gali 1991-1996 Mısır Afrika
Kofi Annan 1996-2006 Gana Afrika
Ban Ki-mun 2006-2016 Güney Kore Asya
Antonio Guterres 2016- Portekiz Avrupa

99. maddeye göre, Genel Sekreter uluslararası barış ve güvenliği tehlikeye sokacağına inandığı her ko-
nuda Güvenlik Konseyi’nin dikkatini çekebilir. Bu yetki MC genel sekreterinde bulunmayan çok önemli
bir yetkidir. Genel Sekreter’in sadece yönetsel yetki ve görevleri olan bir kişi olarak düşünülmediğinin
kanıtıdır. Ancak Konsey bundan sonra herhangi bir girişimde bulunmazsa Genel Sekreter onu bir harekete
zorlayamaz.
Uluslararası hukuk açısından önemli olan bir başka görevi, 102. maddeye göre, üye devletlerin yaptık-
ları antlaşmaları kaydettirmeleri ve bunların yayınlanmasıdır. Buradaki amaç gizli antlaşmaları önlemek ve
dileyen herkesin antlaşmalara ulaşabilmesini sağlamaktır. Bu işlem yapılmayan antlaşmalar BM organları
önünde ileri sürülemez.

42
Uluslararası Örgütler

Yaşamla İlişkilendir

BM İYİ NİYET VE BARIŞ ELÇİLERİ

BM iyi niyet elçileri, sanat, edebiyat, müzik
ve spor alanlarından tanınmış kişilerdir. Ünlerini,
BM’nin çok geniş bir alana yayılan, özellikle yok-
sulluk, açlık ve şiddete karşı çalışmalarına dünya
çapında dikkat çekmek için kullanırlar. İlk başta
iki yıl için seçilirler ancak bu süre uzatılabilir. Bu
göreve seçilen ilk kişi 1953 yılında ünlü Ameri-
kalı oyuncu Danny Kaye olmuş ve görevini 33 yıl
boyunca sürdürmüştür.
UNAIDS, İnsan Hakları Yüksek Komiser-
Kaynak: https://outreach.un.org/mop/sites/
liği, Mülteciler Yüksek Komiserliği, Uyuşturucu
outreach.un.org/files/malalamop.jpg
ve Suç Ofisi, UNICEF, BM Kalkınma Progra-
mı, BM Çevre Programı, BM Kadınlar için Fon, Bu kişilerden Malala Yousufzai, ülkesi
UN-Habitat, BM Nüfus Fonu ve Dünya Gıda Pakistan’da kızların okula gitmesini engelleyen
Programı, iyi niyet elçisi atama yetkisi bulunan Taliban zorlamasına karşı çıkan ve anonim bir
program ve fonlardır. blog yazıyordu. Ancak kimliği ortaya çıktıktan
Barış elçisi uygulaması ise aynı koşullarla sonra da bu konudaki duruşundan vazgeçmedi.
1997’de başlatılmıştır. Ancak bu kişileri atama 2012’de okuldan eve dönerken vurulunca kızla-
yetkisi Genel Sekreter’e verilmiştir. İyi niyet elçi- rın eğitim hakkının dünya çapında simgesi oldu.
leri kendilerini atayan kurumun çalışma alanında 2013’te bu amaçla bir vakıf kurdu. 2014’te en
yüksek profilli ziyaretler yaparak dikkat çekerken, genç Nobel Barış Ödülü sahibi oldu. Genel Sek-
barış elçilerinin amacı daha barışçı bir dünya için reter Guterres Malala’yı 2017’de Barış Elçisi seçti.
isimlerini kullanmaktır. 2017 itibariyle görev ya-
pan ünlü kişiler arasında Malala Yousufzai, Char-
lize Theron, Paulo Coelho, Leonardo Di Caprio,
Yo-Yo Ma yer almaktadır.

Öğrenme Çıktısı

2 BM’nin amaçlarını ve ana organlarını açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Kosova’nın neden BM üye-
liğine kabul edilmeyeceğinin
düşünüldüğünü araştırınız.
BM Güvenlik Konseyi’nin
uluslararası barış ve güvenli-
ğin korunması görevini ye-
rine getirirken Genel Kurul
ile ilişkisi nedir?
BM ya da onun gibi bir ör-
güt kurulmamış olsaydı bu-
nun ne gibi etkileri olurdu?

43

BİRLEŞMİŞ MİLLETLER
ÇERÇEVESİNDE ULUSLARARASI
BARIŞ VE GÜVENLİĞİN
KORUNMASI
Uluslararası barış ve güvenliğin korunması,
BM’nin bir örgüt olarak amaçlarının en başında
gelir. Her ne kadar bu konudaki birincil sorum-
luluk 24. madde ile Güvenlik Konseyi’ne verilmiş
olsa da, örgütün tüm organları bu amaç çerçevesin-
de kimi yetkilere sahiptir.
Genel Kurul’un ve Genel Sekreter’in
Yetkileri
BM Antlaşması, uluslararası barış ve güvenliğin
korunması konusunda Genel Kurul’a ikincil bir rol
vermiştir. Genel Kurul’un çok taraflı diplomasi ve
genel tartışma için bir forum olarak hizmet vermesi
ve böylece sorunlara barışçı bir çözüm bulunması
için bir platform oluşturması istenmişti. Ancak bu,
Genel Kurul’un uluslararası barış ve güvenlik ko-
nusunda yetkisi olmadığı anlamına gelmemektedir.
Genel Kurul, Antlaşma’nın 11/2. maddesine
göre bir üye devlet tarafından getirilen uluslararası
barış ve güvenliğin korunmasına ilişkin her konu-
yu tartışabilir ve ilgili devletlere ve/veya Güvenlik
Konseyi’ne tavsiyede bulunabilir. Bunun bir is-
tisnası, 12. maddede belirlendiği üzere, Güvenlik
Konseyi’nin gündemindeki konulardır. Eğer Gü-
venlik Konseyi o sırada, kendisine Antlaşma’yla
verilen yetkileri söz konusu konuda kullanıyorsa
Genel Kurul tavsiyede bulunamaz. İkinci istisna-
sı ise, 11/2 ile getirilen bir kısıtlamadır. Eğer bir
sorun eylem (action) gerektiriyorsa, Genel Kurul
bu konuyu tartıştıktan önce ya da sonra Güvenlik
Konseyi’ne göndermek zorundadır.
Güvenlik Konseyi’nin uluslararası barış ve gü-
venliğin korunması konusunda birincil sorumlu
organ olduğu kabul ediliyorsa da, Örgüt’ün amaç-
larını belirleyen 1. maddeye göre BM bir bütün
olarak da uluslararası barış ve güvenliğin korunma-
sından sorumludur ve Genel Kurul diğer bir ana
organ olarak Güvenlik Konseyi birincil görevini
yerine getirmezse ikincil düzeyde bu sorumluluğu
paylaşabilir. Nitekim Güvenlik Konseyi’nin ulus-
lararası barış ve güvenliğin korunması konusunda
etkin bir şekilde çalışamayacağı anlaşılınca birçok
devlet onun yerini alabilecek diğer organ olarak
Genel Kurul’a döndü. Sovyetler Birliği’nin Çin’in
44
Birleşmiş Milletler Sistemi
temsili sorunu nedeniyle protesto ettiği Güvenlik
Konseyi toplantılarına geri dönerek veto hakkını
kullanması nedeniyle Kore’deki harekatın yönlen-
dirmesinden yoksun kalması üzerine alınan Barış
İçin Birleşme kararı oldu. Kore’deki bu durum çok
önemliydi, çünkü tam da o sırada Kuzey Kore güç-
leri sınırı oluşturan 38. paralele kadar geri püskür-
tülmüştü ve sınırın geçilip geçilmeyeceği sorusu-
nun yanıtlanması gerekiyordu.
Barış İçin Birleşme kararı üç bölümden oluş-
maktadır. (A) kararı öncelikle Güvenlik Konseyi’ne
görevini hatırlatmaktadır ama Güvenlik Konseyi
bunları yerine getiremiyor olsa bile üye devletlerin
BM Antlaşması’nda belirlenen yükümlülüklerinin
sürdüğünü belirttikten sonra kararın özüne geç-
mektedir. Buna göre, eğer Güvenlik Konseyi, sü-
rekli üyeler arasında uzlaşma sağlanamamasından
dolayı barışa yönelik tehdit, barışın bozulması veya
saldırı eylemi olan herhangi bir durumda uluslara-
rası barış ve güvenliğin sağlanması sorumluluğunu
yerine getiremez olursa, Genel Kurul bu konuyu,
barışın bozulması veya saldırı eylemi durumunda
gerekirse silahlı kuvvet kullanmak da dahil olmak
üzere ortak ve uygun önlemlerin alınması için üye
devletlere tavsiyelerde bulunmak üzere derhal gö-
rüşecektir. Eğer Genel Kurul o sırada toplantıda
değilse bu isteğin yapılmasını izleyen 24 saat için-
de toplanacaktır. Böyle bir toplantıyı Güvenlik
Konseyi’nin herhangi bir üyesi ya da BM üyeleri-
nin çoğunluğu isteyebilir.
Bu yetkinin kullanılabilmesi için Güvenlik
Konseyi’nin veto nedeniyle çalışamaz durumda
olması gerekir. Güvenlik Konseyi’nin görüşüp de
herhangi bir önlem alınmaması yönünde karar
verdiği durumlarda Genel Kurul onun yerine ön-
lem kararı veremez. Çünkü o zaman artık Genel
Kurul’un ikincil değil Güvenlik Konseyi’yle yarı-
şan yetkisinden bahsetmemiz gerekir.
Bu karar çok önemli bir karardı. Neredeyse
Antlaşma yeniden yazılmış gibi bir durum yaratı-
yordu. Genel Kurul’un yetkilerini aştığı ve bu kara-
ra dayanarak karar veremeyeceği görüşü ileri sürül-
müştür. Gerçekten de Antlaşma izlenmesi gereken
prosedüre göre değişikliğe uğratılmamasına karşın,
Genel Kurul tarafından bir anlamda değiştirilmişti.
Tüm bu tartışmalara karşın, Genel Kurul’un
Barış İçin Birleşme kararıyla elde ettiği yetkileri ne
kadar sıklıkla kullandığına bakarsak, bunun tek
örneğinin alınmasına gerekçe olan Kore olayı ol-
Uluslararası Örgütler
duğunu görürüz. Karardan sonra çıkan ilk büyük
sorunlar olan 1956 Macaristan ve Süveyş krizle-
rinde Güvenlik Konseyi yine veto nedeniyle karar
veremez duruma düşünce gözler Genel Kurul’a
döndü. Ama Genel Kurul her iki sorunda da etkili
olamadı. Karar teknik olarak varlığını korusa bile
etkisi çok az oldu ve alınmasına gerekçe olan Kore
olayı ile sınırlı kaldı. Güvenlik Konseyi veto nede-
niyle karar veremezken, Genel Kurul’un da ulusla-
rarası barış ve güvenliğin korunmasına ilişkin tek
uygulaması, incelemek, tartışmak ve zaman zaman
da kınamaktan ibaret oldu.
Genel Sekreter’in bu çerçevedeki yetkileri sade-
ce 99. maddede belirlenen Güvenlik Konseyi’nin
dikkatini çekmekten ibaret değildir. Görevi nede-
niyle kendisi kimi girişimlerde bulunabilir. İlk ge-
nel sekreterden itibaren bu göreve gelenler, örgütün
amaçlarından biri uluslararası barış ve güvenliğin
korunması olduğuna göre, ana organlardan olan
genel sekreterin de bu amacın gerçekleştirilmesi
için yetki ve görev sahibi olması gerektiğini sa-
vundular. Özellikle ikinci genel sekreter Ham-
marskjöld bu açıdan çok etkili oldu. Özel temsilci
atamak, arabuluculuk yapmak, mekik diplomasisi
işletmek gibi adımları ilk kez o attı. Kendisi de bu
çerçevede Kongo’ya yaptığı bir uçak yolculuğun-
da suikaste uğrayarak hayatını kaybetti. 1998’de
Irak’ta silah denetimi konusundaki sorunu gider-
mek üzere Bağdat’a bizzat giden ve bir anlaşmaya
varan Genel Sekreter Kofi Annan da bu girişimini
görevinin doğal gereği olarak açıklamıştır.
Genel Sekreter’in uluslararası barış ve güven-
liğin korunması konusundaki uygulamalarına
bakınca, gerek kendisinin gerek özel temsilcileri
aracılığıyla girişimde bulunduğu görülmektedir.
Genel Sekreterler bu yetkilerini zamanla ve daha
çok üstü kapalı yetkiler anlayışına dayanarak ge-
liştirmişlerdir. Buradaki açıklama, Genel Sekreter
de ana organlardan biri olduğuna göre ve ulusla-
rarası barış ve güvenliğin korunması örgütün ana
amaçlarından olduğuna göre, onun da başka bir
yetkilendirmeye gerek olmaksızın bu amaçla kimi
yetkiler kullanabileceği ve bunların Antlaşma’da ya-
zılı olmasının şart olmadığı biçimindedir. İlk başta
Genel Sekreter’in bu nitelikteki girişimlerini kendi
yetkisine müdahale olarak gören Güvenlik Kon-
seyi de zamanla bu tutumundan vazgeçmiş, hatta
Genel Sekreter’i bu yetkilerini daha fazla kullan-
maya çağırmıştır. Yine de, özellikle 1998’de Kofi
Annan’ın Irak’a kendi inisiyatifiyle giderek anlaşma
yapması Güvenlik Konseyi sürekli üyeleri arasında
memnuniyetsizlik yaratmış, yetkisini aştığını ileri
sürmüşlerdir. Ancak bu anlaşmanın yapılmış olma-
sı, Irak’a müdahale kararının ertelenmesine, anlaş-
manın yürüyüp yürümeyeceğinin görülmesinden
sonraya bırakılmasına neden olmuştur.
Kuvvet Kullanma Yasağı, Meşru
Savunma Hakkı ve Ortak Güvenlik
Sistemi
BM’nin ilkeleri saptayan 2. maddesinin 4. pa-
ragrafı kuvvet kullanmaya ilişkindir. Bu madde
hükmüne göre (2/4), tüm üyeler uluslararası ilişki-
lerinde gerek herhangi bir devletin toprak bütün-
lüğüne ya da siyasal bağımsızlığına karşı, gerekse
BM’nin amaçları ile bağdaşmayacak herhangi bir
biçimde kuvvet kullanma tehdidine ya da kuvvet
kullanmaya başvurmaktan kaçınırlar.
Kuvvet Kullanma Yasağının Kapsamı
2/4 ile yalnızca genel olarak kuvvet kullanma
değil, aynı zamanda kuvvet kullanma tehdidi de
yasaklanmıştır. Ancak, kullanılan terimlerin tanı-
mı yapılmamıştır. Antlaşma’nın çeşitli maddelerin-
de kullanılan kuvvet kullanma, kuvvet kullanma
tehdidi, barışa yönelik tehdit, barışın bozulması,
saldırı hareketi ve silahlı saldırı gibi terimlerin tanı-
mı BM Antlaşması’nda yoktur. Dolayısıyla 2/4 yo-
rumlanırken hangi tür kuvvet kullanmanın yasak
olduğu üzerinde bile sorunlar çıkmış ve iki görüş
ortaya atılmıştır.
Ağırlık kazanan görüşe göre, yasaklanan kuvvet
kullanma yalnızca silahlı kuvvet kullanmadır, siyasi
ve ekonomik baskı yapılması bu madde kapsamına
girmez. Ekonomik ve siyasal baskı barışa yönelik
tehdit olarak veya örgütün amaç ve ilkelerine aykırı
bir eylem olarak değerlendirilebilir. Ancak kuvvet
kullanma yasağı içinde değerlendirilemez.
Kuvvet kullanma tehdidi ise, bir devletin is-
tekleri yerine getirilmezse kuvvete başvuracağını
açıklamasıdır. Hangi eylemlerin kuvvet kullan-
ma tehdidi oluşturduğunu saptamak Güvenlik
Konseyi’nin yetkisindedir. Saldırı teriminin tanı-
mını yapan 1974 tarih ve 3314 sayılı Saldırının
Tanımına İlişkin Genel Kurul Kararı’nda (bundan
sonra Saldırının Tanımı Kararı) da kuvvet kullan-
ma ve kuvvet kullanma tehdidi terimleri konusun-
da bir şey söylememektedir. Her biri bir saldırı ey-
45

lemi olduğuna göre bu kararda sayılan eylemlerin
hepsinin kuvvet kullanma oluşturduğu kuşkusuz-
dur ancak kuvvet kullanmanın kapsamı bundan
ibaret değildir. Kuvvet kullanma tehdidinden ise
hiç bahsedilmemektedir. Dolayısıyla hangi eylem-
lerin kuvvet kullanma tehdidi oluşturduğu konu-
sunda elimizde bir yön gösterici de yoktur.
Bir eylemin ya da açıklamanın kuvvet kullanma
tehdidi oluşturması için, her an gerçekleşebilecek
bir eylem olasılığı var olmalıdır. Gene gelecekte
belirsiz bir zamanda gerçekleştirileceği söylenen ey-
lemler kuvvet kullanma tehdidi olmaz. Tehdit söz-
le ya da eylem yoluyla gerçekleştirilebilir. 1990’da
Irak, henüz Kuveyt’le görüşmeler devam ederken
sınıra yüz bin asker yığarak bunu yapmıştır. Aynı
şekilde, ilişkilerin kötü olduğu bir devletle olan sı-
nıra çok yakın bir yerde askeri manevra yapmak da
tehdit olarak değerlendirilebilir. Uyarı ile tehdidi
birbirinden ayıran şey, tehdidin her an bir eylem
olasılığını da taşımasıdır. Ancak hukuka aykırı kuv-
vet kullanma tehdidini çoğunlukla kuvvet kullan-
manın kendisi izlediğinden dikkatler kaçınılmaz
olarak daha ciddi bir ihlal olan sonraki eylem üze-
rinde yoğunlaşmaktadır.
2/4’ün getirdiği kuvvet kullanma yasağı ince-
lenirken göz önünde tutulması gereken bir başka
nokta, İkinci Dünya Savaşı sonundan bu yana kuv-
vet kullanma konusunda birçok belirsiz bölgenin
ortaya çıkmış olmasıdır. Bunların en önemlisi, do-
laylı saldırı yöntemleridir. Artık devletler bir başka
devlete karşı kuvvet kullanırken asker göndermek
zorunda değildir. 1974 Saldırının Tanımı Kararı’nın
3. maddesinde dolaylı bazı eylemler de saldırı kap-
samına alınmıştır. Bu eylemler şunlardır: Kararın
(f ) paragrafında yer verilen, devletin kendi ülkesi-
ni başka bir devlete saldırı için kullandırması ve (g)
paragrafında yer verilen, başka bir devlete o ülkede
silahlı saldırı oluşturabilecek yoğunlukta silahlı güç
kullanma olayları gerçekleştiren silahlı kollar, grup-
lar, düzensiz birlikler veya lejyonerler göndermek.
UAD da 1986 Nikaragua Davası’nda dolaylı saldı-
rıyı meşru savunma hakkının kullanılması yolunu
açan durumlardan birisi olarak kabul etmiştir.
2/4’ten doğan asıl yorum sorunu, maddedeki
bir devletin toprak bütünlüğü ya da bağımsızlığına
karşı veya BM Antlaşması amaçlarıyla bağdaşmayan
herhangi bir biçimde kuvvet kullanmanın yasaklan-
mış olmasının, yasağın kapsamını daraltıp daralt-
madığı noktasında çıkmıştır. Yani, eğer bir kuvvet
kullanma eylemi BM amaçlarıyla çelişmiyorsa, baş-
46
Birleşmiş Milletler Sistemi
ka bir devletin toprak bütünlüğünü ve bağımsızlı-
ğını ihlal etmiyorsa veya geçici olarak ihlal ediyorsa
bu yasak kapsamı dışında kalabilir mi? Bu gibi bir
durumun en klasik örneği, vatandaşları sorun olan
bir bölgede yaşamsal tehlike içinde olan bir devletin
onları kurtarmak için müdahale etmesidir. Bunu
İsrail, Uganda’nın Entebbe havaalanına kaçırılan
uçakta bulunan İsrail vatandaşlarını kurtarmak için
ve Etiyopya’daki iç savaş sırasında orada bulunan
Etiyopyalı Yahudileri kurtarmak için yapmıştır.
BM Antlaşması’nın geleneksel yorumuna göre,
konulan yasak genel ve kesin bir yasaktır. Madde-
deki bu terimler genel yasağı sınırlandırmak için
değil, tam aksine güçlendirmek için konulmuştur.
Antlaşma’nın hazırlık çalışmaları da bu görüşü des-
teklemektedir. Maddenin kapsamını kısıtladığı ile-
ri sürülen terimler Dumbarton Oaks önerilerinde
yoktu ancak San Francisco Konferansı’nda, küçük
devletler ülke bütünlüğü ve siyasal bağımsızlığının
korunan değerler olduğunun vurgulanması için
konulmasını istedi. Yani genel ve kapsayıcı yasağı
sınırlandırma niyeti hiçbir şekilde yoktu.
Diğer görüşe göreyse, yasak sınırlı bir yasak-
tır, yani yalnızca bir devletin toprak bütünlüğü
veya siyasi bağımsızlığına karşı ya da Antlaşma’nın
amaçlarına aykırı olan kuvvet kullanma eylemlerini
yasaklamaktadır.
Birinci görüşün kabulü halinde, antlaşmaların
ihlali gibi uluslararası hukuka aykırı olan ancak
kuvvet kullanma içermeyen uygulamalara karşı
devletler kuvvet kullanma yoluna sapamaz. Oysa
ikinci görüş, bu gibi durumlarda da eğer BM
amaçlarına aykırı değilse veya diğer devletin toprak
bütünlüğü veya siyasi bağımsızlığı ihlal edilmiyorsa
devletlere kuvvete başvurma olanağı tanır. Dolayı-
sıyla zor durumdaki vatandaşlarını kurtarmak için
ve insancıl nedenlerle kuvvet kullanmayı hukuka
uygun kabul etmek gerekir. Çünkü her ikisinde de
diğer devletin siyasal bağımsızlığına karşı bir hare-
ket yoktur, toprak bütünlüğü geçici bir süre için
ihlal edilmektedir ve açıktır ki tehlikede olan in-
sanları kurtarmak BM Antlaşması ilke ve amaçları-
na aykırı değildir.
Ancak bu görüş kabul edilirse karşı karşıya ka-
lacağımız asıl sorun şu olacaktır: Belli bir kuvvet
kullanma eyleminin niteliğini saptarken devletlerin
amaç ve niyetini nasıl saptayacağız? Devletler her
zaman amaçlarının kuvvet kullanmayı haklı hale ge-
tiren bir amaç olduğunu iddia edebilir ve o devletin
Uluslararası Örgütler
amacının o neden değil de başka bir neden olduğu-
nu ispat etmek çoğu zaman mümkün olmayacaktır.
Yani bu görüşün kabul edilmesi, kötüye kullanma
yolunun da açılması anlamına gelmektedir.
Baskın olan yorum, yasağı kapsayıcı kabul eden
yorumdur. Devletler ve doktrini çoğunluğu geniş
yorumu reddetmektedir, çünkü geniş yorum güç-
lü devletlerin işine yarayan bir yorumdur. Askeri
yönden zayıf olan hiçbir devlet, çiğnenen hakkı ne
olursa olsun daha güçlü bir devlete karşı herhangi
bir şekilde kuvvet kullanamaz. UAD da 1949 Kor-
fu Boğazı Davası’nda, İngiltere’nin Boğaz’da yaptı-
ğı mayın tarama harekatının Arnavutluk’un toprak
bütünlüğüne veya siyasi bağımsızlığına zarar ver-
mediği ve dolayısıyla hukuka uygun olduğu iddia-
sını, bu harekatın Arnavutluk’un egemenliğini ihlal
ettiğini belirterek reddetmiştir.
Meşru Savunma Hakkı
Kuvvet kullanmanın yasaklanması, meşru sa-
vunmayı doğal bir istisna olarak içerir. Meşru sa-
vunma hakkının kapsamı kısıtlanabilir ama bu hak
tamamıyla yok edilemez. Meşru savunma hakkı-
nın var olduğunun özel bir maddeyle kabulü de
gerekmez. Haksız bir saldırı karşısında devletlerin
kendilerini savunma hakları hiçbir zaman tartışıl-
mamıştır. BM Antlaşması da meşru savunmanın
bu niteliğini, bunun doğal bir hak olduğunu belir-
terek kabul etmektedir. BM Antlaşması’nın meşru
savunmaya ilişkin hükmü olan 51. maddeye göre,
“bu Antlaşma’nın hiçbir hükmü, Birleşmiş Millet-
ler Üyelerinden birinin silahlı saldırıya hedef olma-
sı halinde, Güvenlik Konseyi uluslararası barış ve
güvenliğin korunması için gerekli önlemleri alın-
caya dek, bu üyenin doğal olan bireysel ve meşru
savunma hakkına halel getirmez.”
Başka bir şekilde söylersek, silahlı saldırıya uğ-
rayan bir devlet, Güvenlik Konseyi harekete geçe-
ne kadar saldırgan devlete karşı kuvvet kullanarak
kendisini savunmak hakkına sahiptir. Bu doğal bir
haktır ve devlet bu hakkını tek başına ya da başka
devletlerle birlikte kullanabilir. 51. maddeyle meş-
ru savunma hakkı üç yönde gelişmiştir: Her şeyden
önce bireysel meşru savunmanın yanı sıra birlikte
meşru savunmayı da kapsar hale gelmiştir. Birlikte
meşru savunma, saldırıya uğrayan devletin üçüncü
devletlerden yardım alarak bu hakkını kullanması
anlamına gelir. Devlet bunu saldırıya uğradıktan
sonra yardım çağrısıyla da sağlayabilir, saldırıdan
önce üyesi bulunduğu bir askeri ittifak aracılığıyla
da gerçekleştirebilir. İkinci olarak, silahlı saldırının
gerçekleştiği durumlara özgü kılınarak mümkün
olduğu kadar kötüye kullanmalardan kurtarılmaya
çalışılmıştır. Üçüncü olarak da Güvenlik Konseyi
gerekli önlemleri alana kadar kabul edilen bir hak
olarak geçici bir nitelik kazanmıştır.
Meşru savunma hakkının koşullarına bakarsak,
öncelikle bir silahlı saldırı olmalıdır. İster doğrudan
ister dolaylı saldırı olsun, silahlı saldırının meşru
savunma yolunu açtığı kabul edilmektedir. Üyeler
meşru savunma hakkını kullanırken aldıkları ön-
lemleri hemen Güvenlik Konseyi’ne bildirmekle
yükümlüdürler. Bilgi vermek, meşru savunma hak-
kını kullandığını iddia eden tarafın görevidir. Eğer
iki taraf da bu iddiadaysa, her ikisi de Güvenlik
Konseyi’ne başvurabilir. Güvenlik Konseyi’nin yet-
kileri bu durumdan veya devletlerin meşru savun-
ma haklarını kullanmalarından bir zarar görmez.
Karar yetkisi yine Konsey’e aittir.
Güvenlik Konseyi uluslararası barış ve güven-
liğin korunması için gerekli önlemleri aldığı anda
meşru savunma hakkı çerçevesinde kuvvet kullan-
ma da sona ermek zorundadır. Doğal olarak bura-
da kast edilen, Güvenlik Konseyi’nin bir konuyu
gündemine alması, tartışması vb. değildir. Güven-
lik Konseyi’nden uluslararası barış ve güvenliği ko-
rumak için bir eylem beklenmektedir. Bu gerçek-
leştiği anda, devletler tek-taraflı kuvvet kullanma
eylemini sona erdirmek zorundadırlar.
Bu şekliyle meşru savunma hakkı, devletlerin
Güvenlik Konseyi harekete geçene kadar başvurduk-
ları ve o harekete geçer geçmez sona erdirmek zorun-
da oldukları geçici bir yoldur. Hiçbir şekilde ulusla-
rarası örgüt tarafından alınması gereken önlemlerin
yerini alacak geniş kapsamlı bir hak değildir.
51. maddede yer almamasına karşın, gereklilik
ve orantılılığın yapılagelişten (teamülden) kaynak-
lanan bir sınırlama olarak meşru savunma hakkı-
nın bir koşulunu oluşturduğuna kuşku yoktur.
Çünkü kuvvet kullanma yasağına bir istisna olarak
meşru savunma hakkı çerçevesinde kullanılmasına
izin verilen kuvvetin, söz konusu saldırıyı bertaraf
etmek için gerekli en az kuvvet olması gerekir.
Kullanılacak kuvvetin saldırıyla orantılı olması
gerektiği yönündeki en önemli olay, 1837 Caroli-
ne olayıdır. Bu olay, Kanada’nın İngiltere’ye karşı
verdiği bağımsızlık savaşı sırasında ortaya çıkmıştır.
Kanadalılar zaman zaman yakındaki ABD eyaletle-
47

rine sığınıyor ve yardım alıyorlardı ama Amerikan
hükümeti karışmama politikası izliyordu. Kanada-
lılar Kanada toprağı olan Navy adasından geçen İn-
giliz gemilerine saldırmaya başladılar. Bu adadaki
Kanadalılara silahı ise Caroline adlı bir Amerikan
bandıralı gemi sağlıyordu. İngilizler bu gemiyi bir
Amerikan limanı olan Schlosser’de ele geçirdiler ve
Niyagara şelalesinden aşağı attılar.
İngiltere gemiyi ele geçirip yok ederken meşru
savunma hakkı çerçevesinde hareket ettiğini ileri
sürmüştü. ABD’nin görüşüne göre, İngiltere bu
sorunda meşru savunma hakkını kullandığını ileri
süremez. Çünkü meşru savunma hakkının kulla-
nılabilmesi için söz konusu tehlikenin o an ortaya
çıkmış, ani, başa çıkılamaz ve başka hiçbir korunma
yoluna başvurmaya olanak bırakmayacak nitelikte
olması gerekir. Sonuçta, İngiltere de bu koşulların
meşru savunma hakkının koşulları olduğunu kabul
etmiştir ve o zamandan bu yana bir daha orantılılık
koşulu hiç sorgulanmamıştır.
Bu noktada devletlerin uygulamasına bakarsak,
bazı büyük devletlerin kuvvet kullanma olayların-
da geniş bir meşru savunma hakkı iddia ettikleri-
ni görüyoruz. Bunu destekleyen görüşler de ileri
sürülmüştür. Buna göre, 51. madde hiçbir zaman
sınırlayıcı olmak amacıyla konulmamıştır. Meşru
savunmayı tanımlamak amacından çok bölgesel
örgütlerle ilişkisini belirlemek amacına yöneliktir.
Ancak daha geniş meşru savunma hakkının ile-
ri sürüldüğü her olayda, veto nedeniyle Güvenlik
Konseyi’nde karar alınamasa bile, diğer devletler böy-
le bir genişletmeden rahatsızlıklarını göstermişlerdir.
Ortak Güvenlik Sistemi
Kuvvet kullanmanın bir tek meşru savunma
hakkı dışında 2/4 ile yasaklanması, o zamana ka-
dar gelen devlet uygulamasının tamamen aksine
bir durum oluşturmaktadır. Devletler diledikleri
zaman kuvvete başvurmayı egemenliklerinin bir
parçası olarak görmüşler ve böyle uygulamışlardı.
Ancak BM Antlaşması 2/4 ile bu yetkileri meşru
savunma hakkının kullanılması dışında ortadan
kaldırıldı. Bunun dünyadaki kuvvete başvurma
olaylarını durdurmayacağı açık olduğuna göre,
örgütün bu gibi durumlarda müdahale etmek için
yetkilendirilmesi ve bir sistem kurulması gereği
açıktı. Bu sistem, Antlaşma’nın VII. Bölümü çer-
çevesinde kurulmuş, sistemin ortasına da Güvenlik
Konseyi yerleştirilmiştir.
48
Birleşmiş Milletler Sistemi
BM Antlaşması’nın VII. Bölümü, madde 39-
41, barışa yönelik tehdit, barışın bozulması veya
saldırı eylemi durumlarında Örgüt’ün başvurabile-
ceği önlemleri belirler. 39. maddeye göre, Güvenlik
Konseyi barışın tehdit edildiğini, bozulduğunu ya
da bir saldırı eylemi gerçekleştiğini saptar ve ulusla-
rarası barış ve güvenliğin korunması ya da yeniden
kurulması için tavsiyede bulunur ya da 41 ve 42.
maddeler uyarınca hangi önlemlerin alınacağına
karar verir.
Resim 2.5 BM Güvenlik Konseyi’nde oylama yöntemi
5 sürekli üyeye (P5) avantaj sağlayacak şekilde
düzenlenmiştir. Buna göre, Konsey’in karar verebilmesi
için olumlu oylar içinde beş sürekli üyenin oyu da dahil
olmak üzere toplam 9 oy gereklidir.
Kaynak: http://static.un.org/News/dh/photos/
large/2013/June/553835-securitycouncil.jpg
Özetle, 39. madde Güvenlik Konseyi’ne iki iş-
lev yüklemektedir: Önce bir barışa yönelik tehdit,
barışın bozulması veya saldırı eylemi olup olma-
dığını belirleyecektir. Sonra da durum hakkında
tavsiyede bulunabilecek ya da alınacak önlemleri
saptayabilecektir. Yani, Güvenlik Konseyi 39. mad-
dede sayılan durumları gerçekleştiğini saptasa bile
zorlama önlemlerine başvurmak zorunda değildir.
Tarafların uyuşmazlıklarını çözmeleri için tavsiye-
lerde bulunabilir ya da alınacak önlemleri saptaya-
bilir. Bu tercih yapma olanağı, alınacak önlemlerin
belirlenmesi için Güvenlik Konseyi’nde ikinci bir
oylama yapılması gerektiği anlamına gelmektedir.
Beş sürekli Güvenlik Konseyi üyesi, 39. maddede
sayılan durumlardan birinin saptanmasından sonra
bir de zorlama önlemi alınıp alınmayacağı konu-
sunda ikinci bir veto hakkına sahip olurlar.
Güvenlik Konseyi zorlama önlemi uygulama
kararı verse bile, bu önlemler yine kuvvet kullanma
Uluslararası Örgütler
içeren önlemler olmak zorunda değildir. Güvenlik
Konseyi önce 41. maddede belirlenen diğer zor-
lama yollarının uygulanmasına da karar verebilir.
Burada da yine önce kuvvet kullanma içermeyen
önlemlere başvurmak, bunlar sonuç vermezse kuv-
vet kullanma yoluna sapmak gibi bir zorunluluk
yoktur. Güvenlik Konseyi önce diğer zorlama yol-
larının uygulanmasına karar verebileceği gibi bu
yolların sonuç vermeyeceği kanısındaysa, bunlarla
zaman kaybetmeden doğrudan doğruya kuvvet
kullanma içeren zorlama yollarına başvurulmasına
da karar verebilir.
Güvenlik Konseyi’nin zorlama önlemlerine
başvurabilmesi için, önce 39. maddede belirtilen
barışa yönelik tehdit, barışın bozulması veya saldırı
eylemlerinden birisinin gerçekleştiğini saptaması
zorunludur. Bu belirleme, BM Antlaşması’nda ön-
görülen ortak güvenlik sisteminin anahtarıdır. Bir
kez bu saptama yapıldıktan sonra, artık Güvenlik
Konseyi barışçı çözüm yolları için tavsiyede bulun-
ma ya da zorlama önlemi kararı vermek yolların-
dan dilediğini seçebilir.
Güvenlik Konseyi barışın bozulduğunu tüm ta-
rihi boyunca üç kez saptamıştır: 1950 Kore, 1982
Falkland Adaları ve 1990 Irak’ın Kuveyt’i işgali.
Buna karşılık bir saldırı eylemi gerçekleştiği belir-
lemesi hiç yapılmamıştır. Güvenlik Konseyi bunu,
Irak’ın Kuveyt’i işgali gibi çok açık bir saldırı du-
rumunda bile yapmamıştır. Bunun nedeni, büyük
bir olasılıkla saldırı terimine yüklenen öznel kötü
anlamdır.
Barışa yönelik tehdit ise yalnızca 2/4’e göre kuv-
vet kullanma tehdidini değil, ama aynı zamanda iç
savaş ya da insan hakları ihlalleri gibi durumlardan
da kaynaklanabilir. Nitekim 1992’de Somali’deki iç
savaşta bir dış saldırı ya da kuvvet kullanma tehdidi
olmadığı halde Güvenlik Konseyi bu durumu barı-
şa yönelik tehdit olarak belirlemiştir.
Güvenlik Konseyi 39. maddede belirlenen
durumlardan birisinin gerçekleştiğine karar ver-
dikten sonra, eğer gerekiyorsa durumun ağırlaş-
masını önlemek için geçici önlem de alabilir. 40.
maddede belirlenen bu yetkinin kullanılması,
tarafların hak ve iddialarını etkilemez. Bundan
sonra, Güvenlik Konseyi 41. maddede belirlenen
ve kuvvet kullanma içermeyen yollara başvurmaya
karar verebilir. Bunlar, ekonomik ilişkilerin dur-
durulması veya diplomatik ilişkilerin kesilmesi
gibi önlemlerdir. Güvenlik Konseyi 41. maddede
belirlenen önlemlerin yetersiz kaldığı ya da kala-
cağı kanısına varırsa, 42. madde uyarınca hava,
kara ve deniz kuvvetleri aracılığıyla gerekli gördü-
ğü her türlü girişimde bulunabilir. Bu karara uy-
mak, BM Antlaşması’nın 25. maddesi gereği üye
devletler için bir yükümlülüktür.
Bölgesel örgütler tarafından ya da bölgesel bir
antlaşma çerçevesinde kuvvet kullanılması da BM
Antlaşması’nda yer alan merkezi kuvvet kullan-
ma yollarından birisidir ve ortak güvenlik siste-
minin bir parçasını oluşturur. Bu yola başvurul-
ması yolunda karar verme yetkisi, yine Güvenlik
Konseyi’ne aittir. BM Antlaşması’nın VIII. Bölü-
mü bölgesel antlaşmalara ve örgütlere ayrılmıştır.
52. madde, uluslararası barış ve güvenliğin korun-
ması amacına yönelik olarak kurulan ve BM amaç
ve ilkeleriyle bağdaşan bölgesel antlaşma ve örgüt-
lerin varlığını kabul etmekte ve üyelerin bölgesel
nitelikteki uyuşmazlıklarını Güvenlik Konseyi’ne
getirmeden önce bu bölgesel yollar aracılığıyla
çözmeye çalışmalarını istemektedir. 53. madde ise
Güvenlik Konseyi’nin kendi yetkisindeki zorlama
önlemlerini uygulamak için bu bölgesel antlaşma
ve örgütlerden yararlanabileceğini söylemekte ama
Güvenlik Konseyi’nin izni olmadan bu örgüt ya
da antlaşmalar uyarınca zorlayıcı hiçbir harekette
bulunulamayacağını belirtmektedir.
Buradan şöyle bir sonuç çıkarabiliriz: Güvenlik
Konseyi’nin izni olmadan bu örgüt ya da antlaşma-
lar uyarınca zorlama önlemi uygulanamaz. Bunun
için evrensel örgütün uluslararası barış ve güvenli-
ğin korunmasından sorumlu organı olan Güvenlik
Konseyi’nin kararı şarttır. Ancak meşru savunma
hakkının kullanılması için bölgesel kurumlara baş-
vurmanın önünde hiçbir engel yoktur. Yani bir
devlet meşru savunma hakkını bu kurumlar çerçe-
vesinde diğer devletlerle birlikte kullanabilir.
Güvenlik Konseyi’nin BM Antlaşması’nın
bu hükümleri uyarınca yaptırım amacıyla kuvvet
kullanılmasına karar vermesi durumunda, bu ka-
rarların uygulanması için gereken önlemler yine
Güvenlik Konseyi’nin takdirine göre ya BM üyele-
rinin bir kısmı ya da tamamı tarafından alınacaktır.
Güvenlik Konseyi bu kararı aldıktan sonra, kendi
askeri gücü olmadığına göre uygulanmasını üye
devletlerden istemek durumundadır. Üye devlet-
lerin Güvenlik Konseyi’ne askeri güç verebilmele-
ri için, BM Antlaşması 43. madde BM üyelerinin
Güvenlik Konseyi ile özel antlaşmalar yapmasını
öngörür. Bu özel antlaşmalarda, üyelerin Güvenlik
49

Konseyi emrine verebilecekleri silahlı güçlerin mik-
tarı, niteliği, hazırlık dereceleri ve yerleri belirtile-
cek ve gösterilecek kolaylık ve verilecek yardımın
niteliği saptanacaktır. Güvenlik Konseyi, bu özel
antlaşmalarla emrine verilen güçleri gereksinim
duyduğu anda kullanabilecektir.
Bu ulusal birimlerin yönetilmesi görevini üst-
lenen uluslararası birim ise 47. maddeyle kurulan
Askeri Kurmay Komitesi olacaktır. Bu Komite,
barış ve güvenliğin korunması, Güvenlik Konseyi
emrine verilen güçlerin kullanılması ve komutası,
silahlanmanın düzenlenmesi ve olası bir silahsız-
lanma için gerekli askeri araçlarla ilgili her konuda
Güvenlik Konseyi’ne tavsiyede bulunacaktır. An-
cak Komite’nin konumuz açısından önemli olan
görevi, Güvenlik Konseyi emrindeki tüm silahlı
kuvvetlerin stratejik yönetimidir. Kuvvet kulla-
nılması için gerekli planları yapacak olan birim,
BM Antlaşması 46. maddeye göre Askeri Kurmay
Komitesi’dir.
Ancak kağıt üzerinde uygun görünen bu sis-
tem kurulamamış ve 39. maddeye göre tespit
yapıldıktan sonraki uygulama farklı bir yöne
doğru gitmiştir. BM sistemi daha Antlaşma im-
zalandığı sırada birçok noktada eleştirilerle kar-
şılaştı. Antlaşma’da kuvvet kullanma tekeli Gü-
venlik Konseyi’ne verilmiştir ama bu yetkinin
kullanılabilmesi beş sürekli üyenin anlaşmasına
bağlıdır. BM sisteminde Güvenlik Konseyi’ndeki
oylama prosedürü, Güvenlik Konseyi’nin beş sü-
rekli üyesine, yani ABD, Rusya, Çin, İngiltere ve
Fransa’ya, kendilerini önlemlerden bağışık tutma
ve istemedikleri kararların alınmasını veto etme
olanağını tanımaktadır.
Bu oylama sisteminin değiştirilmesi, BM’de
reform çalışmaları çerçevesinde sık sık konu edil-
diyse de gerçekleşmeyeceği anlaşılmaktadır. Böyle
bir değişiklik beş sürekli üyenin onayını gerektir-
mektedir ve onlar da bu haklarından vazgeçecek
gibi görünmemektedir.
Bunun dışında, VII. Bölüm’ün öngördüğü işle-
rin hiçbirisi yapılamamıştır. Devletlerle Güvenlik
Konseyi arasında yapılması gereken özel antlaşma-
lar üzerinde uzlaşma sağlanamamıştır. Dolayısıyla
Güvenlik Konseyi 39. madde gereği barışa yönelik
tehdit, barışın bozulması veya saldırı eylemi ger-
çekleştiğine ve 42. madde gereği kuvvet kullanıl-
masına karar verse bile, emrinde bunu uygulayacak
askeri güç yoktur.
50
Birleşmiş Milletler Sistemi
Bu durumda Güvenlik Konseyi uluslararası ba-
rışın ve güvenliğin korunması görevini yerine geti-
rirken sahip olması gereken çok önemli bir yetki-
den yoksun kaldı. Özel antlaşmaların yokluğunda,
Güvenlik Konseyi halen 39. maddeye göre belirle-
me yapabilir ama devletler olası bir askeri operas-
yona katılmak zorunda değildir. Dolayısıyla uygu-
lama için başka yollar bulmak zorunda kalınmıştır.
Bu soruna çözüm olarak Güvenlik Konseyi, 39.
maddeden kaynaklanan devletlere kuvvet kullanma
izni verme ya da bunu tavsiye etme yetkisi geliştirdi.
Bu yetkinin kullanıldığı olaylara bakarsak, Gü-
venlik Konseyi 53 yılda yalnızca üç olayda büyük
çaplı operasyonlara başvurulmasını gerektiren izin-
ler vermiştir. Bunlar; 1950 Kore, 1990 Kuveyt’in
Irak tarafından işgali ve 1992 Somali iç çatışması-
dır. Bu operasyonlar, söz konusu çatışmanın niteli-
ğinden karar alınışına ve bu kararların uygulanma-
sına kadar bazı önemli nitelikler göstermektedir.
Her üç durumda da Güvenlik Konseyi’nin ka-
rar verme yetkisi vardı. 7 Temmuz 1950 tarih ve 84
sayılı kararıyla Kore’deki durumu barışın bozulması
olarak, 2 Ağustos 1990 tarih ve 660 sayılı kararıyla
da Irak’ın Kuveyt’i işgalini uluslararası barış ve gü-
venliğin bozulması olarak belirledi. Somali’ye ilişkin
karar ise 3 Aralık 1992 tarih ve 734 sayılı karardı ve
durumu uluslararası barış ve güvenliğe yönelik tehdit
olarak belirliyordu.
Bu üç örnekten ilki olan Kore’de operasyon sı-
rasında soğuk savaş halen devam ediyordu. Karar
ancak Sovyetler Birliği’nin Güvenlik Konseyi top-
lantılarını o sırada boykot ediyor olması sayesinde
alınabildi. 25 Haziran’da Konsey ateşkes ve Kuzey
Kore güçlerinin 38. paralele çekilmesi çağrısında
bulunan ve bu kararın uygulanması için BM üye-
lerinden yardım isteyen genel bir karar aldı. 27
Haziran’da Kore Cumhuriyeti’ne silahlı saldırıyı
püskürtmek ve bölgede barışı yeniden kurmak için
gerekli yardımın yapılması tavsiyesinde bulundu.
7 Temmuz’da ise askeri güçlerin ABD’nin birleşti-
rilmiş komutası altına konmasını ve ABD’nin bir
komutan atamasını tavsiye ediyor ve bu güçlerin
BM bayrağını taşımasına izin veriyordu.
İkincisi olan Kuveyt’te soğuk savaş sona ermişti
ve Rusya da operasyonda ABD’ye destek verdi. 2
Ağustos tarih ve 660 sayılı kararda, Güvenlik Kon-
seyi 39 ve 40. maddelerin adını vererek konunun
VII. Bölüm çerçevesinde ele alınacağını ortaya
koydu ve Irak güçlerinin derhal ve koşulsuz ola-
Uluslararası Örgütler
rak Kuveyt’ten çekilmesini istedi. 6 Ağustos tarih
ve 661 sayılı kararla, 41. maddeye göre Irak’a ön-
lemler uygulanmasına karar verdi. 25 Ağustos tarih
ve 665 sayılı kararla, Kuveyt hükümeti ile işbirli-
ği yapan devletlerin Irak’a giden ve Irak’tan gelen
tüm gemilerin ambargonun uygulanması ve kargo
ve yönlerinin kontrolü amacıyla durdurulması için
her türlü önlemi almaları çağrısında bulundu. Aynı
gün alınan 670 sayılı karar ise, devletlere Irak ve
Kuveyt’e giden ve önceden BM’den onay almayan
uçakları kendi hava sahalarından geçirmemeleri
emrini verdi. Sonunda, 29 Kasım tarih ve 678 sa-
yılı kararla, Kuveyt ile işbirliği yapan devletlere ön-
ceki kararları uygulamak ve bölgede barışı kurmak
için gerekli önlemleri alma izni verdi.
Bu tür operasyonların üçüncüsü olan Somali’de
ise insancıl nedenler temel rolü oynamıştı. Kore’de
ve Körfez’de barışı bozan belli bir devlet varken bu-
radaki durum ülkenin iç koşullarından kaynakla-
nıyordu. 23 Ocak 1992’de Güvenlik Konseyi tüm
tarafları ateşkese çağıran ve VII. Bölüm gereği si-
lah ve askeri malzeme üzerine ambargo koyan ve
ayrıca Arap Birliği, Afrika Birliği Örgütü ve İslam
Konferansı Örgütü ile işbirliği öngören 733 sayı-
lı kararı aldı. 24 Nisan 1992’de 751 sayılı kararla
UNOSOM kuruldu. 3 Aralık 1992’de 794 sayılı
karar ile Güvenlik Konseyi Genel Sekreter’den ge-
len Somali’de güvenli bir çevre yaratılması için VII.
Bölüm’e göre eylem önerisini kabul etti ve bir üye
devletin bu operasyonun oluşturulması önerisini
olumlu karşıladı. Bu devlet ABD idi. Güvenlik
Konseyi, ABD ve Genel Sekreter’e bu öneriyi uy-
gulamak için gerekli tüm önlemleri alma izni verdi.
Bloklaşma sona erer ermez iki bu tür operasyon
gerçekleştirilmesi, özellikle Somali’deki gibi ulusla-
rarası çatışma değil de iç çatışma olan bir yere mü-
dahale edilmesi, başka yerlerde de benzer BM ope-
rasyonları yapılabileceği yönünde umut verdiyse de
bu umut gerçekleşmedi. Bosna-Hersek ve Ruanda
bunun en somut örneğidir. Somali’de önderlik ya-
pan ABD idi, ama bunu başka yerlerde yapmadı.
Nitelikleri ne olursa olsun, gerekli mekanizma
kurulmamış olduğundan Güvenlik Konseyi her
üç olayda da üye devletlere askeri bir müdahale
için emir verme yoluna gidemedi. Kore’ye ilişkin
84 sayılı karar üyelere gerekli her türlü yardımı
yapmalarını tavsiye etmekte, Kuveyt’e ilişkin 678
sayılı karar ve Somali’ye ilişkin 794 sayılı karar
devletlere gerekli tüm araçları kullanma izni ver-
mektedir. Somali’ye ilişkin olarak kuvvet kullanma
terimi açıkça kullanılmamıştır ama niyet edilenin
bu olduğu açıktır. Nitekim bundan sonra hemen
Somali’ye silahlı güç gönderilmiştir.
Kore’de Güvenlik Konseyi 84 sayılı kararı al-
dıktan sonra çatışmaların gidişi üzerinde bir rol
oynamadı. Genel Sekreter’in BM’nin Kore’de daha
etkin olabilmesi için gösterdiği tüm çabalar Avru-
pa devletlerinin desteğine rağmen ABD tarafından
reddedildi. Böylece Güvenlik Konseyi kendi yetki-
sini, silahlı kuvvetin çok büyük bir kısmını sağla-
yan ABD’ye devretmiş gibi oldu. BM’nin Kore’de-
ki denetimi ABD’nin raporlarını almaktan öteye
gidemedi.
Ancak yine de BM’nin Kore’deki rolünü kü-
çümsememek gerekir. Güvenlik Konseyi’nin çağ-
rısı üzerine Kore’de savaşan güçlere 15 BM üyesi
katıldı. Birçok BM üyesi de malzeme, tıbbi yardım
vb. sağladı. Ayrıca Sovyetler Birliği’nin 1 Ağustos
1950’de Güvenlik Konseyi’ne dönüşüyle Konsey
yeniden karar veremez duruma düşünce ve tam bu
sırada geri çekilen Kuzey Kore ordusu karşısında
38. paralelin geçilip geçilmeyeceği sorunu çıkın-
ca, ABD buna kendisi karar vermek yerine BM’ye
gitti. Genel Kurul Barış İçin Birleşme kararını ala-
rak sınırın geçilmesi iznini verdi. Bu karara daya-
narak BM güçleri 29 Kasım’da 38. paraleli geçti.
Bunun sonucunda Çin kendi güçleriyle müdahale
etti. 1951 kışı boyunca süren çatışmalardan sonra
38. paralel bir kez daha sınır oldu ve 27 Temmuz
1953’te de ateşkes imzalandı.
Körfez olayında, Kore’nin aksine sorunla ba-
şından sonuna kadar Güvenlik Konseyi ilgilendi.
Güvenlik Konseyi kararları, VII. Bölüm’de belirle-
nen süreci adım adım takip etti. Bu arada geçen
süre zarfında, ABD ve bazı başka devletler Körfez’e
ve Suudi Arabistan’a asker yığmaya başladı. Amaç
Irak’ın başka Körfez devletlerine de girmesine en-
gel olmak ve harekete geçmek için hazırlıktı. Bu-
rada da önderlik yapan yine ABD idi. 29 devlet-
ten gelen 750.000 askerin 500.000’i ABD’dendi.
Harekatı yöneten devlet yine ABD’ydi. Güvenlik
Konseyi’nin geri çekilmek için Irak’a tanıdığı süre-
nin sonu olan 15 Ocak 1991’den sonra bu güçler
artık kuvvet kullanmakta özgürdü ve BM’ye karşı
tek yükümlülüğü Güvenlik Konseyi’ne düzenli ra-
por göndermekti. 24 Şubat’ta başlayan operasyon
BM’nin amaçlarını gerçekleştirdi. Kuveyt’ten tüm
Irak güçlerini attı ve 3 Nisan’da da 687 sayılı karar-
la ateşkes yürürlüğe girdi.
51

Somali’deki durum tümüyle farklıydı. Karşıda,
operasyon öncesi izin alınması gereken etkin bir
hükümet olmadığı gibi düşman ya da saldırgan bir
devlet de yoktu. Tamamıyla Somali’nin iç koşul-
larından kaynaklanan bir sorun vardı. Ancak bu
operasyonda kesin bir şekilde tanımlanmış amaç-
lar olmadığı da bir eleştiri olarak yöneltildi. Genel
Sekreter düzensiz gruplardan ağır silahların alın-
masını ve Somali’de sorunları çözmek için gerekli
siyasi koşulların yaratılmasını istiyordu. Güvenlik
Konseyi’nin 26 Mart 1993 tarih ve 814 sayılı ka-
rarı, Genel Sekreter’den insancıl yardımın yanı sıra
siyasi ve ekonomik durumun düzeltilmesi ve ulusal
uzlaşma ve siyasi düzenin sağlanması için de gere-
kenleri yapmasını istemektedir. Amerikan yetkili-
leri ise yardımın gerektiği gibi ulaştırılmasını sağ-
layacak şartlar yaratıldığı anda çekilebileceklerini
söylüyordu. Sonuçta, ilk girişimde bulunan devlet
olduğu gibi operasyonun planlarını yapan, uygu-
layan ve istediği zaman çıkan ABD oldu. Karşıda
bir saldırgan olmadığından, sonunda bir ateşkese
gerek olmadı.
Bu tür operasyonların özel antlaşmalar ve BM
komutası olmadan yapılmasının sakıncaları sık
sık söz konusu edildi. Antlaşma’da öngörülen me-
kanizmanın yokluğu operasyonların yürütülmesi
üzerinde önemli etkide bulundu. Güvenlik Kon-
seyi operasyona ilişkin bilgi almakta ama operas-
yonların günlük yürütülmesi üzerinde söz sahibi
olamamaktadır. Tarafsız ve her saldırganı durdur-
ma amacına yönelik olması gereken ortak güvenlik
sistemi, ancak bütün sürekli üyeler aynı taraftaysa,
yani hepsinin çıkarı aynı yöndeyse veya en azından
çatışmıyorsa devreye girmekte ve devletlerin iste-
ği olmadan hiçbir şekilde devreye girmemektedir.
Böylece, yapılan operasyonda kontrol BM’nin de-
ğil, liderliği yapan devletin elinde olmaktadır.
Ancak burada unutulmaması gereken önemli
bir nokta, Antlaşma öngörüldüğü gibi işleseydi de
yine beş sürekli üye aynı tarafta olmadığı takdir-
de herhangi bir müdahalede bulunulamayacağıdır.
Bugünkü durumda, BM’nin operasyonun yürü-
tülmesi üzerinde de denetimi olmaması ikinci bir
sorun olarak ortaya çıkmaktadır. Müdahalede bu-
lunan güçlerin BM gücü mü yoksa bir koalisyon
ordusu mu niteliğinde olduğu konusu da buradan
kaynaklanarak tartışılan bir sorun olmuştur. Ope-
rasyonu BM’nin kendi organı olan Askeri Kur-
may Komitesi değil operasyona katkıda bulunan
devletlerden birisi planlamakta ve yönetmektedir.
52
Birleşmiş Milletler Sistemi
Bu durumda, bu güçlerin BM gücü olup olmadığı
sorusu özellikle bu güçlerin yerleştirildikleri yer-
lerdeki davranışlarından doğan sorumluluk veya
zarara uğramaları durumunda onlar adına iddiada
bulunacak otoritenin saptanması açısından önem
taşımaktadır.
Tüm bu söylenenlere karşın bir şeyi unutma-
mak gerekmektedir. Bu tür operasyonların yalnızca
üç örneği vardır. Bunların birincisi 1950’deyken,
son ikisi 40 yıl aradan sonra 1990’larda gerçekleş-
miştir. Bu eksiklik nedeniyledir ki devletler açıkça
belirtilen kuvvet kullanma yasağına yine açıkça
belirtilen meşru savunma hakkı dışında başka is-
tisnalar bulmaya çalışmıştır. BM’nin daha başarılı
olan müdahale biçimi, Antlaşma’da hiç yeri ol-
mayan barış güçleri oldu ve 1988’de Nobel Barış
Ödülü’nü aldı.
Barış Güçleri
Antlaşma’da öngörülen ortak güvenlik sistemi
saldırganı bulup onu durdurmak ve uluslararası ba-
rış ve güvenliği bu şekilde sağlamak amacındaydı.
Barış gücü operasyonları ise böyle bir ortak düş-
man bulunmadığı varsayımına ve devletler arasında
işbirliğinin sağlanmasına dayanan operasyonlardır.
Gerilimin arttığı durumlarda böyle bir tarafsız BM
polisinin barışı korumak veya yeniden sağlamak
için büyük bir yardım sağlayabileceği düşüncesine
dayalıdır.
Genel olarak barış gücü operasyonları ikiye ay-
rılabilir: Gözlemci gruplar ve askeri güç içerenler.
Gözlemci gruplar az sayıda kişiden oluşan ve gö-
revi sorun olan yere gidip Genel Sekreter’e ve Gü-
venlik Konseyi’ne rapor vermek olan gruplardır.
İlk üç yılda BM, Balkanlar, Yunanistan, Kore ve
Endonezya’da bireyler yollayarak ya da komite ve
komisyonlar kurarak araştırma ve rapor verme yön-
temini kullandıysa da, gözlemcilik kurumu ilk kez
1948’de Filistin ve Keşmir’de kullanıldı. Konumuz
açısından önemli olan askeri kuvvet içerenler ise
daha yaygın olan bir tür olarak karşımıza çıkmakta-
dır. Bir silahlı çatışma olan yere, daha fazla çatışma
olmasını engellemek, ateşkesi gözetmek, askerden
arındırılmış bir bölgeyi tutmak ve dış müdahaleyi
önlemek gibi çok çeşitli amaçlarla yerleştirilebilir.
Barış gücü yerleştirilmesine neden olan genel-
likle iki durum vardır. Birincisi, devam eden bir
silahlı çatışma olan ve tarafların bunu durdurup
tarafsız bir üçüncü tarafın aralarına girmesini ka-
Uluslararası Örgütler
bul ettiği durumlardır. İkinci durum ise, tarafların
kendi aralarında bir çeşit uzlaşmaya varıp bunun
uygulanmasında tarafsız bir üçüncü tarafın yardı-
mına gereksinim duydukları durumlardır. Ancak
barış gücüne başvurulan durumlar bunlarla sınır-
lı değildir. Barış gücü yerleştirilen bu durumlar şu
başlıklar altında toplanabilir:
a. Ateşkes ve silah bırakışması anlaşmalarının
gözetimi,
b. Geçiş noktalarında ve sınır boyunca kontrol,
c. Düşman güçler arasına girmek,
d. İç huzursuzluk olan ülkelerde hükümetin
isteğiyle düzeni sağlamak,
e. BM kontrolü altındaki bir bölgede bölge-
nin güvenlik ve savunmasına yardım etmek,
f. Yerel güçlerin zararsız hale getirilmesine ve
silahtan arındırılmasına yardım etmek,
g. Plebisit veya seçim yapılacak bir bölgede
güvenliği sağlamak,
h. Sorunlu bölgelerde ya da afete uğrayan böl-
gelerde yardım operasyonu yürüten BM gö-
revlilerini ve operasyonu korumak.
Barış gücü askeri yollarla taraflardan birisini
zorlamak yetkisine sahip değildir. Ancak kendisi-
nin saldırıya uğraması durumunda meşru savunma
gereği kuvvet kullanabilir.
Askeri güç içeren bu tür BM misyonlarının bi-
rincisi, BM Acil Durum Gücü (UN Emergency For-
ce, UNEF) idi ve 1956’da Genel Kurul tarafından
Süveyş krizi sonrası ateşkesi gözetmek amacıyla
kurulmuştu. Böylece bu uygulamayı ilk başlatan
Genel Kurul oldu ama günümüzde tamamen Gü-
venlik Konseyi’nin kontrolündedir.
BM barış gücü mutlaka yerleştirileceği devlet-
ten izin alınarak yerleştirilir. Devlet bu izni bir bil-
dirimle ya da Genel Sekreter’e gönderilen bir me-
sajla verebilir. Eğer kabul eden devlet bu izni geri
alırsa barış gücü de çekilir. Barış gücünün süresinin
uzatılıp uzatılmayacağı kararı da operasyonun nite-
liği ve etkinliğine ilişkin her türlü sorun gibi barış
gücünü kuran organın karar vereceği bir sorun ola-
rak kabul edilmektedir. İlke olarak 5 sürekli üye-
den asker alınmaz ancak istisnaları olmuştur. Barış
gücünde yer alan askeri personel, Genel Sekreter’in
yönetimi altındadır. Genel Sekreter de sürekli ola-
rak barış gücünü kuran organa rapor verir.
Barış güçleri ilke olarak yerleştirileceği
devletten izin alınarak yerleştirilir. Bu rıza
geri alınırsa barış gücü de geri çekilir. İlke
olarak Konsey’in 5 sürekli üyesinden asker
alınmaz.
Genel Sekreter’in rolü, barış güçlerinin gerek
kuruluşu gerekse çalışması sırasında çok önemlidir.
Kuruluş aşamasında, genellikle Güvenlik Konse-
yi Genel Sekreter’den bir plan hazırlamasını ister.
Genel Sekreter taraflara danıştıktan sonra bu ko-
nuda bir tavsiyede bulunur. Bu tavsiye Güvenlik
Konseyi’nde ve finansmanı için de Genel Kurul’da
onaylanır. Bundan sonra yine Genel Sekreter işi
yüklenir. Zaman zaman Konsey’e rapor verir ve
önceden öngörülemeyen durumlar ortaya çıktıkça
onun yol göstermesini ister.
Barış gücü harekatlarının ön şartları sağduyu-
dan kaynaklanır. Böyle bir görevin başarılı olabil-
mesi için, ilgili tarafların rızası, gücü kuran ma-
kamın sürekli desteği, etkin bir askeri güç olması,
açık ve gerçekleştirilebilir bir görev talimatı ve ke-
sin tarafsızlık şarttır. Başarılı olan operasyonların
bu niteliklere sahip oldukları görülmektedir. Ta-
raflarca bu güçlerin tarafsız olduğu büyük ölçüde
kabul edilmiştir ve başka hiçbir gücün böyle kabul
edilmesine olanak yoktur.
Sayı olarak bakarsak, barış gücü operasyonları-
nın gerek sayı gerekse bu operasyonlara katılan kişi
Oysa barış güçleri için BM Antlaşması’nda doğru-
dan ve açık bir düzenleme yoktur. Yetki temelinin
VII. Bölüm olmadığı açıktır, çünkü bu bölüm zor-
lamaya ilişkindir. Barış gücü kuran Genel Kurul ve
Güvenlik Konseyi kararları ise belli bir maddeye
dayanmadan yalnızca Antlaşma hüküm ve ilkele-
rine genel bir atıf yapmakla yetinmektedir. Her iki
ana organ için de yetki konusunu açıklayan bir gö-
rüş, başka hiçbir hüküm ya da düzenlemeye gerek
kalmadan BM’nin bu tür operasyonlara başvurabi-
leceği yönündedir. Uluslararası barış ve güvenliği
korumak BM’nin temel kuruluş amacı olduğuna
göre, örgüt bunu gerçekleştirmek için gerekli her
türlü yetkiye de sahip olmalıdır. BM organları bu
görevi yerine getirmek için belirli bir hükme gerek
kalmaksızın yetkilerini kullanabilir. Bu bağlamda,
eğer buna gerek duyarlarsa barış gücü de kurabilir.
53
 Birleşmiş Milletler Sistemi

Sonuçta, barış gücü operasyonları ortak güven-
lik sistemini çalışmadığı bir ortamda çatışmaları
sınırlı tutmak ve gerilimi azaltmakla önemli bir iş-
levi yerine getirmiştir. Antlaşma’da düzenlenen bir
yöntem olmadığı için, şu anda uygulanan kuralla-
rın çoğu yaşananlardan alınan derslerden geliştiril-
miştir. Aslında BM barış güçleri başarılı olduysa,
bunu sorunlara olağanüstü bir esneklikle yaklaşma-
sına rağmen temel ilkelere sadık kalmayı bilmesine
borçludur. Antlaşma’da belirlenmiş kurallar olma-
ması ihtiyaçlara en iyi uyumu sağlamak açısından
başarılı olmuşsa da bu yoksunluk kimi zaman da
barış gücünün çalışmasını zorlaştırmıştır. Örneğin
Kıbrıs’ta Türk tarafıyla bir anlaşma yapılmamış ol-
ması bazı sorunlara neden olmaktadır. Kongo’da
henüz meşru savunmanın gerektirdiği kadar kuvvet
kullanılması kuralı yerleşmemiş olduğundan barış
gücü aşırı kuvvet kullanmış ve sonuçta çözüme bir
katkı sağlanamamıştır. Bosna-Hersek’te çatışmalar
sürerken görev alan barış gücü UNPROFOR’un
içine düştüğü durum ise aslında Bosna’daki soru-
nun barış gücünün görev tanımı dışında olmasının
bir sonucudur. Bosna’da çatışmalar devam ettiği
sürece barış gücünün burada işi yoktu, çünkü ta-
raflara zorlayıcı müdahalede bulunamazdı.
Barış güçlerine yöneltilen önemli bir eleştiri,
çatışmaları çözmeyip yalnızca dondurmakla yetin-
mesidir. Bu kimi zaman yeterli olmakta ve taraflar
sorunu kendi aralarında halledebilmektedir. Ancak
kimi zaman da sorun aldığı biçimiyle uzun yıllar bo-
yunca kalmakta ve barış gücü de bunu sürdürmeye
yarayan bir araç halini almaktadır. Bu yüzden, barış
gücünün kurulmasıyla birlikte sorunun çözülmesi
yolunda başka çabalar harcanması da zorunludur.
Soğuk savaşın sona ermesi, BM için barış gücü-
nü bırakıp önceden planlandığı gibi barışı zorlama
şansının doğduğu düşüncelerine neden olduysa da
uygulama tam tersini göstermektedir. Bunun bir
nedeni, ortak güvenlik sisteminin işler hale geti-
rilmesinin getirdiği büyük finansal, örgütsel ve
uygulamadan doğan zorluklardır. Kaldı ki, BM ça-
tışmalara aktif olarak müdahale edecekse, bu barış
gücünün rolünün azalmasına neden olmayacak,
tam aksine müdahaleden sonra iyi eğitilmiş, fi-
nansmanı iyi sağlanan ve iyi teçhiz edilmiş bir barış
gücüne daha da fazla gereksinim duyulacaktır.
Gerçekten de, bu gereksinimi saptayan Genel
Sekreter’in 1995’teki önerisi üzerine, son üç yıldır
BM ile buna istekli olan üye devletler arasında yapı-
lan anlaşmalarla üye devletlerin yalnızca barış gücü
olarak kullanılmak üzere eleman bulundurmaları,
bunları yetiştirmeleri ve gerekli şekilde teçhiz et-
meleri sağlanmaktadır. Bu fikir, Gali’nin 1992’de
Bir Barış Gündemi’nde ileri sürdüğü öneriden
doğmuştur. Ancak devletler burada istendiği gibi
ellerindeki kaynakları koşulsuz bir şekilde BM’ye
ayırma konusunda siyasi iradeye sahip olmadıkla-
rından şimdiki sistem yalnızca bir anlaşmalar sis-
temi durumundadır. Sisteme katılan üye devletler
BM’nin isteğine hayır deme hakkına sahiptir.

Öğrenme Çıktısı

3 BM’nin uluslararası barış ve güvenliğin korunması için sahip olduğu yetkileri sıralayabilme
4 BM’nin uluslararası sistemdeki önemini tanımlayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Güvenlik Konseyi’nin ulus-
lararası barış ve güvenliğin
korunması konusundaki
yetkilerini kullanırken baş-
vurduğu yöntemler nelerdir?
Türkiye’nin 1990’larda
daha faal bir üye haline
gelmesiyle uluslararası sis- Türkiye’nin ve BM’nin
temde 1991’de Sovyetler gündeminde ortak olan so-
Birliği’nin yıkılmasıyla run/konuları tartışınız.
meydana gelen değişiklik
arasındaki ilişki nedir?

54
Uluslararası Örgütler
TÜRKİYE VE BİRLEŞMİŞ
MİLLETLER
Türkiye Almanya ve Japonya’ya savaş ilanı ko-
şulunu 23 Şubat 1945’te, BM Bildirisi’ne katılma
koşulunu da 24 Şubat 1945’te yerine getirerek 25
Nisan 1945’te ABD’de San Francisco’da yapılan
kurucu konferansa davet edildi ve böylece kurucu
51 devletten biri oldu. Konferans sırasındaki gö-
rüşleri orta büyüklükte bir devlet olarak çoğunluk-
la birlikte hareket etmek oldu. 1960’ların başına
kadar da müttefik olduğu Batı’yla birlikte hare-
ket etti. Ancak Kıbrıs sorununun BM gündemine
1955’ten itibaren girmesi ve müttefiklerini istediği
gibi yanında görememesi nedeniyle bu tutumunu
bıraktı. 1970 ve 1980’ler BM’nin de geri planda
kaldığı, beklenen etkinliği gösteremediği bir dö-
nemdi. 1990 sonrasında ise ideolojik bloklaşmanın
sona erip BM’den beklentilerin artmasıyla birlikte
Türkiye de örgütte daha faal bir üye olarak yer al-
maya başladı.
Resim 2.6 Türkiye adına Dışişleri Bakanı Fuat Saka
26 Haziran 1946 tarihinde BM Şartı’nı imzalamıştır.
Kaynak: UN Multimedia archive.
Bu yeni dönem BM açısından bir canlanma dö-
nemi olduğu kadar daha önce düşünülmeyen yeni
gerilim ve baskıları da ortaya çıkarmıştır. Örgütten
talepler artarken sahip olduğu antlaşmadan kay-
naklanan çerçeve ve kısıtlamalar değişmiş değildir.
Üye devletler örgüte daha fazla kaynak, yetki vb.
aktarmaya da başlamamıştır. Buna karşılık veto
kullanımında anlamlı bir düşüş olmuş, antlaşma-
nın ilgili hükümleri değişmemiş olsa bile üye dev-
letler veto kullanmamaları konusunda daha fazla
baskıya maruz kalmaya başlamışlardır.
İç çatışmalardaki artış nedeniyle, Konsey artık
uluslararası barış ve güvenliği insancıl felaketleri de
içerecek biçimde yorumlamaya başlamıştır. Doğu
Bloğunun çökmesi ve Sovyetler Birliği’nin dağıl-
ması, sadece bu bölgeyi değil, Sovyetler Birliği ile
ABD arasındaki ideolojik çatışmanın kapsamı için-
de hareket etmek durumunda kalan tüm dünyayı
etkileyen sonuçlar ortaya çıkarmıştır. İç çatışmalar-
daki artış bunun önemli bir sonucudur. O zamana
kadar blok politikaları içinde donup kalmış olan
sorunlar artık açık çatışmaya dönüşmektedir. Bu-
nun önemli bir etkisi, barış gücü operasyonlarının
hem sayı hem de kapsam olarak genişlemesidir.
Bu çerçeve Türkiye’yi öne çıkaran bir çerçeve-
dir. Her şeyden önce, Türkiye Sovyetler Birliği’ne
karşı coğrafi olarak ön safta yer alıyordu. Onun
çöküşünün bıraktığı boşluk, Türkiye için hem
yeni olanaklar hem de yeni sorunlar demekti. İç
çatışmaların patlaması da Türkiye’yi yakından et-
kilemiştir. Balkanlarda yaşanan iki büyük çatışma,
Bosna-Hersek ve Kosova sorunları, Türkiye’nin
BM içinde en yakından izlediği ve etkin rol aldı-
ğı sorunlar olmuştur. Türkiye kendisine coğrafi
ve tarihsel olarak yakın olan bu bölgelerdeki barış
güçlerine katkıda bulunmayı dış politikasının araç-
larından biri olarak kullanmıştır.
İkinci olarak, 1950’deki Kore müdahalesinden
sonra Güvenlik Konseyi’nin zorlama operasyonu
kararı verdiği ilk olay olan Irak’ın Kuveyt’i işgali
Türkiye’yi yakından etkilemiştir. Türkiye bu ope-
rasyona askeri katkıda bulunmamıştır ama 661
sayılı Güvenlik Konseyi kararı gereği Yumurtalık
petrol boru hattını derhal kapatmış, ayrıca bu ka-
rara uyulmasını bir başbakanlık yönergesiyle bağla-
yıcı hale getirmiştir. Irak ve Kuveyt’e yapılan tüm
finansal transferleri durdurmuş, ayrıca tüm mal ve
parasal varlıklarını dondurmuştur. Müdahale baş-
layana kadar geçen altı ayda ticaret tamamen dur-
durulmuş, ilaç ve gıda dışında taşımacılık kesilmiş-
tir. Turizm ise çok büyük zarar görmüştür. Ateşkes
sonrası Irak’a uygulanan yaptırımlar da Türkiye’yi
etkilemiştir. Ancak ne çatışma dönemindeki ne de
daha sonra yaptırımlardan doğan zararları tam ola-
rak karşılanmış değildir.
Bir devletin BM gündemindeki konulardan
hangilerine ağırlık ya da öncelik verdiğini izleme-
nin en iyi yolu, her yıl Genel Kurul’un açılmasının
ardından yapılan genel görüşme çerçevesinde yap-
tığı konuşmaların içeriğine bakmaktır. Türkiye’nin
1990’dan beri bu konuşmalarında ortaya koyduğu
55

görüşlere bakınca, Kıbrıs, reform, terörizm ve yıla
göre kimi bölgesel sorunlar en fazla yeri almaktadır.
1990’ların ilk yıllarında BM’nin değişim sürecine
uyum sağlaması ve bu amaçla yapılması gerekenler
önemli bir konu iken, 1996’dan itibaren bu iyim-
serlik havasının kaybolduğu görülmektedir. Bölge-
sel konulara bakınca, yine 1990’ların ortasına kadar
ağırlığı Balkanlar taşımakta, ayrıca Kafkasya, Afga-
nistan ve Orta Doğu’daki sorunlar yerini almaktadır.
Kıbrıs sorunu ise herhangi bir gelişmenin olmadı-
ğı, anlaşmazlıkların devam ettiği bir konu olarak
her yıl yerini almaktadır. 1999 Türkiye’deki büyük
deprem, 2000 Kosova’ya müdahale ve 2001 de 11
Eylül saldırılarının etkisini taşıyan konuşmalardır.
2001 yılı konuşması doğal olarak en fazla teröriz-
me yer vermiştir. 2000’lerin sonuna doğru ise, yine
her yıl yer verilen bir konu olan Filistin sorununun
yanı sıra özel olarak Gazze’deki duruma da yer ay-
rılmaya başlanmıştır. Son yıllarda mutlaka yer alan
en önemli konu ise Suriye’deki durumdur. Ayrıca
Güvenlik Konseyi’ndeki 5 sürekli üyenin ayrıcalıklı
konumunun kabul edilemez olduğu da son yıllarda
Türkiye’nin konuşmalarında yerini almaktadır.
Türkiye ve BM’de Reform
Türkiye reform konusundaki görüşleri-
ni BM’nin çeşitli platformlarında açıklamış-
tır.1993’teki ilk önerilerde Türkiye 25-30 üyeli bir
Konsey düşünmektedir. Rotasyona tabi olacak on
yeni üye, nüfus, jeopolitik durum, askeri kapasite,
ekonomik potansiyel, BM Antlaşması çerçevesinde
daha önceki çalışmaları, uluslararası barış ve güven-
liğin korunması ve diğer Örgüt amaçlarına katkıları
ve adil bir coğrafi temsil unsurlar göz önüne alına-
rak seçilecektir. Rotasyona tabi olacak devletlerin
de 10 ve 15 devletten oluşan iki gruptan seçilecek
devletler olması Türkiye’nin önerileri arasındadır.
30 üyeli bir Konsey, şu anki 1/12 oranına karşılık
mevcut üyelerin 1/6’sı olacak ve daha fazla temsil
yeteneğine sahip, gereksinimlere karşılık veren, şef-
faf ve hesap verir nitelikte olacaktır.
Türkiye de diğer bütün üyeler gibi Konsey’in
çalışma yöntemlerinin beş sürekli üyeye ve kapalı
resmi olmayan görüşmelere dayanmasından şika-
yetçidir. Sistemin üye olmayanların da izleyebi-
leceği şekilde şeffaflaştırılması gerektiğini düşün-
mektedir. Konsey üyesi olmayan ancak Konsey’in
gündemine aldığı bir sorunun tarafları, Konsey
tarafından görüşmelere davet edilmelidir.
56
Birleşmiş Milletler Sistemi
1994’te Konsey’in çalışma yöntemleri üzerine
bir açık görüşme yapılmasını isteyen Fransa’nın
bu önerisini Türkiye desteklemiş ve bu toplantıya
katılmıştır. Fransa bu teklifi Konsey ile geri kalan
üye devletle arasında bir gerginlik olduğu için talep
ettiğini belirtmiştir. Fransa’nın tespitlerine göre, bu
gerilimin en büyük nedeni, resmi olmayan görüş-
melerin Konsey’in normal çalışma yöntemi haline
gelmesi, resmi oturumların çoğunlukla içerikten
yoksun hale gelmesidir. Konsey resmi toplantıya
gittiği zaman, her şeyin önceden kararlaştırılmış ol-
duğunu herkes bilmektedir ve bu durum Konsey’in
çalışmalarını kapalı kapılar ardında yürütülen ve
hiçbir gözlemcisi yada tutanağı olmayan bir duru-
ma düşürmektedir. Fransa bu durumun tehlikeli
olduğunu düşünmektedir. Çünkü bu resmi olma-
yan toplantılar aslında numarası bile bulunmayan,
resmen var olmayan toplantılardır ve Konsey üye-
si olmayan devletler için bilgi eksikliği anlamına
gelmektedir. Fransa resmi olmayan toplantıların
tamamen açık hale getirilmesini önermemekte, an-
cak resmi toplantılarla resmi olmayan danışmalar
arasında bir denge sağlanmasını istemektedir. Tür-
kiye de bu teklifi desteklemektedir. Üye devletle-
rin büyük kısmı Konsey’in daha fazla açık tartışma
ve toplantı yapmasını istemektedir. Türkiye daha
1990’ların başından itibaren mevcut durumun sür-
dürülemez olduğunu ve bir an önce değiştirilmesi
gerektiğini savunmaktadır.
Türkiye Genel Kurul’un ana tartışma, norm
oluşturma ve temsil organı olma konumunun de-
vamından yanadır. Dolayısıyla Genel Kurul’un
güçlendirilmesini istemektedir. Bu çerçevede, gün-
demin daraltılıp karar verme süreçlerinin hızlandı-
rılması, komite ve üst düzey görüşmelerdeki prose-
dürlerin gözden geçirilmesi vb. Türkiye açısından
doğru adımlardır. Genel Kurul’un terörizm, mül-
teciler gibi en önemli konulara eğilmesi gerektiği
görüşünü desteklemektedir. Ayrıca, 2 Aralık 2004
Panel Raporu ve 21 Mart 2005 Genel Sekreter’in
raporunda dile getirilen Sekreterlik ve ECOSOC’a
ilişkin görüşleri de desteklemektedir.
Türkiye’nin İnsan Hakları Komisyonu konu-
sundaki tespitlere de katıldığını görmekteyiz. İlke
olarak sürekli bir İnsan Hakları Konseyi kurulma-
sını desteklemekte, ancak bu organın statüsü, gö-
revleri, yetkileri, üye yapısı, çalışma yöntemleri ve
sivil toplum kuruluşlarıyla olan ilişkilerinin özenli
bir şekilde ele alınması gerektiğini düşünmekte-
dir. Çok az üyeli olmasına karşıdır. Bunun, orga-
Uluslararası Örgütler
nın meşruiyeti açısından sorunlar yaratabileceğini
düşünmektedir. Vesayet Konseyi’nin kaldırılma-
sı konusundaki görüşler Türkiye tarafından çok
olumlu karşılanmamıştır. Bunun nedeninin, BM
Antlaşması’nın değiştirilmesi sürecinin zorluğu ve
uzunluğu olduğu, bazı siyasi ve hukuksal etkiler-
den söz edilmekteyse de bunların neler olduğu-
nun söylenmediği görülmektedir. Ancak Türkiye
eğer Vesayet Konseyi kaldırılacaksa bunun kap-
samlı reformun bir parçası olarak yapılmasından
yanadır.
Türkiye’nin Güvenlik Konseyi Üyeliği
Türkiye tüm üyeliği boyunca Güvenlik
Konseyi’nde dört kez sürekli olmayan üye ola-
rak yer aldı. Bunlar; 1951-52, 1954-55, 1961 ve
2009-2010 dönemleridir. 2015-2016 dönemi için
bir kez daha 2011’de aday olduysa da bu seçimi
kazanamamıştır.
Uzun bir aradan sonra 2009-2010 dönemi için
kazanılan Konsey üyeliğinin Türkiye’ye önemli
bazı konularda avantaj sağlayacağı düşünülüyordu.
Örneğin, barış güçleriyle ilgili sorunlarda Türkiye
önemli katkıda bulunan bir devlet olarak Güvenlik
Konseyi’nde söz sahibi olmanın getireceği olanak-
lardan yararlanacaktı. Güvenlik Konseyi üyesi ol-
mayan BM üyeleri Konsey toplantılarına katılıp söz
alabilmekle birlikte oylamaya katılamıyor ve daha
önemlisi, Konsey’e karar tasarısı sunamıyorlardı.
Konsey üyesi olduğunda Türkiye bu zayıflıktan
kurtulacaktı. Ayrıca, her Güvenlik Konseyi üyesi
aylık dönemlerle Konsey başkanlığını yürütmekte-
dir. Bu da o üyeyi Konsey’in gündemi ve kararları
üzerinde söz sahibi duruma getirmektedir. Başkan-
lık konumundaki devlet, bir karar tasarısı üzerin-
de uzlaşmazlık olması durumunda bütün üyelerin
kabul edeceği bir karar ortaya koyma pozisyonuna
gelmektedir. Konsey’in bir karar veremediği du-
rumlarda, tüm üyelerle görüşerek Konsey adına
Başkanlık Açıklaması yapabilmektedir. Bu da baş-
kan olan devlet açısından önemli bir görev olarak
kabul edilmektedir.
Türkiye, adaylık sürecinde başlatmış olduğu,
dünyanın kendisiyle çok fazla ilgisi olmayan böl-
geleriyle ilişki kurma, onlarla işbirliği yapma gi-
rişimlerini Güvenlik Konseyi üyeliği süresince de
devam ettirdi. Bu çerçevede, 1990’la birlikte baş-
latmış olduğu ve 2000’lerde daha da hızlanan faal
bir üye haline gelme süreci, Güvenlik Konseyi ge-
çici üyeliği ile en üst noktasına ulaştı. Bu dönemde
Türkiye için önemli olan iki somut konu Konsey
gündemine geldi: Mavi Marmara gemisi olayı ve
İran’ın nükleer çalışmaları.
Hem Mavi Marmara hem de İran örnekle-
ri, Konseydeki sürekli üye ağırlığını bir kez daha
ortaya koyan örneklerdir. Ama geçici üyeliğin
sağladığı avantajları da görmezden gelmemek ge-
rekir. Konsey üyeleri gündeme madde alınmasını
sağlayabilmektedir. BM üyelerinin hepsi Konsey’e
herhangi bir konuda başvurabilir. Ama o başvuru-
nun gündem konusu olmasını sağlayamaz. Ayrıca
bir karar ya da başkanlık bildirisi için tasarı suna-
maz. Türkiye bu olanakları Gazze filosu olayında
kullandı ve bir başkanlık bildirisi çıkmasını sağladı.
Bildiride yazılanlar tam olarak Türkiye’nin istediği
gibi olmayabilir. Ama İsrail söz konusu olduğunda
ABD’nin vetosunu aşmanın güçlüğünü de unut-
mamak gerekir.
İran’ın nükleer programı konusunda ise, Tah-
ran bildirisini sağlayan devletlerden biri olmasaydı
Türkiye’nin Konsey’deki tutumunun farklı olup
olmayacağını düşünmek gerekir. Türkiye aslında
ambargonun ağırlaştırılmasına karşıdır. Bildiri ol-
masaydı bu yönde görüş belirtebilir, ama olumsuz
oy kullanması çok zor olabilirdi. Tahran bildirisine
giden uzlaşmayı sağlayan iki devletten biri olması,
olumsuz oy kullanmasının getirebileceği eleştirileri
yumuşattı ve kendi girişimini korumak adına anla-
şılabilir kıldı. Başka koşullarda alabileceği eleştiri-
lerden çok daha azıyla karşılaştığı söylenebilir.
Barış Gücü Operasyonlarına Katılma
Türkiye’nin 1990’dan sonra BM’de daha faal
hale gelmesinin önemli bir göstergesi, 1992’de
Somali’de başlatılan zorlama operasyonuna asker
göndererek katılmasıdır. Bu operasyon Irak’a karşı
yürütülen başarılı müdahalenin ardından BM’nin
daha güçlü bir müdahale politikasına yöneleceği-
nin işareti olarak algılanmıştı. Doğal olarak bunda
ABD’nin tek-taraflı değil, diğer devletlerle birlikte
ve uluslararası örgüt çerçevesinde müdahale etmek
anlamına gelen çok-taraflı müdahaleden yana bir
politika benimsemesinin çok büyük payı vardır.
Türkiye de kendisine coğrafi, tarihsel ya da kültü-
rel olarak yakın olmayan bir bölgede yürütülen bu
operasyona katılarak bu müdahale anlayışına ya-
kınlığını ve bundan böyle barışı sağlama görevleri-
ne daha fazla ve etkili olarak katılacağını göstermiş
57
 Birleşmiş Milletler Sistemi

oldu. Nitekim 1990’larda daha çok yakın çevresin-
deki operasyonlarla ilgili görünen Türkiye, zaman-
la dünyanın her yerindeki operasyonlara katılmaya
başladı. Balkanlar ve Orta Doğu’daki operasyon-
lara asker gönderirken, diğerlerine polis ve askeri
gözlemci katkısını tercih etti. Eylül 2016 itibariyle
Türkiye 59 polis, 2 askeri uzman, 36 asker ile barış
gücü operasyonlarına katkıda bulunmaktadır.
Resim 2.7 BM’nin kurucu üyelerinden olan Türkiye
barış gücü operasyonlarına da destek vermektedir.
Ayrıca Türkiye BM Hazır Barış Gücü Sistemi’ne
de katılmıştır. Bu sistemin amacı, Konsey’de kurul-
masına karar verilen birliğin yerine ulaşma süresini
mümkün olduğunca kısaltmak ve ulaşan birliğin
belirli bir süre kendisine yeterli olacak biçimde teç-
hiz edilmiş olmasını sağlamaktır. Sisteme katılan
devletler BM’yle yaptıkları anlaşmada kaç asker,
polis, vb. hazır bulunduracağını, bunların kompo-
zisyonunu ve hazırlık düzeylerini, yerlerini belirler.
Türkiye de bu sistemde yerini almıştır. Türkiye Ma-
yıs 1997’de sisteme katılacağını BM Sekreterliği’ne
bildirdi. 14 Haziran 2000’de Ortak Niyet Beyanı
imzalandı ve sisteme katılan 33. devlet oldu. Buna
göre, Türkiye’nin 14-30 gün içinde görev yerinde
olacak şekilde asker ve polis 1.000 personeli hazır
bulundurması gerekmektedir.
Ayrıca, Türkiye genel olarak barış güçlerinin
nitelikleri, kurulması, görev tanımı, bu çerçevede
Güvenlik Konseyi’nin yetkisi gibi konularda daha
fazla kafa yormaya başlamıştır. Özellikle bu güçle-
re katkısı artan bir üye devlet olarak Konsey’in bu
güçlere ilişkin değişiklikleri katkıda bulunanlara
hiç danışmaksızın yapması ve bu değişikliklerin
katkıda bulunma kararı verilirken olmayan ko-
şullar yaratabilmesi Türkiye’yi de rahatsız etmiş,
Konsey’in misyon yapısını, görev tanımını vb. de-
ğiştiren kararlarından önce katkıda bulunanlarla
iletişim kurmasını, bu amaçla bir alt-organ oluştur-
masını istemiştir. Ancak Konsey bu konudaki yet-
kilerini kısıtlamak niyetinde değildir ve alt-organ
kurmak yerine Sekreterlik tarafından yürütülen
istişare toplantılarını resmileştirmekle ve Konsey
temsilcilerinin bu toplantılarda mutlaka bulunma-
sını sağlamakta yetinmiştir.

Öğrenme Çıktısı

5 Türkiye’nin BM sistemindeki ortaya koyabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Güvenlik Konseyi geçici Emir Kusturica’nın Underg-

üyeliği Türkiye’ye Kıbrıs so-
runu konusunda neden hiç-
bir avantaj getirmemiştir?
BM’deki reform sürecinin
round (Yeraltı) filmini izleye-
başarısızlıkla sonuçlanması
rek BM barış güçlerine iliş-
örgütü nasıl etkilemektedir?
kin eleştirilerini belirleyiniz.

58
Uluslararası Örgütler

Birleşmiş Milletler’in kuruluş

1 ve tarihsel gelişim sürecini
betimleyebilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Birleşmiş Milletler’in Kuruluşu
1 BM, İkinci Dünya Savaşı’nın ardından, bir savaş sonrası örgü-
tü olarak kurulmuştur. Kurulmasına dair karar henüz savaş de-
vam ederken verilmişti. Kurucu konferansa katılmak için devlet-
lerin Almanya ve Japonya’ya savaş ilan etmesi ve BM Bildirisi’ne
katılmaları istendi. Kurucu San Francisco Konferansı’na sunu-
lan ve 4 çağıran ülke tarafından hazırlanan taslak bu konferansta
tartışılarak kabul edildi ve örgüt 1945’te kuruldu. Türkiye kuru-
cu 51 devletten biridir. Günümüzde örgütün 193 üyesi vardır.
Üye sayısındaki artış, 1960-70’lerde sömürgelerin bağımsızlıkla-
rını almaları ve 1990 sonrası Sovyetler Birliği ve Yugoslavya’nın
dağılmaları sürecinden ortaya çıkmıştır

2 BM’nin amaçlarını ve ana

organlarını açıklayabilme

Bir Uluslararası Örgüt Olarak

Birleşmiş Milletler’in Temel
Özellikleri
2 BM’nin amaçları belirleyen 1. maddesinde 4 ana amaç be-
lirlenmiş olsa da, en başta gelen amacının uluslararası barış ve
güvenliği korumak olduğu kabul edilmektedir. Örgütün amaç-
ları çok genel tanımlanmıştır. Bu niteliğiyle küresel düzeydeki
bütün sorunlarla ilgilenebilecek konumdadır. BM’nin 6 ana
organı vardır. Bunlar; Genel Kurul, Güvenlik Konseyi, Eko-
nomik ve Sosyal Konsey, Uluslararası Adalet Divanı (UAD),
Vesayet Konseyi ve Sekreterlik’tir. BM’nin ana organlarından
Vesayet Konseyi bugün işlevsizdir. UAD ana yargı organıdır.
Genel Kurul en geniş katılımlı ve tüm üyelerin bir oya sahip
olduğu organdır. ECOSOC ekonomik ve toplumsal konular-
la ilgilenir. Güvenlik Konseyi uluslararası barış ve güvenliğin
korunmasından birincil sorumlu organdır. Genel Sekreter ise
başında bulunduğu Sekreterlik ile birlikte örgütün idari işlerini
yürütür ve aynı zamanda arabuluculuk, özel temsilciler, vb. yol-
larla barış ve güvenliğin korunması amacına katkıda bulunur.

59
 Birleşmiş Milletler Sistemi

BM’nin uluslararası barış ve

3 güvenliğin korunması için sahip
olduğu yetkileri sıralayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

4 BM’nin uluslararası sistemdeki

önemini tanımlayabilme

Birleşmiş Milletler Çerçevesinde

Uluslararası Barış ve Güvenliğin
Korunması

3 BM Antlaşması 2/4 devletlerin tek taraflı olarak kuvvete başvurmalarını yasaklar. Bunun tek istisnası
olarak silahlı saldırıya uğrayan devletin meşru savunma hakkı olduğu kabul edilmiştir. Bu durumda kuvvet
kullanma yetkisinin ortak güvenlik sistemi yoluyla örgüte verilmesi gerekmiştir. Bu yetkiyi BM Güvenlik
Konseyi eliyle kullanır. Uluslararası barış ve güvenliğin korunmasında birincil sorumluluk Güvenlik Kon-
seyi’ndedir. Konsey VII. Bölüm çerçevesinde barışa yönelik tehdit, barışın bozulması ve saldırı eylemi ger-
çekleştiğini belirledikten sonra, bu eylemde bulunan üye devlete kuvvet kullanma içeren ya da içermeyen
yaptırım uygulanmasına karar verebilir. Ancak bu sistem öngörüldüğü gibi işlememiş, Konsey’de 5 sürekli
üyenin vetosu ve sistemin kurulamaması nedenleriyle Konsey ancak dileyen devletlere gerekli önlemleri
alma izni vererek yetkisini kullanabilmiştir. Bunun sayısı da son derece az olup, daha çok kullanılan araç
zorlama yetkisi olmayan barış güçleri olmuştur.

4 BM uluslararası sistemdeki en geniş katılımlı ve en geniş çalışma alanına sahip örgüttür. Amaçlarının
genel ve kapsayıcı olması sayesinde, uluslararası sistemde ortaya çıkabilecek her türlü sorunu tartışabilir,
bununla ilgili tavsiyelerde bulunabilir ya da önlem alabilir. Ayrıca BM’nin de bir parçası olduğu uluslarara-
sı hukukun geliştirilmesine de çalışma alanındaki her konuya ilişkin olarak antlaşmalar yaparak ve devlet-
lerin antlaşmalarının kaydını tutarak katkıda bulunmaktadır. Daha önemlisi, BM bütün devletlerin kendi
çatısı altında iletişim kurabilmesine olanak tanıyarak, hem birbirinde temsilciliği olmayan devletlerin te-
mas kurabilmesine ve ortak noktalarını keşfedebildikleri, hem de kamuoyu önünde birbiriyle görüşüyor
görünmek istemeyen devletlerin iletişim kurabildikleri ortak bir forum olma amacını gerçekleştirmektedir.

5 Türkiye’nin BM sistemindeki
ortaya koyabilme

Türkiye ve Birleşmiş Milletler
5 Türkiye BM’nin 51 kurucu üyesinden biridir. Başından iti-
baren kendisi gibi orta büyüklükteki devletlerle birlikte olma-
sına karşın, Kıbrıs sorunundan dolayı yaşadığı hayal kırıklığına
kadar, yani 1960’ların ortalarına dek müttefik olduğu Batı’yla
birlikte hareket etmiş, bundan sonra BM’nin de gerilediği 1970
ve 1980’ler boyunca örgütle fazla ilgilenmemiş, yeniden önem
kazandığı 1990’larla birlikte o da faal bir üye haline gelmiştir.
Türkiye halen özellikle barış gücüne katkıları, Güvenlik Kon-
seyi üyeliği, diğer ana organlarda üyelik, vb. yollarla ön plana
çıkmış bir devlettir.

60
Uluslararası Örgütler
1
Hangi belgenin tarafları San Francisco
Konferansı’na davet edilmiştir?
A. St. James Sarayı Bildirisi
B. Atlantik Bildirisi
C. Birleşmiş Milletler Bildirisi
D. Yalta Konferansı sonuç bildirgesi
E. Dumbarton Oaks taslağı
2 Aşağıdakilerden hangisi BM’nin amaçların-
dan biridir?
A. Ortak amaçlara doğru harcanan çabaların
uyumlaştığı bir merkez olmak
B. Ortak bir ordu kurarak dünyada güvenliği sağlamak
C. Bir dünya devleti kurmak
D. Savaş suçları zanlılarının yargılanacağı bir mah-
keme kurmak
E. Ekonomik birliği sağlamak
3 BM Antlaşması 2. maddede yer alan ilkelerin
birincisi olan devletlerin egemen eşitliği ilkesi ile
hangi diğer ilke birbirini destekleyen ilkeler olarak
yorumlanmaktadır?
A. İyi niyet ilkesi
B. Uyuşmazlıklarını barışçı yollardan çözme ilkesi
C. Üye olmayan devletleri de bu ilkelere uymaya
teşvik etme ilkesi
D. Devletlerin ulusal yetkilerine giren konulara
karışmama ilkesi
E. Kuvvet kullanmama ilkesi
4 Aşağıdakilerden hangisi BM’ye üye olma sü-
recinde aranan şartlardan biri değildir?
A. Barışsever bir devlet olmak
B. 5 sürekli üyeden birinin tavsiyesi
C. Yükümlülükleri üstlenebilecek kapasiteye sahip
olmak
D. Güvenlik Konseyi’nin tavsiye kararı
E. Genel Kurul’un kabul kararı
5 Aşağıdakilerden hangisi BM’de ana organlara
yardımcı olan alt-organlardan biridir?
A. UNICEF
B. Uluslararası Hukuk Komisyonu
C. Ekonomik ve Sosyal Konsey
D. UAD
E. Uluslararası Çalışma Örgütü
6 BM Güvenlik Konseyi aşağıdakilerden han-
gisi için bağlayıcı karar alabilir?
A. Devletlerden uyuşmazlıklarını çözmek için
neler öğrendik?
UAD’a başvurmalarını isteyebilir.
B. Devletlerden BM bütçesinden paylarına düşeni
ödemelerini isteyebilir.
C. Bir üye devlete karşı ekonomik yaptırım uygu-
lanmasına karar verebilir.
D. Devletlerden barış gücüne katkıda bulunmala-
rını isteyebilir.
E. Genel Sekreter’i görevinden alabilir.
7 Meşru savunma hakkının kullanılması ile il-
gili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A. Orantılı ve gerekli olmalıdır.
B. Yalnızca silahlı saldırı durumunda kullanılabilir.
C. Güvenlik Konseyi’nin izni alındıktan sonra
kullanılabilir.
D. Başka devletlerle birlikte kullanılabilir.
E. Güvenlik Konseyi gerekli önlemleri alınca son
verilmek zorundadır.
8 Aşağıdakilerden hangisi “barışa yönelik teh-
dit” belirlemesi yapıldıktan sonra VII. Bölüm çer-
çevesinde zorlama operasyonu uygulanan devlettir?
A. Kuzey Kore
B. Somali
C. Irak
D. Kuveyt
E. Suriye
9 Barış güçlerine katkı ile ilgili aşağıdaki ifade-
lerden hangisi doğrudur?
A. Güvenlik Konseyi’nin kurulmasına karar ver-
diği misyonlara katkıda bulunmak zorunludur.
B. Her devlet nasıl bir katkı sunacağına kendisi
karar verir.
C. Beş sürekli üyeden hiçbir koşulda asker alınmaz.
D. Hangi devletlerin asker katkısında bulunacağı
konusunda kabul eden devletten onay alınır.
E. Asker katkısında bulunan devlet, misyon sonu-
na kadar katkısını sürdürmek zorundadır.
10 Türkiye’nin en son Güvenlik Konseyi üyeliği
ne zamandır?
A. 1951-52
B. 1954-55
C. 1961
D. 2009-2010
E. 2015-2016
61
 Birleşmiş Milletler Sistemi

Yanıtınız yanlış ise “Bir Uluslararası Örgüt

1. C Yanıtınız yanlış ise “Birleşmiş Milletler’in Ku-
ruluşu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı
6. C
Olarak Birleşmiş Milletler’in Temel Özellik-
leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Bir Uluslararası Örgüt Yanıtınız yanlış ise “Birleşmiş Milletler Çerçe-
2. A 7. C
Olarak Birleşmiş Milletler’in Temel Özellik- vesinde Uluslararası Barış ve Güvenliğin Ko-
leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. runması” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Bir Uluslararası Örgüt Yanıtınız yanlış ise “Birleşmiş Milletler Çerçe-
3. D 8. B
Olarak Birleşmiş Milletler’in Temel Özellik- vesinde Uluslararası Barış ve Güvenliğin Ko-
leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. runması” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Bir Uluslararası Örgüt Yanıtınız yanlış ise “Birleşmiş Milletler Çerçe-
4. B 9. B
Olarak Birleşmiş Milletler’in Temel Özellik- vesinde Uluslararası Barış ve Güvenliğin Ko-
leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. runması” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Bir Uluslararası Örgüt

5. B 10. D Yanıtınız yanlış ise “Türkiye ve Birleşmiş Mil-
Olarak Birleşmiş Milletler’in Temel Özellik-
letler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

Dumbarton Oaks taslağında bulunmayıp Konferans’ta Antlaşma’ya eklenen

en önemli farklılık, ECOSOC’un ana organ olarak eklenmesidir. İkinci ola-
rak, Amaçlar’ı belirleyen 1. maddede yer alan ve bu amaçlar arasında sıralama
gözeten “sırasıyla” sözcüğü çıkarılarak bütün amaçlar eşit olacak biçimde ta-
Araştır 1 nımlanmıştır. Üçüncü olarak, İlkeler’i belirleyen 2. maddenin 4. paragrafına,
“gerek başka bir devletin toprak bütünlüğüne ve siyasi bağımsızlığına karşı,
gerekse BM İlkeleri ile bağdaşmayan başka bir biçimde” sözcükleri eklenerek
kuvvet kullanma yasağı ile korunan değerler vurgulanmıştır.

BM’ye yeni üye kabulü Güvenlik Konseyi’nin vetoya tabi bir oylamayla tavsi-
yesi ve Genel Kurul’un buna dayanan kararı ile gerçekleşmektedir. Kosova’nın
Araştır 2 Yugoslavya’dan bağımsızlığını hem bu devletin hem de Rusya’nın görüşle-
rine karşı çıkarak ilan etmesi nedeniyle, Konsey’de yapılacak bir oylamada
Rusya’nın veto yetkisini kullanacağı bilinmektedir.

Güvenlik Konseyi’nin elinde Antlaşma’dan kaynaklanan iki tür yöntem var-

dır: Uyuşmazlıkların barışçı yollardan çözümü ve zorlama önlemleri. Birinci-
Araştır 3 sinde tavsiye, ikincisinde bağlayıcı karar alabilir. Bunun dışında, barış güçleri-
ni yine barışçı bir yöntem olarak kullanabilir. Son olarak, Genel Sekreter’den
arabuluculuk ya da özel temsilci atamasını isteyebilir.

Kıbrıs sorunu BM Genel Kurul gündemine 1955’te girmiştir. Kıbrıs

Cumhuriyeti’nin kurulduğu 1960’tan itibaren BM üye sayısı hızla artmıştır.
Bu yeni üyelerin tamamı tıpkı Kıbrıs Cumhuriyeti gibi sömürgelikten ba-
ğımsız olan devletlerdi. Kıbrıs Cumhuriyeti, bu devletlerin başlattığı Bağlan-
tısızlar hareketinin önde gelen devletlerinden biri haline geldi. Dolayısıyla
Araştır 4 Genel Kurul’daki Kıbrıs sorununa dair tartışma ve oylamalar daha çok Kıbrıs
Cumhuriyeti’ni BM’de temsil eden Rum kesiminin ve Yunanistan’ın görüşle-
ri çerçevesinde gerçekleşti. 1974’te Türkiye’nin müdahalesinden sonra Genel
Kurul’da her yıl alınan kararlar Türkiye’yi işgalci olarak tanımlayan yönde ve
savunduğu görüşlerin aleyhine gerçekleşti. Dolayısıyla Türkiye’nin zaten do-
ğal üyesi olduğu Genel Kurul’da 35 yılda yerleşmiş olan görüşleri değiştirmesi
Güvenlik Konseyi üyeliği sırasında mümkün değildi.
62
Uluslararası Örgütler
Kaynakça
Akgün, B. (2009). Türkiye’nin Birleşmiş Milletler
Güvenlik Konseyi Üyeliği: Amaç, Süreç ve Beklentiler.
Selçuk Üniversitesi Stratejik Araştırmalar Merkezi,
Konya.
Annan, K. (2005), “In larger freedom: towards
development, security and human rights for all”,
http://www.un.org/largerfreedom/chap5.htm, 20
Nisan 2005.
Blokker, N. (2000). “Is the authorization authorized?
Powers and practice of the UN Security Council to
authorize the use of force by’coalitions of the able
and willing’.” European Journal of International
Law 11.3. s. 541-568.
Boutros-Ghali, B. (1998). An Agenda for Peace:
Preventive Diplomacy. New York: United Nations,
1998.
Bozkurt, E., Kütükçü, M. A. & Poyraz, Y. (2004).
Devletler Hukuku. Genişletilmiş 4.baskı, Ankara:
Asil.
Goodrich, L.M., Hambro, E. & Simons, A.P. (1949).
Charter of the United Nations, Commentary and
Documents. 2.B. London: Stevens and Sons.
Gönlübol, M.(1975). Milletlerarası Siyasi
Teşkilatlanma. Ankara: SBF Yayınları.
Jennings, R., & Watts, A. (1995). Oppenheim’s
International Law. Volume 1, Peace. Avon:
Longman.
Keskin A., F. (2013). Uluslararası Örgütlerle İlişkiler:
BM’de Türkiye içinde Türk Dış Politikası: Kurtuluş
Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar.
Cilt III- 2001-2012. der. Baskın Oran, İletişim,
İstanbul: 788-818.
Keskin A., F. (2015). “Türkiye ve Birleşmiş Milletler,”
BM Sistemi ve BM’de Reform Çalışmaları. ed.
Nejat Doğan, Cenap Çakmak, Kürşad Aslan,
Ankara: Siyasal Yayınevi, s. 259-285.
Keskin, F. (2005). Birleşmiş Milletler ve Türkiye:
Uluslararası Barış ve Güvenliğe İlişkin Sorunlar.
Ankara: Ekin.
Lowe, V. (1993). “The Principle of Non-Intervention:
Use of Force”, The United Nations and the
Principles of International Law. Ed. V. Lowe &C.
Warbrick, London: Routledge, s. 66-84.
Meray, S. (1995). Devletler Hukukuna Giriş. Cilt II,
4.B., Ankara: SBF Yayınları.
Pazarcı, H. (2005). Uluslararası Hukuk Dersleri. II.
Kitap. 8.B., Ankara: Turhan.
Schachter, O.(1991). “Authorized Uses of Force by
the United Nations and Regional Organizations.”
Law and Force in the New International Order,
eds. L.F. Damrosch ve D.J. Scheffer, Westview:
Boulder, s.65-134.
U.N. Doc., General Assembly, A/51/PV.45, 30 Ekim
1996.
U.N. Doc., General Assembly, A/57/PV.30, 15 Ekim
2002.
63
 Bölüm 3
Kolektif Güvenlik Örgütleri

Türkiye - Kuzey Atlantik Antlaşması

Örgütü İlişkileri

1
öğrenme çıktıları

2
Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü 2 Türkiye’nin NATO üyeliği sürecini
1 Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü’nün yorumlayabilme ve NATO faaliyetlerine
yapısını ve işlevlerini tanımlayabilme katkılarını ortaya koyabilme

Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü

3
3 Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’nü
ve uluslararası sistem içindeki işlevini
açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Soğuk Savaş • Yalta Konferansı • Truman Doktrini • Batı Avrupa Birliği
• Yeni Stratejik Konsept • Barış İçin Ortaklık • Akdeniz Diyaloğu • Petersberg Bildirisi
• Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikası • Önce Rusya • Ortak Acil Müdahale Gücü
• Şangay İşbirliği Örgütü

64
Uluslararası Örgütler
GİRİŞ
Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (North Atlan-
tic Treaty Organization: NATO) bir Soğuk Savaş it-
tifakı olarak doğmuş, 40 yıl boyunca ABD ve SSCB
arasındaki ideolojik bölünmenin ve bu çerçevede
ortaya çıkan “dehşet dengesi” olgusunun sembol-
lerinden biri olmuştur. Soğuk Savaş’ın bitiminden
sonra, SSCB’nin ve Varşova Paktı’nın olmadığı bir
dünyada “düşman”sız kalan NATO, kendisini “yeni
dünya düzeni” olarak adlandırılan Soğuk Savaş son-
rası uluslararası ortama adapte etmeye çalışmıştır.
NATO 1991 ve 1999’da kabul ettiği stratejik
konseptlerle yeni görev alanları benimsemiş ve
evvelce Kuzey Atlantik bölgesi olarak tanımlanan
coğrafi alanın dışında da hareket etmeye başlamış-
tır. 1990’larda Balkanlar’da gerçekleştirilen askerî
harekâtlar bu yeni yaklaşımın ilk uygulamaları
olmuştur. 21. yüzyılda ise NATO müttefiklerini
Afganistan’da ve Somali’de operasyon yaparken
görmekteyiz. Bu dönüşüm süreci, NATO’nun gi-
derek bir küresel güvenlik örgütüne dönüştüğüne
ilişkin tartışmaları da beraberinde getirmektedir.
SSCB’nin dağılmasından sonra ortaya çıkan en
önemli sorunlardan biri de söz konusu coğrafyada
güvenliğin nasıl sağlanacağına ilişkindi. Dağılma
süreci her ne kadar barışçı biçimde gerçekleştiy-
se de Moldova’da, Abhazya’da, Güney Osetya’da,
Karabağ’da ve Tacikistan’da yaşanan silahlı çatışma-
lar güvenliğe yönelik tehditler oluşturuyordu. Bu
çatışmaların nasıl sona erdirileceği ve kalıcı barışa
nasıl ulaşılacağı soruları yanıt bekliyordu.
Bölgedeki silahlı çatışmaların yanında, İkin-
ci Dünya Savaşı’nda faşizme karşı elde edilen za-
fere en büyük katkıları sağlamış, ardından Soğuk
Savaş boyunca Batı Blokuna kafa tutmuş Kızıl
Ordu’nun nasıl paylaşılacağı da başka bir sorun-
du. Sovyet nükleer ve konvansiyonel silahlarının,
Sovyet Donanması’nın tasfiye sürecinin uzun süre
pazarlık konusu olacağı öngörülüyordu. Nükleer/
konvansiyonel silahlarla donanma nasıl paylaşıla-
caktı? Özellikle nükleer ve kimyasal silahların terö-
rist grupların ve istenmeyen ülkelerin eline geçmesi
nasıl engellenecekti? Güvenlik sorunları ve bun-
ların ortadan kaldırılmasına yönelik girişimler 25
yıllık süreçte Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü
(KGAÖ)’nün (Collective Security Treaty Organi-
sation: CSTO) ortaya çıkmasıyla sonuçlanmıştır.
Bu bölümde, kolektif güvenlik örgütlerinin
ortaya çıkış süreci, örgütlerin yapısı, amaç ve he-
defleri ile bunları gerçekleştirmek üzere yapılanlar
değerlendirilecektir.
KUZEY ATLANTİK ANTLAŞMASI
ÖRGÜTÜ
İkinci Dünya Savaşı’nın bitmesi (1945), 1930’la-
rın başlarından itibaren tüm dünyayı etkileyen çatış-
ma ve istikrarsızlık ortamının nihayet son bulacağı
yönündeki ümitlerin yeşermesine yol açmıştır. Fa-
kat bu iyimser beklentiler kısa sürede yerini belirsiz-
lik ve karamsarlığa bırakmıştır. Özellikle Avrupa’nın
yıllarca süren silahlı çatışma ve kaos nedeniyle çök-
müş ekonomiyi taşımakta zorlanmaya başlaması,
savaşın İngiltere ve Fransa gibi galipleri açısından
bile adeta büyük bir hezimete dönüşmesine ne-
den olmuştur. Bu durum Avrupa’nın 20. yüzyılın
başlarından itibaren tedrici bir biçimde kaybettiği
uluslararası sistemin merkezini oluşturma niteliğin-
den artık uzaklaştığı, hatta bu özelliğini tamamen
kaybettiği gerçeğini de beraberinde getirmiştir. Av-
rupa artık iki büyük gücün -ABD ve SSCB- desteği
olmadan kendi
ekonomik so-
runlarını çöze-
meyecek ve sa-
vaşı izleyen bir
kaç yıl içinde
bu iki gücün
kontrolüne gi-
recek bir duru-
ma düşmüştür.
Bu durum faşizm tehlikesi nedeniyle nihai he-
saplaşma sürecini erteleyen iki ideolojinin ve onla-
rın en güçlü temsilcilerinin yani ABD ve SSCB’nin
yeni bir güç mücadelesine girmelerine, uluslararası
sistemde iki kutupluluğa dayanan bir yapının doğ-
masına ve Soğuk Savaş olarak isimlendirilen yeni
bir tür gerginliğin başlamasına neden olmuştur.
Gerek temsil ettikleri birbiriyle uyuşması mümkün
olmayan ideolojileri gerekse daha savaş sırasında
ortaya çıkan anlaşmazlıklar ve güvensizlikler İkinci
Dünya Savaşı’nın ardından uluslararası sistemde
yeni bir gerilim kaynağını ortaya çıkartmıştır.
Öncelikle Savaş’ın getirdiği zorunlu işbirliğinin
bile değiştiremediği biçimde, SSCB tarihsel olarak
Batı dünyasından tehdit algılamıştır. SSCB’nin bu
güvensizliğinin kendince haklı nedenleri olmuştur.
Batılı devletler, Bolşevik Devrimi sonrasında yaşa-
nan İç Savaş esnasında “devrimi evinde boğma”ya
çaba göstermişler; İkinci Dünya Savaşı öncesinde ise
işbirliği çağrılarına kulak tıkayarak SSCB’yi adeta
Nazi Almanya’sının kucağına itmişlerdir. Savaş sıra-
sında ise SSCB’nin ısrarlı taleplerine rağmen ABD,
Nazi Almanya’sına karşı Avrupa’da ikinci bir cephenin
açılmasını olabildiğince geciktirmiş, bu da SSCB’nin
kayıplarının daha da artmasına sebep olmuştur.
65
 Kolektif Güvenlik Örgütleri

SSCB Lideri Stalin’in Batı’ya duyduğu güvensiz-
lik, ülkesinin savaş sırasında uğradığı kayıpları gider-
mek için ileri sürdüğü taleplerin, Batılı müttefiklerce
reddedilmesiyle daha da derinleşmiştir. SSCB böyle
bir ortamda, zaten 1930’lardan itibaren göz diktiği,
Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinde sosyalist rejimler
kurdurmaya başlamıştır. Savaş sırasında ABD ve
İngiltere’yle varılan uzlaşmanın aksine, SSCB tara-
fından Nazilerden kurtarılan ülkelerde demokratik
seçimlerin yapılmaması ve komünist partilerin zorla
iktidarı ele geçirmeleri, ABD ile SSCB arasındaki
ilişkilerin kopma noktasına gelmesine yol açmıştır.
SSCB’nin “tek ülkede sosyalizm” politikasını terk
ederek “sosyalist merkezin savunulabilmesi” için
çevresine yayılmaya başlaması; eş zamanlı olarak tıp-
kı SSCB gibi izolasyonist bir dış politika anlayışına
sahip olmasına rağmen bu politikasını terk etmeye
başlayan ABD’nin küresel yayılmasıyla doğal bir
karşıtlık yaratmıştır. Bu karşıtlığın sonucu ise iki
devletin kendi ekonomik, siyasal, askerî ve ideolojik
alt-sistemlerini yaratarak Soğuk Savaş’ı başlatmaları
olmuştur. İşte NATO bu mücadele ortamının doğal
bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır.
İki ülke arasındaki güvensizliğin tarihsel bir
boyutu olduğu yukarıda belirtilmişti. Bunun So-
ğuk Savaş’ın başlaması açısından en önemli örneği,
Müttefiklerin Savaş sonrasında uluslararası sistemi-
ni şekillendirdikleri uluslararası konferanslarda ve
özellikle Yalta ve Potsdam Konferanslarındaki görüş
ayrılıklarıydı. Bu konferanslarda iki ülke arasında
beliren anlaşmazlıklar ve bu anlaşmazlıkların en
önemlisini oluşturan “işgalden kurtarılan ülkelerin
nasıl yönetileceği sorunu” Savaş ertesinde ilişkilerin
bozulmasında çok önemli bir rol oynamıştır.

Yalta ve Potsdam Konferansları

Kendisinden sonraki gelişmeler göz önüne alındığında oldukça
iyimser bir ortamda gerçekleştirildiği rahatlıkla söylenebilecek olan
Yalta Konferansı 4-11 Şubat 1945 tarihleri arasında Stalin, Roo-
sevelt ve Churchill’in katılımıyla gerçekleştirildi. Konferansta ele
alınan konuların özellikle üçü önemlidir.
Birincisi, daha önce yapılan Dumbarton Oaks Konferansı’nda ele
alınan Birleşmiş Milletler örgütü konusu görüşülerek, büyük devletlere
Güvenlik Konseyi’nde sürekli üyelik ve veto yetkisi verilmesi kararlaştırıl-
mıştır. İkincisi, Almanya’nın 4 işgal bölgesine ayrılması kararlaştırılmıştır.
SSCB’nin Almanya’dan savaş sonrasında almak istediği savaş tazminatı-
nın ABD ve İngiltere tarafından çok ağır bulunması nedeniyle bu ko-
nuda çalışma yapacak ortak bir komisyonun kurulması fikri benimsen-
di. Üçüncüsü, Polonya hükümeti sorunuydu. Savaş sonrası gelişmeler
açısından büyük önem taşıyan bu sorun konferansta en fazla tartışma
yaratan konuydu. SSCB kendi kontrolündeki Lublin hükûmetinin
Polonya’nın meşru hükûmeti olduğunu iddia ederken ABD ve İngilte-
re ise kendi kontrollerinde bulunan Londra’daki Polonya hükümetinin
meşru hükûmet olduğunu iddia ediyordu. Sorun, iki hükûmetin tem-
silcilerinin katılacağı bir kurucu hükûmetin kurulmasının kararlaştırılmasıyla çözülür gibi oldu. Ancak sonraki
gelişmeler bu çözümün geçersiz olduğunu gösterecekti. Polonya konusu içinde yer alan bir başka husus da Po-
lonya topraklarının kesinleştirilmesi ve bu çerçevede Polonya-SSCB sınırının Curzon Hattı olarak belirlenirken
Polonya’ya bazı Alman topraklarının verilmesi oldu.
Yalta Konferansı bitiminde yayınlanan “Kurtarılmış Avrupa Demeci”yle işgal edilen Avrupa ülkelerinde
“demokratik rejimlerin” kurulacağı ilan edilmiştir. Bu husus demokratik rejim kavramını kendine göre yorum-
layan SSCB ile Batılı güçlerin karşı karşıya kalacakları anlaşmazlıklar açısından büyük bir öneme sahiptir. Her
iki taraf da Savaş sonrasında kendi kontrol alanlarındaki tasarruflarını bu karara dayandırmaya çalışacaklardır.
Temmuz 1945’te toplanan Potsdam Konferansı, savaşın Avrupa’da sona ermesinin ertesinde yapıldı. Bu çer-
çevede savaşın getirdiği zorunlu işbirliğinin yerine savaş sonrası hesapların ve bu yüzden SSCB ile Batılı güçler
arasındaki anlaşmazlıkların belirginleşmeye başladığı bir konjonktürde gerçekleştirildi. Ölen Roosevelt’in yerine
yeni başkan Truman’ın, seçimleri kaybeden Churchill’in yerine Atlee’nin ve Stalin’in katılımıyla gerçekleştirilen bu
konferansta ele alınan en önemli konu Almanya’nın geleceğiydi. ABD, SSCB ve İngiltere’nin Almanya’nın parça-
lanması yolundaki görüşlerini değiştirdikleri, bu konferansta açık bir biçimde görüldü. ABD ve İngiltere birleşik
Almanya’nın korunmasının SSCB’ye karşı bir teminat olacağını düşünürken, SSCB ise birleşik Almanya’da etki
kurabileceğini hesaplamaktaydı. Görüşmeler sonucunda taraflar birleşik Almanya’da demokratik bir rejim kurma
yolunda anlaştılar, ancak bu rejimin nasıl kurulacağı ve niteliği üzerindeki anlaşmazlık hem Almanya’nın ikiye
ayrılmasının hem de Soğuk Savaş’ın nedenlerinden biri oldu. Buna ek olarak savaş tazminatı konusunda SSCB ile
Batılı güçler arasındaki anlaşmazlığın su yüzüne çıkması karşılıklı güvensizliği daha da arttırdı.

66
Uluslararası Örgütler

Yalta Konferansı sonrasında egemen olan iyim-
ser hava 1945 ilkbaharından itibaren tedrici bir
biçimde bozulmaya başlamıştır. Almanya’nın fiilen
ikiye ayrılması sürecinin başlaması ve SSCB tara-
fından işgal edilen ülkelerde komünistlerin aşa-
malı olarak iktidarı ele geçirmeleri, buna ek olarak
özellikle ekonomik çöküntü nedeniyle İtalya’da ve
Fransa’da komünist partilerin güçlenmeye başla-
maları, ABD ve SSCB’nin liderlik ettiği bloklar
arasındaki ayrışma sürecinde büyük rol oynamıştır.
Doğu Avrupa’daki gelişmelerden rahatsızlık duyan
ABD, SSCB’yi ekonomik gücünü ve atom silahı
tekelini kullanarak dizginlemek istese de başarılı
olamamıştır. 1945’den 1947’ye kadar geçen dö-
nemde uygulamaya sokulan bu stratejinin başa-
rısızlığı 1947’de yaşanan Berlin Bunalımı ile açık
bir biçimde görülmüştür. Berlin Bunalımı SSCB
ile ABD’nin çok açık bir biçimde karşı karşıya gel-
dikleri bir olay olmuş, bir anlamda Soğuk Savaş’ın
başlangıcını teşkil etmiştir.

Federal Almanya’nın Kuruluşu

İkinci Dünya Savaşı sonrasında Almanya’nın nasıl şekillendirileceği hususu Müttefik devlet-
ler arasındaki görüşmelerin en önemli gündem maddelerinden biriydi. 1945 yılında yapılan Yalta
Konferansı’nda Almanya’nın 4 işgal bölgesine ayrılması kararı alındı. ABD, İngiltere, Fransa ve SSCB
Almanya’nın 4 ayrı bölgesini işgal ederek yönetecekti. Almanya’nın başkenti Berlin ise Sovyet işgal böl-
gesinde yer almasına rağmen, özel bir düzenleme yapılarak gene 4 işgal bölgesine ayrıldı.
Almanya’nın teslim olması ve savaşın Avrupa’da sona ermesinden sonra gene Müttefikler arasında
yapılan Potsdam Konferansı’nda Almanya’nın parçalanmaması doğrultusunda bir konsensüs sağlandı.
Fakat, üç Batılı Müttefik; ABD, İngiltere ve Fransa ile SSCB arasında kendi işgal bölgelerinde nasıl bir
yönetim kurulacağı konusunda derin bir görüş ayrılığı ortaya çıktı. Sovyet işgal bölgesinde yapılan yerel
seçimlerde SSCB tarafından desteklenen sosyalistler başarı kazanırken, Batılı güçlerin işgal bölgelerin-
de farklı bir durum ortaya çıkmış, ABD ve İngiltere yanlısı siyasal akımların güçlenmesi sağlanmıştı.
1946-1948 yılları arasında SSCB ve Batılı güçler arasındaki görüşmelerde, işgal bölgelerinin birleş-
tirilmesi, barış antlaşmasının imzalanması ve Almanya’dan alınacak tamirat borcu gibi konularda bir
türlü anlaşma sağlanamadı. Soğuk Savaşın da başlanmasına paralel biçimde Batılı güçler ve SSCB, işgal
bölgelerinde kendilerini destekleyecek rejimler ve yönetimler kurma çabası içine girdiler. Aynı dönemde
Batılı güçler işgal bölgelerini siyasal ve ekonomik yönden yeniden birleştirmek yönünde adımlar attılar.
1948’de Batılı güçlerin işgal bölgelerinde bir Alman hükûmeti kurulması kararı alındı. SSCB bu karara
sert tepki göstererek kendi işgal bölgesinin ortasında yer alan Berlin’deki müttefik bölgesine kara ikmali
yapılmasını önlemek amacıyla abluka kararı aldı. Müttefikler ablukayı Berlin’e yönelik büyük bir hava
ikmal köprüsü kurarak aşabilmeyi başardılar.
Bu sırada gene 1948’de müttefik işgalindeki Batı Almanya’da Kurucu Meclis çalışmalarını bitirmiş
yeni bir anayasa yürürlüğe girmişti. 1949 Ağustosunda yapılan seçimlerle Almanya’nın savaş sonrası
ilk merkezî hükûmeti kuruldu. Böylece hem Almanya fiilen bölünmüş oldu hem de Federal Almanya
Cumhuriyeti doğmuş oldu. Almanya’nın bölünmesinin kesinleşmesi ve resmileşmesi ise Sovyet işgalin-
deki topraklarda Ekim 1949’da Demokratik Almanya Cumhuriyeti’nin kurulmasının ilanıyla olacaktır.

Berlin Bunalımı
Almanya’nın ikiye ayrılma süreci 1947 yılında ABD, İngiltere ve Fransa’nın kendi işgal bölgelerini eko-
nomik bakımdan bütünleştirme yolunda önemli adımlar atmaları ve aynı yıl kendi bölgelerinde bir Alman
hükûmeti kuracaklarını açıklamalarıyla ivme kazandı. Almanya’nın güçlendirilerek kendisine karşı kullanı-
lacağını düşünen SSCB’nin tepkisi ABD, İngiltere ve Fransa tarafından yönetilen Batı Berlin’e abluka uy-
gulamak oldu. Sovyet işgal alanı içinde bir adacık olan Batı Berlin’e abluka uygulanması şehrin kara ikmal
yollarının tamamen kapanmasına neden oldu. Bunun üzerine ABD Batı Berlin’e yönelik bir “hava köprüsü”
kurdu. Başkan Harry Truman da, Batı Berlin’e yardım taşıyan ABD uçaklarına zarar verilmesini “savaş nede-
ni” sayacaklarını ilan etti. Başlarda günde 4 bin ton olan nakliyat miktarı zamanla daha da artırıldı. SSCB,
ABD’nin hava köprüsü karşısında etkisizleşen ablukayı 12 Mayıs 1949’da kaldırmak zorunda kaldı.

67

Berlin Bunalımı kadar, 1947’de yaşanan iki
önemli olay daha Soğuk Savaş’ın artık tüm bo-
yutlarıyla ortaya çıktığının göstergesiydi. Bunlar-
dan ilki, 12 Mart 1947’de ABD Başkanı Harry
Truman’ın ilan ettiği Truman Doktrini’dir. ABD
böylece, komünist gerillalarla hükûmet birlikleri-
nin çarpıştığı Yunanistan’a ve SSCB tarafından teh-
dit edilen Türkiye’ye toplam 400 milyon dolarlık
askerî yardım yapmaya karar vermiş ve bu yardım-
lar 1947 yazından itibaren Türkiye ve Yunanistan’a
ulaştırılmaya başlamıştır.
Diğer bir gelişme ise ekonomik sorunlarının
ortadan kalkmaması durumunda Sovyet etkinli-
ğinin Batı Avrupa’ya yayılmasından endişe eden
ABD’nin, 5 Haziran 1947’de, daha sonra Marshall
Planı adıyla anılacak olan Avrupa’nın Yeniden İma-
rı Planı’nı ilan etmesidir. Washington Yönetimi,
Plan’a dahil olan 16 ülkeye altı yıl boyunca yakla-
şık 20 milyar dolar tutarında ayni yardım yapmış,
böylece Batı Avrupa’nın İkinci Dünya Savaşı’nın
getirdiği çöküntü ortamından kurtulmasını ve si-
yasi istikrara kavuşmasını sağlamıştır.
NATO barış zamanında ABD’nin Avrupa
ile kurduğu ilk askerî ittifak olması açısın-
dan önem taşımaktadır.
Savaş sonrası Avrupa’nın yeniden yapı-
landırılması için Marshall Planı çerçeve-
sinde Avrupa Ekonomik İşbirliği Örgütü
(OECC) kurulmuş, örgüt sonradan Eko-
nomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü’ne
(OECD) dönüşmüştür.
Öte yandan, ABD ile SSCB arasındaki So-
ğuk Savaş, 1948 başında ivme kazanmıştır. Şubat
1948’de Çekoslovakya’da demokrasinin askıya alı-
narak Sovyet desteğine sahip komünistlerin yöne-
timi ellerine geçirmeleri, Batı Avrupa ülkelerinde
büyük bir endişe yaratmıştır (Bkz. Prag Darbe-
si). Bu gelişmeden çok kısa süre sonra 17 Mart
1948’de Belçika, Fransa, Hollanda, İngiltere ve
Lüksemburg Brüksel Paktı olarak bilinen bir ittifak
antlaşmasını imzaladılar. Bu Antlaşma ile taraflar
ortak bir savunma sistemi kurmayı, ekonomik ve
kültürel ilişkilerini güçlendirmeyi kararlaştırdılar.
Bu antlaşmanın 4. maddesi uyarınca taraflardan
biri “Avrupa’da silahlı bir saldırıya uğrarsa” diğer
68
Kolektif Güvenlik Örgütleri
bağıtlı taraflar ellerindeki tüm olanaklarla yardım
edeceklerdi. Brüksel Paktı çerçevesinde aynı yılın
Eylül ayında Batı Avrupa Birliği (BAB) adında bir
askerî örgüt de kurulmuştur.
1949’da Kuzey Atlantik Antlaşması’nın im-
zalanmasıyla Brüksel Antlaşması Örgütü
veya Batı Birliği’nin yükümlülüklerini yü-
rütme görevi NATO’ya devredilmiştir. 1954
Paris Anlaşmaları ile Federal Almanya Cum-
huriyeti ve İtalya, Brüksel Antlaşması’na
taraf olmuşlar ve örgütün adı Batı Avrupa
Birliği (BAB) olarak değiştirilmiştir.
Batı Avrupa ülkelerinin böylesi bir kolektif gü-
venlik örgütü kurmalarının altında SSCB’den teh-
dit algılamalarının yanı sıra ABD’nin telkinlerinin
de büyük rolü bulunmaktadır. Avrupa’nın kolek-
tif bir yapılanmaya gidememesinden rahatsız olan
ABD Avrupa ülkelerine bu konuda baskı yapmıştır.
Bu baskı sonucunda önce siyasal ve askerî boyutta
BAB ve NATO, sonra ekonomik boyutta ise AET
kurulacaktır. İşte NATO’nun nüvesini oluşturan
BAB bu bağlamda ortaya çıkmış bir örgüttür.
BAB’ı oluşturan ülkeler bu örgütün ABD deste-
ği ve katılımı olmadan algıladıkları Sovyet tehdidine
karşı reel bir çözüm olabileceğine kendileri de inan-
mıyorlardı. Bu ülkelerin temel hedefi ABD’yi Avrupa
ittifak sistemi içine çekebilmekti. Bu arzu ABD tara-
fından da algılanmıştır. Bu dönemde ABD’de tekrar
izolasyonist politikalara dönülmesini savunan etkili
bir grup varlığını sürdürmekteydi. Bu konjonktürde
ABD’li Senatör Arthur Vandenberg ABD Dışişleri
Bakanlığı’na danışarak bir rapor hazırlamıştır. Bu
raporda ABD’nin hukukî yoldan karşılıklı yardım
ilkesine dayanan bölgesel ve toplu tedbirlere başvur-
masını ve ulusal güvenliğini tehlikeye düşürecek bir
silahlı saldırı durumunda tek ya da kolektif savunma
hakkını kullanmadaki kararlılığını vurgulaması (BM
Antlaşması’nın meşru müdafaa hakkını düzenleyen
51. maddesine yapılan gönderme dikkate alınmalı-
dır) ve barışın korunmasına katkıda bulunmasının
önemi üzerinde duruluyordu. Vandenberg tarafın-
dan hazırlanan rapor bir karar tasarısı hâline geti-
rilerek ABD Senatosu’na sunulmuştur. Senato’nun
11 Haziran 1948’de yaptığı oturumda görüşülerek
kabul edilen bu kararla ABD’nin kolektif bir güven-
lik örgütü içinde yer almasının yolu açılmıştır.
Uluslararası Örgütler

Vandenberg Kararı’ndan sonra yeni bir güven-
lik örgütü kurma yolunda görüşmeler yapılmaya
başlanmıştır. Birkaç ay süren görüşmeler sonu-
cunda NATO’nun kurulmasını sağlayan Kuzey
Atlantik Antlaşması üzerinde uzlaşıya varılmıştır. 4
Nisan 1949’da 12 devlet tarafından bağıtlanan bu
antlaşmayla Soğuk Savaş’ın ilk örgütlü askerî bloku
oluşturulmuştur.
Böylece, ABD Avrupa’ya güvenlik getirme kar-
şılığında uluslararası sistemin bu eski merkezini
askerî kontrolüne almış, üye devletlerdeki askerî
yapılanmasının zeminini hazırlamıştır. NATO’nun
kuruluşu aynı zamanda ABD’nin izolasyonist dış
politika geleneğini tamamen terk ettiğini göster-
mesi ve blok lideri olarak uluslararası sistemde he-
gemonya kurması sürecinin önemli bir kilometre
taşı olması açısından da simgeseldir.
NATO’nun kurulması zaten gergin olan SSCB-
ABD ilişkilerini daha da bozmuş, SSCB bu ittifaka
sert tepki göstermiştir. Özellikle Federal Almanya’nın
1955 yılında NATO’ya katılması o zamana kadar
ikili antlaşmalarla güvenlik sistemi oluşturmaya ça-
lışan SSCB ve sosyalist ülkelerin politika değiştir-
melerine ve bu çerçevede aynı yıl Doğu Blokunun
kolektif güvenlik örgütü olan Varşova Paktı’nı kur-
malarına neden olmuştur. Bundan sonra uluslararası
sistem 1990’lara kadar bu iki karşıt blok arasındaki
ilişkiler temelinde şekillenecektir.

Prag Darbesi
İkinci Dünya Savaşı sonrasında Çekoslovakya’nın durumu diğer Doğu Avrupa ülkelerinden farklı
bir görüntü çizmekteydi. (Doğu) Almanya dışındaki bölge ülkelerinden çok daha gelişmiş bir ekono-
miye sahip olan Çekoslovakya iki savaş arası dönemde oldukça yüksek standartlarda bir demokrasiye ve
parlamenter sisteme de sahipti. Ayrıca, Almanya tarafından işgal edilmeden önce devlet başkanı olan
Eduard Beneş, savaş başladıktan sonra Londra’da bir sürgün hükûmeti kurmuş, bu hükûmet SSCB
tarafından tanınarak bir ittifak anlaşması da bağıtlanmıştı.
1938 Münih Konferansı düzenlemeleri ve ülkenin Nazi Almanyası tarafından işgali sırasında ver-
dikleri garantiye rağmen bir şey yapamamaları nedeniyle İngiltere ve Fransa, Çekoslovak Halkı ve yö-
neticileri tarafından güvenilmez bulunmaktaydı. Bu bağlamda SSCB ile iyi ilişkiler kurulması halkın
büyük çoğunluğu tarafından desteklenmekteydi. Ayrıca, savaş öncesinde ülke ekonomisine egemen
olan ve büyük oranda Yahudiler, Avusturyalılar ve Almanlardan oluşan kapitalist sınıfın savaş nedeniyle
tasfiye edilmesi ülkede sosyalist düşüncenin güçlenmesinde ve ülke ekonomisinin sosyalistleştirilmesin-
de önemli bir rol oynamıştı.
Savaşın sona ermesinden sonra ülkede sosyalist Beneş cumhurbaşkanı, komünist Gottwald ise baş-
bakan oldu. Kurulan kabinede komünistler etkili bir biçimde yer almaktaydı. 1947 yılına kadar eko-
nomi sosyalistleştirilmekle ve SSCB ile yakın ilişkiler kurulmakla birlikte ülke işleyen bir demokrasiye
sahipti. 1948 Şubat’ında Başbakan Gottwald’ın polis müdürlerini değiştirerek yerlerine komünistleri
getirme kararı kabinede yer alan komünist olmayan bakanlar tarafından protesto edildi. Bu protestonun
sonuca ulaşmaması sonucunda bakanlar istifa kararı aldılar. Bu kararın Beneş tarafından kabul edilme-
mesi hâlinde genel greve gideceklerini açıklayan yüzbinlerce işçi Prag sokaklarında gösteriler yapmaya
başladı. Gottwald tarafından silahlandırılan bu işçilerin artan hareketliliği Beneş’i istifaları kabule zorla-
dı. Bu bakanların yerine komünistler atandı. Bu olayı takiben Beneş’in hastalanarak ölmesinden sonra
ülke tamamen Komünist Parti’nin denetimine girdi. Bu darbede SSCB’nin en azından destekleyici bir
rol oynadığı açıktır.

Yapısı ve Yönetimi
NATO’nun en yetkili karar organı Kuzey Atlantik Konseyi’dir. (North Atlantic Council) Konsey’de her
üye, büyükelçi düzeyinde bir Daimi Temsilci tarafından temsil edilir. Daimi Temsilciler, kendilerine bağlı
siyasi ve askerî kurmay heyeti ile birlikte çalışmalarını yürütürler. Yılda iki kez ya da gerek görüldüğünde
daha sık olmak üzere Konsey, Dışişleri Bakanları düzeyinde toplanmaktadır. İttifak’ın geleceğine ilişkin
yeni strateji ya da politika değişiklikleri söz konusuysa üye ülkelerin devlet ya da hükûmet başkanlarının

69
 Kolektif Güvenlik Örgütleri

katıldığı Zirve toplantıları düzenlenir. Konsey’de
kararlar oybirliği ile (konsensüs/uzlaşma usulü)
alındığından, her üyenin veto yetkisi vardır. Kon-
seyin toplantılarına NATO Genel Sekreteri baş-
kanlık etmekte, ele alınan konuların ön hazırlığı ise
birçok alt komite tarafından yapılmaktadır.
NATO’nun en üst düzeydeki memuru olan
Genel Sekreter, NATO’da danışma ve karar alma
süreçleri ile kendisine bağlı olarak çalışan Ulusla-
rarası Personel’in genel idaresinden sorumludur ve
örgütün sözcüsüdür. NATO’nun ilgi alanındaki
konularda karar mercilerine sekretarya hizmeti ve-
ren Uluslararası Personel ise birer Genel Sekreter
Yardımcısı’nın başkanlığındaki 5 ana birim (Siyasal
İşler, Savunma Planlama ve Harekatlar, Savunma
Destek, Lojistik ve Sivil Savunma Planlaması, Bilim
ve Çevre İşleri) ile çeşitli idari bürolardan oluşur.
NATO’nun kurumsal yapısından ayrı fakat ör-
güt içi işbirliği ve danışma bakımından yardımcı
kuruluşlar olarak NATO Parlamenterler Asamblesi
ve Atlantik Antlaşması Konseyi (uluslararası dernek)
faaliyet göstermektedir. 1995’te kurulan Asamble,
NATO üyelerinin parlamentolarından gelen temsil-
cilerden oluşur. Kararları NATO Konseyi’ne sunu-
lan Asamble’ye 9 Türk parlamenter katılmaktadır.
1954’te kurulan Dernek ise bir hükûmet dışı örgüt
olarak NATO eylem ve amaçlarının desteklenmesi
çerçevesinde yayın, toplantı vb. faaliyet gösterir.

Resim 3.1 NATO’nun en üst düzey organı olan Kuzey Atlantik Konseyi’nde kararlar oybirliği ile alındığı için her üye
ülkenin veto hakkı bulunmaktadır.

NATO’nun sivil yapısı Savunma Planlama Komitesi, Daimi Temsilciler’den oluşur. NATO Genel Sek-
reteri, bu toplantılara da başkanlık eder. Ancak yılda iki kez Savunma Bakanları düzeyinde toplanarak
ortak savunmayla ilgili en önemli konuları görüşür. Komite, kendi alanıyla ilgili olarak NATO’nun askerî
yetkililerine görüş ve öneriler sunmaktadır. Komiteye kurmaylık hizmeti veren başlıca alt birim Savunma
İnceleme Komitesi’dir. Nükleer Planlama Grubu, Savunma Planlama Komitesi’nde yer alan NATO üyele-
rinin Savunma Bakanları’ndan oluşmakta olup, nükleer silahlar ve maddelerle ilgili konuları ele almakta-
dır. NATO Genel Sekreteri başkanlığında toplanan grubun çalışmaları için ön hazırlığı, kendisine bağlı bir
alt komite olan Kurmay Grubu (Staff Group) yapar.
NATO’nun askerî yapısının en üstünde Askerî Komite yer almaktadır. Bu nedenle özel bir statüsü bu-
lunmakla birlikte Askerî Komite, Konsey ve Savunma Planlama Komitesi’ne bağlı çalışmaktadır. Temel
işlevi, her türlü askerî konuda yardım ve tavsiyelerde bulunmaktır. Burada, üye ülkelerin üst düzey askerî
temsilcileri görev alır. Komite’ye, kendi içinden seçilen bir temsilci başkanlık eder. Askerî konularla ilgili
çalışan birçok alt komite de Askerî Komite’ye kurmay hizmeti vermektedir. Komiteye bağlı olan Ulusla-
rarası Askerî Personel ise Haberalma, Harekât, Plan ve Politika, İşbirliği ve Bölgesel Güvenlik ile Lojistik
gibi alt birimlerden oluşmaktadır.

70
Uluslararası Örgütler
NATO güçlerinin örgütlenmesi Kasım
2002’deki Prag Zirvesi’nde alınan kararlarla de-
ğiştirilmiştir. Bu değişiklik öncesindeki örgütlen-
me, Avrupa Müttefik Kuvvetler Yüksek Komutanı
(Supreme Allied Commander Europe-SACEUR)
komutasında Avrupa Müttefik Komutanlığı (Alli-
ed Command Europe), Atlantik Müttefik Kuvvet-
ler Yüksek Komutanı (Supreme Allied Comman-
der Atlantic-SACLANT) komutasında Atlantik
Müttefik Komutanlığı (Allied Command Atlan-
tic) ile Kanada-ABD Bölgesel Planlama Grubu
(Canada-US Regional Planing Group-CUSRPG)
biçimindeydi.
2002’den sonra ise biri operasyonel diğeri işlev-
sel olmak üzere iki stratejik komutanlık biçiminde
örgütlenmeye geçilmiştir. Buna göre operasyonel
komutanlık, SACEUR’un komutasındaki Müttefik
Harekât Komutanlığı’dır (Allied Command Ope-
ration-ACO). ACO, ittifakın gerek Avrupa gerekse
Atlantik bölgesindeki tüm harekâtlarından sorumlu
olan komutanlıktır. Bu komutanlığa bağlı olarak,
merkezi Hollanda’da bulunan Kuzey Müşterek Kuv-
vet Komutanlığı ile merkezi İtalya’da bulunan Gü-
ney Müşterek Kuvvet Komutanlığı kurulmuştur.
NATO’nun askerî kapasitesinin yeni koşullar
uyarınca dönüştürülmesinden sorumlu olan -işlevsel-
komutanlık ise merkezi Norfolk, Virginia’da (ABD)
bulunan Müttefik Dönüşüm Komutanlığı’dır (Alli-
ed Transformation Command-ATC). ATC, NATO
güçlerinin gerek yeni koşullara uyumunu gerekse
kendi aralarındaki eşgüdümü sağlamak amacıyla yü-
rütülecek eğitim, doktrin oluşturma ve tatbikat gibi
görevlerden sorumludur.
NATO’daki karar mekanizmasının ilk aşa-
ması, çeşitli düzeylerde ve düzenli olarak yapılan
danışma faaliyetidir. Bu danışma faaliyeti sadece
NATO alanı ile sınırlı olmadığı gibi salt siyasi ve
askerî konularla da sınırlı değildir. Ekonomi, çevre
sorunları, iletişim, gibi çok çeşitli konular NATO
organlarında ele alınmakta, bu konulardan so-
rumlu bulunan uzmanlık komiteleri faaliyet gös-
termektedir. Danışma mekanizmalarının etkinliği,
örgütün konsensüs ile karar alma niteliğinden ileri
gelmektedir. Konsensüsün oluşturulabilmesi, hem
bu danışma mekanizmasının işletilmesine hem de
üyelerin öznel koşullarının dikkate alınarak tüm
üyelerin destekleyebileceği kararların alınmasını
sağlamaktadır. Bir karar aşamasında, “sessizlik sü-
reci” olarak isimlendirilen bir süre zarfında hiçbir
üye itirazını dile getirmezse, o karar alınmış sayılır.
Bu her üyenin karar alma sürecinde “veto” hakkına
sahip olduğu anlamına gelir.
internet
NATO hakkında ayrıntılı bilgiye http://www.
nato.int adresinden ulaşabilirsiniz.
NATO’nun Genişlemesi
4 Nisan 1949’da Washington’da imzalanan Ku-
zey Atlantik Antlaşması ile kurulan NATO’nun 12
kurucu üyesi bulunmaktaydı. Bu ülkeler; ABD,
Kanada, İngiltere, Hollanda, Belçika, Lüksemburg,
Fransa, Norveç, Danimarka, Portekiz, İzlanda ve
İtalya idi.
NATO’ya ilişkin üyelik süreci 1949 tarihli Was-
hington Antlaşması’nın 10. Maddesince düzen-
lenmiştir. Buna göre örgüte katılmak için gerekli
yükümlülükleri üstlenebilecek olan istekli Avrupa
devletleri, oy birliği sağlanması halinde üyeliğe da-
vet edilebileceklerdir. Bunun için demokratik bir
siyasi rejime ve serbest piyasa ekonomisine sahip
olmak, uyuşmazlıkların barışçıl yöntemlerle çözü-
münü istemek, NATO operasyonlarına katkı sağ-
lamak ve sivil-asker ilişkilerinin demokratik sınırlar
içinde seyretmesi önkoşulları bulunmaktadır. Ör-
güt, 1949 yılında kuruluşundan itibaren 8 genişle-
me süreci geçirdi ve 30 üye sayısına ulaştı.
1951 yılında imzalanan protokol sonucun-
da Türkiye ve Yunanistan 1952 yılında NATO’ya
katıldılar. Bu yeni katılımı 1955 yılında Federal
Almanya’nın katılımı izledi. Bu ilk genişleme dal-
gasından sonra uzun bir süre yeni bir üye almayan
NATO, 1982 yılında Franco’nun ölümünden sonra
hızla demokratikleşen ve Batı sistemine tam olarak
dahil olmak isteyen İspanya’yı üyeliğe kabul etti.
1980’lerin sonunda Soğuk Savaş’ın bitmesiyle
bir süre kimlik bunalımı yaşayan NATO’nun gü-
venliğin ve Batı sistemine bütünleşmesi açısından
çok önemli bir işleve sahip olduğu eski Doğu Blo-
ku ülkelerinin NATO’ya girmek için başvurmala-
rıyla bir kez daha somut bir biçimde görüldü. Bu
çerçevede 1999 yılında Polonya, Macaristan ve
Çek Cumhuriyeti İttifak’a kabul edildi.
71

Kasım 2002’de gerçekleştirilen Prag Zirvesi’nde
Soğuk Savaş sonrası ikinci genişleme dalgasına karar
verildi. Bu doğrultuda Letonya, Litvanya, Estonya,
Slovakya, Slovenya, Romanya ve Bulgaristan ile ka-
tılım müzakereleri başladı. Bu müzakereler 26 Mart
2003’te Brüksel’de imzalanan protokollerle sona erdi.
Bunun sonucunda 29 Mart 2004’te Washington’da
düzenlenen törenle yeni üyelerin ittifaka girişi sağlan-
dı. Hırvatistan ve Arnavutluk’un üyelikleri ise 2009
yılında gerçekleşti. Diğer yandan Arnavutluk ve Hır-
vatistan ile beraber Üyelik Eylem Planı kapsamında
bulunan Makedonya, Yunanistan ile yaşadığı sorun
nedeniyle üyeliğe davet edilemedi. NATO’nun 2009
yılının Aralık ayında Brüksel’de düzenlenen dışişle-
ri bakanları toplantısında Karadağ’a, Üyelik Eylem
Planı’na katılma daveti yapıldı ve Karadağ 2016
yılında Brüksel’de düzenlenen NATO Dışişleri Ba-
kanları Toplantısı’nda üyeliğe kabul edildi. Benzer
şekilde Bosna Hersek, Türkiye’nin desteğiyle 2010
yılında Tallin’de gerçekleştirilen gayri resmi dışişleri
bakanları toplantısında üyeliğe davet edildi. 2010 ta-
rihli Lizbon Zirvesi’nde kabul edilen Stratejik Kon-
septte, genişlemenin örgüt üyelerinin güvenliğine ve
özgür bir Avrupa hedefine katkı sağladığı belirtildi.
Batı Balkanlar’ın Avrupa-Atlantik entegrasyonunun
sağlanması niyeti vurgulandı. Makedonya’nın üyelik
süreci ise Yunanistan ile yaşadığı isim krizi nedeniy-
le uzamıştır. Yunanistan, kendi topraklarında Ma-
kedonya isimli bir bölgenin bulunması nedeniyle
Makedonya Cumhuriyeti isminin anayasal olarak
kullanılmasına karşı çıkmıştır. Nitekim Kuzey Ma-
kedonya olarak 2020 yılında NATO’ya 30. üyesi
olarak katılabilmiştir. Gürcistan’ın üyeliği ise belir-
sizliğini korumaktadır. Diğer yandan NATO’nun
Batı Balkanların ardından farklı coğrafi bölgelerden
ülkeleri üyeliğe kabul etmesi bir ihtimal olarak orta-
dadır. Temas ülkeleri adı verilen Avustralya, Japonya,
Yeni Zelanda ve Kore Cumhuriyeti gibi devletler,
NATO’nun barış gücü operasyonlarında yer almıştır.
Ne var ki Antlaşma’nın 10. Maddesi, örgüte yalnız-
ca Avrupa kıtasındaki devletlerin üye olabileceğini
öngörmektedir. Diğer yandan Almanya, örgütün
ABD’nin Çin’i çevreleme politikasının bir aracı ha-
line gelebileceği gerekçesiyle NATO’nun küresel bir
form almasına kuşkuyla yaklaşmaktadır. İsrail ise
örgüt üyesi olmamasına rağmen NATO’nun askeri
tatbikatlarına katılmaktadır. Önümüzdeki dönemde
Avustralya, Japonya, Kore Cumhuriyeti ve Yeni Ze-
landa gibi ülkelerin üye olmaları için örgüt içindeki
tartışmaların uzlaşmayla sonuçlanması ve 10. Mad-
denin revizyonu gerekmektedir.
72
Kolektif Güvenlik Örgütleri
NATO’nun Görev Alanı
Görev alanı kavramı, hem amaç ve ilkeler hem de
coğrafya bakımından NATO’nun eylem alanı anla-
mına gelmektedir. Kuzey Atlantik Antlaşması’nın
5. maddesine göre taraflar, içlerinden birine ya da
birkaçına karşı gerçekleşecek bir silahlı saldırıyı,
örgüte üye tüm taraflara yönelik bir saldırı olarak
kabul ederek, BM Şartı’nda ifade edildiği hâliyle
bireysel ya da kolektif meşru savunma haklarını
kullanacaklardır. 5. Maddeye şimdiye kadar Ame-
rika Birleşik Devletlerinde 2001 tarihinde yapılan
9/11 terör saldırılarına karşılık olarak bir defa baş-
vurulmuştur. Aynı antlaşmanın 6. maddesine göre
ise Örgütün görev alanı, üye devletlerin ülkeleri
(toprakları, karasuları, hava sahaları) ve bunların
Yengeç Dönencesi’nin kuzeyinde kalan adalarını,
uçak ve gemilerini kapsamaktadır.
Hukuksal durum bu olmakla birlikte, Soğuk Sa-
vaş ve sonrasında, çeşitli vesilelerle NATO’nun, ant-
laşmada tarif edilen bu alan dışında çeşitli eylemleri
ya da girişimleri olmuştur. Bu ise alan dışılık sorunu
olarak bilinmektedir. İlk kez 1958 Lübnan müdaha-
lesi sırasında ortaya çıkan sorun 1980’lerin başında
ABD’nin, Orta Doğu’daki girişimlerinin Batı’nın sa-
vunması için önemli olduğu ve bu yüzden de ittifa-
kın bunlara destek vermesi gerektiği şeklindeki tale-
biyle yeniden gündeme geldi. O dönemde Avrupalı
müttefikler ise kurumsal bir yükümlülük almaktan-
sa olaya göre tavır alma siyasetini benimsediler.
Özellikle SSCB’nin dağılmasından sonra
NATO’ya yeni bir kimlik kazandırılması ihtiyacı çer-
çevesinde, görev alanının genişletilmesi konusu öne
çıkmıştır. Bu çerçevede ilk olarak Kasım 1991’deki
Yeni Stratejik Konsept’le petrol gibi temel kaynakla-
rın akışının engellenmesi gibi yaşamsal çıkarlar söz
konusu olduğunda görev alanı dışında müdahale edi-
lebileceği benimsenmiştir. 1995 Bosna müdahalesin-
de BM’nin verdiği yetkiyle görev alan NATO, 1999
Kosova müdahalesinde böyle bir yetkiden yoksun ol-
duğu için hem coğrafya hem de amaçlar bakımından
alan dışılık sorunu yeniden gündeme gelmiştir. Buna
bağlı olarak Nisan 1999’daki Yeni Stratejik Konsept’te
ise üyeleri tehdit edecek etnik ve dinsel çatışmalar ile
terörizm, NATO’nun müdahale edeceği yeni alanlar
olarak belirlenerek, Antlaşmanın orijinal halinden
önemli bir farklılık yaratılmıştır. Bugün NATO, Ku-
zey Atlantik Antlaşması’nın 5. ve 6. maddelerinde
belirlenen alanın dışında, Afganistan ve Somali’de
harekât sürdürmektedir. Bu yönüyle, kuruluşu es-
nasında Soğuk Savaş dinamikleriyle oluşan NATO
Alanı’nın, bugün anlamını büyük ölçüde yitirdiği ve
İttifak’ın “küresel bir güvenlik örgütüne” evrilmesi
tartışmalarının yoğun biçimde başladığı söylenebilir.
Uluslararası Örgütler
Barış İçin Ortaklık
Barış İçin Ortaklık- BİO (Partnership for Peace
/ PfP) projesi, 1994 Brüksel Zirvesi’nde açıklanmış-
tır. Projenin genel amacı, Soğuk Savaş’ın ardından
Avrupa’da ortaya çıkan güç boşluğunu NATO teme-
linde gidermektir. Bu çerçevede, planlama, eğitim, vs.
aracılığıyla Ortak Ülke (partner countries) ordularının
NATO ile uyumlu hâle getirilerek ve bu ülke ordula-
rının demokratik kontrolünü sağlayarak, Avrupa’nın
tümünde güvenlik ve istikrar yaratılması öngörül-
mektedir. Avrupa güvenlik mimarisinin önemli bir
parçası olan projenin, batılı demokratik kültürün Or-
tak ülkelerde yaygınlaştırılması gibi siyasal bir içeriği
de bulunmaktadır. Ortak Ülke olmak isteyen ülkele-
rin imzalamak zorunda olduğu Çerçeve Belgesi’nde
BM Şartı’na ve demokratik toplum ilkelerine uyma
koşulu yer almaktadır. Ayrıca, BM yetkisinde ve/veya
AGİT sorumluluğunda yürütülecek operasyonlara
katkıda bulunmaya hazır olmak da bir diğer koşul-
dur. Belgede, Ortaklığa faal katılımın NATO’ya yeni
üye alımında önemli rol oynayacağı da belirtilmekte-
dir. Programın başarısı üzerine NATO 1997 yılında,
BİO’yu daha güçlü ve operasyonel hale getirme kararı
almıştır. Bu çerçevede çeşitli NATO karargâhlarında
BİO Karargah Unsurları (PIP Staff Elements) kurul-
muştur. Aynı yıl oluşturulan Avrupa-Atlantik İşbirliği
Konseyi çerçevesinde, terörle mücadeleden, mayın
temizlemeye kadar çok geniş bir alanda İttifak üyeleri
ile BİO ülkeleri arasında yoğun işbirliği programları
yürütülmektedir. 2012 itibariyle BİO programının
22 ortağı bulunmaktadır.
NATO - Akdeniz Diyaloğu Girişimi
Soğuk Savaş’ın sona ermesinden sonra Akde-
niz’deki güvenlik ve işbirliği konularına da ağırlık
vermeye başlayan NATO 1994’te “Akdeniz Diya-
loğu” girişimini başlatmıştır. Halen (2012) yedi
üyesi bulunan (Cezayir, Fas, İsrail, Mısır, Mori-
tanya, Tunus, Ürdün) bu girişimin temel amaçları,
bölgesel güvenlik ve istikrara katkı sağlamak; daha
iyi bir karşılıklı anlayış ortamı yaratmak; üye ül-
kelerde NATO’ya ilişkin önyargıları ortadan kal-
dırmaktır. 2004’te İstanbul’da düzenlenen NATO
Zirvesi’nde, Akdeniz Diyaloğu’nun daha somut
bir işbirliği ortamına dönüştürülmesi için kararlar
alınmıştır. NATO’nun Akdeniz Diyaloğu, AB’nin
Avrupa-Akdeniz Ortaklığı (Akdeniz için Birlik) ve
AGİT’in Akdeniz Girişimi adlarındaki programla-
rıyla paralel hedefler doğrultusunda çalışmaktadır.
NATO - Rusya İlişkileri
NATO, Soğuk Savaş’ın sona ermesinin ardın-
dan SSCB’nin ardılı olan Rusya Federasyonu ile
1997’de NATO-Rusya Daimi Ortak Konseyi kuru-
cu senedini imzaladı. Ne var ki süreç içinde iki taraf
arasında anlaşmazlıklar baş gösterdi. NATO’nun
1999’da Kosova’ya yönelik müdahalesi, Rusya’nın
bu konseyi askıya almasına neden oldu. 11 Eylül
terör olaylarının ardından iki taraf tekrar yakınlaş-
tı. 2002’de düzenlenen NATO – Rusya Federasyo-
nu Zirvesinde Roma Bildirisiyle, siyasi diyalog ve
işbirliği sağlamak amacıyla NATO – Rusya Kon-
seyi kuruldu. 2008 yılındaki Gürcistan kriziyle
tekrar kötüleşme eğilimine giren ilişkiler, 2009 yı-
lında NATO-RF Konseyinde gösterilen işbirliği ve
diyalog iradesiyle geçici olarak düzeldi. 20 Kasım
2010’da Lizbon’da düzenlenen NATO – RF Kon-
seyi toplantısında, NRK (NATO-Rusya Konseyi)
Ortak Bildirisi ve 21. Yüzyıldaki Ortak Güvenlik
Sorunlarına İlişkin NATO-Rusya Ortak Değerlen-
dirmesi belgeleri imzalandı. Diğer yandan, Kon-
seye Afganistan’ın milli güçlerine uyuşturucuyla
mücadele etme yönünde eğitim desteği sağlaması
görevi verildi. Konsey, uyuşturucuyla mücadele-
yi Orta Asya ülkelerine de teşmil etme eğilimine
girdi. 2011 yılında Afganistan’da faaliyet gösteren
helikopterlerin bakım ve onarım süreçlerinin ger-
çekleşebilmesi için NRK Emanet Fonu kurulması
kararı alındı. Ayrıca 2010 tarihli NATO Stratejik
Konsept ve Sonuç Bildirgesi belgelerinde Rusya’ya
ilişkin pozitif ifadeler yer aldı. Stratejik Konseptte
NATO ile RF arasında stratejik ortaklık ilişkisi kur-
ma ve NRK’den olabildiğince yararlanılması hedef-
leri yer aldı. 15 Nisan 2011 yılında Berlin’de ger-
çekleşen Konsey toplantısında ise füze savunması,
terörizmle mücadele, Afganistan, Libya ve Kuzey
Afrika’daki gelişmeler değerlendirildi. NRK Terörle
Mücadele Eylem Planı ve İzleme Çizelgesi iki ta-
raf tarafından da onaylandı. Afganistan Helikopter
Bakım Emanet Fonunun faaliyete başlaması kara-
rı alındı. 2014 yılında gerçekleşen NATO Galler
Zirvesi’nde Orta Doğu’da belirginleşen radikalizm
ile Rusya’nın Kırım’ı ilhakı ve Rusların Ukrayna’da-
ki Rus kökenli etnik Rusları kışkırtarak ülkede iç
savaş çıkarma eğilimleri ilişkilerin tekrar soğuması-
na yol açtı. NATO, Rusya’dan algıladığı tehdit uya-
rınca Rusya ile bir güç mücadelesine girişti. 2014’te
Kırım’ı ilhak eden Rusya, Sivastopol limanında
Karadeniz donanmasını bulundurmaktadır. Buna
karşılık 8 – 9 Temmuz 2016 tarihlerinde gerçekle-
73

şen NATO Varşova Zirvesi’nde eski Sovyet Bloğun-
daki Baltık ülkelerine (Litvanya, Estonya, Letonya)
ve Polonya’ya askeri birliklerin konuşlandırılması
yönünde uzlaşmaya varıldı. Böylece NATO, top-
lamda yaklaşık 4 bin kişiden oluşacak 4 tabur as-
keri birliği Avrupa’nın kuzeydoğusuna yerleştirme
kararı aldı. Diğer yandan Moskova ile diyalogdan
yana oldukları vurgulandı. NATO savunma bakan-
larının 2017 Şubat ayında bir araya geldiği Brüksel
toplantısından da benzer şekilde Karadeniz’deki
NATO askeri varlığını arttırma kararı çıktı. NATO
Genel Sekreteri Jens Stoltenberg bu güçlenmenin
savunma nitelikli olacağını açıkladı. Bu gelişmeler,
Karadeniz’e çıkan NATO gemilerinin sayısı art-
masını ve tatbikatların yoğunlaşmasını öngörmek-
tedir. NATO’nun askeri birliklerini coğrafi olarak
Rusya’ya doğru konuşlandırması ve Karadeniz’deki
mevcudiyetini artırması Rusya açısından bir tehdit
olarak algılanabilir. Bu durumun, Rusya’nın saldır-
gan politikalarını sürdürmesine katkıda bulunması
ihtimali bulunmaktadır.
NATO - AB İlişkileri
Soğuk Savaş’ın ardından bir güç bloğu olarak
ortaya çıkan AB, siyasal ve ekonomik bütünleşme-
nin yanı sıra askerî alanda da bir bütünlük oluştur-
ma çabasına girişti. Bu konudaki başlıca gelişme,
1991’de imzalanan Maastricht Antlaşması’nda,
Ortak Dışişleri ve Güvenlik Politikası (Common
Foreign and Security Policy) oluşturulması ve bu-
nun için de uzun zamandır işlevsiz olan Batı Avru-
pa Birliği’nin (BAB) görevlendirilmesidir. 1992’de
alınan kararlarla (Petersberg Görevleri) BAB’ın,
barış gücü, kriz önleme, insani yardım operasyon-
larında yer alması kabul edildi. Avrupa Güvenlik
ve Savunma Kimliği (AGSK) anlayışı dâhilinde
NATO, AB ve BAB’ın ortak politikalara yöneldiği
bu süreçte, operasyonel güçten yoksun olan BAB’ı
güçlendirmek amacıyla NATO’nun girişimiyle
1994’te Birleşik Ortak Görev Gücü oluşturulması
kararlaştırıldı. Bir yandan NATO imkânlarını kul-
lanması öngörülen BAB, diğer yandan 1997 Ams-
terdam Zirvesi ile AB’nin güvenlik örgütü olarak
kabul edildi. 2000 yılında ise artık tamamen AB
bünyesine alınan BAB, ayrı bir kurum olmaktan
çıkarılarak feshedildi. 1999 Helsinki Zirvesi’nde
2003’e kadar, NATO imkânlarını kullanacak
60.000 kişilik Avrupa Acil Müdahale Gücü’nün
kurulması kabul edildi.
74
Kolektif Güvenlik Örgütleri
19 Haziran 1992’de BAB üyesi ülkelerin
Dışişleri ve Savunma Bakanları BAB’ın
rolünü daha da kuvvetlendirmek amacıyla
Bonn yakınlarında toplanarak “Petersberg
Bildirisi”ni yayınladılar. “Petersberg Gö-
revleri” olarak adlandırılan bu görevler in-
sani ve kurtarma görevlerini, barışı koru-
ma görevlerini ve muharebe kuvvetlerinin
barışı tesis etmek dahil tüm kriz yönetimi
görevlerini içerir. Petersberg Bildirisi ile
BAB üyeleri AGİK ve Birleşmiş Milletler
Güvenlik Konseyi ile işbirliği içinde çatış-
ma önleme ve barışı koruma çalışmalarına
destek vermeyi taahhüt ettiler.
BAB’ın feshedilerek AB içine alınması ve di-
ğer yandan da AGSK yerine AB’nin, tamamen
kendi ürünü olan Avrupa Güvenlik ve Savunma
Politikası’nı (AGSP) geliştirmesi NATO’ya üye
olup AB üyesi olmayan, dolayısıyla siyasi karar
alma mekanizmasının dışında yer alan Türkiye için
önemli bir sorun olmuştur. Türkiye, AB’nin Acil
Müdahale Gücü’nün özellikle Kıbrıs ve Ege sorun-
larında, AB üyesi olan Yunanistan’ın girişimiyle
kullanılmasına imkân veren bir yapıdan endişe edi-
yordu. Bu endişeleri gidermek amacıyla Türkiye,
ABD ve İngiltere arasında Aralık 2001 tarihinde
imzalanan Ankara Mutabakatı, Türkiye’nin ulusal
çıkarlarına ters düşecek bölgelerin Acil Müdahale
Gücü’nün yetki alanı dışında bırakılmasını ön-
görmüştür. Yunanistan ise Türkiye’ye ayrıcalık ta-
nındığı ve bu durumda Türkiye’nin hem AB’nin
güç kullanma tasarrufunda hem de Yunan ulusal
çıkarlarında söz hakkı edindiği gerekçesiyle itiraz
etmiştir. Bu itiraz, Ankara Mutabakatı’na yapılan,
AGSP’nin AB ya da AB üyesi bir ülkeye karşı kul-
lanılamayacağı şeklindeki ek madde ile aşılmıştır.
Türkiye’nin yürüttüğü diplomatik çabalara ABD
ve İngiltere de destek vermiştir. Bunun temel ne-
deni, AB’nin kendi ordusunu kurma girişimlerine
karşın, NATO üyesi olup AB üyesi olmayan ülkele-
rin bu yapıya daha etkin katılımıyla, NATO kont-
rolünün Avrupa’nın askerî işlerindeki merkezî yeri-
ni koruma çabası olarak belirtilmektedir. 2002’deki
AB Kopenhag Zirvesinde, Kıbrıs adasının AB Acil
Müdahale Gücü’nün görev alanı dışında bırakıl-
ması koşuluyla Türkiye AGSP’nin NATO imkân
ve kabiliyetlerinden yararlanması önündeki itirazı-
Uluslararası Örgütler

nı kaldırmıştır. Bununla birlikte, Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’nin 2004’te AB’ye tam üye olarak alınma-
sından sonra, Türkiye’nin bu ülkenin NATO üyeliğine ilişkin itirazlarının kaldırılması yönünde AB kay-
naklı baskılar artmıştır. Türkiye, Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’nin NATO üyeliğine ve İttifak çerçevesinde
yürütülecek herhangi bir programa katılması karşısındaki vetosunu halen muhafaza etmektedir.

AGSP ile AGSK Farkı

Soğuk Savaş’ın sona ermesinden sonra AB ekonomik ve siyasal alanlardaki bütünleşmede sağladığı
başarıyı ortak güvenlik yapısının kurulması alanında da göstermek istedi. Bu çerçevede 1948’de kurulan
ve 1954’te Almanya ve İtalya’nın katılımıyla Batı Avrupa Birliği (BAB) adını alan Avrupa ülkeleri ara-
sındaki ortak güvenlik örgütüne işlevsiz kaldığı dönemden sonra yeniden hayatiyet verilmesi düşüncesi
1980’lerin ortalarından itibaren dile getirilmeye başladı. Bu yönde somut bir adımın atılması ise Aralık
1991’deki Maastricht Zirvesi’nde gerçekleşti. Zirvede Avrupa Güvenlik ve Dış Politikasının (AGSP)
geliştirilmesi, tüm AB üyelerinin BAB üyesi olması kararı alındı. Söz konusu kararlar doğrultusunda bir
Avrupa ordusu oluşturulması yönünde girişimlerde bulunuldu. Fakat AB üyesi ülkeler NATO imkân ve
kabiliyetleri dışında bir yapılanmanın gerçekleştirilmesinin çok zor olduğunu kısa bir sürede anladılar.
Bu andan itibaren, NATO içinde Avrupa’nın güvenlik ve savunma sorunlarının Avrupa Güvenlik
ve Savunma Kimliği (AGSK) içinde ele alınması fikri güç kazandı. Böylece, NATO Avrupa’nın bağım-
sız bir savunma ve güvenlik yapılanmasına gitmesini önleyerek, kendi konumunun mutlaklığını bir kez
daha göstermiş oldu. Avrupa’nın savunmasının NATO şemsiyesi olmadan sağlanamayacağı anlaşılmış
oluyordu.
Bununla birlikte 2001 yılındaki Laeken Zirvesi’nde, AB ülkeleri AGSP’nin operasyonel olduğu
kararını aldılar. Türkiye’nin, NATO imkânlarının kullanılmasına ilişkin belli noktalardaki itirazlarına
rağmen, bugün kısıtlı sayıda AB askerî birlikleri Balkanlar’da görev yapmaktadır. AB’nin kendine has
bir savunma mekanizması geliştirmesi yönündeki tartışmalar halen devam etmektedir.

NATO’nun Dönüşümü
Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle NATO’nun geleneksel olarak algıladığı Komünist blok tehdidi orta-
dan kalkmış oldu. 11 Eylül saldırılarını takiben terörün çok boyutlu bir hal alması, teknolojide yaşanan
değişimler, Rusya’nın uyguladığı yeni politikalar gibi unsurlar, örgüt için farklı tehdit algılarına yol açtı.
Bölgesel istikrarsızlıklar, terör nitelikli devlet dışı aktörler, milliyetçilik tabanlı ayrılıkçı hareketler, radikal
dinci unsurlar, uyuşturucu ve insan kaçakçılığı, yasadışı göç, dijital platformlarda gerçekleştirilen siber
saldırılar, NATO’nun tehdit algılarının çeşitlenmesine neden oldu. Tehditlerin dönüşümü, örgütün de
dönüşümüne yol açtı. Asıl amaç olan ortak savunma ve Avrupa-Atlantik alanının barış-istikrarının korun-
ması hedefleri mahfuz tutulmakla beraber bu amacı gerçekleştirmek için uygulanan yöntemlerde dönüşüm
sürecine girildi. Soğuk Savaşın ardından 1991, 1999 ve 2010 tarihli Stratejik Konsept belgelerinde ve
2016’daki Varşova Zirvesi’ne kadar gerçekleştirilen toplantılarda bu dönüşümün izleri görülebilmektedir.
Dönüşüm gereği uluslararası siyasette yaşanan krizlere sert güç yöntemiyle daha etkili çözümler bulabil-
mek adına askeri yapının modernleşme süreci başlatıldı. Diğer yandan işbirliğine dayalı güvenlik ismi
verilen yeni yaklaşım, yumuşak güç unsurunu kullanarak değerler yoluyla örgütün etkinliğini artırma eği-
limine işaret etmektedir. Rusya ve Ukrayna ile kurulan ortaklıklar, Akdeniz Diyaloğu ile İstanbul İşbirliği
Girişimi, Temas Ülkeleri ile tesis edilen bağlar, Afganistan’la ve Pakistan’la kurulan ilişkiler bu yaklaşımın
göstergeleridir. AGİT, BM ve AB gibi uluslararası örgütlerle olan kurulan ilişkiler aynı yaklaşımı destekler
niteliktedir. Nitekim 2014 tarihli Galler Zirvesi’nde 28 NATO üyesi ülkenin temsilcilerinden başka Afga-
nistan Uluslararası Güvenlik ve Destek Gücü’ne (ISAF) destek veren devlet başkanları ile katılımcı sayısı
60’a yükselmiştir.
Yeni Görev Alanları: Soğuk Savaşın ardından NATO’nun geçerliliğini yitireceğini ve varlık sebebi-
nin ortadan kalktığına yönelik görüşler öne sürüldü. Ne var ki NATO, Soğuk Savaş’ın ardından kolektif

75

savunma örgütünden kolektif güvenlik örgütü-
ne doğru bir dönüşüm sürecine girdi. Bu süreçte
NATO, geleneksel görev alanlarını revize ederek
genişletti. Örneğin Yugoslavya topraklarında çı-
kan iç savaşta BM ile birlikte iki türlü aktif rol
aldı. NATO, deniz kuvveti kanalıyla Adriyatik’te
BM’nin Yugoslavya’ya yönelik askeri teçhizat am-
bargosunu denetledi. Diğer yandan hava kuvveti
kanalıyla Bosna Hersek ve Hırvatistan hava sahala-
rının Sırp hava kuvvetlerine kapatılmasını sağladı.
Esasen NATO’nun kendi sınırlarının ötesinde gi-
riştiği bu operasyonlar yazılı mevzuatına aykırıysa
da bu durum 1999 tarihli Stratejik Konsept ile dü-
zeltildi. 11 Eylül ve Afganistan operasyonları son-
rasında 2010’da gerçekleştirilen Lizbon zirvesinde
aynı irade pekiştirildi. Böylece NATO’nun yeni
görev alanları arasına; asimetrik tehditlerle, siber
saldırılarla mücadele, illegal göç ve insan ticaretiyle
mücadele, enerji iletim kanallarının ve denizlerde-
ki ulaşım yollarının korunması gibi unsurlar girmiş
oldu. NATO sınırlarının ötesinde gerçekleşmesi
halinde dahi terör ve suç örgütü faaliyetleri ile mü-
cadele yaklaşımı benimsendi. Bu unsurlar örgüte
yönelik doğrudan tehdit kapsamına alındı. Örgüt,
kriz yönetimi olarak belirttiği diğer bir görev ala-
nıyla sınırları dışında çıkacak olası çatışmaları he-
nüz çıkmadan önleme ve çatışmaları önler nitelik-
teki barışı temin operasyonlarını yürütme iradesi
gösterdi. İşbirliğine dayalı güvenlik kavramı ise,
örgütün kendi üyeleri dışından aktörlerle ortak ça-
lışmasını öngörmektedir. Örgüt, bu yönde Rusya,
Ukrayna ile ortaklık bağları tesis etti. Orta Doğu
ve Kuzey Afrika’da belirli devletlerle işbirlikleri ge-
liştirdi. 2012 Chicago ve 2014 Galler Zirvelerinde
ise NATO’nun 2010 tarihli Stratejik Konseptinin
kabulünden sonra ortaya çıkan yeni tehditler (Rus-
ya ve DAEŞ gibi) ve güvenlik ihtiyaçları gözden
geçirildi. Değişim gösteren tehditler, NATO’nun
dönüşümünü sürdürdü. 2014 Galler Zirvesi’nde
kabul edilen NATO Hazırlık Eylem Planı, ör-
gütün sınırları içinde ya da dışında örgüte tehdit
olabilecek unsurlara karşı hazırlandı. Bu plan çer-
çevesinde ortak savunma gücüne görev verildi ve
NATO’nun doğu sınırlarında rotatif bir askeri gü-
cün faaliyet göstermesi yönünde karar alındı. Bu
adımın atılmasında özellikle Rusya’nın rolü göz
önünde bulunduruldu. 2014’teki Galler Zirvesin-
de, 2010 tarihli Stratejik Konsept’te belirlenmiş üç
görev tanımına (kolektif savunma, kriz yönetimi ve
işbirliği temelli güvenlik) bağlılık vurgusu yapıldı.
76
Kolektif Güvenlik Örgütleri
Kurumsal Dönüşüm: NATO’nun dönüşümü
yalnızca görev alanlarının revizyonuyla sınırlı kal-
madı. Dönüşüm, örgütün kurumsal yapısına da
yansıdı. Bu amaçla 2002’de Müttefik Harekât ve
Müttefik Dönüşüm Yüksek komutanlıkları kurul-
du. İlki NATO askeri güçlerinin günlük faaliyetleri
üzerine odaklanmışken ikincisi NATO askeri güç-
lerinin geleceğine ilişkin hedeflere nasıl ulaşılacağı
konusuna yoğunlaştı. Diğer yandan örgütün askeri
yapısı Soğuk Savaş’ın bitişinden sonra 5 kez değişti
ve asker sayısı yaklaşık yarı yarıya azaltıldı. Böy-
lece verimliliğin asker sayısını azaltıp teknolojik
unsurlara ağırlık verilmesiyle sağlanabileceği yakla-
şımı benimsendi. Dönüşümün bir diğer gösterge-
si 2006’da gerçekleştirilen Riga Zirvesi’nde kabul
edilen Detaylı Siyasi Rehber (Comrehensive Poli-
tical Guidance) belgesiyle tezahür etti. Buna göre
üye ülkelerin askeri kara güçlerinin yüzde 40’ı savaş
pozisyonu alma kabiliyeti kazanacak ve en az yüz-
de 8’i sürekli olarak bu pozisyonda hazır buluna-
caktı. Bu oranlar bir süre sonra yüzde 50 ve yüzde
10’a yükseltildi. 2009’daki Strazburg Zirvesi’nde
ise NATO Mukabele Gücü ve Çokuluslu Özel
Güçlerin kapasite ve kabiliyetlerinin artırılma-
sı kararlaştırıldı. 2014’te gerçekleştirilen Galler
Zirvesi’nde çok yönlü tehditlere cevap verebilmek
adına NATO Mukabele gücü bünyesinde krizlere
hızla müdahale etme kapasitesine sahip Çok Yük-
sek Hazırlıklı Ortak Görev Gücü oluşturuldu. Bu
gücün oluşturulmasında birincil motivasyonun
Ukrayna’ya ilişkin politikası nedeniyle Rus tehdidi
olduğu savunulabilir.
Diğer yandan Orta Doğu’da artan terör unsur-
larına cevap verilmesi amacı da göz önünde bulun-
durulmalıdır. Galler Zirvesi’nin yapıldığı tarihte
Rusya Kırım’ı ilhak etmişti. DAEŞ terör örgütü
etkisini artırmıştı. NATO Genel Sekreteri, Zirve’de
Rusya’nın gerçekleştirdiği ilhaka son verme çağrısı
yaptı. Rusya’ya hitaben Ukrayna’nın doğusundaki
askeri güçlerini geri çekme ve Ukrayna’daki ayrılıkçı-
ları desteklemeye son vermesi yönünde çağrılar yap-
tı. NATO – Ukrayna ortaklığı vurgulandı. Sonuç
bildirgesinde Orta Doğu’da ve Kuzey Afrika’da ya-
şanan terör olaylarının Avrupa-Atlantik bölgesinin
güvenliğine tehdit oluşturduğu belirtildi. NATO
üyelerinin askeri güçlerini artırmak adına savunma
harcamalarının milli gelire oranlarının 10 yıl için-
de yüzde 2’ye yükseltilmesi, ana sistemlerin tedariki
ve Ar-Ge çalışmalarının oranının toplam savunma
bütçesinin 5’te birinden az olmaması kararı alındı.
Uluslararası Örgütler
Bu durum, NATO’nun askeri güce yaptığı yatırımı
artırdığını göstermektedir. Galler Zirvesi’nde kabul
edilen NATO Çerçeve Ülkeler Konsepti ise üye ül-
kelerin ortak bir askeri güç oluşturma eğilimini ve
sivil kapasitesini artırarak sivil operasyonlar gerçek-
leştirme iradesini göstermektedir.
NATO’nun Siklet Merkezinin Orta Doğu ve
Akdeniz’e Kayması: Avrupa Müttefik Komuta-
nı bünyesinde Müttefik Harekât Komutanlığı ve
Müttefik Dönüşüm Komutanlığı adı altında iki
komutanlık aktif olarak görev yapmaktadır. 2010
tarihli Lizbon Zirvesi’nde Müşterek Kuvvet Komu-
tanlıklarının sayısı ise üçten ikiye düşürüldü: Hol-
landa Brunssum ve İtalya Napoli. Ayrıca Lizbon’da
alınan kararla NATO’nun tüm kara harekâtının
(5. Madde ve 5. Madde dışı harekâtlar) komuta ve
kontrolünden sorumlu bir karargah oluşturuldu.
Bu karargah Türkiye’nin İzmir kentine konuşlan-
dırıldı. Bu gelişme, örgütün önem verdiği bölgenin
Avrupa’dan Doğu Akdeniz ve Orta Doğu’ya geçti-
ğini göstermektedir. Bu noktada Akdeniz’de sürekli
olarak bulunan Akdeniz Hazır Deniz Kuvvetleri
gücünü de göz önüne almak gerekmektedir.
NATO Operasyonları
NATO’nun Soğuk Savaş’ın ardından sorumlu-
luk alanının haricinde faaliyet gösterme eğilimine
girdiği görülmektedir. Bu durum yukarıda belirtilen
dönüşüm kapsamında değerlendirilmelidir. Örgüt
Soğuk Savaş’ın ardından kendi sınırları dâhilinde
olmamasına rağmen Bosna Hersek, Kosova, Afga-
nistan’ da operasyonlar yürüttü. Somali’de deniz
korsanlığı ile mücadele etti. Libya’da bir operas-
yon gerçekleştirdi. Lizbon’da kabul edilen Stratejik
Konseptle örgütün küresel bir aktör olma yolunda
adım attığı sonucuna varılabilir. Böylece yalnızca
üye ülkelerinin sınırlarında faaliyet gösteren değil,
bu sınırların ötesinde yaşanacak krizlere hatta ola-
sı krizlere yönelik önleyici tedbir almak suretiyle
müdahale edebilecek bir örgütün öne çıktığı gö-
rülmektedir. NATO, ISAF bünyesinde 2001’den
itibaren Afganistan’da konuşlandırdığı askeri güç-
lerini 2014 yılında büyük ölçüde geri çekti. Galler
Zirvesi’nde ISAF’ın 2014’te çekilmesinin ardından,
üç alanda çalışmalara devam edileceği vurgulandı.
Kısa vadede savaşmayan bir güç olarak Kararlı Des-
tek Misyonu biriminin bölgede Afgan Milli Gü-
venlik Güçlerine eğitim ve destek vereceği not edil-
di. Orta vadede ise Afgan milli güçlerine finansal
desteğin sürmesi kararı alındı. 2016 Varşova Zirve-
sinde desteğin süreceği ifade edildi. Uzun dönem-
de ise Afganistan ile ortaklığa vurgu yapıldı. Türk
Silahlı Kuvvetleri unsurları, 2001 yılından itibaren
NATO’nun Afganistan’da yürüttüğü operasyon
kapsamında bölgede bulunmaya devam etmekte-
dir. 6 Ocak 2015’te TBMM’de kabul edilen, TSK
unsurlarının NATO’nun Afganistan’da yürüttüğü
Kararlı Destek Operasyonu’na ve onun devamına
verdiği destek kapsamında yurtdışına asker gönde-
rilmesini ve yabancı askerlerin Türkiye üzerinden
Afganistan’a intikalini öngören tezkere, 2017 yılın-
da 2 yıl daha uzatıldı. NATO, 2001 – 2014 yılları
arasında bölgede ISAF kapsamında varlık gösterdi.
Bu tarihten sonra başlattığı Kararlı Destek Misyo-
nunun amacı ise Afgan askerlerinin eğitilmesidir.
Kararlı Destek Misyonu, bir savaş gücü değildir.
NATO’nun ana operasyonu Afganistan’a yönelik
olsa da farklı misyonları da sürmektedir.
Örgüt, 1999’dan beri bulunduğu Kosova’da
4,500 asker sayısı ile varlığını sürdürmektedir.
Kosova’nın 2008’de bağımsızlığını ilan etmesinin
ardından BMGK’nın 1244 sayılı kararı çerçevesinde
profesyonel ve çeşitli etnisitelerden oluşan bir Kosova
Güvenlik Gücü oluşmasına destek vermektedir. Di-
ğer yandan Belgrad ve Piriştina arasında AB destekli
ilişkilerin normalleşmesi için müzakerelerin sürme-
sine destek vermektedir. NATO’nun süren bir başka
operasyonu Akdeniz bölgesine ilişkindir. Örgütün,
11 Eylül saldırıları sonrasında Akdeniz ve Orta
Doğu bölgesine verdiği önem artmıştır. Uluslararası
terörizmi önlemek adına 2001 yılının Ekim ayında
oluşturulan Aktif Girişim Operasyon, Akdeniz’deki
terörist faaliyetleri denetleme ve caydırma misyo-
nu taşımaktadır. 2016 yılının Ekim ayında Deniz
Muhafızı ismini alan operasyonun, Akdeniz’de du-
rumsal farkındalık, denizde terörizmle mücadele
ve kapasitenin artırılması hedefleri bulunmaktadır.
Örgütün ortak savunma, kriz yönetimi ve işbirliği
temelli güvenlik isimli görev alanlarının sürdürüle-
bilmesi için güvenli bir denizcilik ortamı sağlanması
amaçlanmıştır. NATO’nun 11 Eylül’den sonra ya-
şanan sınırlarının ötesinde operasyonlar yürütmeye
yönelik dönüşümü ve işbirliğine verdiği destek Afri-
ka Birliği’ne verdiği destekte görülmektedir. NATO,
2007 yılından itibaren Somali’deki Afrika Birliği
misyonuna havayoluyla taşıma katkısı sunmakta-
dır. Afrika Birliği’nin talebi üzerine NATO’nun bu
yöndeki desteği sürmektedir. Ayrıca kapasitenin ar-
tırılması, Afrika Ani Müdahale Gücü’nün eğitilmesi
77
 Kolektif Güvenlik Örgütleri

yoluyla Afrika kıtasının barışını hedeflemektedir. NATO’nun sürdürdüğü bir diğer operasyon ise hava dev-
riyesine yöneliktir. Bu misyonun oluşturulmasında Rusya’nın 2014 yılında Ukrayna’ya yaptığı müdahalenin
rolü olduğu NATO belgelerine yansımıştır. NATO, hava devriyesi misyonuyla hava sahası ihlallerini de-
netlemekte ve gerekli önlemleri almaktadır. Bu kapsamda Arnavutluk’ta, Sloveyanya’da ve Baltık bölgesinde
hava sahasının denetimini artırmak adına hava gücüne takviyeler gerçekleştirdi. Bu bölgelerde Rus savaş
uçaklarının müttefik hava sahasını ihlal ettiğini tespit etti. Bu misyon, örgütün kolektif savunmasına katkı
sunmakta ve deniz gücünü kapsaması vesilesiyle ihtiyaç halinde denizde faaliyet gösterebilmektedir. Ayrıca
NATO savunma sistemini ve örgütün balistik savunma sistemini de kapsamında bulundurmaktadır.

Öğrenme Çıktısı

1 Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü’nün yapısını ve işlevlerini tanımlayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Uluslararası ilişkilerdeki han- Soğuk Savaş’ın sona ermesi-

gi gelişmeler NATO’nun ku-
rulmasını tetikleyen sebepler
arasında gösterilebilir?
NATO’yu askeri ittifaka
ne rağmen NATO’nun var-
dönüştüren hangi madde-
lığını halen sürdürülebilme-
dir? Anlatınız.
sinin nedenlerini tartışınız.

TÜRKİYE - KUZEY ATLANTİK ANTLAŞMASI ÖRGÜTÜ İLİŞKİLERİ

1923’te kuruluşundan itibaren batılılaşma yolunda adımlar atan Türkiye, dış politikada Batılı güçlerle iliş-
kilerini güçlendirme konusunda ise daha çekingen bir tutum benimsemiştir. İçte batılılaşma yolundaki çaba-
lar ve İngiltere ile Fransa başta olmak üzere Batılı ülkelerle ilişkilerde hâlâ imparatorluğun çöküşünün ve Kur-
tuluş Savaşı’nın olumsuz izlerinin etkisi 1930’ların ortalarına kadar dış politikanın belirlenmesinde önemli
bir rol oynamıştır. Bu durum 1930’ların başlarından itibaren uluslararası konjonktürde yaşanan değişim ve
Lozan sonrasına sarkan sorunların büyük oranda ortadan kalkması sonucu değişmiştir. Özellikle Almanya
ve İtalya tarafından liderliği yapılan revizyonist devletlerin statükoyu tehdit etmesi Türkiye’nin İngiltere ve
Fransa ile yakınlaşmasında büyük rol oynamıştır. İkinci Dünya Savaşı’nda yaşanan gelişmeler Türkiye’nin
Batı İttifakı içinde yer alma tercihinin çok daha somut bir biçimde ortaya çıkmasına neden olmuştur.
İkinci Dünya Savaşı’nın bitiminden sonra Türkiye bu tercihini çok daha belirgin bir biçimde dile ge-
tirmiştir. 1949’da NATO’nun kurulmasından sonra bu tercih doğal olarak Batı İttifakı’nın simgesi olarak
görülen NATO üyeliğinin sağlanabilmesi çabalarında somutlaşmıştır. 1949’dan üyeliğin sağlandığı 1953’e
kadar geçen dönem Türkiye’nin bu yöndeki bitmez tükenmez çabalarına sahne olmuştur. Türkiye’nin
NATO üyesi olma çabasının temel nedenleri ise şu şekilde özetlenebilir:
• 1945-1946 yıllarında Türkiye’ye verilen Sovyet notalarının da büyük etkisiyle SSCB’den tehdit
algılanması sonucu NATO üyeliğiyle ulusal güvenliğin sağlanabileceği düşüncesi.
• Türk egemen elitinin NATO üyeliğini cumhuriyetin ilanından beri benimsenen Batıcı dış politi-
kanın doğal bir sonucu olarak görmesi.
• Türkiye’nin Truman Doktrini ve Marshall Planı çerçevesinde ABD’den almaya başladığı ekonomik
ve askerî yardımların NATO’ya üye olunması halinde devam edeceği hatta daha da artacağı inancı.
• İkinci Dünya Savaşı sonrasında liberal fikirlerin Türk aydınları arasında kök salması sonucunda
kamuoyunda NATO üyeliğinin bu ideolojik değişimin doğal bir uzantısı olarak görülmesi.
• Türkiye’nin sosyo-ekonomik gelişimine paralel bir biçimde oluşan ulusal burjuvazinin Batı ile bü-
tünleşmeyi ve bu bağlamda NATO üyeliğini desteklemesi.

78
Uluslararası Örgütler
1948 yılında Brüksel Antlaşması’nın imzalan-
ması gerek Türk kamuoyunun büyük çoğunluğu
gerekse Türk siyasetçileri arasında büyük bir mem-
nuniyetle karşılanmıştır. Türk hükûmeti ve aydın-
ları Avrupa’nın “Sovyet tehdidine” karşı savunula-
bilmesi açısından uluslararası bir ittifakın zorunlu
olduğunu ve Türkiye’nin de bu ittifakın doğal üye-
si olduğunu düşünmekteydi. Ancak ittifakın ku-
rulmasından sonra beklenen davetin gelmemesi
Türkiye’de büyük hayal kırıklığı ve memnuniyet-
sizlik yaratmıştır. Avrupa ülkelerinin kurduğu it-
tifakın ABD ve Kanada’nın katılımıyla çok daha
reel bir niteliğe bürüneceğinin anlaşılması üzerine
Türkiye bu uluslararası örgütlenmede yer alma is-
teğini açık bir şekilde dile getirmeye başlamıştır. Bu
tutum özellikle Kuzey Atlantik Antlaşması’nın ha-
zırlık çalışmaları sırasında daha da yoğunlaşmıştır.
Bütün bu çabalara rağmen Türkiye 1949 yılında
kurulan NATO’nun kurucu üyeleri arasında yer
almayı başaramamış, bu durum hem kamuoyunda
hem de hükümette büyük bir tepki yaratmıştır.
NATO’nun kurulmasından ve kendisinin üye
olamamasından sonra Türk hükûmeti nihai hedefi
olan NATO üyeliğini hem sağlayabilmek hem de
belirli ölçüde ikame edebilmek için başka bir alter-
natifi dile getirmeye başlamıştır. Dönemin Dışişleri
Bakanı Necmettin Sadak tarafından ortaya atılan
alternatif bir Akdeniz Paktı’nın kurulmasıydı. Tür-
kiye NATO üyeliği ile sağlayamadığı ABD deste-
ğini ve garantisini bu paktın kurulmasıyla sağlaya-
bileceğini düşünmekteydi. Türkiye’nin bu girişimi
ABD’den gerekli desteği sağlayamaması nedeniyle
kısa sürede gündemden düşmüştür.
Türkiye’nin NATO Üyeliği
NATO üyeliğini sağlamak için yeniden girişim-
de bulunmak isteyen hükûmet 11 Mayıs 1950’de
üyelik başvurusu yapmıştır. Ardından Türkiye’nin
NATO üyeliğini sağlama yolunda attığı ilk adım
Kore’ye asker göndermek olmuştur. Menderes
hükûmeti Kore Savaşı’nı Türkiye’nin “Hür Dünya”
ile birlikte yer alarak NATO üyeliğinin sağlanması
açısından kaçırılmaması gereken bir fırsat olarak
görmüştür. Bu kararın alınmasından bir hafta geç-
meden Türkiye 1 Ağustos 1950’de ikinci başvuru-
sunu yapmıştır.
Türkiye’nin başvurusu Eylül ayında toplanan
NATO Bakanlar Konseyi tarafından reddedilmiştir.
Bu ret kararında ABD Genelkurmayı’nın olumsuz
tavrının büyük etkisi bulunmuştur. ABD Genel-
kurmayı tarafından hazırlanan raporda Türkiye ve
Yunanistan’ın örgüte alınmasının örgütün gelişimini
olumsuz etkileyeceği iddia edilmekteydi. Türkiye ve
Yunanistan’a üyelik yerine Akdeniz savunmasına ka-
tılmak için örgütle doğrudan bağlar kurulması öne-
rilmeliydi. Bu görüşleri benimseyen ABD Türkiye’ye
Akdeniz’e ilişkin NATO askerî planlamalarına katıl-
ma teklifini götürmüştür. Bu teklif Türk hükümeti-
ni tatmin etmekten uzak olsa da bu durum NATO
üyeliği yolunda atılmış bir ileri adım olarak yorum-
lanarak kabul edilmiştir.
Bu aşamada NATO’nun iki büyük gücü olan
İngiltere ve ABD arasında görüş ayrılıkları bu-
lunmaktaydı. Türkiye’nin üyeliğine diğer Avrupa-
lı güçler gibi soğuk bakan İngiltere, Türkiye’nin
NATO ile doğrudan bağ kurmasına karşı çıkmak-
ta, ABD’nin Türkiye’ye tek taraflı garanti vermesi-
ni istemekteydi. İngiltere’ye göre Türkiye Atlantik
Paktı yerine İngiltere öncülüğünde Orta Doğu’da
kurulacak savunma örgütlerine dahil olmalıydı.
Türkiye NATO üyeliğinin yerini alacak bir Ak-
deniz Paktı önerisine soğuk baksa da bu projeye
tamamen sırtını da çevirmemiştir. Nitekim Türk
Hükümeti ABD Dışişleri Bakanı Dean Acheson’un
19 Eylül 1950’de Washington büyükelçisi Feridun
Cemil Erkin’e sunduğu, Türkiye’nin Akdeniz sa-
vunma planlamasına katılımını içeren notayı ka-
bul ettiğini bildirmiştir. Ancak bu durum kısa bir
süre sonra değişmiştir. ABD Genelkurmay Baş-
kanı Omar Bradley’in Reader’s Digest dergisinde
yayınlanan “ABD’nin 1950’lerdeki Askerî Poli-
tikası” makalesi Türk hükümetinin görüşlerinin
değişmesinde etkili olmuştur. Çünkü bu makale-
sinde Bradley, Türkiye’nin ABD çıkarları açısından
hiçbir öneme sahip olmadığını ileri sürmekteydi.
Türk kamuoyunda da büyük tepki çeken bu maka-
le Türk hükümeti ve bürokrasisinde NATO üyeliği
dışında hiçbir seçeneğe başvurulmaması yolundaki
görüşün yaygınlık kazanmasına neden olmuştur.
Birkaç ay süren bu bekleme dönemi 15 Ma-
yıs 1951’de ABD’nin müttefiklerine Türkiye ve
Yunanistan’ın NATO’ya önermesiyle sona ermiştir.
ABD politikasındaki bu değişimin bir kaç nedeni
bulunmaktaydı:
Bunlardan birincisi, SSCB’nin artan nükleer ka-
pasitesi nedeniyle çok kısa bir süre içinde ABD’ye
kitlesel bir kıyıma ve büyük bir yıkıma neden ola-
bilecek saldırılar yapabileceği endişesiydi. ABD’nin
caydırıcılık ve anında karşılık için Sovyet toprakla-
79
 Kolektif Güvenlik Örgütleri

rına yakın ülkelerde hava üslerine sahip olması ge-
rekmekteydi. ABD bu çerçevede Türkiye’den askerî
üsler istemiş, ancak Türkiye NATO üyesi olmadan
buna izin veremeyeceğini bildirmişti.
İkincisi, Kore Savaşı ve 3. Dünya gelişmeleri-
nin gösterdiği gibi “uluslararası komünizm” güç
kazanmaktaydı. Sovyet etkinliğinin Orta Doğu’ya
yayılmaması için Türkiye’nin bir “bariyer” olarak
güçlendirilmesi ve Batı askerî sistemine tam olarak
dahil edilmesi gerekiyordu.
Üçüncüsü, 1948 yılında SSCB ile ilişkilerini ko-
paran ve Kominform’dan çıkarılan Yugoslavya’nın
durumuydu. SSCB ile ilişkilerini koparan ilk sosyalist
ülke olan Yugoslavya’nın korunması ABD açısından
büyük önem taşımaktaydı. Bunu sağlamada Türkiye
ve Yunanistan’ın önemli bir rolü bulunmaktaydı. Bu
iki ülkenin NATO’ya katılımıyla ittifakın Balkanlar
üzerindeki etkisi artacaktı. Ayrıca petrol kaynakları
nedeniyle Orta Doğu’nun artan önemi Türkiye ve
Yunanistan’ın üyeliğini gerekli kılmaktaydı.
Son olarak, Türk birliğinin Kore Savaşı’nda gös-
terdiği üstün performans ve Amerikan birliklerini
imha edilmekten kurtarması özellikle ABD kamu-
oyunda Türkiye’ye yönelik sempatiyi arttırmıştı.

NATO Antlaşması’nın 4. maddesi ve Türkiye

NATO Antlaşması’nın 4. maddesi, örgüte üye ülkelere yönelmiş sadece bir sıcak saldırı ya da tehdit
değil, potansiyel bir tehdit olduğunda da diğer üye ülkelerle işbirliği içine girmeleri olanağı vermekte-
dir. Söz konusu madde şu şekildedir: “Taraflardan herhangi biri, Taraflardan birinin toprak bütünlüğü,
siyasi bağımsızlığı ya da güvenliğinin tehdit edildiğini düşündüğü zaman, tüm taraflar birlikte danışma-
larda bulunacaklardır.” Bu maddenin gerisindeki temel mantık, meydana gelebilecek olası iç gelişmeler
sebebiyle NATO’ya başvuramayacak durumda olan müttefik hükümetlerin yerine, başka bir müttefikin
başvurmasının mümkün olabileceğidir.
1964’te Türkiye, Kıbrıs’ta Türklere karşı Rumların sürdürdüğü tedhiş eylemlerine müdahale ka-
rarı aldığında, ABD Başkanı Lyndon Johnson’un Başbakan İsmet İnönü’ye bir mektup göndererek,
“Türkiye’nin Ada’ya müdahalesi sonucunda ortaya çıkabilecek kaos ortamından yararlanan SSCB’nin
Türkiye’ye saldırması durumunda, NATO’nun Türkiye’yi savunmayabileceği” ifadesinin yer alması
Ankara’da tepkiyle karşılanmıştır. NATO Antlaşması’nın, potansiyel tehdit karşısındaki ortak tutumu
düzenleyen 4. maddesini ve fiili saldırıya beraberce karşılık vermeyi düzenleyen 5. maddesini hiçe sayan
bu tavır karşısında Başbakan İnönü Başkan Johnson’a bir cevabi mektup yollayarak, Türkiye’nin NATO
üyeliğini nasıl yorumladığını anlatmıştır.
İlerleyen yıllarda Türkiye iki defa, 1990 ve 2003 Irak krizleri sırasında yukarıda belirtilen madde
çerçevesinde müttefik ülkelerle işbirliği mekanizmasının çalıştırılmasını talep etmiştir. Her iki durumda
da, Türkiye’ye yönelebilecek olası füze saldırılarını bertaraf etmek üzere, sınırlara NATO müttefiklerin-
den temin edilen Patriot füzesavar bataryaları kurulmuştur.

ABD’nin Türkiye ve Yunanistan’ın NATO üyeliği konusundaki teklifi NATO ülkeleri arasında farklı
tepkiler aldı. Fransa, Hollanda, İtalya ve Lüksemburg ABD teklifini benimserken, İngiltere, Norveç ve Da-
nimarka daha olumsuz yaklaştılar. Norveç ve Danimarka ittifakın genişletilmesi hâlinde kendi çıkar alan-
larından uzak olan Akdeniz bölgesi uğruna savaşa girmekten korkmaktaydılar. Bu ülkeler ayrıca NATO’yu
salt bir askerî örgüt olarak değil, aynı zamanda bir siyasal, ekonomik ve kültürel bir yapılanma olarak da
gördüklerinden kendileriyle aynı geleneklere ve çıkarlara sahip olmayan Türkiye ve Yunanistan’ın üyeliğine
soğuk bakmaktaydılar. İngiltere ise Türkiye’yi kendi etki alanı olan Orta Doğu’da kendi çıkarlarını savuna-
cak bir güç olarak kullanmak istiyordu. Bu çerçevede Türkiye, Kuzey Atlantik alanında değil Orta Doğu
alanında kurulacak kolektif güvenlik örgütleri içinde yer almalıydı.
İngiltere, Norveç ve Danimarka’nın muhalefetlerine rağmen özellikle ABD’nin ağırlığını koymasıyla
birlikte 16-20 Eylül 1951’de yapılan NATO Bakanlar Konseyi toplantısında Türkiye ile Yunanistan’ın İt-
tifaka davet edilmeleri kararlaştırıldı. Bu tarihten itibaren yapılan görüşmelerde İngiltere’nin girişimleriyle
gündeme gelen yeni üyelerin hangi NATO komutanlığına bağlanacağı konusu sorun yaratsa da sonuçta
18 Şubat 1952’de Türkiye ve Yunanistan NATO üyesi oldular.

80
Uluslararası Örgütler

Rogers Planı ve Yunanistan’ın NATO’ya Dönüşü

Türkiye’nin 1974’te Kıbrıs’ta ikinci harekâtı başlatması sonucunda NATO’nun bu harekatı önleye-
mediğini belirten Yunanistan NATO’nun askerî kanadından çekilmişti. Yunanistan’ın ayrılışı sonucun-
da Ege’deki komuta-kontrol yetkisini alan Türkiye aynı zamanda 714 sayılı NOTAM’ı ilan ederek Ege
üzerinde 50 millik alanda uçuşları da kendi iznine bağladı.
1976’da NATO’nun askerî kanadına dönmek isteyen Yunanistan Türkiye’nin bu isteğin ancak
Ege’deki komuta-kontrol alanlarının yeniden belirlenmesi ile mümkün olacağı teziyle karşılaştı. Bun-
dan sonraki 1-2 yıl gündemden düşen bu konu 1970’lerin sonunda değişen uluslararası konjoktürde
yeniden gündeme geldi. SSCB’nin Afganistan’ı işgali, Sovyet etkinliğinin Batı Afrika’dan Doğu Asya’ya
uzanan bir coğrafyada artışı ve İran’da İslam Devrimi ABD ve Avrupalı müttefiklerinde NATO’nun
güney kanadının istikrara kavuşması ve güçlendirilmesi ihtiyacını arttırdı.

Türkiye’nin NATO’daki Yeri ve Rolü ki bir Kuvvet Karargâhı (NRDC-T) kurmuştur.

Türkiye, 1952 yılında üye olduğu NATO ile
ilişkilerine özel bir önem vermektedir. Washing-
ton Antlaşması’nın ortak savunmayı öngören 5.
Maddesi, Türkiye için önemli bir teminattır. Ayrı-
ca NATO üyeliği, Türkiye’ye uluslararası siyasetin
şekillenmesinde rol oynama fırsatı vermektedir.
Türkiye’nin üyeliğe verdiği önem, üye oluşunun
60. Yılı münasebetiyle 2012 yılında Türk Dışişleri
Bakanı’nın Brüksel’e yaptığı ziyaretle ve NATO
Genel Sekreteri’nin Ankara ziyaretiyle pekiş-
miştir. Türkiye, NATO’nun güney doğu sınırını
oluşturmaktadır. 11 Eylül 2001 terör saldırıları
ve 2011 yılından itibaren Suriye’de yaşanan is-
tikrarsızlık, Türkiye’nin örgüt açısından önemi-
ni daha da artırmıştır. Türkiye’nin ordusu asker
sayısı açısından NATO üyeleri arasında ikinci
sırada gelmektedir. Diğer yandan tarihsel mirası
ve kültürel dokusu açısından NATO’nun içinde
Müslüman nüfus açısından biricik özelliğe sahip-
tir. Bu nitelikler, NATO’nun Afganistan, Bosna
Hersek, Kosova operasyonlarına sağladığı katkıla-
ra yansımıştır. Ayrıca 2010’da Lizbon Zirvesi’nde
kabul edilen Stratejik Konsept belgesindeki işbir-
liğine dayalı ortaklık kavramı, Türk dış politika-
sının 2000’li yıllardan itibaren öne çıkan aktif
dış politika yaklaşımı ile örtüşmektedir. Türkiye,
NATO’nun yürüttüğü operasyonlara destek ver-
mektedir. Afganistan’daki operasyona destek ver-
miştir. NATO’nun Libya’ya havadan müdahalesi
ise krizin başlarında Türkiye’nin isteklerine uy-
gun düşmemiştir. NATO’nun askeri kabiliyetini
artırmak adına attığı adımlardan biri olası kriz-
lere ilk müdahale kuvveti olarak 2002’de oluştu-
rulan NATO Mukabele Kuvveti’dir. Türkiye, bu
yapıya kayda değer katkı sağlamaktadır. Türkiye
ayrıca İstanbul’da Yüksek Hazırlık Düzeyinde-
Bu karargâh, NATO’ya destek vermektedir. Ay-
rıca NATO Komuta Yapısı kapsamında bulunan
Hava Komutanlığı İzmir’de bulunmaktadır. Bu
yapı 2012 yılında Müttefik Kara Komutanlığı’na
(LANDCOM) dönüşmüştür.
Rasmussen’in Atanma Krizi: Görev süresi 4 yıl
olan NATO’nun Genel Sekreteri’nin seçimi tüm
üyelerin oydaşmasıyla gerçekleşmektedir. 2009 yı-
lında NATO’ya atanması düşünülen Anders Fogh
Rasmussen ismine Türkiye önce karşı çıktı. Bun-
da Rasmussen’in Danimarka başbakanlığı görevini
sürdürdüğü dönemde, 2005 yılında Danimarka’da
çıkan İslam karşıtı karikatür krizi sırasında Müs-
lüman toplumları son derece rahatsız eden tavrı
ve hakaret içeren karikatürün düşünce özgürlüğü
kapsamında değerlendirilmesine yönelik ifadeleri
rol oynadı. Ayrıca Türkiye’deki bölücü terör örgü-
tünün propaganda aracı olan bir televizyon kanalı-
nın Danimarka’daki yayınlarını sürdürmesine karşı
ılımlı bir tutum takınmıştı. Diğer yandan böyle
bir figürün Türkiye tarafından kayıtsız şartsız ka-
bul edilmesi, İslam ülkeleriyle yoğun bir diploma-
tik ilişkide bulunan Türk dış politikası açısından
çelişkili olurdu. Ne var ki Türkiye, ABD Başkanı
Obama’nın arabuluculuk girişimleri sonucunda
itirazını askıya aldı. Fakat bu itiraz uluslararası top-
lumda oldukça etkili oldu. Türkiye, itirazını geri al-
mak için NATO Genel Sekreter Yardımcılarından
birinin Türk olması koşulunu öne sürdü.
NATO’ya Atanan Türkler: Rasmussen’in NATO
Genel Sekreteri atanmasından bir yıl sonra, Sa-
vunma Politikası ve Planlamadan Sorumlu Genel
Sekreter Yardımcısı pozisyonuna Türk Büyükel-
çi Hüseyin Diriöz’ü atandı. Böylece 1971-1973
döneminden uzun bir süre sonra ilk kez bir
Türk NATO’da üst yönetimde görev almış oldu.

81

Diriöz’ün görev tanımında NATO savunma poli-
tikası, üye ülkelerin milli ve kolektif savunmalarına
destek olacak mekanizmaların planlaması, savun-
ma reformu, AB ve diğer kurumlarla işbirliği, lojis-
tik ve nükleer caydırıcılık politikaları yer alıyordu.
2015 yılının sonunda NATO’da Türkiye’yi yakın-
dan ilgilendiren iki atama daha gerçekleşti. Bun-
lardan biri yine Genel Sekreter Yardımcısı pozisyo-
nuydu. Türk Büyükelçi Tacan İldem, NATO’nun
Kamu Diplomasisinden Sorumlu Genel Sekre-
ter Yardımcısı olarak atandı. Görev tanımında
NATO’nun politikalarına ve faaliyetlerine ilişkin
stratejik mesajların iletilmesi bulunuyordu. Di-
ğer bir gelişme yine 2015 yılının sonunda, Burcu
San’ın NATO Harekâtlar Bölümü Direktörü ola-
rak atanmasıydı. NATO Harekâtlar Bölümü görev
alanında örgütün operasyonel faaliyetlerinin siyasi
yönetimin sorumluluğu, kriz yönetimi ve barışı
koruma faaliyetleri ile tatbikatların düzenlenmesi
bulunmaktadır.
Malatya’ya Konuşlu Antibalistik Füze Savunma
Sistemi: ABD, Soğuk Savaş sırasında Kuzey Kore
ve İran’ın balistik füze kapasitelerini artırmasıyla
bu devletlerden tehdit algılamıştı. Bu kapsamda
henüz Soğuk Savaş döneminde başlayarak 2000li
yıllarda Ulusal Füze Savunma Sistemi’ni geliştirdi.
Bu niyetini NATO’ya taşımak istedi ve arzusunu
2010’da Lizbon Zirvesi’nde müttefikleriyle paylaş-
tı. Amerikalıların önerdiği sistem balistik füzelerin
düşman bir devlet tarafından fırlatılmalarının ar-
dından havada vurularak patlatılmalarını öngörü-
yordu. 2010’daki Lizbon Zirvesi’nde Türkiye’ye
füze savunma sisteminin yalnızca radar biriminin
kurulması önerildi. Anti balistik füze bataryaları ise
Romanya’ya konuşlandırılacaktı. Ayrıca radar sis-
temleri ve füze atış sistemleri barındıran savaş ge-
milerinin Doğu Akdeniz’de bulunması gerekecekti.
Türkiye NATO’nun dönüşüm sürecine destek ve-
rip onun bir parçası olma yönünde irade gösterdi.
Fakat bunu yaparken komşuları ile olan ilişkilerine
zarar vermek istemedi. Malatya’ya konuşlandıra-
cak füze savunma sisteminin İran’ı hedef aldığına
yönelik ifadelerin kullanılmasına karşı çıktı. Uzun
bir süredir ılımlı ilişkilere sahip olduğu İran’la bir
gerilime neden olmak istemedi. Böylece, Lizbon’da
kabul edilen yeni güvenlik belgesinde İran telaffuz
edilmedi. Kürecik radar sisteminin savunma amaçlı
82
Kolektif Güvenlik Örgütleri
özelliği öne çıkarıldı. Buna rağmen İran, füze sa-
vunma sisteminin Malatya’ya yerleştirilmesinden
ötürü Türkiye’ye eleştiriler yöneltti. Diğer yandan
Türkiye, radarın belirtilen amacı dışında İsrail’in
savunması yönünde kullanılması halinde proto-
kolü feshedeceğini belirtti. 2011’de devreye giren
Kürecik’teki radar sisteminin operasyonel kontro-
lü NATO’da bulunmaktadır. 2012’de düzenlenen
Chicago Zirvesinde ise, sisteme geçici operasyonel
yetenek kazandırıldı. Böylece kısa ve orta menzilli
balistik füzeleri bertaraf etmek için kurulan siste-
min ilk evresi tamamlandı. Sistemin tüm evreleri
tamamlandığında ABD’ye Orta Doğu’dan ya da
Avrupa’dan fırlatılan bir füze, henüz Orta Doğu ve
Avrupa üzerindeyken vurulacak hale gelecektir.
Libya Operasyonu ve Türkiye: “Arap ayaklan-
maları” sırasında Libya’nın diktatörü Muammer
Kaddafi’nin güçleri ve muhalifleri arasında kanlı
çatışmalar başladı. Libya’da ölü sayısı arttığında
Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi (BMKG) 26
Şubat 2011’de 1970 sayılı kararı, 17 Mart 2011’de
ise 1973 sayılı kararı aldı. Kararlarda Libya rejimi-
nin şiddete son vermesi ve sivillere zarar verilme-
mesi çağrısı yapıldı. Libya hava sahasının kapatıl-
ması ve silah ambargosu önlemlerinin alınacağı
belirtildi. Libya otoritelerine ait malların ve mal
varlıklarının dondurulması tedbiri alındı. Birin-
cil amaç, Kaddafi’nin devrilmesi değil sivillerin
korunmasıydı. Bu nedenle bir kara operasyonun
gerçekleşmeyeceği ifade edildi. Kaddafi, hava kuv-
vetleri yoluyla kendi muhalif vatandaşlarını öldü-
rüyordu. BMGK kararlarının ardından İngiltere ve
Fransa’nın ön alması ve ABD’nin sonradan katılı-
mıyla diğer Batılı devletlerin de yer aldığı, Suudi
Arabistan, Katar, Bahreyn’in de yer aldığı Gönüllü-
ler Koalisyonu oluşturuldu. Ne var ki Fransa, ope-
rasyona liderlik etme eğilimine girdi ve bunu belirli
ölçüde başardı. Harekât Libya’nın hava savunma
sistemini, hava kuvvetlerini, iletişim ve haberleşme
sistemini, tank ve zırhlı araçlar gibi kara unsurları-
nı hedef aldı. Libya’ya yönelik harekâtı gerçekleşti-
ren güçler, birbirleriyle tatbikatlar gerçekleştirmiş
entegre güçler olmadığından komuta yönteminde
karışıklıklar çıktı. Bu nedenle harekâtı NATO dev-
raldı. Türkiye Libya’ya ilişkin başlangıçta ılımlı bir
politika izledi. Libya topraklarında yaklaşık 25 bin
Türk vatandaşı bulunuyordu. Ayrıca Türk iş insan-
Uluslararası Örgütler
larının Libya’da yatırımları ve girişimleri mevcuttu.
Türkiye, bu nedenle çatışmaların çıktığı süreçte
Kaddafi ile ilişkisini kesmedi ve kendi vatandaş-
larının ülkeden tahliyesini gerçekleştirdi. Koalis-
yon harekâtının komutasının NATO’ya geçmesi
ise Fransa’nın ön almasının kısıtlanmasını ve or-
tak hareket edilmesine yol açacaktı. Diğer yandan
Libya’da sivil kayıplar artıyordu. Türkiye, sorunun
bir dış müdahale yaşanmadan çözülmesi için mu-
haliflerle ve rejimle olan temasını sürdürse de bir
sonuç alamadı. Bu nedenle başlangıçta Almanya
gibi harekâtın NATO’ya devri konusunda olumsuz
tavır takınan Türkiye gelişmeler karşısında bu bakış
açısını değiştirdi. BMGK kararlarına uyacağını ifa-
de etti ve operasyonun NATO’ya devredilmesine
razı oldu. Toplamda 16 savaş gemisinden oluşan
NATO gücüne 4 firkateyn, 1 denizaltı ve 1 destek
gemisiyle destek verdi. Havadan gerçekleştirilen
keşif ve devriye uçuşlarına hava kuvvetleriyle katkı
sağladı. Sürecin iç hukuka uygun olması açısından
TBMM, 24 Mart 2011 tarihli gizli oturumunda
Türk askerinin yabancı ülkelere gönderilmesi ka-
rarını aldı. Diğer yandan Türk yetkililer Libya’ya
yönelik herhangi bir saldırıda bulunmayacaklarını,
Müslüman bir toplumla çatışmayacağını vurgula-
dılar. Böylece Türkiye, BMGK ve NATO kararları
çerçevesinde uluslararası hukuka uygun bir tutum
almış oldu.
Almanya İle Yaşanan İncirlik Krizi: Türkiye’nin
Adana şehrinde 1954 yılında devreye giren üs,
Amerikan Hava Kuvvetleri’nin unsurlarının olağa-
nüstü hallerde konuşlanmasını ve savaş uçaklarının
bakımının gerçekleştirilmesi amacıyla kuruldu.
Günümüzde ABD ile Türkiye arasında 1980 tarihli
Savunma ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması çerçeve-
sinde faaliyet gösteren üste yaklaşık 2500 Ameri-
kan askeri bulunmaktadır. Anlaşma, üssün NATO
savunma operasyonları çerçevesinde ABD’nin kul-
lanımına tahsis edilmesini öngörmektedir. Fakat
NATO bünyesinde yapılan askeri operasyonlar
kapsamında İncirlik’te farklı devletlerin askerleri
bulunabilmektedir. Almanya’nın İncirlik’te 250
civarında askeri mevcuttu. Alman askerlerinin gö-
rev tanımında Tornado jetlerinin Suriye’de gözetim
işlevinin gerçekleşmesi ve DAEŞ karşıtı koalisyon
uçaklarının yakıt ikmalinin sorumluluğu yer al-
maktaydı. Türk – Alman ilişkileri iyi bir seyirdey-
ken, Alman siyasetçilerin üssü ziyaret etmesine
izin veriliyordu. Nitekim Alman Savunma Bakanı,
2016’nın Ocak ayında Alman askerlerini ziyaret
etti. Fakat 2016 yılı boyunca iki ülke arasında yaşa-
nan gelişmeler, ilişkileri gerginleştirdi. 2016 yılının
Haziran ayında ise Almanya Federal Meclisi 1915
olaylarını sözde soykırım olarak tanımlayan tasarı-
yı kabul etti. Türkiye ise bu karara karşılık olarak
Alman milletvekillerinin İncirlik üssünde görev
yapan Alman askerlerini ziyaret etmesini engelledi.
Almanya, bu gelişme üzerine askerlerini İncirlik’ten
çekeceğini ifade etti. İlişkileri kötüleştiren diğer bir
unsur ise Türkiye’nin 15 Temmuz 2016 tarihinde
yaşadığı FETÖ (Fetullahçı Terör Örgütü) Darbe
Girişimi sonrasında Almanya’nın tutumuydu. Al-
manlar, Türkiye’deki bölücü terör örgütü PKK ve
FETÖ ile iltisaklı kişileri Türkiye’nin uyarılarına
rağmen ülkesinde bulundurmaya devam etti. Diğer
yandan Türkiye Cumhurbaşkanının, Almanya’nın
Köln şehrinde darbe karşıtı düzenlenen mitingde
video-konferans yöntemiyle mesajlar vermesi Al-
man makamlarınca engellendi. Ne var ki 2016 Eylül
ayında gerçekleşen G-20 zirvesinde Türkiye Cum-
hurbaşkanı ile Alman Şansölyesi arasındaki görüş-
melerin ardından ilişkiler göreli olarak yumuşadı.
Alman vekilleri 2016 yılının Ekim ayında İncirlik’e
gittiler. Ne var ki 15 Temmuz Darbe Girişimi’nin
ardından Türkiye’den Almanya’ya yapılan iltica
başvuruları dramatik bir biçimde arttı. 2016 Ocak
– Ekim arasında Türkiye’den Almanya’ya yaklaşık 4
bin 500 iltica başvurusu yapıldı. Almanya’nın bö-
lücü terör örgütü PKK ve 15 Temmuz darbe girişi-
minin faili FETÖ üyelerine yönelik pozitif tutumu
Türkiye’nin ziyaretleri tekrar engelleme eğilimine
girmesine neden oldu. Türk Dışişleri Bakanı, Al-
man mevkidaşına Almanya’nın söz konusu 2 terör
örgütüne yönelik tutumu değişmedikçe ziyaretlere
izin verilmeyeceğini belirtti. Almanya, siyasetçile-
rinin İncirlik’e ziyaret izni verilmemesi nedeniyle
askerlerini Türkiye’den çekip, Ürdün’deki bir askeri
üste konuşlandıracağını açıkladı. Alman Hüküme-
ti 7 Haziran 2017 tarihli Bakanlar Toplantısı ile
İncirlik’te bulunan 250 kadar askerini, 6 Tornado
keşif uçağını ve bir yakıt ikmal uçağını Ürdün’ün
Suriye’ye sınırına yakın bölgedeki El Azrak Hava
Üssü’ne geçirme kararı aldı. Almanya’da ikamet
eden 1,5 milyonu Türk vatandaşı olmak üzere yak-
laşık 3 milyon Türk kökenli nüfus, iki ülke arasın-
daki 2016 itibariyle gerçekleşen 35,4 milyar dolar-
lık ticari hacim, Türkiye – AB arasındaki Mülteci
Antlaşması ve iki ülkenin de NATO üyesi olması
karşılıklı bağımlılık unsurlarını artırmaktadır. Di-
ğer yandan Almanya ile Türkiye arasındaki ilişki-
83

nin gerginleşmesinin NATO’nun işleyişinde de
sorunlara neden olma ihtimali ortadadır. Nitekim
bu süreçte NATO devreye girdi ve NATO Genel
Sekreter Yardımcısı Rose Gottemoeller’in öncülü-
ğünde Alman milletvekillerinin de dâhil olduğu bir
heyetin 8 Eylül 2017’de Konya’da konuşlu Alman
askerlerinin de görev yaptığı NATO üssünü ziyaret
etme girişimi Türkiye tarafından olumlu karşılan-
dı. Bu adım, İncirlik krizi ile gerginleşen ilişkilerin
bir başka üsse gerçekleştirilecek ziyaret üzerinden
yumuşatılması olarak değerlendirilebilir.
Türkiye – NATO İlişkilerinde Kıbrıs Faktörü:
NATO ve Avrupa Birliği, Soğuk Savaş sonrasında
çok boyutlu bir hal alan güvenlik tehditleri karşı-
sında 2001 yılından itibaren resmen işbirliği süre-
cini başlattı. NATO’nun askeri gücü itibariyle öne
çıkan yapısıyla AB’nin üye ülkelerinin halklarını
temsil eden yapısı görünürde birbirini tamamla-
maktadır. Fakat Kıbrıs sorunu, bu iki kurumun
işbirliğinin önünde bir engel olarak durmaktadır.
Kıbrıs sorununun çözümü beklenmeden Güney
Kıbrıs Rum Yönetimi’nin sanki Kıbrıs’ın tek tem-
silcisiymişçesine 2004’te AB’ye üye yapılması so-
runların daha karmaşık bir hal almasını sağladı.
NATO, kendi bünyesindeki Uluslararası Güvenlik
Yardım Gücü’nün Afganistan’daki faaliyetleriyle
beraber 2007’den itibaren Hukukun Üstünlüğü
Misyonunu (EUPOL) devreye soktu. Örgüt ayrıca
AB’ye üye bir ülkenin liderliğinde NATO yöneti-
mindeki Bölgesel İmar Timlerinde sivil projelere fi-
nansal destek sağlamaktadır. Diğer yandan 2008’in
Eylül ayından itibaren AB Deniz Kuvvetleri (EU-
NAVFOR Atalanta) Somali kıyılarında baş göste-
ren korsan faaliyetlere karşı NATO ile ortak bir
mücadele yürütmektedir. 2003 yılında oluşturulan
NATO-AB Yetenek Grubu ise NATO’nun Akıllı
Savunma yaklaşımı ile AB’nin kapasitelerinin ortak
bir paydada toplanması ve paylaşılması sürecinde
rol oynamaktadır. Bu grup, iki yapının da karşı-
lıklı olarak savunma kapasitelerinin artırılmasını
hedeflemektedir. NATO – AB ilişkilerinde her iki
kuruma da üye olmayan Türkiye ve GKRY gibi ül-
kelerin rolü önemlidir. Mevcut durumda 21 ülke
hem NATO hem de AB üyesidir. Türkiye, ABD,
Arnavutluk, İzlanda, Kanada, İngiltere, Karadağ,
K. Makedonya ve Norveç, AB üyesi olmayan
NATO ülkeleridir. Bu ülkeler NATO-AB arasın-
da gerçekleşen müzakerelere katılım sağlamaktadır.
84
Kolektif Güvenlik Örgütleri
Diğer yandan AB üyesi olan ve fakat NATO üyesi
olmayan Avusturya, Finlandiya, İrlanda, İsveç ve
Malta da bu toplantılara katılım sağlamaktadır.
Bunun sebebi söz konusu ülkelerin Barış İçin Or-
taklık (BİO) programı üyesi olmalarıdır. GKRY
ise AB üyesidir fakat NATO ya da BİO üyesi ol-
madığından NATO’nun gizli belgelerinin müza-
kerelerine yönelik bir antlaşmanın tarafı değildir.
Bundan dolayı NATO ile AB arasında gerçekle-
şen resmi toplantılara katılım sağlayamamaktadır.
Ne var ki GKRY, iki kurum arasında kayıt altına
alınmayan gayri resmi toplantılara katılabilmekte-
dir. Berlin Artı düzenlemeleri, AB’nin NATO’nun
imkânlarına erişebilmesi için işbirliği yapacak ülke-
lerin BİO üyesi olmalarını ve NATO ile güvenlik
anlaşmasını imzalamaları gerektiğini öngörmekte-
dir. Diğer yandan Türkiye-GKRY arasındaki soru-
nun çözülmemesi nedeniyle AB’nin Kosova ve Af-
ganistan’daki polis ve hukuk misyonları bölgedeki
NATO birimleriyle tam entegre biçimde çalışama-
maktadır. NATO ile AB’nin Bosna ve Makedon-
ya’daki verimli çalışması ise söz konusu kararların
GKRY’nin AB üyesi olduğu tarihten önce alınması
nedeniyle gerçekleşebilmektedir. Türkiye, GKRY
nedeniyle NATO istihbarat bilgilerinin NATO’ya
üye olmayan AB ülkeleri tarafından kullanılma-
yacağından yola çıkarak NATO istihbaratının AB
ile paylaşımının önünü tıkamaktadır. Bu çelişki
Kosova’da NATO’nun Barışı Koruma Gücü ile AB
Polis Gücü biriminin çalışmasında da kendini gös-
termiştir. Türkiye, GKRY’nin polis gücüne katkı
sunmasını reddetmiştir. AB ve NATO arasındaki
resmi toplantılarda ise ancak Bosna’daki askeri ope-
rasyon ve askeri kapasitelerin artırılma yöntemle-
ri ele alınabilmektedir. Diğer yandan AB ile tam
üyelik müzakereleri yürüten Türkiye’nin Avrupa
Savunma Ajansı ile ortak çalışabilmesi için gere-
ken süreç GKRY marifetiyle sonuçsuz bırakılmış-
tır. GKRY, benzer şekilde Türkiye’nin AB ile bilgi
paylaşımını öngören güvenlik anlaşmasını da veto
etmektedir. Türkiye böylece AB’nin Gürcistan ve
Irak gibi bölgelerdeki operasyonları hakkında bilgi
alamamaktadır. AB üyesi olmayan NATO ülkeleri-
nin AB’nin yürüttüğü operasyonlara tam yetki ile
katılım sağlaması AB tarafından engellenmektedir.
Bu nedenle Türkiye, operasyonlara katılmasına
rağmen karar aşamalarında rol oynayamamaktadır.
Uluslararası Örgütler

Öğrenme Çıktısı

2 Türkiye’nin NATO üyeliği sürecini yorumlayabilmek ve NATO faaliyetlerine katkılarını

ortaya koyabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Türkiye’nin 2000’li yıllar-

Türkiye’nin NATO’ya üye- Son dönemde Türkler ara-
dan itibaren uyguladığı ak-
lik başvurusunda bulunma- sından NATO’ya yapılan
tif dış politika ile NATO’ya
sının arkasındaki motivas- üst düzey atamalar hangile-
verdiği önem arasındaki
yonlar nelerdir? ridir?
ilintiyi tartışınız.

KOLEKTİF GÜVENLİK ANTLAŞMASI ÖRGÜTÜ

SSCB’nin dağılmasının ardından, eski Sovyet coğrafyasında gü-
venliğin sağlanması konusunda en önemli rolü, “ardıl devlet” sıfatıyla
Rusya Federasyonu oynamıştır. Rusya Federasyonu (RF), ilk olarak
7 Mayıs 1992’de kendi ordusunu kurmaya girişmiştir. Yanı sıra, 15
Mayıs 1992’de BDT Devlet Başkanları tarafından Taşkent’te Kolektif
Güvenlik Antlaşması imzalanmıştır. 5 yıllık bir süre için imzalanan bu
anlaşma, 4. maddesinde düzenlenen “taraflardan birine yönelecek sal-
dırının, tüm taraf devletlere yönelmiş olacağının kabul edilmesi” ilkesi
nedeniyle tipik bir ortak savunma (ittifak) örgütü niteliği taşımaktadır
(Kembayev, 2009: 153-154). RF, yakın çevre olarak tanımladığı bu
bölgeye verdiği önemi, 1993 tarihli Askerî Doktrin’de de açıkça dile
getirmiş (Tellal, 2010: 204), aynı kaygı 10 Şubat 1995’te kabul edilen
Kolektif Güvenlik Konsepti’ne de yansımıştır (Kembayev,
2009: 70). 26 Mayıs 1995’te BDT Devlet Başkanları ta-
rafından kabul edilen “Dış Sınırların Korunmasına İlişkin Yakın Çevre
Sözleşme” ile sınırlar zaten var olan Rus askerler tarafından SSCB’nin yıkılmasının ardından Rusya
korunmaya alınmıştır. Federasyonu (Baltık devletleri dışındaki)
eski Sovyet coğrafyasını yaşamsal çıkar
Kolektif Güvenlik Antlaşması’nın süresi 1999’da dol-
alanı ilan etmiştir. Zira, bu coğrafyadaki
muştur. Nisan ayında uzatılması gündeme geldiğinde,
gelişmeler RF’nu ekonomik, askerî ve top-
Azerbaycan, Gürcistan ve Özbekistan Antlaşma’dan çekil-
lumsal açılardan doğrudan etkilemektedir.
mişlerdir. Böylece, zaten tüm bölgeyi kapsayamayan güven-
Söz konusu gelişmeleri denetlemek amacı-
lik yapısı bir darbe daha almıştır. 1990’larda bölgede ortak
nı güden dış politikaya “yakın çevre” (near
bir güvenlik yapılanmasının gerçekleştirilememesinin pek
abroad) adı verilmiştir.
çok nedeni vardır. Her şeyden önce, (günümüzde de öne
sürülen) böyle bir yapılanma içerisinde RF’nin belirleyici
ve denetleyici etkisi zaman zaman diğer devletlerin çıkarlarıyla örtüşmemiştir. İkincisi, bölgedeki bazı
devletlerin (Moldova, Türkmenistan, Ukrayna) başından başlayarak bu girişimi reddetmesi başarısızlığın
önünü açmıştır. Üçüncüsü, gönülsüzce de olsa girişimin içinde yer alan Azerbaycan, Gürcistan ve Özbe-
kistan beklentilerini karşılayamamıştır. Son olarak, uluslararası ortamdaki genel yapıdan da söz edilebilir.
1990’ların sonunda bir yandan RF hem ekonomik (1998 bunalımı) hem de askerî (Çeçenya’daki durum)

85
 Kolektif Güvenlik Örgütleri

açılardan en güçsüz dönemini yaşarken, öte yandan 1. Nükleer silahların Kazakistan ve

ABD “önce Rusya” (Russia first) politikasını terk Ukrayna’dan RF’ye taşınarak Orta Asya/
ederek, eski Sovyet coğrafyasını “yaşamsal çıkar ala- Kafkaslar’da nükleer/kimyasal silahlardan
nı” ilan etmiştir. arındırılmış bir bölge oluşturulması,
2. RF ile Ukrayna arasındaki Karadeniz
Donanması’nın paylaşımına ilişkin soru-
Önce Rusya nun “geçici olarak da olsa” çözülmesi,
RF’nin yakın çevre politikasına ABD 3. Gerçekleştirilen barış gücü operasyonlarıyla
1990’ların başında tepki göstermemiş ve bölgede süren etnik çatışmalar çözüme kavuş-
Yeltsin Yönetimi’ni desteklemiştir. RF’nun turulamasa da daha fazla kan dökülmesinin
istikrarını öncelikli olarak gözeten bu poli- önlenmesi, BDT’nin katkılarıyla sağlanmıştır.
tikaya “önce Rusya” adı verilir. ABD bu po-
litikasını Yeltsin’in 1996’da yeniden seçilme-
sinin ardından aşamalı olarak terk etmiştir.
KGAÖ, 7 Ekim 2002 tarihinde altı Ba-
ğımsız Devletler Topluluğu ülkesi (Rus-
ya Federasyonu, Kazakistan, Kırgızistan,
BDT içerisinde oluşturulmaya çalışılan güven- Tacikistan, Beyaz Rusya ve Ermenistan)
lik yapılanmasının başarısızlığından söz ederken, tarafından kurulan askeri ittifaktır. 2006
1990’larda bu yapı çatısı altında yürütülen Barış yılında ittifaka katılan Özbekistan 2012
Gücü operasyonlarına değinmemek haksızlık ola- yılında üyelikten ayrılmıştır.
caktır. BDT yapısı içerisinde barışı koruma amaçlı
ilk askerî müdahale Tacikistan’da gerçekleşmiştir.
Mayıs 1992’de bu ülkede başlayan iç savaşta, Tem-
1990’ların sonunda BDT çerçevesinde kurul-
muz 1993’te 23 Rus askerinin öldürülmesi üzerine,
maya çalışılan KGA’ndan üç devletin çekildiğine
burada bulunan RF’nin 201. Zırhlı Tümeni’nin
değinilmişti. Kalan altı devlet ise, 2 Nisan 1999’da
yanı sıra Kazak, Kırgız ve Özbek askerlerden olu-
antlaşmanın uzatılmasına ilişkin bir protokol im-
şan barış gücü müdahale etmiş ve görev süresinin
zaladılar (İvanov, 2002: 112-113). 2000’e gelindi-
sona erdiği Haziran 2000’e dek çatışmaların son
ğinde Tacikistan’ın Afganistan sınırındaki Taliban
bulmasında etki bir rol oynamıştır (Bogaturov ve
etkinliği artınca KGA devletleri bu devlete destek
Averkov, 2009: 441-413). BDT içerisindeki bir
kararı aldılar. 11 Ekim’de Bişkek’te düzenlenen
başka barış gücü operasyonu Haziran 1994’te Ab-
zirvede, üye devletlere dış tehditlere karşı yardım
hazya sınırına 3000 kişilik Rus ve Tacik askerleri-
edecek bir Ortak Acil Müdahale Gücü oluşturma
nin yerleştirilmesiyle gerçekleştirilmiştir (Bogatu-
kararı aldılar. “11 Eylül Olayları”nın ardından ulus-
rov ve Averkov, 2009: 420). Daha önce, Haziran
lararası sistemin tümünde olduğu gibi eski Sovyet
1992’de Güney Osetya sınırına Rus askerleriyle
coğrafyasında da güvenliğin tanımı ve yapılanması
birlikte çatışan iki tarafın askerlerinden oluşan
sorgulanmaya başlamıştır. Özellikle, ABD’nin terö-
1500 kişilik bir birlik yerleştirilmesi, o dönemde
rizme karşı verdiği savaş eliyle bölgeye girmesi, üye
Gürcistan BDT üyesi olmadığı için BDT dışında
devletleri daha sıkı işbirliğine yöneltmiştir. 14 Mayıs
bir girişim olarak değerlendirilmektedir (Purtaş,
2002’de Moskova toplantısında Kolektif Güvenlik
2005: 101-102). Benzer bir müdahale, SSCB dağı-
Antlaşması Örgütü (KGAÖ)’nü (Collective Security
lırken Moldova’da yaşanmıştır. Transdinyester böl-
Treaty Organisation: CSTO) kurma kararı alınmış,
gesindeki ayrılıkçılar, RF’nin 14. Ordusu’ndan da
7 Ekim’de gerçekleşen Kişinov (Moldova) zirvesinde
destek alarak ayrılma girişiminde bulunmuşlardır.
ise üye devletler arasında iki önemli belge imzala-
Çıkan çatışmalar Temmuz 1992’de sona erdirilmiş
narak örgütün kurulması süreci tamamlanmıştır:
ve buraya da barış güçleri yerleştirilmiştir (Boga-
KGAÖ’nün Hukuki Statüsüne İlişkin Anlaşma ve
turov ve Averkov, 2009: 414-416). Sonuç olarak,
KGAÖ Şartı (29 maddeden oluşur). İlgili anlaşma-
BDT yapılanmasının 1990’larda eski Sovyet coğ-
lar, diğer devlet parlamentolarında onaylandıktan
rafyasında güvenliğin sağlanmasında önemli katkı-
sonra 15 Mayıs 2003’te Duma’dan geçerek yürürlü-
lar yaptığı teslim edilmelidir: İlk on yıl içerisinde,
ğe girmiştir (Bogaturov/Averkov, 2009: 456).

86
Uluslararası Örgütler

ABD’nin 2003’te Irak’ı işgalinin ardından Ukrayna, Gürcistan ve Kırgızistan’da peş peşe yaşanan ik-
tidar değişiklikleri KGAÖ devletlerini kaygılandırmıştır. Temmuz 2005’te Andican bölgesinde yaşanan
ayaklanma girişiminden Özbekistan ABD’yi sorumlu tutmuş, ülkesindeki ABD askerî üssünü (Hana-
bad) kapatmakla kalmamış, 23 Haziran 2006’da KGAÖ’ne katılmıştır (Weistein, 2007). Buradan yola
çıkarak, eski Sovyet coğrafyasında 1990’larda kurulamayan
güvenlik yapısının 2000’lerde kurulabilmesinin en temel
nedenlerinden birinin bölgedeki ABD askerî varlığı oldu-
ğu söylenebilir. Bir başka neden, Afganistan’da alt edilmesi internet
şöyle dursun giderek güç kazanan Taliban’ın başını çekti- Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’nün faali-
ği köktendinci terörist akımların bölgede güvenliği tehdit yetleri hakkında https://en.odkb-csto.org/ adre-
eder hale gelmesidir. Son olarak, yine bu terörist yapıların sinden bilgi alabilirsiniz.
elinde bulunan uyuşturucu trafiği de KGAÖ devletlerini
birbirine yakınlaştıran başka bir etken olmuştur.

Yapısı ve Yönetimi
KGAÖ’den söz ederken ilkin bunun askerî bir ittifak olduğunun altını çizmek gerekir. Kolektif Güvenlik
Antlaşması’nın 4. maddesi tıpkı NATO’nun 5. maddesi gibi düzenlenmiştir: “Taraf devletlerden biri bir devlet
ya da devlet grubunun saldırısına uğradığında, bu saldırı tüm üye devletlere yapılmış sayılacaktır”. KGAÖ’ne, 2
Aralık 2004’te BM Genel Kurulu tarafından gözlemci statüsü tanınmıştır.
7 Ekim 2002’de imzalanan örgütün kurucu antlaşmasının ikinci bölümü “amaç ve ilkeler” başlığını
taşımaktadır. Buna göre temel amaçlar,
• Barış, uluslararası/bölgesel güvenlik ve istikrara güç katmak,
• Üye devletlerin bağımsızlık, toprak bütünlüğü ve egemenliklerini kolektif temelde sağlamak,
• Uluslararası hukukun evrensel kabul görmüş değerleri üzerine inşa edilecek adil ve demokratik bir
dünya düzeninin oluşturulmasına katkıda bulunmaktır.
Bu amaçlara ulaşmak için üye devletler,
• Bağımsızlık, gönüllü işbirliği, hak ve sorumluluklarının eşitliğine saygı gösterme,
• Ulusal hukuka ilişkin içişlerine karışmama,
• Diğer anlaşmalardan kaynaklanan hak ve sorumluluklarına halel getirmeme ilkelerini benimsemiş-
lerdir.
Söz konusu amaçlara adı geçen ilkelerle ulaşmaya çalışan örgütün organları şunlardır (Kembayev, 2009:
158-162): Kolektif Güvenlik Konseyi, devlet başkanlarından oluşan örgütün en üst düzey organıdır. Örgütün
gündemini belirler, amaçlarına ulaşabilmek ve üye devletler arasında eşgüdüm sağlayabilmek için kararlar alır.
Konsey aynı zamanda KGAÖ Şartı’nın yorumlanması konusunda üye devletler arasında çıkacak olası yorum
farkları karşılıklı bilgi alış verişi ve görüşmeler yoluyla giderilemediği durumlarda buna son verecek tek organdır.
Kararlar oydaşmayla (konsensüs) alınır. Ayrıca üye devletlerin ulusal hukuk yapılarına dayanarak alınıp bu çer-
çevede uygulanması gerekir. KGK yılda iki kez toplanır. Toplantılara dışişleri ve savunma bakanlarıyla, güvenlik
konseyi başkanları, KGAÖ Genel Sekreteri, üye devletlerin ilgili temsilcileri ile davetliler katılırlar. KGK’ye
ülkesinde toplantı yapılan devlet başkanı başkanlık eder. Dönem başkanlığı bir sonraki toplantıya değin sürer.
Kolektif Güvenlik Konseyi 14 Ekim 2016’da Erivan’da toplanarak 2025 yılına değin kolektif güvenliğe ilişkin
izlenecek stratejiyi belirleyerek, terörizmle mücadele ve bölgesel bunalımların çözümüne ilişkin bir merkez ku-
rulması için kararlar almıştır.

87

Resim 3.2 Kolektif Güvenlik Konseyi, devlet başkanlarından oluşan örgütün en üst düzey organıdır. 2012 yılındaki
Zirve’de dönemin Özbekistan Devlet Başkanı İslam Kerimov yer almamıştır.
Kaynak: http://www.eurasianet.org/
Danışma ve Yürütme Organları, Dışişleri Ba-
kanları Konseyi, Savunma Bakanları Konseyi ve
Güvenlik Konseyi Sekreterleri Komitesi’nden oluşur.
Bu organlar pratikte BDT yapısı içindeki örgütlen-
meyle örtüşür. Yalnızca askerî/siyasal bütünleşme
konularında BDT’nin tüm üyeleri arasında yol alı-
namadığı zaman toplantılar KGAÖ çatısı altında
sürdürülür. Bu organlar tamamen KGK’nin emri
altındadır ve üye devletlerin dış politika, askerî
politika, altyapı ve teknoloji, ulusal güvenliğin
sürdürülmesi gibi alanlarda ortak eylemlerinin eş-
güdümünü sağlarlar. Bu organlar da oydaşmayla
karar alırlar. Bu kararlar KGK’nin almış olduğu ka-
rarların uygulamasına yönelik olmalıdır. Bir başka
danışma ve yürütme organı da Daimi Konseydir.
Daimi Konsey üye devletlerin ulusal prosedürleri
uyarınca atanmış tam yetkili temsilcilerinden olu-
şur. Daimi Konsey, KGK’nin toplantıları arasında
geçen süre içerisinde örgütün organları tarafından
alınan kararların uygulanmasında ortak eylemlerin
eşgüdümünü sağlamakla yükümlüdür.
Askerî ve Güvenliğe Özgü Organlar, Ortak
Karargâh, Devletlerarası Askerî-Ekonomik İşbirliği
Komisyonu ve Yasadışı Göçle Mücadele Eşgüdüm
Konseyi’dir. KGK’nin 28 Nisan 2003’te aldığı bir
kararla, üye devletler arasında askerî işbirliğine iliş-
kin kararları almak ve uygulamak üzere, doğrudan
Savunma Bakanları Konseyi’ne bağlı sürekli bir
organ niteliğinde Ortak Karargâh kurulmuştur. 1
88
Kolektif Güvenlik Örgütleri
Ocak 2004’te göreve başlayan bu organ iki yıllık
bir süre içerisinde BDT içerisinde yer alan Askerî
İşbirliği Eşgüdüm Merkezi’nin yerini almıştır.
Karargâhta 34’ü Rus, diğer altı üyeden 4’er tem-
silci olmak üzere 58 personel görev yapmaktadır.
Karargâhın görevleri askerî stratejik kuramı ve
ortak güvenlik sisteminin kavramsal ilkelerini de-
ğerlendirmek ve geliştirmek; askerî/siyasi duruma
ilişkin bilgileri sentezleyerek çözümlemek; stratejik
düzeyde askerî birliklerin eylemleri üzerine yapılan
önerileri değerlendirmek; üye devletlerdeki askerî
birliklerin operasyon gücünü geliştirmek ve askerî
altyapının ortak kullanımının eşgüdümünü sağla-
mak için yapılan önerileri değerlendirmektir.
23 Haziran 2005’te kurulan Devletlerarası Askerî-
Ekonomik İşbirliği Komisyonu da, BDT içerisin-
de daha önceki yapılanmanın yerini almıştır. Üye
devletlerin askerî-endüstriyel yapılarındaki üretim
sektörlerinden sorumlu bakanları düzeyinde temsil-
cilerinden oluşur. Yılda en az iki kez toplanır. Üye
devletler arasında çok taraflı askerî/ekonomik işbirli-
ğini arttırarak geliştirmeye çalışır. KGAÖ içerisinde
yeni bir organ da Yasadışı Göçle Mücadele Eşgüdüm
Konseyi’dir. 6 Ekim 2007’de Duşanbe’de toplanan
KGK kararıyla kurulan bu organ üye devletlerin il-
gili organlarının temsilcilerinden oluşur ve yılda en
az iki kez toplanır. Adından da anlaşılacağı gibi yasa
dışı göçü engellemeye yönelik öneriler hazırlar ve bu
konuda alınan kararların uygulamasını izler.
Uluslararası Örgütler
Resim 3.3 Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’nün askerî ve güvenliğe özgü organları Ortak Karargâh, Devletlerarası
Askerî-Ekonomik İşbirliği Komisyonu ve Yasadışı Göçle Mücadele Eşgüdüm Konseyi’dir.
Kaynak: http://www.odkb.gov.ru
Sekretarya, Örgütün diğer organlarının işleyişi-
ne ilişkin hizmet sunar. Daimi Konsey’le birlikte
karar taslaklarını ve örgütün diğer organlarının
belgelerini hazırlar. Nihai olarak KGK tarafından
onaylanacak örgütün bütçesinin taslağını hazırla-
ma görevi de sekretaryadadır. Sekretarya Mosko-
va’dadır. Örgütün çalışanları, üye devletlerin bütçe-
ye yaptıkları katkı oranında, bu devlet vatandaşları
arasından seçilir. Sekretarya’nın başında, örgütün
en üst düzey yöneticisi sıfatını taşıyan Genel Sek-
reter vardır. Genel Sekreter, üye devlet vatandaşları
arasından DBK’nın önerisi üzerine KGK tarafın-
dan üç yıllığına atanır. Genel Sekreterliğe 2 Mayıs
2017’den itibaren Ermenistan’dan Yuri Grigoryeviç
Haçaturov getirilmiştir.
Genel Sekreter’in görevleri arasında KGAÖ’nün
ilgili taslak öneri ve belgelerinin hazırlanmasının eş-
güdümü; üçüncü devlet ve diğer uluslararası örgüt-
lerle ilişkilerin sürdürülmesi ve örgütün imzaladığı
anlaşmalara ilişkin depozitörlük de vardır. Genel
Sekreter örgütün tüm üst düzey organlarının toplan-
tılarına katılır. Genel Sekreter ve Sekretarya çalışan-
ları diplomatik dokunulmazlıklardan yararlanırlar.
Parlamentolararası Asamble, BDT içerisinde üye
devletlerin yasama organları arasında eşgüdümü
sağlamak ve işbirliğini arttırmaya yönelik bir yapı-
lanma 1999’da sağlanmıştır. KGAÖ’nün Kurucu
Antlaşması’nda da benzer bir işbirliği hedefi kon-
muştur. 23 Haziran 2006’da KGK parlamentolar
arasındaki işbirliğinin geliştirilmesi kararı almıştır.
Bu karar uyarınca üye devletlerin ulusal parlamen-
to başkanları 16 Kasım 2006’da bir Parlamenterler
Asamblesi kurmuşlardır. Asamble’nin, uyuşturucu
ticareti ve terörizme karşı mücadele konuların-
da çaba sarf etmesi öngörülmüştür. Asamble üye
devletlerin parlamenter temsilcilerinden oluşur. Üç
daimi komisyonu vardır: Savunma ve güvenlik ko-
nuları; siyasi konular ve uluslararası işbirliği; sosyo/
ekonomik ve hukuki konular. Her temsilci heye-
tinin bir oyu vardır ve kararlar oydaşmayla alınır.
Parlamento toplantılarını St. Petersburg’ta yapar.
Kolektif Güvenlik Antlaşması
Örgütü’nün İşlevi
Yukarıdaki değerlendirmelerden ortaya çıkaca-
ğı gibi KGAÖ’nün temel olarak üç alanda etkinlik
yürüttüğü söylenebilir: Üye devletlerin dış politi-
kalarında uyum, savunma politikalarında eşgüdüm
sağlamak ve askerî konularda işbirliği yapmak. Ör-
gütün izlediği politikalar değerlendirildiğinde özel-
likle başka iki uluslararası örgütle işbirliğine önem
verdiği göze çarpmaktadır. Bunlardan biri NATO,
diğeri de Şanghay İşbirliği Örgütü’dür.
89

Soğuk Savaş’ın iki askerî kampından biri olan
NATO, iki kutuplu sistemin sona ermesine karşın
yeniden yapılanarak varlığını sürdürmüştür. Bunun-
la kalmayıp, neredeyse tüm Avrupa kıtasını içerecek
şekilde genişlemiş, kıta dışındaki bölgelerle de özel
ilişkiler kurmuştur. KGAÖ’nün 2000’li yıllarda ku-
rulması süreci, NATO’nun (Afganistan’da görüldüğü
gibi) Orta Asya coğrafyasına müdahalesine bir yanıt
olarak değerlendirilebilir. Fakat KGAÖ başından baş-
layarak NATO’nun Afganistan’daki operasyonlarını
desteklemiş; yetkililer NATO karşıtı bir yapılanma
olmadıklarını ısrarla vurgularlarken, bölgedeki uyuş-
turucu ticaretine karşı işbirliği yapma isteklerini sık-
lıkla dile getirmişlerdir. (Kembayev, 2009: 166)
KGAÖ’nün yakın işbirliği içerisinde olduğu
bir başka örgüt Şanghay İşbirliği Örgütü’dür
(ŞİÖ). KGAÖ’nün altı üyesinden (Ermenis-
tan ve Belarus dışındaki) dördü ŞİÖ’ne de
üyedir. Bu durum iki örgüt arasındaki sıkı
işbirliğini kaçınılmaz hâle getirmektedir.
Savunma politikalarında eşgüdüm çabası ör-
gütün başka bir hedefidir. KGAÖ, başından baş-
layarak temel amaçlarını bölgedeki yeni tehditlerle
baş etmek olduğunun altını çizmiştir. Uluslararası
terörizm, silah ve uyuşturucu ticareti ile buna eş-
lik eden yasadışı göç hareketlerine karşı mücadele
ancak bölge devletlerinin sıkı işbirliği ile mümkün-
dür. KGAÖ üyeleri bölgedeki bu sorunlara ilişkin
kendi aralarında yürüttükleri işbirliğinin yanı sıra
NATO, ŞİÖ, BM Güvenlik Konseyi’nin Teröriz-
me Karşı Komitesi, AGİT gibi örgütlerle de işbirli-
ği hâlindedir. Terörle mücadele konusunda işbirliği
BDT yapısı içerisinde, 1990’larda başlatılmıştır.
1998’de Özbekistan Devlet Başkanı Kerimov’a
suikast girişimi ve 1999’da Kırgızistan’ın Batken
bölgesinde çıkan çatışmaların ardından, Haziran
1999’da Minsk’te Terörle Mücadele Anlaşma-
sı imzalanmıştır. Bu çerçevede Haziran 2001’de
Bişkek’te Anti-Terör Merkezi kurulmuştur. 11
Eylül’ün ardından Kasım 2001’de toplanan Mos-
kova Zirvesi’nde ABD’nin Afganistan’da teröre kar-
şı yürüttüğü savaşa destek verilmiştir. KGAÖ’nün
de en temel kaygılarından birinin uluslararası te-
rörizm olduğu söylenebilir (Kortunov, 2009: 543).
90
Kolektif Güvenlik Örgütleri
Son olarak, askerî bir ittifak niteliği taşıyan
KGAÖ’nün askerî yapısından söz etmek gerekir.
KGAÖ içerisinde üç farklı bölgesel yapı söz konu-
sudur. Birincisi RF ve Belarus birliklerinden oluşan
Doğu Avrupa bölgesidir. Bu bölge son 20 yılda di-
ğerleriyle karşılaştırıldığında daha az sorunlu bir böl-
geydi. 2013’te Ukrayna’da patlak veren bunalım ve
ardından Rusya’nın Kırım’ı topraklarına katmasıyla
bu durum değişmiştir. Rusya Federasyonu, bu bu-
nalımdaki tutumuyla çıkarları gerektirdiğinde örgü-
tü ikinci plana atacağını göstermiştir (Özdal, 2016:
235-262). İkincisi, RF ve Ermenistan birliklerinden
oluşan Kafkaslar bölgesidir ki, Ermenistan’daki üsler
yardımıyla bu birlikler Türkiye ve İran sınırlarında
gözlem/keşif görevi de yapmaktadırlar. RF, 2008
Ağustosu’nda Gürcistan’a karşı askerî müdahale-
sinde de KGAÖ mekanizmalarını çalıştırmamıştır.
KGAÖ üyesi devletlerin devlet başkanları 4 Eylül
2008’de Moskova zirvesinde Gürcistan’ı saldırgan
tavrı nedeniyle kınamakla kalmışlardır. Oysaki 12
Temmuz 2008 tarihli RF’nin dış politika konsepti
belgesinde bölgede güvenliğin KGAÖ çerçevesin-
de sağlanmasının altı çizilmiştir (Kortunov, 2009:
544). Son askerî bölge Merkezi Asya’dır. Bu bölge
RF dışında Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan’ı
kapsar. Söz konusu bölge devletleri 11 Ekim 2002’de
Bişkek’te düzenlenen zirvede, üye devletlere dış teh-
ditlere karşı yardım edecek bir Ortak Acil Müdahale
Gücü oluşturma kararı almışlardır. KGAÖ, 2010’da
Kırgızistan’da yaşanan gelişmelere müdahale etmek-
ten de açıkça kaçınmıştır (Özdal, 2010). Bu durum
KGAÖ’nün kâğıt üzerinde bir ittifak olması biçi-
minde değerlendirilmiştir. Oysaki burada söz konu-
su, olası bir müdahaleye o dönemde KGAÖ üyesi
olan Özbekistan’ın duyacağı tepkiyi göz önünde
bulundurmaktan ibarettir. Özellikle Gürcistan ve
Kırgızistan olaylarından sonra şöyle bir sonuca va-
rılabilir: KGAÖ devletleri kendi aralarında çıkacak
anlaşmazlıkları oydaşma yoluyla aşmaya çalışmakta-
dır. İttifakın askerî niteliği ancak üçüncü devletler-
den gelecek saldırı durumunda geçerlilik kazanmak-
tadır. Son olarak, 20 Aralık 2011’de Moskova’daki
KGK toplantısında alınan bir karar, örgütün kendi
faaliyet alanında varlığını pekiştirirken, üçüncü dev-
letlerin etkinliğini azaltma yönündedir. Karar uya-
rınca “üye devletlerden birinin ülkesinde üçüncü bir
devletin askeri üs açabilmesi için, örgütün diğer tüm
üyelerinin onayı” gerekmektedir.
Uluslararası Örgütler

Öğrenme Çıktısı

3 Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’nü ve uluslararası sistem içindeki işlevini

açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Eski Sovyet coğrafyasın-

da 1990’larda sağlana-
KGAÖ temel olarak hangi KGAÖ’yü askeri ittifaka
mayan güvenlik örgüt-
alanlarda faaliyet yürüt- dönüştüren hangi madde-
lenmesinin 2000’lere
mektedir? dir? Anlatınız.
gelindiğinde sağlanabilme-
sinin nedenlerini tartışınız.

91
 Kolektif Güvenlik Örgütleri

Kuzey Atlantik Antlaşması

1 Örgütü’nün yapısını ve işlevlerini
tanımlayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Kuzey Atlantik Antlaşması

Örgütü

NATO 1949 yılında Soğuk Savaşın başladığı süreçte ABD’nin başı çektiği kolektif bir güvenlik örgütü
olarak kurulmuştur. NATO’nun kuruluşundaki başlıca motivasyonların daha sonra 1955 yılında Var-
şova Paktı’nın kurulmasına öncülük edecek olan Sovyetler Birliği’nden algılanan tehdit ve ABD’nin
Avrupa bölgesinde kolektif bir örgüt kurulması yönündeki telkinleri olduğu savunulabilir. Ne var ki
NATO, 1991 yılında Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla işlevini kaybetmedi. Uluslararası ilişkilerde
yaşanan gelişmeler ve oluşan farklı tehdit algıları çerçevesinde yapısal bir dönüşüm geçirdi. Terörün
uluslararası bir nitelik kazanması, radikal dinci eğilimler, internet ortamında yaşanan siber saldırılar,
Sovyetler Birliği’nin ardılı Rusya Federasyonu’nun bölgedeki politikaları NATO’nun güncel olarak
algıladığı tehditler arasındadır.
NATO bünyesindeki en yetkili karar organı Kuzey Atlantik Konseyi’dir. Konsey’de her üye, büyükelçi
düzeyinde bir Daimi Temsilci tarafından temsil edilir. Daimi Temsilciler, kendilerine bağlı siyasi ve askerî
kurmay heyeti ile birlikte çalışmalarını yürütürler. Yılda iki kez ya da gerek görüldüğünde daha sık olmak
üzere Konsey, Dışişleri Bakanları düzeyinde toplanmaktadır. İttifak’ın geleceğine ilişkin yeni strateji ya
da politika değişiklikleri söz konusuysa üye ülkelerin devlet ya da hükûmet başkanlarının katıldığı Zir-
ve toplantıları düzenlenir. Konseyde kararlar oybirliği ile (konsensüs/uzlaşma usulü) alındığından, her
üyenin veto yetkisi vardır. Konseyin toplantılarına NATO Genel Sekreteri başkanlık etmekte, ele alınan
konuların ön hazırlığı ise birçok alt komite tarafından yapılmaktadır. NATO’nun en üst düzeydeki me-
muru olan Genel Sekreter, NATO’da danışma ve karar alma süreçleri ile kendisine bağlı olarak çalışan
Uluslararası Personel’in genel idaresinden sorumludur ve örgütün sözcüsüdür. NATO’nun ilgi alanın-
daki konularda karar mercilerine sekretarya hizmeti veren Uluslararası Personel ise birer Genel Sekreter
Yardımcısının başkanlığındaki 5 ana birim (Siyasal İşler, Savunma Planlama ve Harekatlar, Savunma
Destek, Lojistik ve Sivil Savunma Planlaması, Bilim ve Çevre İşleri) ile çeşitli idari bürolardan oluşur.
NATO’nun kurumsal yapısından ayrı fakat örgüt içi işbirliği ve danışma bakımından yardımcı kuruluş-
lar olarak NATO Parlamenterler Asamblesi ve Atlantik Antlaşması Konseyi (uluslararası dernek) faaliyet
göstermektedir. 1995’te kurulan Asamble, NATO üyelerinin parlamentolarından gelen temsilcilerden
oluşur. Kararları NATO Konseyi’ne sunulan Asamble’ye 9 Türk parlamenter katılmaktadır. 1954’te ku-
rulan Dernek ise bir hükûmet dışı örgüt olarak NATO eylem ve amaçlarının desteklenmesi çerçevesinde
yayın, toplantı vb. faaliyet gösterir.
NATO’daki karar mekanizmasının ilk aşaması, çeşitli düzeylerde ve düzenli olarak yapılan danışma
faaliyetidir. Bu danışma faaliyeti sadece NATO alanı ile sınırlı olmadığı gibi salt siyasi ve askerî konu-
larla da sınırlı değildir. Ekonomi, çevre sorunları, iletişim, gibi çok çeşitli konular NATO organlarında
ele alınmakta, bu konulardan sorumlu bulunan uzmanlık komiteleri faaliyet göstermektedir. Danışma
mekanizmalarının etkinliği, örgütün konsensüs ile karar alma niteliğinden ileri gelmektedir. Konsen-
süsün oluşturulabilmesi, hem bu danışma mekanizmasının işletilmesine hem de üyelerin öznel koşul-
larının dikkate alınarak tüm üyelerin destekleyebileceği kararların alınmasını sağlamaktadır. Bir karar
aşamasında, “sessizlik süreci” olarak isimlendirilen bir süre zarfında hiçbir üye itirazını dile getirmezse,
o karar alınmış sayılır. Bu her üyenin karar alma sürecinde “veto” hakkına sahip olduğu anlamına gelir.

92
Uluslararası Örgütler

Türkiye’nin NATO üyeliği sürecini

2 yorumlayabilme ve NATO faaliyetlerine
katkılarını ortaya koyabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Türkiye - Kuzey Atlantik
Antlaşması Örgütü İlişkileri

Türkiye, İkinci Dünya Savaşı’nın ardından oluşan iki blok arasından tercihini Batı Bloku lehine
belirgin bir biçimde göstermiştir. 1949’da NATO’nun kurulmasından sonra bu tercih doğal olarak
Batı İttifakı’nın simgesi olarak görülen NATO üyeliğinin sağlanabilmesi çabalarında somutlaşmıştır.
1949’dan üyeliğin sağlandığı 1953’e kadar geçen dönem Türkiye’nin bu yöndeki bitmez tükenmez
çabalarına sahne olmuştur. Türkiye’nin NATO üyesi olma çabasının temel nedenleri ise şu şekilde
özetlenebilir:
• 1945-1946 yıllarında Türkiye’ye verilen Sovyet notalarının da büyük etkisiyle SSCB’den tehdit
algılanması sonucu NATO üyeliğiyle ulusal güvenliğin sağlanabileceği düşüncesi.
• Türk egemen elitinin NATO üyeliğini cumhuriyetin ilanından beri benimsenen Batıcı dış politi-
kanın doğal bir sonucu olarak görmesi.
• Türkiye’nin Truman Doktrini ve Marshall Planı çerçevesinde ABD’den almaya başladığı ekono-
mik ve askerî yardımların NATO’ya üye olunması halinde devam edeceği hatta daha da artacağı
inancı.
• İkinci Dünya Savaşı sonrasında liberal fikirlerin Türk aydınları arasında kök salması sonucunda
kamuoyunda NATO üyeliğinin bu ideolojik değişimin doğal bir uzantısı olarak görülmesi.
• Türkiye’nin sosyo-ekonomik gelişimine paralel bir biçimde oluşan ulusal burjuvazinin Batı ile
bütünleşmeyi ve bu bağlamda NATO üyeliğini desteklemesi.
Türkiye, 1952 yılında üye olduğu NATO ile ilişkilerine özel bir önem vermektedir. Washington
Antlaşması’nın ortak savunmayı öngören 5. Maddesi, Türkiye için önemli bir teminattır. Ayrıca NATO
üyeliği, Türkiye’ye uluslararası siyasetin şekillenmesinde rol oynama fırsatı vermektedir. Türkiye’nin üye-
liğe verdiği önem, üye oluşunun 60. Yılı münasebetiyle 2012 yılında Türk Dışişleri Bakanı’nın Brüksel’e
yaptığı ziyaretle ve NATO Genel Sekreteri’nin Ankara ziyaretiyle pekişmiştir. Türkiye, NATO’nun gü-
ney doğu sınırını oluşturmaktadır. 11 Eylül 2001 terör saldırıları ve 2011 yılından itibaren Suriye’de
yaşanan istikrarsızlık, Türkiye’nin örgüt açısından önemini daha da artırmıştır. Türkiye’nin ordusu as-
ker sayısı açısından NATO üyeleri arasında ikinci sırada gelmektedir. Diğer yandan tarihsel mirası ve
kültürel dokusu açısından NATO’nun içinde Müslüman nüfus açısından biricik özelliğe sahiptir. Bu
nitelikler, NATO’nun Afganistan, Bosna Hersek, Kosova operasyonlarına sağladığı katkılara yansımıştır.
Ayrıca 2010’da Lizbon Zirvesi’nde kabul edilen Stratejik Konsept belgesindeki işbirliğine dayalı ortaklık
kavramı, Türk dış politikasının 2000’li yıllardan itibaren öne çıkan aktif dış politika yaklaşımı ile örtüş-
mektedir. Türkiye, NATO’nun yürüttüğü operasyonlara destek vermektedir. Afganistan’daki operasyona
destek vermiştir. NATO’nun Libya’ya havadan müdahalesi ise krizin başlarında Türkiye’nin isteklerine
uygun düşmemiştir. NATO’nun askeri kabiliyetini artırmak adına attığı adımlardan biri olası krizlere ilk
müdahale kuvveti olarak 2002’de oluşturulan NATO Mukabele Kuvveti’dir. Türkiye, bu yapıya kayda
değer katkı sağlamaktadır. Türkiye ayrıca İstanbul’da Yüksek Hazırlık Düzeyindeki bir Kuvvet Karargâhı
(NRDC-T) kurmuştur. Bu karargâh, NATO’ya destek vermektedir. Ayrıca NATO Komuta Yapısı kap-
samında bulunan Hava Komutanlığı İzmir’de faaliyet göstermiş, bu yapı 2012 yılında Müttefik Kara
Komutanlığı’na (LANDCOM) dönüşmüştür.

93
 Kolektif Güvenlik Örgütleri

Kolektif Güvenlik Antlaşması

3 Örgütü’nü ve uluslararası sistem
içindeki işlevini açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Kolektif Güvenlik Antlaşması

Örgütü

Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’nü ve uluslararası sistem içindeki işlevini açıklayabilme

SSCB’nin dağılmasının ardından, eski Sovyet coğrafyasında güvenliğin sağlanması konusunda en
önemli rolü, “ardıl devlet” sıfatıyla Rusya Federasyonu oynamıştır. RF, ilk olarak 7 Mayıs 1992’de
kendi ordusunu kurmaya girişmiştir. Yanı sıra, 15 Mayıs 1992’de BDT Devlet Başkanları tarafından
Taşkent’te Kolektif Güvenlik Antlaşması imzalanmıştır. “11 Eylül Olayları”nın ardından uluslararası
sistemin tümünde olduğu gibi eski Sovyet coğrafyasında da güvenliğin tanımı ve yapılanması sor-
gulanmaya başlamıştır. Özellikle ABD’nin terörizme karşı verdiği savaş eliyle bölgeye girmesi, üye
devletleri daha sıkı işbirliğine yöneltmiştir. 7 Ekim 2002’de Kişinov toplantısında Kolektif Güvenlik
Antlaşması Örgütü (KGAÖ)’nü kurmuşlardır.
KGAÖ askerî bir ittifaktır. Kolektif Güvenlik Antlaşması’nın 4. maddesi tıpkı NATO’nun 5. maddesi
gibi düzenlenmiştir: “Taraf devletlerden biri bir devlet ya da devlet grubunun saldırısına uğradığında,
bu saldırı tüm üye devletlere yapılmış sayılacaktır”. KGAÖ, BM’e kayıt ettirilmiş devletlerarası bir
örgüttür. Örgütün kurucu antlaşmasına göre temel amaçlar,
• Barış, uluslararası/bölgesel güvenlik ve istikrara güç katmak,
• Üye devletlerin bağımsızlık, toprak bütünlüğü ve egemenliklerini kolektif temelde sağlamak,
• Uluslararası hukukun evrensel kabul görmüş değerleri üzerine inşa edilecek adil ve demokratik bir
dünya düzeninin oluşturulmasına katkıda bulunmaktır.
Bu amaçlara ulaşmak için üye devletler,
• Bağımsızlık, gönüllü işbirliği, hak ve sorumluluklarının eşitliğine saygı gösterme,
• Ulusal hukuka ilişkin içişlerine karışmama,
• Diğer anlaşmalardan kaynaklanan hak ve sorumluluklarına halel getirmeme ilkelerini benimsemiş-
lerdir.
KGAÖ’nün temel olarak üç alanda etkinlik yürüttüğü söylenebilir. Üye devletlerin dış politikalarında
uyum, savunma politikalarında eşgüdüm sağlayarak askerî konularda işbirliği yapmak. Örgütün izlediği
politikalar değerlendirildiğinde özellikle başka iki uluslararası örgütle işbirliğine önem verdiği göze çarp-
maktadır. Bunlardan biri NATO diğeri de ŞİÖ’dür. Savunma politikalarında eşgüdüm çabası örgütün
başka bir hedefidir. KGAÖ, başından başlayarak temel amaçlarını bölgedeki yeni tehditlerle baş etmek
olduğunun altını çizmiştir. Uluslararası terörizm, silah ve uyuşturucu ticareti ile buna eşlik eden yasadışı
göç hareketlerine karşı mücadele ancak bölge devletlerinin sıkı işbirliği ile mümkündür. KGAÖ üyeleri
bölgedeki bu sorunlara ilişkin kendi aralarında yürüttükleri işbirliğinin yanı sıra NATO, ŞİÖ, BM Gü-
venlik Konseyi’nin Terörizme Karşı Komitesi, AGİT gibi örgütlerle de işbirliği hâlindedir.

94
Uluslararası Örgütler

1 NATO’nun kurulmasında, Birleşmiş Millet- 6 SSCB’nin dağılmasından sonra onun yerini

ler Antlaşması’ndaki dayanak aşağıdakilerden han- alan ardıl devlet aşağıdakilerden hangisidir?
gisidir?

neler öğrendik?
A. Ukrayna
A. Kendi kaderini tayin hakkı B. Kazakistan
B. İç işlerine karışmama C. Rusya Federasyonu
C. Müşterek meşru savunma D. ABD
D. Sınırların dokunulmazlığı E. Türkmenistan
E. Anlaşmazlıkların barışçı yollardan çözümü
7 Aşağıdaki devletlerden hangisi Rusya
2 Kuzey Atlantik Antlaşması’na göre Federasyonun’nun “yakın çevre” olarak tanımladı-
NATO’nun görev alanı aşağıdakilerden hangisidir? ğı devletlerden biri değildir?
A. Tüm dünya A. Ukrayna
B. Üye devletlerin ülkeleri ve Kuzey Atlantik alanı B. Ermenistan
C. Atlantik Okyanusu’nun tamamı C. Kazakistan
D. SSCB ile sınırdaş olan üye devletlerin ülkeleri D. Estonya
E. Avrasya E. Gürcistan

3 Soğuk Savaş sonrasında, NATO’nun eski 8 KGAÖ organları kararlarını alırken aşağıdaki
Doğu Bloku ülkeleriyle ilişkilerini geliştirmek için yöntemlerden hangisini kullanır?
başlattığı programa ne ad verilir?
A. Referandum
A. Barış İçin Ortaklık B. Oy çokluğu
B. Üyelik Eylem Planı C. Basit çoğunluk
C. Yeni Stratejik Konsept D. Oydaşma
D. Yüksek İstişare Mekanizması E. Nitelikli çoğunluk
E. Doğu-Batı Diyaloğu
9 KGAÖ’nün en üst düzey organı aşağıdaki-
4 NATO’nun Stratejik Konseptlerinin yürürlü- lerden hangisidir?
ğe girebilmesi için aşağıdakilerden hangisinin ona-
yı gereklidir? A. Dışişleri Bakanları Konseyi
B. Savunma Bakanları Konseyi
A. NATO-Rusya Konseyi
C. Ortak Karargâh
B. Savunma Planlama Komitesi
D. Genel Sekreter
C. Nükleer Planlama Komitesi
E. Kolektif Güvenlik Konseyi
D. Askeri Komite
E. Devlet ve Hükümet Başkanları Zirvesi
10 Aşağıdakilerden hangisi KGAÖ üyelerinden
biri değildir?
5 Aşağıdaki ülkelerden hangisi Türkiye ile aynı
zamanda NATO üyesi olmuştur? A. Gürcistan
B. Rusya Federasyonu
A. İran
C. Ermenistan
B. İsrail
D. Tacikistan
C. Yunanistan
E. Belarus
D. Mısır
E. Kıbrıs Cumhuriyeti

95

Yanıtınız yanlış ise “Kuzey Atlantik Antlaş-
1. C
ması Örgütü” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı
Yanıtınız yanlış ise “Kuzey Atlantik Antlaş-
2. B
ması Örgütü” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Kuzey Atlantik Antlaş-
3. A
ması Örgütü” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Kuzey Atlantik Antlaş-
4. E
ması Örgütü” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Türkiye - Kuzey Atlan-
5. C
tik Antlaşması Örgütü İlişkileri” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
96
Kolektif Güvenlik Örgütleri
Yanıtınız yanlış ise “Kolektif Güvenlik Ant-
6. C
laşması Örgütü” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Kolektif Güvenlik
7. D
Antlaşması Örgütü” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Kolektif Güvenlik
8. D
Antlaşması Örgütü” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Kolektif Güvenlik
9. E
Antlaşması Örgütü” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Kolektif Güvenlik
10. A
Antlaşması Örgütü” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Uluslararası Örgütler

Araştır Yanıt
3 Anahtarı

İkinci Dünya Savaşı sonrasında uluslararası ilişkilerde istikrar ve barış ortamı-

nın sağlanması öngörülse de bu gerçekleşemedi. Savaşı kazanan İttifak dev-
letleri, ABD ve İngiltere bir yanda, Sovyet Rusya diğer yanda olmak üzere
savaştan sonra demokrasi ve ekonomi gibi alanlarda kendi aralarında görüş
ayrılıklarına düştü. İngiltere’nin süper güç niteliğini kaybetmesi ve yerine
ABD’nin öne çıkmasıyla, Sovyetler Birliği ve ABD arasında küresel arenada
bir mücadele başladı. Sovyetler Birliği, “sosyalist merkezin savunulabilmesi”
Araştır 1 politikası uyarınca çevresindeki ülkeler üzerinde baskı kurma eğilimine girdi.
Soğuk Savaş olarak adlandırılan sürecin başında,1947 yılında yaşanan Berlin
bunalımı sonraki gelişmeleri tetikledi. 1947 yılında açıklanan Truman Dokt-
rini ve Marshall Planı, ABD’nin Avrupa’yı Rusların nüfuz alanına terk etme-
yeceğini gösterdi. Bu politika, 1949 yılında kurulan NATO isimli kolektif bir
savunma örgütüyle ifadesini buldu.

Türkiye’nin NATO’ya üyelik başvurusunda bulunmasında güvenlik, ideolojik

ve ekonomik unsurların rol oynadığı savunulabilir. Türk dış politikasının ge-
lenekselleşmiş olan Batıcılık prensibiyle örtüşen bu adım, İkinci Dünya Savaşı
sonrasında Türkiye’nin Sovyet Rusya’dan algıladığı tehdit sonucu ABD’nin
Araştır 2 başını çektiği kolektif güvenlik örgütüne başvurma motivasyonlarını oluş-
turmuştur. Diğer yandan Truman Doktrini ve Marshall Planı kapsamında
ABD’den sağlanan ekonomik yardımların, NATO üyeliği ile daha da genişle-
yebileceği görüşünün bu başvuruda rol oynadığı sonucuna varılabilir.

KGAÖ’nün temel olarak üç alanda etkinlik yürüttüğü söylenebilir. Üye dev-

letlerin dış politikalarında uyum, savunma politikalarında eşgüdüm sağlamak
ve askerî konularda işbirliği yapmak. Örgütün izlediği politikalar değerlendi-
rildiğinde özellikle başka iki uluslararası örgütle işbirliğine önem verdiği göze
çarpmaktadır. Bunlardan biri NATO diğeri de Şangay İşbirliği Örgütü’dür.
Savunma politikalarında eşgüdüm çabası örgütün başka bir hedefidir. KGAÖ,
Araştır 3 başından başlayarak temel amaçlarını bölgedeki yeni tehditlerle baş etmek ol-
duğunun altını çizmiştir. Uluslararası terörizm, silah ve uyuşturucu ticareti ile
buna eşlik eden yasadışı göç hareketlerine karşı mücadele ancak bölge devletle-
rinin sıkı işbirliği ile mümkündür. KGAÖ üyeleri bölgedeki bu sorunlara iliş-
kin kendi aralarında yürüttükleri işbirliğinin yanı sıra NATO, ŞİÖ, BM Gü-
venlik Konseyi’nin Terörizme Karşı Komitesi, AGİT gibi örgütlerle de işbirliği
hâlindedir.

97

Kaynakça
Armaoğlu, F. (1991) Belgelerle Türk-Amerikan
Münasebetleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Aydın, M. & Erhan, Ç. (2003). “North Atlantic
Treaty Organization and Turkey”, Encylopedia of
Modern Asia. New York: Charles Scribners Sons,
s. 344-345.
Bogaturov, A. D. & Averkov, V. V. (2009), İstoriya
Mejdunarodnıh Atnaşenii (1945-2008) (Moskova:
MGİMO).
Campbell, D. (1992). Writing Security United
States Foreign Policy and the Politics of Identity.
Manchester University Press.
Caridi, R. J. (1974). 20th Century American Foreign
Policy Security and Self Interest. New Jersey:
Prentice Hall,
Dedeoğlu, B. (2003). Uluslararası Güvenlik ve Strateji.
İstanbul: Derin Yayınları.
Demirtepe, T. (2010). “Etkinliği Sorgulanan Bir
Örgüt Olarak KGAÖ”, 30 Eylül, http://www.
usak. org.tr (30.9.2010).
Erhan, Ç. (2003). “Çok Taraflı İşbirliğine Geçiş
Sürecinde Tehdit Algılamaları ve Uluslararası
Mukabele Yöntemleri”, Küreselleşme ve Uluslararası
Güvenlik. İstanbul: Genelkurmay Başkanlığı, 28-
30 Mayıs 2003), s. 77-94.
Erhan, Ç. (2005). “Kore Savaşı’nın Türkiye’nin
ABD ve Avrupa İlişkileri Açısından Sonuçları”,
X. Askeri Tarih Semineri. İstanbul: Genelkurmay
Başkanlığı, 20-22 Nisan 2005.
Erhan, Ç. (2003). “NATO Niçin Küresel bir Güvenlik
Örgütü Haline Gelmelidir?”, The Thirteenth
International Antalya Conference on Security and
Cooperation. Antalya: Aralık 2003, s. 84-91.
Erhan, Ç., Erdem, G. & Embel, E. (2004). “NATO
Zirvesi”, Popüler Tarih. No. 46 (Haziran 2004),
s. 29-55.
Erhan, Ç. (2001). “ABD ve NATO’yla İlişkiler”,
Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşı’ndan Bugüne.
Baskın Oran (der.), C. 1, İstanbul: İletişim, 2001,
s. 522-575 ve s. 681-700.
Garthoff, R. L. (1985). Detente and Confrontation.
Washington D.C.: Brookings Institution.
Güney, N. A. (2006). Batı’nın Yeni Güvenlik Stratejileri
AB-NATO-ABD. İstanbul: Bağlam Yayınları.
98
Kolektif Güvenlik Örgütleri
Gürkaynak, M. (2004). Avrupa’da Savunma ve
Güvenlik. Ankara: Asil Yayınları.
İvanov, İ. (2002). Novaya Rassiskaya Diplomatiya.
Moskova: Olma Pres.
Kaczmarski, M. (2005). “Rusya BDT Yerine Yeni Bir
Güvenlik Sistemi Oluşturuyor”, 27 Aralık, http://
www.turksam.org/tr/a687.html (30.9.2010).
Kembayev, Z. (2009). Legal Aspects of the Regional
Integration Processes in the Post-Soviet Area. Berlin:
Springer.
Kortunov, S. V. (2009). Savramennaya Vneşnaya
Palitika Rassii. Moskova: Vısşaya Şkola
Ekonomiki.
McGhee, G. (1992). ABD-Türkiye-NATO-Ortadoğu.
Ankara: Bilgi Yayınevi.
NATO Information Service (1989). NATO Basic
Documents. Brussels.
Özdal, H. “Putting the CSTO to the Test in
Kyrgyzstan”, 4 Ekim, http://www.turkishweekly.
net (23.11.2010).
Özdal, H. (2016). Rus Dış Politikasında Ukrayna.
USAK Yayınları. Ankara.
Purtaş, F.(2005). Rusya Federasyonu Ekseninde Bağımsız
Devletler Topluluğu. Ankara: Platin.
Singer, M. & Aaron, W. (1993). The Real World Order.
New Jersey: Chatham House.
Solana, J. (1999). “NATO’s Success in Kosovo”.
Foreign Affairs. C. 78, No. 6 (Kasım-Aralık 1999),
s.114-120.
Tellal, E. (2010). “Zümrüdüanka: Rusya
Federasyonu’nun Dış Politikası”, SBF Dergisi.
65/3: 189-236.
Weinstein, A. (2007). “Russian Phoenix: The
Collective Security Organization”, Whitehead
Journal of Diplomacy and International Relations.
http://heinonline.org (29 Temmuz 2010).
Yaman, D. (2006). “NATO’nun Yeni Görevi:
Terörizmle Mücadele ve Bu Kapsamda Atılan
Adımlar” Uluslararası Hukuk ve Politika. C.2, No:
7, s. 41-53.
Uluslararası Örgütler

İnternet Kaynakları
http://www.nato.int/ http://www.odkb-csto.org/authorized_organs/detail.
php?ELEMENT_ID=8379&SECTION_ID=97
Türkiye’nin Uluslararası Güvenlik Alanındaki
(8.8.2017).
Girişimleri ve Uluslararası (NATO, AB) Barışı
Koruma Destekleme Harekatlarına Katkıları: http://www.odkb-csto.org/authorized_organs/list.
http://www.mfa.gov.tr/turkiye_nin-uluslararasi- php?SECTION_ID=102 (8.8.2017).
guvenlik-alanindaki-girisimleri-ve-uluslararasi-_
<http://odkb.gov.ru/session_fortnight/a.htm>
nato_-bm_-ab_-barisi-koruma-destekleme-
(31.1.2012).
harekatlarina-k.tr.mfa
h t t p : / / w w w. o d k b - c s t o . o r g / s e s s i o n / d e t a i l .
php?ELEMENT_ID=8661 (8.8.2017)

99
 Bölüm 4
Bölgesel Siyasi Örgütler

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi

1 2
Avrupa Konseyi 2 Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin
öğrenme çıktıları

1 Avrupa Konseyi’nin kuruluşu ve ortaya çıkışı ve insan hakları hukuku

faaliyetlerini açıklayabilme alanındaki işlevini açıklayabilme

Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı

3
3 Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nın
kuruluşu ile bölgesel güvenlik konusuna
katkılarını tanımlayabilme

Anahtar Sözcükler: • Soğuk Savaş • Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi • Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi
• Helsinki Nihai Senedi • Paris Şartı • Avrupa’da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Antlaşması
• AGİT Misyonları • Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Ofisi • Ulusal Azınlıklar Yüksek Komiseri
• Açık Semalar Anlaşması

100
Uluslararası Örgütler
GİRİŞ
Uluslararası ilişkiler teorilerinde uluslararası sis-
temin yapısı genellikle bir bütünmüş gibi ele alı-
nır. Yakın dönemde ortaya çıkan ve ağırlık kazanan
bölgesel politika çalışmalarına kadar, uluslararası
ilişkiler disiplini içerisinde bölge politikası ve böl-
gesel örgütlenmeler oldukça ihmal edilmiş bir alan
olarak kalmıştı. Gerçekte her zaman uluslararası
sistem, alt bölgesel sistemlerden oluşmuştur. Bir
bütün olarak uluslararası sistem ve yapısı ile bölge-
sel alt sistem gelişmeleri etkileşim içinde olmuştur.
Soğuk Savaş sonrası dönemde bölgesel dinamikler
ve örgütlenmelerin uluslararası sistem üzerindeki
etkisinin ve belirleyiciliğinin arttığını iddia etmek
daha mümkündür.
Yukarıda ifade etmeye çalıştığımız çerçevede
uluslararası sistemin yapısı ve kendine ait küresel
dinamikler kadar, bölgesel alt sistemlerin yapı-
sı ve bölgesel dinamikler de, uluslararası siyasetin
ve onun örgütsel yapısının anlaşılması için büyük
önem taşır. Bu iki düzey arasındaki etkileşim de ay-
rıca önem taşımaktadır. Küresel sistem ve onun ya-
pısı dışında bölgesel ölçekte ortaya çıkan meseleler
ve bu meselelere yönelik kurumsal, örgütsel yakla-
şımlar uluslararası ilişkiler eğitimi için bu nedenle
hep çok önemliydi, ancak bugün daha da önemlidir.
Özellikle Soğuk Savaş’ın sona ermesi bölgesel mese-
leleri, dünya siyasetini kavramak açısından daha da
önemli hale getirmiştir. Soğuk Savaş’ın iki kutuplu-
luğu, bölge siyaseti üzerinde küresel dinamiklerin
belirleyiciliğini artırıyordu. İki süper güç, onların
liderliğinde ortaya çıkan askeri siyasi bloklar ve bu
blokların iç örgütsel, kurumsal düzenlemeleri daha
belirleyiciydi. Soğuk Savaş’ın sona ermesi, bölgesel
güçlerin esnekliğini, hareket imkanlarını artırırken,
büyük güçlerin de bölgesel dinamikleri göz önünde
bulundurmasını zorunlu hale getirdi.
Uluslararası siyaset ve uluslararası örgütler için
bölgesel siyasi yapılar her zaman önemliydi. Ancak
Soğuk Savaş sonrası dönemde bölgesel siyasi örgüt-
ler, onların işleyişini belirleyen tarihsel, bölgesel si-
yasi gelişmeler çok daha önem kazanmıştır. Bölgesel
örgütler, bölge politikasını anlamak için bize pek
çok önemli ipucu sağlar. Ayrıca Soğuk Savaş sonrası
dönemde, bölgesel siyasi örgütlerin dönüşüm yönü,
hızı ve bu bağlamda kazandıkları yeni işlevler konu-
muz açısında incelenmeyi özellikle hak eder.
Bölgesel siyasi örgütler bağlamında bu ünitede
üç konu ele alınacaktır. Bunlardan ilki İkinci Dün-
ya Savaşı biter bitmez, Batı Avrupa’da savaş öncesin-
den miras kalan ve Savaş’ın daha da derinleştirdiği
pek çok meseleyi çözmek üzere Avrupa bütünleş-
mesi çabaları içinde özel bir yere sahip olan Avru-
pa Konseyi’dir. Burada önemli bir konuya açıklık
getirilmesi gerekir. Avrupa Konseyi, Avrupa Birliği
(AB)’nden ayrı bir tüzel kişiliğe sahip, farklı üyeleri
ve farklı düzenlemeleri bulunan ayrı bir uluslarara-
sı örgüttür. Ancak İngilizceden Türkçeye tercüme
sırasında AB’nin iki organıyla sıklıkla karıştırıl-
maktadır. AB’nin Zirve denilen devlet ve hükümet
başkanları düzeyinde yılda iki kez toplanan organı
European Council adındadır. Bu organ da Türkçeye
Avrupa Konseyi olarak tercüme edilmektedir. As-
lında ayrı örgüt olan ve bu başlık altında inceleye-
ceğimiz Avrupa Konseyi’nin İngilizce adı Council
of Europe’tır. AB’nin Bakanlar Konseyi düzeyindeki
organı da Council of the European Union adını taşır.
Özetle AB’nin bu iki isim benzerliği taşıyan orga-
nı nedeniyle Avrupa Konseyi, AB ve organlarıyla
sıklıkla karıştırılmaktadır. Bu bölümde Türkiye’nin
de üyesi olduğu Avrupa Konseyi, tarihçesi, örgütsel
yapısı ve politikalarıyla ele alınacaktır.
Avrupa Konseyi’nin insan hakları alanındaki fa-
aliyetlerinin çok önemli bir parçası olan Avrupa İn-
san Hakları Mahkemesi bu bölümde ayrı bir başlıkta
incelenecektir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi,
bölgesel ölçekte faaliyette de olsa uluslararası hukuk
açısından çok özel bir örnektir. Vatandaşlar, dolayı-
sıyla bireylerle bir uluslararası mahkemenin ilişkisini
gözlemleyebileceğimiz ve insan hakları, temel özgür-
lüklerin korunması açısından çok gelişmiş bir örnek
teşkil eden Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ayrı ve
özel bir değerlendirmeyi hak etmektedir. Ayrıca Tür-
kiye açısından da Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi
özel bir konum ve öneme sahiptir.
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı, bu bö-
lümde inceleyeceğimiz üçüncü konu olacaktır.
AGİT Soğuk Savaş döneminde özel bir formda or-
taya çıkmıştır. Bir tür sürekli konferans olarak baş-
lamıştır. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı,
Soğuk Savaş sonrası dönemde yeni ve artan önem
ve işlev kazanmıştır. Bu bağlamda sürekli bir örgüt-
sel yapıyla Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’na
dönüşmüştür. Örgütün güvenlik meselesine getir-
diği yeni anlayış ve konferanstan teşkilata dönü-
şümü uluslararası örgütler dersi için AGİT’i farklı
ve önemli kılmaktadır. Bu başlık altında AGİT’in
tarihçesi, örgütsel yapısı, faaliyetleri ve Türkiye ile
olan ilişkileri açıklanacaktır.
101
 Bölgesel Siyasi Örgütler

AVRUPA KONSEYİ
Avrupa Konseyi, Avrupa’da, evrensel değerlere dayanan normların, kuralların oluşması ve kurumsallaş-
masını amaçlamış bir bölgesel siyasi örgüttür. Avrupa Konseyi, üye devletlerin katılımı ve müzakereleriy-
le ortaya çıkarılacak sözleşmeler yoluyla, bölgesinde evrensel değerlere
dayanan bir Avrupa Hukuku’nun egemen olmasını hedeflemektedir.
Avrupa Hukuku’nun, devletlerarası siyasetin doğasını değiştirip Avrupa
halklarının birleşmesine katkı sağlaması beklenmektedir. Avrupa Konse-
yi güvenliğe, barış, istikrar ve kalkınmaya bölgesel ölçekte yeni bir bakışı
ve girişimi, bu nedenle, temsil eder. Bu amaca yönelik Avrupa Konseyi
çok sayıda ve çok çeşitli konularda antlaşmaların görüşülüp hazırlan-
masını ve üye devletlerin imzasına, onayına sunulmasını önemli görev
olarak yerine getirir. Bugün bu antlaşmaların sayısı 190’ı aşmıştır. Bu
sözleşmeler üye devletler tarafından imzalanmakta, onaylanmakta ve
uygulanmaktadır. Avrupa Konseyi aynı zamanda bu antlaşmaların üye
devletler tarafından etkin biçimde uygulanmasını yakından gözlemler ve denetler. Avrupa Konseyi, denetim
sürecini yaptırımlarla güçlendirirken, çok etkili ve uluslararası hukuk açısından da bölgesel siyasi örgütler açı-
sından da yenilikçi yöntemler geliştirmeyi başarmıştır. Bu nedenle Avrupa Konseyi dünyadaki diğer bölgesel
siyasi örgütlerin çok ilerisinde ve onlara rol model olabilecek bir siyasi-hukuki yapıyı yaşama geçirebilmiştir.
Bununla birlikte, Avrupa Konseyi’ne yönelik eleştirilerin de arttığını görüyoruz. Bu eleştirilerin önemli bir
kısmının, Batı Avrupa’nın bazı büyük devletlerinin siyasi çıkarları doğrultusunda Avrupa Hukuku’nu ve de-
netim mekanizmalarını manipüle etme girişimlerine yöneldiğini tespit etmek mümkündür. Avrupa Konseyi,
dolayısıyla başardıklarıyla riske ettikleri arasında bir önemli sınavdan da geçmektedir.

Tablo 4.1 Avrupa Konseyi’nde Öne Çıkan Bazı Anlaşmalar

Antlaşmalar Yürürlüğe Girdiği Tarih
KURUCU BELGELER
Avrupa Konseyi Statüsü 1949
Avrupa Konseyi İmtiyaz ve Dokunulmazlıklarına İlişkin Genel Anlaşma 1952
İNSAN HAKLARI İLE İLGİLİ ANLAŞMALAR
İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunması Sözleşmesi 1953
Mültecilere Sorumluluk Transferi Konusunda Avrupa Sözleşmesi 1980
Çocuk Haklarının Uygulanması Hakkında Avrupa Sözleşmesi 2000
SİYASAL ANLAŞMALAR
Avrupa Yerel Yönetimler Şartı 1988
Bölgesel ya da Azınlık Dilleri Avrupa Şartı 1998
Avrupa Vatandaşlık Sözleşmesi 2000
GÜVENLİK İLE İLGİLİ ANLAŞMALAR
Avrupa Konseyi Terörizmin Önlenmesi Sözleşmesi 2007
Siber Suç Sözleşmesi 2004
İnsan Kaçakçılığına Karşı Avrupa Konseyi Sözleşmesi 2008
EKONOMİK VE SOSYAL HAKLAR İLE İLGİLİ ANLAŞMALAR
Avrupa Sosyal Şartı 1965
EĞİTİM KÜLTÜR VE BİLİM İLE İLGİLİ ANLAŞMALAR
Avrupa Kültür Sözleşmesi 1955
Arkeolojik Mirasını Korunması Avrupa Sözleşmesi 1970

102
Uluslararası Örgütler

Kuruluşu ve Genişlemesi birbirinden koparacak biçimde bir demir perde ile

İkinci Dünya Savaşı Avrupa’da sona erdiğinde,
kalıcı bir barışın kıtada ancak, Fransa ile Almanya
arasında tarihsel ve derin sosyal köklere sahip düş-
manlığın ortadan kaldırılmasına bağlı olduğu net
bir biçimde ortaya çıkmıştı. Savaş Avrupa’da Sov-
yetler Birliği ve ABD’nin Avrupa kıtası üzerindeki
fiili kontrolü ile sona ermişti. Avrupa’da ise nere-
deyse tek galip sayılabilecek devlet İngiltere’ydi.
İki büyük kıta dışı güç olan ABD ve Sovyetler
Birliği’nin, savaş sonrası Avrupa Kıtası üzerindeki
mücadelesi, hem Avrupa’nın hem de Almanya’nın
bölünmesine yol açmıştı. Soğuk Savaş Avrupa’yı,
iki parçaya bölmüştü. Almanya ise 1949 ortalarına
kadar ABD, Sovyetler, İngiltere ve Fransa’nın işgali
altındaydı ve dolayısıyla bağımsız herhangi bir siya-
si varlığı söz konusu değildi. 21 Eylül 1949’da Fe-
deral Almanya adıyla, ABD, İngiltere ve Fransa’nın
işgal bölgelerinin birleştirilmesiyle Batı Almanya,
Hemen sonrasında da 7 Ekim’de Sovyet bölgesin-
de Demokratik Alman Cumhuriyeti adıyla Doğu
Almanya kurulacaktır. Dolayısıyla Soğuk Savaş’la
birlikte, iki ayrı ve düşman Alman devleti ortaya
çıkmıştır. Soğuk Savaş’ın demir perdesi Avrupa’yı
böldüğü gibi, Almanya’yı da bu şekilde birbirine
düşman iki devlet şeklinde bölmüştür.

Federal Almanya Cumhuriyeti (Batı Al-
manya) ve Almanya Demokratik Cumhuriyeti
(Doğu Almanya)
1945 Potsdam Konferansı’nda Almanya’nın
koşulsuz teslim olmasının ardından Müttefik
devletler Almanya’yı dört askeri işgal bölgesi-
ne ayırmıştır. Fransa güneybatı, İngiltere ku-
zeybatı, ABD güney ve Sovyetler Birliği doğu
Almanya’yı işgal etmiş ve Alman Reich’ının
işgal ettiği doğu topraklarını daha sonra Po-
lonya ve Sovyetler Birliği’ne devretme ilkesin-
de anlaşarak Birleşik Almanya üzerinde ortak
egemenlik hakkına sahip olmuşlardır. Müt-
tefik devletler, Almanya’nın geleceği üzerine
görüşmelerinde anlaşamayınca 23 Mayıs 1949
tarihinde İngiltere, Fransa ve ABD’nin işgal
bölgelerinde Federal Almanya Cumhuriyeti’nin
kurulduğunu açıkladılar. 1946 yılında Stalin’in
himayesinde kurulan Alman Sosyalist Birlik
Partisi (SED) hükümeti de Doğu Almanya’da
tüm sanayi tesislerini, büyük arazileri ve kişisel
birikimleri kamulaştırmaya başlamasının ardın-
dan 7 Ekim 1949 tarihinde Almanya Demokra-
tik Cumhuriyeti’ni kurdu. Stalin’in 1952 yılında
Almanya’nın yeniden birleştirilmesi önerisinin
ABD tarafından reddedilmesi üzerine, 1954
yılında Sovyet etkisindeki Doğu Almanya tam
egemenliğini ilan etmiştir. 1961 yılında Berlin
Duvarı’nın inşa edilmesi ile Batı ve Doğu Al-
manya fiziksel olarak da Berlin üzerinden ikiye
ayrılmıştır. Soğuk Savaş Avrupa’da sona ererken
demir perdenin böldüğü bu iki Almanya 1990
yılında Federal Almanya Cumhuriyeti içinde
yeniden birleşmiştir.

Öte yandan bölünmüş Almanya, bir bakıma Fransız - Alman düşmanlığını ortadan kaldırmak için
jeopolitik açıdan büyük bir fayda sağlamıştır. Avrupa’nın çok eski jeopolitik sorunu olan Almanya ile
Fransa düşmanlığı, tarihte pek çok kez Avrupa kıtasını savaşa sürüklemişti. Bölünmüş ve zayıf bir Batı
Almanya’nın yaratacağı tehdit daha sınırlı olacağından, Batı Avrupa’da, Soğuk Savaş döneminde Fransa
ile Batı Almanya’nın ilişkilerini düzeltmek İkinci Dünya Savaşı sonrasında Batı Avrupa için mümkün
olabilecekti. Bu ilişkilerin düzeltilmesi için, söz konusu dönemde, kurumsal yapılar içinde Batı Avrupa’nın
liberal demokrasilerini bütünleştirerek ilerlenmesi yöntemi benimsenmeye başlamıştır. Bölgesel bir siyasi
örgütlenme girişimi, Soğuk Savaş içinde Batı Avrupa’da barış ve kalkınma için çok önemli bir adım ve
altyapı imkanı olarak değerlendirilmiştir.
Avrupa Konseyi, bu açıdan Batı Avrupa merkezli barış ve kalkınma amacına yönelik bir kurumsal
girişim olarak ortaya çıkacaktır. Bu girişimin, hemen savaş sonrasında hazırlanması ve Batı Avrupa’nın
önemli demokrasilerinin bir bölgesel siyasi, ekonomik örgütlenme içinde bütünleşme hareketinin parçası
olmaya ikna edilmesi hiç de kolay olmamıştır. Özellikle Fransa’da, Alman işgalinin açtığı yaralar tazeyken
ve tarihsel hafızada Alman düşmanlığı köklü biçimde yer etmişken, Batı Avrupa’da birlik fikri, Fransız
kamuoyunun hemen yaklaşmayacağı bir fikir olarak görünmüştür. Bu nedenle Avrupa Konseyi’nin kuru-
luşunda oldukça yaratıcı bir yöntem benimsenmiş, sivil toplum tabanlı bir hareket içinde Avrupa’da birlik
fikri oluşturulmuş ve temellenmiş, devamında da güvenlik odaklı bir örgütsel girişim olan Brüksel Antlaş-

103

ması çerçevesi, daha kapsamlı bir örgütsel yapı olan
Avrupa Konseyi’nin kuruluşu için platform olarak
kullanılmıştır. Tüm bu planların geliştirilmesi ve
uygulanması, söz konusu dönemde İngiltere’nin
girişimi ve Batı Avrupa’daki gücü sayesinde ortaya
çıkabilmiştir.
Savaştan yıpranarak da olsa galibiyetle çıkan bir
Avrupalı devlet olarak İngiltere, komşu olduğu kı-
tada bir daha bu tür bir istikrarsızlığın yaşanmama-
sı için inisiyatifi ele alması gerektiğini fark etmiş-
tir. Fransa ile Almanya arasında, bu dönemde iyi
ve kalıcı ilişkilerin tesis edilebilmesinin, geleceğin
Avrupa ve dünya düzeninin temelini oluşturacağını
en erken fark eden ve bu yönde hızla harekete ge-
çen devlet İngiltere olmuştur. Bu konuda, kısa bir
süre önce seçimleri kaybeden sabık İngiliz başbaka-
nı Winston Churchill, önemli bir rol üstlenecektir.
Churchill’in planı, Fransa ile Batı Almanya’nın çe-
kirdeğini oluşturacağı bir Batı Avrupa bütünleşme-
si girişimidir.
Ancak İngiltere, savaş sonrasında hala eski
imparatorluğunu öncelikli olarak değerlendir-
mekte ve Commonwealth ülkeleriyle özel iliş-
kileri esas almaktaydı. İngiltere, Batı Avrupa
bütünleşmesi içinde öncelikli bir konum kaza-
nırken, kendi açısından çok daha önemli gör-
düğü imparatorluğunun geri kalan kısmı ve eski
sömürgeleriyle olan ilişkileri ikinci plana atma
niyetinde değildi. Bu nedenle bütünleşmenin
hazırlayıcısı olmakla birlikte, aktif bir katılımcısı
olma konusunda çekinceli bir politika izlemiştir.
Hele o dönem Avrupa siyasetinde güç kazanan
federal bir Avrupa fikrine ise hiç sıcak bakma-
mıştır. Federalist grupların fırsattan yararlana-
rak, İngiltere’nin başlattığı Avrupa bütünleşme
girişimini federalist bir yöne çekme girişimlerine
İngiltere çok soğuk bakmıştır. Bir başka deyişle
İngiltere, Fransa ile Batı Almanya’yı yakınlaştır-
mak üzere hükümetlerarası yönü ağır basan bir
Batı Avrupa bütünleşme projesinin kolaylaştırı-
cısı olarak rol oynamayı tercih etmiştir.
İngiltere’nin bu politikası doğrultusunda, Baş-
bakan Churchill, 1943’te savaş döneminde yaptığı
bir radyo konuşmasında, İngiltere’nin Avrupa’da
birliği desteklediğini ve ancak bir Avrupa Kon-
seyi ve onun ilgili organlarının yaratılmasıyla
Avrupa’nın ilerlemeye devam edebileceğini dile ge-
tirmiştir. Yine Churchill, başbakanlığı kaybettikten
sonra da, 21 Mayıs 1946’da Zürih Üniversitesi’nde
yaptığı ünlü Zürih konuşmasıyla, Avrupa’nın traje-
104
Bölgesel Siyasi Örgütler
disini ortak değerleri ve mirası etrafında birleşeme-
mesi olarak işaret etmiş ve “bir çeşit Avrupa Birleşik
Devletleri kurulması”nı çözüm olarak ileri sürmüş-
tür. Burada her ne kadar Avrupa Birleşik Devletleri
fikri telaffuz edilse de, aslında İngiltere’nin hükü-
metlerarası bir bütünleşmenin peşinde olduğu kısa
sürede anlaşılacaktır.
Churchill’in girişimiyle yola çıkan ve Avru-
pa Konseyi’ne yolu açan ilk girişim hükümet dışı
bir sivil toplum inisiyatifi olarak ortaya çıkacak-
tır. O güne kadar pek benzeri olmayan bir şekil-
de, Avrupa’da birlik yönünde örgütlenme faaliye-
ti, Churchill’in liderliğinde, önemli Batı Avrupalı
siyasetçilerin öncülüğünde kurulan sivil toplum
örgütlerinin etrafında şekillenmeye başlamıştır.
Churchill bu yönde ilk derneği İngiltere’de “Bir-
leşmiş Avrupa Hareketi” adıyla kurmuştur. Kıta
Avrupası’nda da buna benzer özel kuruluşlar hızla
oluşmuş ve Avrupa’da birlik konusunda faaliyete
geçmişlerdir. Bunlardan bazıları, Fransa’da “Avru-
pa Birliği için Fransız Konseyi”, Belçika’da Kato-
lik partileri birleşmeye çağıran “Uluslararası Yeni
Ekip”, sosyalist partilere seslenen “Birleşik Avrupa
Devletleri için Sosyalist Hareket”tir. Avrupa’da bir-
lik çağrısında bulunan bu gruplar, komünist parti-
ler hariç, tüm siyasi akımları içinde barındırmakta,
dönemin en önemli siyasetçilerini kapsamakta ve
birçok Avrupa ülkesine de yayılmış bulunmakta-
dırlar.
Churchill’in öncülüğünde, Avrupa’daki söz ko-
nusu kuruluşlar 7 Mayıs 1948 tarihinde, Lahey’de
“Avrupa Kongresi” adı altında bir araya gelmişler-
dir. Bu toplantıya Avrupa’nın her yerinden 750
delege katılmıştır. Söz konusu toplantıda, Alci-
de de Gasperi, Jean Monnet, Robert Schumann,
Paul-Henri Spaak gibi ilerde Avrupa bütünleş-
mesini daha ileri düzeye ulaştıracak devlet adam-
ları da vardır. Söz konusu sivil toplum kongresi,
Avrupa’nın siyasi ve ekonomik bütünleşmesi ko-
nusunda önerilerde bulunacak Avrupa parlamen-
tolarının temsilcilerinden oluşacak bir “Avrupa
Meclisi”nin oluşturulması ve bir “Avrupa İnsan
Hakları Şartı” hazırlanması konusunda kararlar
almıştır. Bu iki karar, görece kısa zaman içinde
Avrupa Konseyi’nin kuruluşuyla yaşama geçiri-
lecektir. 1948 Lahey Kongresi dağılmadan önce,
Avrupa’da birlik konusunda çalışmak üzere, “Av-
rupa Hareketi” adıyla, sürekli ve özel bir hükümet
dışı uluslararası örgüt de oluşturulmuştur.
Uluslararası Örgütler

Avrupa Hareketi 1947-1949 Komite Churchill’in başkanlığında 7-11 Mayıs

Avrupa Hareketi, Avrupa bütünleşmesi-
ni desteklemek ve halkı Avrupa’da birlik fikri
yönünde bilgilendirmek için ulusal konsey ve
dernekler şeklinde örgütlenmiş bir uluslarara-
sı hükümetdışı örgüttür. Winston Churchill’in
girişimiyle bir sivil toplum örgütleri kongresi
toplanması kararı alınmıştır. 13-14 Aralık 1947
tarihinde toplanan Kongre’de Avrupa Birliği
için Ortak Uluslararası Komitesi kurulmuştur.
1948 tarihinde Lahey’de Avrupa Kongresi’ni
toplamış ve insanların, düşüncelerin ve malla-
rın serbestçe dolaşabileceği Birleşik Avrupa dü-
şüncesi dile getirilmiştir. Ayrıca Avrupa İnsan
Hakları Sözleşmesi’nin hazırlanması, Avrupa
İnsan Hakları Mahkemesi’nin kurulması ve
Avrupa Parlamentosu’nun kurulması kararlaş-
tırılmıştır.

Lahey Kongresi, sivil bir girişim gibi görünse de, gerçekte Batı Avrupa siyasi partilerinin önde gelen
isimlerinin rol üstlendiği büyük bir siyasi katılımla faaliyet göstermiş ve bir bakıma İngiltere’nin arzu ettiği
bir Avrupa bütünleşme hareketini başlatabilmiştir. Avrupa Konseyi’ne doğru gidilen bu yolda esas olarak
federalist eğilimli siyasi grupların baskıları da etkili olmaya başlamıştır. Onlar, üye devletlerin egemenli-
ğini aşan ve kendine ait egemen yetkilere sahip, siyasi kararlar da alan ve yöneten bir tür federal devlete
doğru ilerlemek için bu girişimi kullanmak istemişlerdir. İngiltere’nin arzusu ise, devlet egemenliğinin
asıl olduğu, ancak Batı Avrupa devletlerini liberal ortak değerler etrafında örgütleyecek ve birleştirecek,
uyuşmazlıkların ve rekabetin tekrar yıkıcı sonuçlar doğurmasına imkân vermeyecek bir hükümetlerarası
örgütlenmedir. Avrupa Konseyi’nin kuruluşu bu iki eğilim arasındaki mücadeleye sahne olmuştur.
İngiltere’nin Avrupa’da birlik yönünde, savaş sonrası ikinci önemli girişimi 17 Mart 1948 tarihli Brük-
sel Antlaşması’dır. Resmi adı “Ekonomik, Sosyal, Kültürel İşbirliği ve Kolektif Meşru Müdafaa” olan söz
konusu antlaşma hem bir askeri ittifak tesis etmiş, hem de siyasi, ekonomik konuların görüşülmesi için
üye devletler arasında sürekli bir örgüt yapısı da kurmuştur. Brüksel Paktı olarak da adlandırılan antlaşma,
kolektif güvenlik yönündeki düzenlemesiyle Avrupa’da üyelerinden birine silahlı bir saldırı olması halin-
de otomatik karşılıklı yardım taahhüdünü getirmiştir. Bununla birlikte sadece askeri bir ittifak değildir.
Brüksel Antlaşması “Danışma Konseyi” adıyla danışma organı niteliğinde bir Bakanlar Konseyi de oluştur-
muştur. Bakanlar Konseyi, tavsiye kararları almasına rağmen, Avrupa ile ilgili tüm konuları tartışabilen bir
siyasi otorite olması açısından genel olarak Batı Avrupa bütünleşmesine ama özelde Avrupa Konseyi’nin
kuruluşuna zemin oluşturacaktır.

Brüksel Antlaşması 1948
Brüksel Antlaşması 1947 yılında Birleşik
Krallık ve Fransa arasında Fransa’nın Dun-
kirk kasabasında imzalanan İttifak ve Karşılıklı
Yardımlaşma Antlaşması sonrasında daha geniş
kapsamlı bir antlaşma imzalanması anlayışıyla
BENELUX ülkelerinin de katılımıyla 17 Mart
1948 tarihinde Birleşik Krallık, Fransa, Belçi-
ka, Hollanda ve Lüksemburg arasında imzalan-
mıştır. Hükümetlerarası karşılıklı bir savunma
antlaşması olan Brüksel Antlaşması, ekonomik,
toplumsal ve kültürel alanlarda işbirliğini de
öngörmekteydi. Bu süreçle eşzamanlı olarak
gelişen Avrupa Savunma Topluluğu projesinin
ölü doğan bir girişim olması neticesinde Brük-
sel Antlaşması’nın hükümleri üzerinden İtalya
ve Batı Almanya’nın da katılımıyla görüşmeler
gerçekleştirilmeye başlanmış ve 23 Ekim 1954
tarihinde imzalanan Paris Antlaşması ile Brük-
sel Antlaşması değiştirilerek Batı Avrupa Birliği
kurulmuştur. Batı Avrupa Birliği Örgütü, Ma-
astricht Antlaşması’yla AB’nin güvenlik ve sa-
vunma işlevlerini yerine getirmeye başlamış ve
NATO ile AB arasında bir köprü görevi de gör-
müştür. Batı Avrupa Birliği, AB’nin güvenlik
ve savunma politikası alanını kendi bünyesinde
geliştirmeye başlaması sonrasında 30 Haziran
2011 tarihinde resmen sona erdirilmiştir.

105

1948 Temmuz ayı sonunda Belçika ve Fran-
sız hükümetleri, Avrupa Hareketi Lahey Kongresi
kararlarını görüşmek üzere Brüksel Antlaşması
Bakanlar Konseyi’ni toplantıya çağırmıştır. Top-
lantının gündemi, “Avrupa Meclisi” kurulma-
sı yönünde yapılacak çalışmaları planlamaktır.
Brüksel Antlaşması’na üye beş devlet bu gün-
demle 25 Ekim 1948’de Paris’te toplanmış ve bu
çalışmaları yürütecek bir komisyon kurmuştur.
Komisyon çalışmaları sırasında da İngiltere’nin
hükümetlerarası örgüt yaklaşımı ile federalist
eğilimler çarpışmış ve sonuçta hükümetlerarası
yönü ağır basan bir hukuki ve örgütsel yapıya ka-
rar kılınmıştır. Avrupa Konseyi Statüsü 5 Mayıs
1949’da imzalanabilmiştir.
5 Mayıs 1949’da Avrupa Konseyi statüsünü
imzalayan 10 kurucu devlet, İngiltere, Fransa,
İrlanda, İtalya, Belçika, Lüksemburg, Hollanda,
Norveç, Danimarka, İsveç’tir. Görüleceği gibi bu
10 devlet arasında Batı Almanya yoktur. 1949
Mayıs ayı itibariyle Almanya’nın siyasi gelece-
ği konusunda ABD ve Sovyetler Birliği arasında
kopuş gerçekleşmiş ve Batı Almanya kurulmak
üzeredir. Bu nedenle Batı Almanya kurucu dev-
letler arasında yer almamıştır. Avrupa Konseyi’nin
kuruluşundan hemen sonra, 24 Mayıs 1949’da
ABD, İngiltere ve Fransa’nın (Saar bölgesi hariç
olmak üzere) Almanya’daki işgal bölgeleri üzerin-
de Federal Alman Cumhuriyeti bir başka deyişle
Batı Almanya bağımsız bir devlet olarak ilan edi-
lecektir. Batı Almanya Avrupa Konseyi’ne ancak
1950’de katılacaktır. Aynı şekilde Avusturya da
kurucu devletler arasında yer almamıştır. Avus-
turya da savaş sonrası müttefiklerin askeri kont-
rolü altındadır. 15 Mayıs 1955 tarihli Avusturya
Devlet Antlaşması sonrası Sovyetler Birliği aske-
ri varlığını çekmiştir. Avusturya bu antlaşma ile
tarafsızlık statüsünde bağımsız bir devlet olarak
ortaya çıkacaktır. Bu nedenle Avusturya ancak
1956’da Avrupa Konseyi’ne katılacaktır. Türkiye
ve Yunanistan’ın neredeyse kurucu devletmişçesi-
ne hemen bu ilk ve çok önemli Avrupa bütün-
leşme girişimine dahil edilmesi Soğuk Savaş ko-
şulları içerisinde mümkün olabilmiştir. Sovyetler
Birliği’ne karşı jeostratejik konumda ve önemde
olarak değerlendirilen bu iki kanat ülkesi, Türki-
ye ve Yunanistan, Almanya ve Avusturya’dan önce
Avrupa Konseyi’nde yer almıştır. Türkiye, Avrupa
Konseyi Statüsü’nü 12 Aralık 1949 tarihli 5456
Sayılı Kanun ile onaylamıştır. Bu örnek bize ulus-
106
Bölgesel Siyasi Örgütler
lararası sistem içinde yapısal köklü değişimlerin,
devletlerin siyasi konumlarını nasıl derinden etki-
lediğini göstermesi açısından çok önemlidir.
Avusturya Devlet Antlaşması 1955
Avusturya devletinin artık egemen bir
devlet olduğunu belirten antlaşmadır. 15 Ma-
yıs 1955 tarihinde Birleşik Krallık, Fransa,
ABD ve Sovyetler Birliği arasında imzalanmış-
tır. Antlaşmada genel uygulamalar ve Avustur-
ya devletinin tanınmasına ilişkin hükümlerin
yanı sıra Sloven ve Hırvat azınlıkların hak-
ları da detaylı biçimde belirtilmiştir. Ayrıca,
Almanya ile siyasi birliğin gerçekleştirilme-
si, Nazi ve faşist partilerin kurulması yasak-
lanmıştır. Antlaşmanın kabulünün ardından
Avusturya kendisini daimi tarafsız devlet ilan
etmiştir. Tarafsızlık hükmü antlaşmada doğru-
dan yer almamasına karşın, yürürlüğe girdiği
25 Ekim 1955 tarihinden bir gün sonra parla-
mentoda ilan edilmiştir.
Avrupa Konseyi üyeleri arasına daha sonra
katılan İsviçre, Konseyin üye yapısı açısından
oldukça önemli bir durumu işaret etmektedir.
İsviçre, İkinci Dünya Savaşı sonrasında ortaya
çıkan siyasi dengeler içinde tarafsızlık stratejisi
benimsemiş bir başka devlettir. İsviçre de, taraf-
sızlık konusundaki hassasiyetine rağmen, 1963
yılında Avrupa Konseyi’ne üye olmuştur. Avrupa
Konseyi, dolayısıyla, daha ilk yıllardan itibaren
oldukça kapsayıcı bir Avrupa örgütü olmuştur.
Avrupa Konseyi bu niteliğini hep koruyacaktır.
Soğuk Savaş biterken de bu özelliğine uygun ola-
rak Doğu Avrupa, Balkanlar ve hatta Kafkasya’ya
doğru ilk genişleyen ve hızla tüm Avrupa’yı kap-
samına alan bir örgüt olarak göze çarpacaktır.
1996’da Rusya’nın da Avrupa Konseyi’ne dâhil
olmasıyla, gerçek bir bölgesel siyasi platforma dö-
nüşmüştür. Bugün Avrupa Konseyi, 47 üye dev-
let ve 820 milyona yaklaşan nüfusla gerçek bir
Avrupa siyasi örgütü haline gelmiştir.
internet
Avrupa Konseyi resmi internet sitesinden
(http://www.coe.int) Konsey hakkında ayrın-
tılı bilgiye ulaşabilirsiniz.
Uluslararası Örgütler

AVRUPA KONSEYİ GENİŞLEME SÜRECİ

Kurucu Üyeler
Belçika
Danimarka
Hollanda
Birleşik Krallık
Lüksemburg
İsveç San Marino
Fransa Finlandiya
İrlanda Macaristan
İtalya İzlanda Polonya Rusya Azerbaycan
Norveç Almanya Kıbrıs Malta Bulgaristan Andorra Hırvatistan Ermenistan Karadağ

9 Ağustos 1949 1956 1963 1976-1978 1993 1995 1999 2002-2004

5 Mayıs 1949 1950 1961 1965 1988-1992 1994 1996 2001 2007

Kurucu Üye Statüsünde

Türkiye Avusturya İsviçre Portekiz Estonya Letonya Gürcistan Bosna-Hersek
Yunanistan İspanya Litvanya Arnavutluk Sırbistan
Lihtenştayn Slovenya Moldova Monako
Slovakya Makedonya
Romanya Ukrayna
Çek Cumhuriyeti
Şekil 4.1 Avrupa Konseyi genişleme süreci

Örgütsel Yapısı Parlamenter Meclis, Avrupa Kamuoyunun etkisini

Avrupa Konseyi’nin örgütsel yapısı içinde ku-
rucu statüyle belirlenmiş ana organları Bakanlar
Komitesi, Parlamenter Meclisi ve Genel Sekre-
terliğidir. Genel Sekreterlik kurucu statüde bir
Genel Sekreter ve Genel Sekreter Yardımcısından
oluşur şeklinde düzenlenmiştir. Avrupa Konseyi
Statüsü’nde, federalist eğilimler bir ölçüde de olsa
Parlamenter Meclisi’nin kuruluşuyla karşılanmaya
çalışılmıştır. Parlamenter Meclisi üye devlet parla-
mento temsilcilerinden oluşacak, toplantılarını
açık bir biçimde yürütecek ve görüşme ve oylama
usulleri parlamento çalışma usullerine uygun ola-
rak düzenlenecek, ancak buna karşılık Meclis bir
danışma organı düzeyinde tutulacaktır. Meclisin
esas ağırlığı seçilmişlerin temsilini esas alması ne-
deniyle Avrupa kamuoyunun sesini hükümetlere
duyurması ve bu yönüyle siyasi bir baskı yaratabil-
mesinden kaynaklanmaktadır.
İngiltere Avrupa Konseyi’nin karar organı ola-
rak, üye devlet hükümetlerinin temsil edildiği bir
Bakanlar Komitesi öne sürmüş ve bunu kabul et-
tirmiştir. Avrupa Konseyi bu ikili yapıyla kurulma-
sına ve Bakanlar Komitesi’nin resmi ağırlığı öne
çıkacak biçimde tasarlanmasına rağmen, zamanla
Meclis fiili biçimde ağırlığını artırmaya başlamıştır.
öne çıkaran bir organ olarak güç kazanmıştır. Ge-
nel Sekreterlik ise kurucu statüde, bu iki ana organa
faaliyetlerinde yardımcı olmak üzere kurulmuştur.
Buna karşılık daha sonraki yıllarda, Bakanlar Ko-
mitesi kararıyla bu örgütsel yapı içinde yer almak
üzere, dönemin getirdiği ihtiyaçlara cevap verecek
yeni organlar da kurulmuştur.
Avrupa Konseyi Statüsü 9 Ağustos 1949’da
yürürlüğe girmiştir. Avrupa Konseyi Parlamenter
Meclisi ilk toplantısında Belçika Dışişleri Bakanı
Paul-Henri Spaak’ı başkan olarak seçmiştir. Pa-
ul-Henri Spaak, Avrupa bütünleşmesinin, savaş
sonrası dönemdeki mimarlarındandır. Daha sonra
Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun kuruluşunda da
çok önemli rol oynayacaktır.
Avrupa Konseyi’nin merkezi Fransa’nın Al-
manya sınırındaki önemli ve tarihi bir şehri olan
Strazburg’dadır. Fransızca ve İngilizce Avrupa
Konseyi’nin resmi dilleridir. Bunun yanı sıra Türk-
çe, Rusça, Almanca ve İtalyanca çalışma dilleri ola-
rak kabul edilmiştir. Avrupa Konseyi, 1950’de baş-
layan bir müzakere süreci sonucunda 1955 yılında
mavi zemin üzerine 12 altın sarısı yıldızı amblemi
olarak kabul etmiştir. 1972 yılında ise Avrupa Kon-
seyi Beethoven’ın dokuzuncu senfonisinin bir bö-

107
 Bölgesel Siyasi Örgütler

lümünü yeniden düzenleyerek marş olarak kabul
etmiştir. AB aynı amblemi ve marşı çok daha sonra
1986 yılında AB bayrağı ve marşı olarak kabul ede-
cektir. Avrupa Konseyi daha sonra Avrupa bayra-
ğına ek olarak bir logo da kabul edecek bu logoda
yıldızların üzerine bir e harfi yerleştirilecektir.
Avrupa Konseyi’nin örgütsel yapısında Bakanlar
Komitesi, Parlamenter Meclis ve Genel Sekreterlik
özel bir öneme sahiptir. Avrupa Konseyi Kurucu
Statüsünde yer alan bu organlar örgütün ana faali-
yet alanlarında işleyişini belirleyen ana organlardır.
Bunun yanı sıra Avrupa İnsan Hakları Mahkeme-
si, Avrupa Yerel ve Bölgesel Yönetimler Kongresi,
İnsan Hakları Komiseri de Avrupa Konseyi’nin
örgütsel yapısı içinde yer alır. Öte yandan Avrupa
İnsan Hakları Mahkemesi ve içtihadı ayrı bir örgüt
gibi ele alınmayı gerektirecek büyüklük ve öne-
me ulaşmıştır. Bu nedenle Avrupa İnsan Hakları
Mahkemesi’ni ayrı bir başlık altında ele alacağız.

Resim 4.1 Avrupa Konseyi’nin merkezi Fransa/Strazburg’dadır.

Kaynak: Avrupa Konseyi.

Avrupa Konseyi’nin esas karar organı olan Bakanlar Komitesi üye devletlerin dışişleri bakanlarından
oluşur. Örgütün tarihsel gelişim sürecinde açıkladığımız gibi, kuruluş aşamasındaki siyasi mücadelenin,
federalistler aleyhine, hükümetlerarası eğilimi temsil edenlerin lehine sonuç vermesi üzerine Bakanlar Ko-
mitesi karar verme süreçlerine hakim bir organ olarak oluşturulmuştur. Üye devlet hükümetlerinin siyasi
temsilcileriyle oluşan bu organ, devletlerin siyasi öncelikleri ve ulusal pozisyonlarının temsil edildiği, diğer
hükümetlerarası örgütlerde de sıkça rastlanan klasik bir organdır. Siyasi işlevi üye devletler arası siyasi di-
yalog ve ulusal çıkarların temsil ve uyumlaştırması esasına dayanır. Avrupa’da sözleşmelerin kabulü yoluyla
bir ortak değer ve ortak hukuk alanı oluşturulma sürecinde en önemli işlev Bakanlar Komitesi’ne ayrıl-
mıştır. Komite bu sözleşmelerin hem müzakere ve hazırlanma aşamasında, hem de onay sonrası gözetim
süreçlerinde ve uygulanacak yaptırımlar aşamasında pek çok önemli sorumluluk üstlenmiştir.
Bakanlar Komitesi, esas itibariyle dışişleri bakanları düzeyinde bir organ olarak belirlenmiş olmasına
karşın, dışişleri bakanları kendi ülkelerinde yoğun işleri ve gündemleri olan kişiler olduğu için giderek
toplantı ve müzakere inisiyatifi daha alt bir temsil düzeyine bırakılmıştır. Bakanlar Komitesi bünyesinde
her üye devlet Daimi Temsilcilik bulundurmakta ve başında Daimi Temsilci sıfatıyla bir büyükelçi yer
almaktadır. Bakanlar Komitesi çalışmalarına asıl yön veren daimi temsilcilikler ve daimi temsilcilerdir.
Bakanlar Komitesi çoğu kez daimi temsilci düzeyinde toplanır. Bu toplantılar günümüzde haftada bir tam
gün şeklini almıştır. Bu sık ve düzenli müzakere yöntemi Avrupa Konseyi’nin esas işleyişini belirlemekte-
dir. Önemli karar aşamalarına ulaşıldığında ya da sorunun çözümü için üst düzey bir diyaloğun zorunlu
görüldüğü hallerde meseleler, Bakanlar Konseyi Dışişleri Bakanları düzeyindeki toplantılara bırakılır.

108
Uluslararası Örgütler
Bakanlar Komitesi, Dışişleri Bakanları düzeyin-
de yılda iki kez, Mayıs ve Kasım aylarında, komite
başkanlığının el değiştirmesi dönemlerinde, dü-
zenli olarak toplanırdı. Ancak bakanların komite
toplantıları ve müzakere sorumluluğunu daha fazla
daimi delegasyonlara bırakma eğilimi bu toplan-
tıların 2006 yılından itibaren sadece yılda bir kez
Mayıs aylarında bakanlar düzeyinde yapılması so-
nucunu doğurmuştur. Bakanlar Komitesinde baş-
kanlık, yukarıda da belirttiğimiz gibi altı aylık dö-
nemler itibariyle el değiştirmekte ve alfabetik sıraya
göre rotasyonla başkanlık devredilmektedir.
Avrupa Konseyi’nde kabul edilen Avrupa İnsan
Hakları Sözleşmesi başta olmak üzere Avrupa Sos-
yal Şartı, Ulusal Azınlıkların Korunması Çerçeve
Sözleşmesi ve Bölgesel ve Azınlık Dilleri Sözleşmesi
gibi pek çok sözleşmelerin üye devletlerce uygulan-
ması aşamasında Bakanlar Komitesi önemli bir rol
üstlenmiştir. Dolayısıyla, Bakanlar Komitesi söz
konusu sözleşmelerin müzakeresi, hazırlanması ve
imzaya açılması kadar, onaylanan sözleşmelerin uy-
gulanmasından da sorumludur. Avrupa İnsan Hak-
ları Sözleşmesi bu açıdan özel bir önem taşır. 1953
tarihli söz konusu sözleşmenin yüklediği bu büyük
sorumluluğu yerine getirmek üzere Bakanlar Ko-
mitesi insan hakları gündemli düzenli toplantı-
lar yapmaktadır. Özellikle Avrupa İnsan Hakları
Mahkemesi’nin kararlarının üye devletlerce ısrarlı
biçimde uygulanmaması ve Sözleşme hükümleri-
nin sistematik ihlali durumlarında konu Bakanlar
Komitesi insan hakları toplantılarına taşınır. Avru-
pa İnsan Hakları Mahkemesi’nin baktığı davaların
sayısının artmasına bağlı olarak, Avrupa Konseyi
Bakanlar Komitesi’nin insan hakları toplantıları-
nın yoğunluğu ve ağırlığı da artmaya başlamıştır.
İnsan Hakları Sözleşmesi başta olmak üzere
üye devletlerin sözleşmelerden kaynaklanan yü-
kümlülüklerini yerine getirmedikleri durumlarda,
Bakanlar Komitesi, Avrupa Konseyi Parlamenter
Meclisiyle birlikte çalışarak söz konusu devletleri
izlemeye alır. Bu konuda Bakanalar Komitesi bir
başka organ olan İnsan Hakları Komiserliği ile
de koordinasyon içinde çalışır. Meclis sözleşme-
lerin uygulanmasında sorun olduğu tespit edilen
üye devletleri gözetim (monitoring) süreci olarak
adlandırılan bir izleme sürecine dahil eder ve bir
raportör vasıtasıyla bu devletlerle düzenli görüşme
ve raporlama aşamasını başlatır. İnsan Hakları Ko-
miseri de bu bağlamda söz konusu devletlere yöne-
lik diyalog ve gözetim çalışmaları içine girer. 2017
yılı itibariyle Arnavutluk, Ermenistan, Azerbaycan,
Bosna-Hersek, Gürcistan, Moldova, Rusya, Sırbistan,
Türkiye ve Ukrayna gözetim sürecindedir. Gözetim
sürecinde olan devletlerin ilerleme kaydetmemek-
te ısrarlı olmaları durumunda Meclis söz konusu
devletlerin Parlamenter Meclisindeki temsilini
askıya alabildiği gibi konuyu Bakanlar Komitesi
aşamasına da taşıyabilir. Avrupa Konseyi’nin üye
devletler üzerindeki en önemli yaptırımı olan üye-
liğin askıya alınması ya da üyelikten çıkarma kara-
rı bu aşamada Bakanlar Komitesi tarafından kabul
edilebilir. Rusya’nın bu süreç sonucunda Avrupa
Konseyi Parlamenter Meclisi’ndeki temsili askıya
alınmıştır.
Bakanlar Komitesi, aynı zamanda bir devleti
üyeliğe davet etme yetkisine de sahiptir. Parlamen-
ter Meclisi’nin olumlu görüşünden sonra Bakanlar
Komitesi bu daveti yapar ve örgüte katılma esasla-
rını belirler. Bu davet öncesinde aday devletin in-
san hakları standartları ve demokratik işleyişi göz
önünde bulundurulur. Genel Sekreterliğin katılı-
ma esas olacak antlaşmayı hazırlaması ve katılım
anlaşmasının onaylanmasının ardından yürürlüğe
girmesiyle üyelik gerçekleşecektir. Bugün bölgesel
esasta üye olmaya uygun olup üye olmayan sadece
Beyaz Rusya ve Kazakistan kalmıştır. Bu devletler
demokrasi ve insan hakları meseleleri nedeniyle dı-
şarda kalmışlardır.
Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi, örgütün
Avrupa kamuoyunu temsil eden organıdır. Üye
devlet parlamento temsilcilerinden oluşur. 324
asıl ve 324 yedek parlamenter söz konusudur. Üye
devletler, nüfus büyüklüğüne göre belirlenmiş olan
sayıdaki parlamenteri kendileri belirler ve Parla-
menter Meclisi’nin çalışmalarına katılmak üzere
görevlendirir. Meclis, üye devlet parlamentoları-
nın temsilcilerinden oluşması ve aynı zamanda üye
devlet siyasi partileri ve Avrupa siyasi gruplarının
temsiliyle Bakanlar Komitesi’nin aksine ulusal hü-
kümetleri aşan bir genişlikte temsil gücüne ve siyasi
ağırlığa sahiptir. Avrupa Konseyi Parlamenter Mec-
lisi, Avrupa Konseyi Statüsü’ne göre, karar alma
süreçlerinde danışma organı olarak düzenlenmiştir.
Buna karşılık zaman içinde fiilen büyük bir siyasi
ağırlık kazanabilmiştir. Bu ağırlık hukuki olarak
sahip olduğu yetkilerden değil, parlamenterlerin
Avrupa kamuoyu adına özgürce yürüttükleri par-
lamento faaliyetlerinin gücünden kaynaklanmıştır.
Ukrayna ve Kırım gelişmeleri sonrasında Avrupa
Konseyi Parlamenter Meclisi, 2014’te aldığı bir
109

kararla Rus parlamenterlerin Meclis’te oy hakkı-
nı askıya almış ve çeşitli görevlerdeki temsillerini
sonlandırmıştır. Bunun üzerine Rusya, Meclis’teki
temsilini sonlandırmıştır. Meclis faaliyetlerine ka-
tılmanın sınırlandırılması, üye devletlerin Avrupa
Konseyi hukukuna uygun davranmalarını gözet-
mek için ayrı bir yaptırım olarak ortaya çıkmış
ve Rusya örneğinde uygulanmaya başlamıştır. Bu
kriz Avrupa-Rusya ilişkilerini bir belirsizliğe doğru
sürüklemektedir. Bunun yanı sıra Avrupa Konseyi
Parlamenter Meclisi gözetim sürecinde kullanıla-
cak araçlara da sahiptir. Özellikle bu konuda faali-
yet gösteren alt komitesi, söz konusu gözetim süre-
cinin işletilmesinde büyük öneme sahiptir. Meclis
gözetim sürecindeki devletin sürekli ve ısrarlı ihlali
durumunda konuyu, üye devletin üyeliğinin askıya
alınması ya da sonlandırılmasına kadar gidebilecek
bir aşama için Bakanlar Komitesi’ne taşıyabilir.
Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi 2017 yılında
aldığı kararla Türkiye’yi tekrar gözetim sürecine da-
hil etmiştir. Bu karar bir taraftan Türkiye Avrupa
Konseyi ilişkilerini olumsuz etkilerken, öte yan-
dan AB-Türkiye katılım müzakereleri üzerinde de
olumsuz sonuçlar doğurabilecektir.
Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi genel
kurulu yılda dört kez, Ocak, Nisan, Haziran ve
Ekim aylarında Strazburg’ta toplanır. Genel Ku-
rul salonu aynı zamanda AB tarafından da kulla-
nılmaktadır. AB’nin ayrıca Brüksel’de de Avrupa
Parlamentosu için ikinci bir genel kurul salonu
bulunmaktadır. Avrupa Konseyi Parlamenter
Meclisi çalışmalarında üye devlet gruplarını değil,
Avrupa siyasi gruplarını esas alır. Buna göre üye
devlet siyasi partileri bir Avrupa siyasi grubunu
seçmek ve bu grubun içinde Meclis faaliyetlerine
katılmak durumundadır. Avrupa Konseyi Parla-
menter Meclisi’nde bugün beş grup yer almakta-
dır. Sosyalistler merkez solda, Halk Partisi merkez
sağda yer alan en büyük iki gruptur. Bunun dışın-
da, liberaller, muhafazakarlar ve birleşik sol grup
Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi faaliyetle-
rine katılan diğerleridir. Avrupa Konseyi Parla-
menter Meclisi’nin ilk seçilmiş başkanı dönemin
Belçika dışişleri bakanı ve Avrupa bütünleşme ta-
rihinin önemli liderlerinden Paul-Henri Spaak’tır.
Türkiye’den de Mevlüt Çavuşoğlu 2010-2012
arasında Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi
başkanlığı yapmıştır. Avrupa Konseyi Parlamen-
ter Meclisi’nin çalışma yönteminde alt komiteler,
ulusal parlamentolarda olduğu gibi büyük önem
110
Bölgesel Siyasi Örgütler
taşır. Meclisin dokuz devamlı alt komitesi mev-
cuttur. Bunlar; Siyasi İşler ve Demokrasi, Hukuki
İşleri ve İnsan Hakları, Sosyal İşler, Sağlık ve Sür-
dürülebilir Kalkınma, Sığınmacılar, Göçmenler
ve  Yerinden Edilmişler, Kültür, Bilim, Eğitim,
Medya, Eşitlik ve Ayrımcılığa Karşı Komitesi,
Gözetim Komitesi ya da resmi adıyla Üye Dev-
letlerin Sorumluluk ve Taahhütlerini Yerine Ge-
tirmesi, Usul Esasları, Bağışıklıklar ve Kurumsal
İşler, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Yargıçları
Seçimi komiteleridir.
Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi, Avrupa
İnsan Hakları Mahkemesi yargıçlarının belirlen-
mesinde de önemli bir rol oynar. Üye devletlerin
önerdiği üç yargıç adayından birini seçer ve Mah-
kemenin onayına sunar. Bu konuda Meclisin bir
alt komitesi görevlidir ve bu komite adaylarla
görüşmeler ve dosyalarının incelenmesi suretiyle
karar verir. Üç adayın da yeterli görülmemesi du-
rumunda, üye devlet yeni üç aday önermek duru-
mundadır. Bir başka ifadeyle Avrupa İnsan Hakları
Mahkemesi’nin oluşumu ve yapısı üzerinde Avru-
pa Konseyi Parlamenter Meclisi’nin doğrudan etki-
si söz konusudur.
1999 yılında Bakanlar Komitesi kararıyla,
Avrupa Konseyi bünyesinde, İnsan Hakları Ko-
miserliği kurumu oluşturulmuştur. İnsan Hakları
Komiseri sıfatını taşıyan bir üst düzey temsilci,
Bakanlar Komitesi’nin sunacağı üç isim arasından
Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi tarafından
altı yıllığına ve görevi bir daha yenilenmemek üze-
re seçilecektir. İnsan Hakları Komiseri, insan hak-
ları alanında Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi
adına ulusal makamlarla sürekli bir temas ve diya-
log sağlayacak, düzenli ziyaretlerde bulunacak ve
bu sürecin sonucunda raporlar, görüşler ve tavsiye-
ler sunacaktır. İnsan Hakları Komiseri üye devlet-
lerde, insan hakları alanında gerek yasal eksiklikler
ve sorunları, gerekse uygulamadan kaynaklanan
ihlalleri gözlemlemek, bu konularda öneriler ge-
liştirmek ve takip etmekle sorumludur. Üye dev-
letler İnsan Hakları Komiseri’nin ziyaretlerini ve
faaliyetlerine destek vermek ve kolaylaştırmakla
sorumludurlar. İnsan hakları alanında eğitim ve
farkındalığın artırılmasına yönelik faaliyetler de
İnsan Hakları Komiseri’nin görevleri arasındadır.
Avrupa İnsan Hakları Komiseri 2010 yılından iti-
baren Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nde görü-
len davalara üçüncü kişi olarak katılma hakkına da
sahip olmuştur.
Uluslararası Örgütler
Avrupa Konseyi Yerel ve Bölgesel Yönetimler Kong-
resi, bir başka Avrupa Konseyi organıdır. Kongre
1994 yılında Bakanlar Komitesi kararıyla oluştu-
rulmuştur. 648 üyeden oluşan kongre Avrupa’da
yerel ve bölgesel yönetimlerin temsilini ve ulusal
düzeyin altında ve ulusal düzeyi bir açıdan aşa-
rak temas kurmalarını amaçlamaktadır. Avrupa
Konseyi’nde kabul edilen oldukça ağırlıklı sözleş-
melerden “Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik Şartı”
hedefleri doğrultusunda yerel ve bölgesel yönetim-
lerin güçlendirilmesi ve etkinliği bu organın amaç-
ları dâhilindedir.
Avrupa Konseyi’nin, Irkçılığa ve Hoşgörüsüzlüğe
Karşı Avrupa Komisyonu ile Avrupa Adaletin Etkin-
liği Komisyonu olmak üzere Bakanlar Komitesi ka-
rarıyla kurulmuş iki önemli özerk faaliyet gösteren
kuruluşu vardır. Bunlardan ilki 1993 yılında ku-
rulmuş ve ırk, dil, din, cinsiyet, milliyet ayrımcılığı
ve bu konudaki şiddet konusunda gözetim yapan
ve raporlar hazırlayan bir bağımsız kuruluş haline
gelmiştir. İkincisi ise 2002 yılında kurulmuştur ve
yargının etkinliği ve iyi işleyişini gözetmekte ve üye
devletlere bu alanda katkı sağlamaktadır. Bu iki
kuruluş da, 47 üye devletten gelen birer uzmanın
temsiliyle oluşturulmuştur.
Soğuk Savaş Sonrası Avrupa Konseyi
Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle birlikte bir
yandan Doğu Avrupa ve Balkanlar’da çok sayı-
da devlet Avrupa siyasal ve ekonomik sistemine
dahil olmak üzere harekete geçmiştir. Bu durum
söz konusu devletlerin ekonomik ve siyasal yapı-
sının köklü biçimde dönüştürülmesini ve bunun
görece kısa ve sağlam biçimde yapılmasını gerek-
tirmiştir. Avrupa’nın bölgesel siyasal ve ekonomik
örgütlenmesine süratle dahil olmak isteyen bu
devletlerin hazırlanması o dönem büyük ve acil
bir görev olarak ortaya çıkmıştır. Söz konusu gö-
revi üstlenmeye aday birkaç bölgesel örgütten biri
de Avrupa Konseyi’dir. Avrupa Konseyi yapısı ve
işleyişi itibariyle bu görevi daha hızlı biçimde üst-
lenebilmiştir.
Öte yandan Balkanlar’da Soğuk Savaş boyun-
ca donmuş bölgesel sorunlar, Soğuk Savaş’ın sona
ermesiyle beraber su yüzüne çıkmış ve sıcak çatış-
malar kısa sürede ortaya çıkmış ve yayılma eğilimi
göstermiştir. Yugoslavya iç savaşı bunun en çarpı-
cı örneğidir. Başka potansiyel sorunların da bü-
yüme ihtimali artmaya başlamıştır. Bu bağlamda
bölgede pek çok devlet, Soğuk Savaş sonrası etnik
gerginlikler ve toprak uyuşmazlıklarıyla derinden
sarsılmış ve ortaya çıkan Yugoslavya iç savaşının
tüm bölgeye yayılma riski belirmiştir. Etnik me-
seleler temelli bu krizleri çevrelemek, yayılmasını
önlemek ve çatışma sonrası rehabilitasyon çalış-
maları için bölgesel siyasi örgütlerin üstleneceği
görevler çok önemli hale gelmiştir. Avrupa Kon-
seyi, bölgedeki en önemli siyasi örgüt olarak hare-
kete geçmiştir. Avrupa Konseyi’nin öncelikle tüm
kıtayı, en geniş anlamında kapsayacak biçimde
genişleme politikasını bu ciddi meselelere karşı
bir stratejik adım olarak görüyoruz. Avrupa Kon-
seyi, 1990 yılından itibaren genişleme politikası-
nı etkili biçimde uygulayarak 47 üyeli bir büyük
bölgesel örgüte dönüşmüştür. Macaristan, Po-
lonya, Bulgaristan, Estonya, Litvanya, Slovenya,
Çekya, Slovakya, Romanya, Letonya, Moldova,
Makedonya, Ukrayna, Rusya, Hırvatistan, Gür-
cistan, Ermenistan, Azerbaycan, Bosna-Hersek,
Sırbistan, Karadağ Avrupa Konseyi’ne üye ol-
muştur. Avrupa Konseyi, NATO ve AB’den fark-
lı olarak, tüm Avrupa’yı Kafkasya’ya kadar kap-
sayacak şekilde içine dahil edebilmiş ve Avrupa
Hukuku’nun bu geniş coğrafyada hakim olmasını
garanti etmeye çalışmıştır.
Avrupa Konseyi genişleme politikası kadar en
önemli işlevi olan ortak normlar yaratma alanın-
da da dönemin gereklerine uygun düzenlemeler
yapmak üzere harekete geçmiştir. Soğuk Savaş
sonrası döneme hazırlık için pek çok zirve toplan-
tısı yapılmıştır. Bu zirvelerde etnik milliyetçiliğe
bağlı iç çatışmaların önlenmesine ilişkin adım-
lar atılması kararı ortaya çıkmış ve Yugoslavya
İç Savaşı’nın verdiği dersler doğrultusunda gerek
yeni sözleşmeler yoluyla, gerekse Avrupa İnsan
Hakları Mahkemesi’nin daha etkili kullanılması-
na yönelik düzenlemelerle Avrupa Konseyi ken-
dini hazırlamıştır. Bölgesel ya da Azınlık Dilleri
Avrupa Sözleşmesi ile Ulusal Azınlıkların Korun-
ması Çerçeve Sözleşmesi bu çalışmaların bir ürü-
nü olarak ortaya çıkmıştır. Avrupa İnsan Hakla-
rı Mahkemesi’nin yapısı ve işleyişine dair köklü
değişiklikler bu dönemde yaşama geçirilmiştir.
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin işleyişine
ilişkin alınan kararlar, Avrupa Hukuku’nu Soğuk
Savaş sonrası döneme hazırlamak için kabul edi-
len yeni hukuki düzenlemelerin daha hızlı ve et-
kin uygulanmasını garanti altına almaya yönelik
olmuştur.
111
 Bölgesel Siyasi Örgütler

Avrupa Konseyi’nin Soğuk savaş sonrası dö-
nemde yeni üyelerinin siyasi dönüşüm çabalarına
katkı vermek üzere oluşturduğu bir başka önemli
kurumsal girişim Venedik Komisyonu’dur. Res-
mi adıyla Hukuk Yoluyla Demokrasi için Avru-
pa Komisyonu, 1990 yılında Bakanlar Komitesi
tarafından Avrupa Konseyi’ne danışsal nitelikte
katkıda bulunmak üzere kurulmuştur. Venedik
Komisyonu Avrupa Konseyi’nin örgütsel yapısı
içinde, danışsal nitelikli bir organ olarak kabul
edilebilir. Anayasa hukuku uzmanlarından olu-
şan bu Komisyon, demokrasi işleyişi için gerek-
li kurumlar, temel hak ve özgürlüklerin garanti
edilmesi, demokratik seçimler, siyasi partiler ve
çok partili liberal bir siyasal yaşamın var edil-
mesi ve etkin biçimde işletilmesi konularında
üye devletlere yardımda bulunmak üzere oluş-
turulmuştur. Başlangıçta her üye devletten birer
anayasa hukukçusunun dahil olduğu Komisyon,
2002 yılından itibaren Avrupa Konseyi üyesi
olmayan devletlerin de katılımına imkan sağ-
lanmasıyla bugün 60 üyeye ulaşmıştır. Faaliyet
esası, çalışma grupları şeklinde ve ilgili mesele-
lere ve ülkelere yapılan ziyaretler, görüşmeler ve
danışsal nitelikli raporlar hazırlanması suretiyle
gelişmektedir. Saygın akademik ve hukuki bir
uzman grubu barındırması nedeniyle Venedik
Komisyonu raporları giderek faaliyet alanında
doktriner bir nitelik kazanmaya başlamıştır. Si-
yasi partilerin kapatılması, özgür seçimlerin ko-
şulları ve medya hürriyeti, referandumlar, anaya-
sa değişiklikleri alanında önemli raporlar kabul
etmiştir. Venedik Komisyonu gerek bireysel me-
selelere ilişkin gerekse genel ilkeleri belirlemesi
adına çok önemli ve ağırlıklı raporlar, görüşler ve
dolayısıyla hukuk metinleri ortaya koymaktadır.
Venedik Komisyonu raporları, bir başka Avrupa
örgütü olan AB açısından da özellikle genişleme
politikasında dikkate alınan ve sonuç doğuran
belgeler haline gelmiştir.
Soğuk Savaş sonrası dönemde AB ile Avrupa
Konseyi’nin ilişkileri çok daha yakınlaşmıştır. Hiç-
bir devlet Avrupa Konseyi üyesi olmadan AB üye-
si olmamıştır. AB, insan hakları başta olmak üzere
pek çok konuda Avrupa Konseyi çerçevesinde kabul
edilmiş olan sözleşmeleri esas almıştır. İnsan hakları,
hukuk devleti, demokrasi konularında Avrupa İnsan
Hakları Mahkemesi’nin içtihadını kabul etmiştir.
Genişleme politikasında Avrupa Konseyi sözleşme-
lerinin onaylanması ve etkili biçimde uygulanması
koşulu AB tarafından ciddi şekilde gözetilmiştir.
AB’nin Adalet Divanı, Avrupa İnsan Hakları Mah-
kemesi içtihadını ilgili konularda yol gösterici te-
mel ilkeler olarak dikkate almaktadır. Buna karşılık
Lizbon Antlaşması uyarınca, AB’nin Avrupa İnsan
Hakları Sözleşmesi’ne taraf olma yönündeki giri-
şimler, AB Adalet Divanı’nın olumsuz görüşü üze-
rine durdurulmuştur. Adalet Divanı, AB Hukuku
alanında Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin de
belirleyici olma imkânını reddetmiş ve bu yargısal
alanı tekelinde tutmak istemiştir.

Öğrenme Çıktısı

1 Avrupa Konseyi’nin kuruluşu ve faaliyetlerini açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Avrupa’da ortak değerlere

Avrupa Konseyi’nin kurulu-
şunda, federalist eğilimler ne-
den belirleyici olamamıştır?
Avrupa Konseyi Bakanlar
dayanan bir hukuk siste-
Komitesi ile Avrupa Konse-
minin oluşturulmasıyla,
yi Parlamenter Meclisi’nin
Avrupa’da kalıcı barış, is-
hukuki ve fiili gücünü kar-
tikrar ve refah artışının sağ-
şılaştırınız ve farkları anla-
lanması arasındaki ilişkiyi
tınız.
değerlendiriniz.

112
Uluslararası Örgütler

AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ

Avrupa Konseyi Statüsü, örgütün amacını, “ortak ilkeler ve idealleri yaşama geçirerek, ekonomik ve
sosyal ilerlemeyi kolaylaştırarak, Avrupa’da büyük bir birlik yaratmak” olarak tanımlamıştır. Bu amaca
ulaşmak için Avrupa Konseyi tüm üye devletlerin taraf olacağı, siyasi-hukuki standartları belirleyecek
anlaşmalar yapmak yolunu benimsemiştir. Söz konusu
antlaşmaların yürürlüğe girmesi ve tüm üye devletlerin
uygun şekilde davranmaya başlaması yoluyla Avrupa’da
evrensel ilkelere dayanan bir hukuk sistemini inşa etmeyi
hedeflemiştir. Avrupa Konseyi insan hakları, demokrasi,
hukukun üstünlüğü başta olmak üzere, ekonomik, sos-
yal, kültürel, bilimsel ve idari alanlarda üye devletlerin
uyacağı standartları bu anlaşmalar yoluyla belirlemiştir.
Söz konusu antlaşmalara gözetim mekanizmaları da dahil edilmiştir. Bu yöntem giderek Avrupa’da, evren-
sel değerler ve temel özgürlüklere dayanan bir hukuk anlayışının yerleşmesini, kök salmasını, bu yöntemle
de kıtada savaşa gidebilecek bir çatışma ihtimalinin temelsiz bırakılmasını amaçlamıştır. Avrupa’da ortak
değerlerin belirleyiciliğinde barışın, istikrarın, ekonomik ve sosyal gelişmenin hazırlanması ve gözetilmesi
Avrupa Konseyi’nin amacı olmuştur.
Avrupa Konseyi, Avrupa’da savaş sonrasında or- başarmıştır. Avrupa’da barış ve istikrarın ancak bu
tak normlar ve kurallar yaratılması yolunda faaliyet şekilde korunabileceği genel bir kabul görmüştür.
gösterirken, acil ama o kadar da önemli bir faaliyet Avrupa Konseyi bu düşüncelerle öncelikle insan
alanı olarak insan hakları alanını belirlemiştir. İkin- hakları alanında bir sözleşme kabul edecektir. Avrupa
ci Dünya Savaşı’nın sadece yıkıcı bir savaş olmanın Konseyi “İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Ko-
ötesinde, Faşizm ve Nazizm’in insanlık dışı mua- runması Avrupa Sözleşmesi”ni (daha sonra adı Av-
melelerini gözler önüne sermesi bu gelişmede çok rupa İnsan Hakları Sözleşmesi olarak değiştirilecektir)
etkili olmuştur. Almanya ve İtalya gibi Batı Avrupa 1950 yılında, kuruluşundan hemen birkaç ay sonra
medeniyetinin iki önemli ülkesi ile halkının, nasıl hazırlamış ve bu sözleşme 3 Eylül 1953’te yürürlü-
hızla insanlık dışı uygulamaları esas alan bu rejim- ğe girmiştir. Bu sözleşme, Birleşmiş Milletler İnsan
lerin kontrolüne girdiği görülünce ve acımasız so- Hakları Evrensel Beyannamesi’nden sonra insan
nuçları yaşanınca, savaş sonrasında kazanan taraflar, hakları alanındaki bir başka önemli belgedir. Tüm
Avrupa’da insan hakları meselelerine özel bir önem üye devletler bu sözleşmeye taraf olmuş ve yeni üye-
vermişlerdir. İkinci Dünya Savaşı sonrası dönem- lerin de en kısa sürede söz konusu sözleşmeye taraf
de Batı Avrupa’da, evrensel değerler, temel hak ve olması istenmiştir. Zamanla sözleşme metni dışında
hürriyetler devlet egemenliğini aşan bir alan olarak 15 ek protokol de kabul edilmiş ve bu yolla sözleşme
değerlendirilmeye başlanmıştır. Herhangi bir dev- oldukça kapsamlı ve etkili bir duruma getirilmiştir.
letin ya da rejimin “ben halkıma istediğim şekilde
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin birinci
davranırım ve hiçbir evrensel ilkeyi dikkate almam”
bölümünde temel haklar ve özgürlükler ayrıntılı şe-
deme hakkı olmadığı anlayışı yerleşmeye başlamış-
kilde ifade edilmiş ve hükme bağlanmıştır. Yaşama
tır. İnsan hakları alanı gelişirken, insanın doğuştan
hakkı; işkence, kölelik, zorla çalıştırma yasağı; her
gelen temel ve devredilemez haklara sahip olduğu ve
türlü ayrımcılığın önlenmesi; adil yargılanma hak-
bu hak ve özgürlerin korunmasının, ulusal egemen-
kı; ifade, din ve vicdan özgürlüğü vb. temel hak ve
lik anlayışını aşan bir önemde bulunduğu hakim bir
özgürlükler bu bölümde yer almaktadır. 6 Numara-
şekilde değerlendirilmeye başlamıştır. İşte bu anlayı-
lı protokol ve sonrasında 13 numaralı protokol ile
şın Avrupa’da İkinci Dünya Savaşı sonrasında hakim
idam cezasının tümüyle yasaklanması hükme bağ-
olmaya başlaması İnsan Hakları Hukuku’nun yeni
lanmıştır. İdam cezası yasağı 13 numaralı protokol
bir alan olarak gelişmesinin önünü açmıştır. Avrupa
itibariyle, Rusya, Azerbaycan ve Ermenistan dışında
İnsan Hakları Sözleşmesi ve Avrupa İnsan Hakları
tüm üye devletlerde yürürlüğe girmiştir. Türkiye,
Mahkemesi bu anlayışın en somut sonuçları olarak
Avrupa Birliği adaylık süreci içinde 6 numaralı pro-
Avrupa Konseyi bünyesinde yaşam bulacaktır. Av-
tokolü 2003 yılında ve 13 numaralı protokolü de
rupa Konseyi faaliyete geçer geçmez bu alana özel
2006 yılında yürürlüğe koymuştur.
bir önem vermiş ve önemli sonuçlar da elde etmeyi

113

Resim 4.2 AİHM Yargıçları Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi tarafından seçilmekte ve 9 yıl görev
yapmaktadırlar.
Avrupa Konseyi, İnsan Hakları Sözleşmesi’nin
kabulü sonrasında, bu alanda bir yargı organı kur-
mak ve yargısal faaliyeti düzenlemekle, insan hakları
alanında ikinci büyük adımı atmıştır. Avrupa İnsan
hakları Sözleşmesi’nin 19. maddesi uyarınca, 21
Ocak 1959 tarihinde Avrupa İnsan Hakları Mahke-
mesi (AİHM) (European Court of Human Rights:
ECHR) oluşturulmuştur. Klasik uluslararası hukuk-
ta devletlerin uluslararası hukuktan kaynaklanan yü-
kümlülüklerden uzak durma eğilimleri ve özellikle de
uluslararası yargı organlarının yetki alanından uzak
durma yaklaşımları düşünüldüğünde bu gelişme sa-
dece insan hakları değil uluslararası hukuk açısından
da son derece önemli bir gelişme olmuştur. Avrupa
Konseyi ve AİHM’in faaliyetleri, devletleri gerek ya-
sal düzenlemeler gerekse uygulamalar konusunda ev-
rensel standartlara uymaya zorlamıştır. Özellikle üye
devlet vatandaşlarının (sivil toplum örgütleri ve diğer
tüzel kişiler dahil olmak üzere) Avrupa İnsan Hak-
ları Mahkemesi’nin yetkisini tanıyan üye devletler
aleyhine Mahkeme nezdinde bireysel başvuru hak-
kı, bu yolda çok önemli bir adımdır. Avrupa İnsan
Hakları Sözleşmesi’nin 34. Maddesine dayanan bu
hakkın kullanımı yıllar itibariyle daha da etkin ve et-
kili hale getirilmiştir. Sözleşmede garanti altına alınan
hakların bir üye devlet tarafından ihlalinden ortaya
çıkan bir mağduriyet durumunda, mağdur olan özel
ya da tüzel kişi bireysel başvuru hakkını kullanabilir.
Bireysel başvuru için bazı detaylı koşullar aranmak-
tadır. Mahkeme yargılama sonrasında ilgili devleti
114
Bölgesel Siyasi Örgütler
mahkum edebilir. Bu mahkumiyet bir tazminata
konu olabilir. Mahkeme kararlarının uygulanması-
nın takibi ise siyasi bir süreç olarak düzenlenmiştir ve
yukarıda örgütsel yapısı bahsinde açıklandığı gibi bu
süreçten Bakanlar Komitesi sorumludur.
Mahkemenin işleyişi ilk başlarda Avrupa İnsan
Hakları Komisyonu ile birlikte düzenlenmiş ve bu
şekilde Mahkemenin önüne bir geçiş organı koyul-
muştu. 1999 yılına kadar faaliyet gösteren Avru-
pa İnsan Hakları Komisyonu ilk başvuruları alan,
başvuruların kabul edilebilirliğini değerlendiren ve
karara bağlayan bir ön organdı. Avrupa İnsan Hak-
ları Komisyonu, başvuruyu mahkemeye sunmadan
önce dostça çözüm süreçlerini de işletiyordu. 1998
yılında kabul edilen 11 numaralı protokol ile Av-
rupa İnsan Hakları Komisyonu sona erdirilmiş ve
1999 yılından itibaren AİHM, Avrupa Konseyi üye-
si devletler için devamlı ve tüm konularda yetkili tek
uluslararası yargı organı haline getirilmiştir. Bu şe-
kilde mahkemenin insan hakları hukukunda yetkisi,
üye devletlerden daha da özerk hale getirilebilmiştir.
AİHM yargıçları Avrupa Konseyi Parlamenter-
ler Meclisi tarafından seçilmektedir. Bu iki aşamalı
bir şekilde düzenlenmiştir. İlk aşamada üye devlet
üç adaylı bir listeyi ulusal esaslara göre belirler ve
Parlamenterler Meclisi’ne sunar. Avrupa Konseyi
Parlamenterler Meclis’inin bu konu için özel bir
alt komitesi mevcuttur. Komite adaylarla görüşme-
ler yapar ve onların özgeçmişini değerlendirir. Alt
komite bu konuda bir raporu Parlamenterler Mec-
Uluslararası Örgütler
lisi genel kuruluna sunar. Meclis genel kurulunda
gizli oylamayla seçim yapılır. Meclis, ulusal aday
belirleme sürecinin adil, şeffaf ve uyumlu adaylar
belirlenmesine yönelik bir sürece dayanmadığı ge-
rekçesiyle, üye devletin gönderdiği üç adaylık lis-
teyi reddedebilir. O zaman aday devletin yeni üç
aday sunması gerekecektir. Bu durum Türkiye için
birkaç kez söz konusu olmuştur. 2010 yılında yü-
rürlüğe giren 14 No’lu Protokol uyarınca yargıçlar
dokuz yıl için ve görev süreleri yenilenmeyecek şe-
kilde seçilmektedir. 70 yaşına ulaşan yargıcın görev
süresi sona erer. Daha önce altı yıl için ve yenilene-
bilir şekilde seçiliyorlardı. Mahkemenin başvuruyu
belli esaslar uyarınca kabul edilebilir bulması son-
rasında yargılama aşamasına geçilir.
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve İnsan Hak-
ları Mahkemesi sıklıkla AB’nin Temel Haklar Şartı
ve AB Adalet Divanı’yla karıştırılmaktadır. AB ku-
ruluşundan itibaren esas itibariyle bir pazar entegras-
yonu ve buna bağlı teknik konuları düzenleyen bir
uluslarüstü hukuk alanı olarak gelişmiştir. Avrupa
Konseyi’ne göre daha sınırlı sayıda olan üyeleriyle
teknik ve ekonomik bütünleşmeden, siyasi alana
doğru aşamalı biçimde uzanmayı benimsemiştir.
AB, dolayısıyla insan hakları ve temel özgürlük-
ler alanını daha çok Avrupa Konseyi ve AİHM’e
bırakmıştır. AB genişleme politikasında, Avrupa
Konseyi çerçevesindeki sözleşmelerin uygulanması
ve AİHM içtihadını değerlendirmeye almış ve bir
aday devletin siyasi kriterleri yerine getirme derece-
sini bunlara göre de değerlendirmiştir. Bu iki örgüt
Resim 4.3 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi 1950 yılında imzalanmış ve 1953’te yürürlüğe girmiştir.
arasında bu anlamda büyük bir işbirliği söz konusu-
dur. AB’nin Adalet Divanı insan hakları meselele-
rine, AB Hukuku’nun temas ettiği sınırlılıkta dahil
olmuştur. Buna karşılık AB’nin siyasi bütünleşme
yönünde attığı adımlar yıllar itibariyle çoğaldıkça
ve Doğu’ya doğru genişlemesi üye sayısını artırır-
ken, homojenliği azaltınca, temel haklar konusunda
AB’nin de bir belge kabul etmesi lehine görüşler art-
maya başlamıştır. Bu bağlamda Anayasal Antlaşma
görüşmeleri sırasında, AB Temel Haklar Şartı mü-
zakere edilmiş ve ayrı bir belge olarak 2000 yılında
imzalanmıştır. 2009 yılında yürürlüğe giren Lizbon
Antlaşması ise Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı’nı
AB Hukuku’nun bir parçası haline getirmiştir. So-
nuç olarak AB üyesi devletler Avrupa Konseyi üye-
si olarak Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne taraf
ve AİHM’in yetkisi altındayken, diğer yandan AB
Hukuku’nun bir parçası olan Temel Haklar Şartı ve
bu konuda AB Adalet Divanı’nın da yetkisi altına
girmişlerdir. Bu iki mahkemenin koordinasyonu bu
açıdan büyük önem kazanmıştır. Yukarıda ele aldı-
ğımız gibi, AB Adalet Divanı, kendi özerkliği ve AB
Hukuku’nun uluslarüstü niteliğini korumak adına
bu konuda çok hızlı hareket etme taraftarı değildir.
internet
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin kurum-
sal internet sitesi: http://www.echr.coe.int/
115
 Bölgesel Siyasi Örgütler

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne Başvuru Koşulları

• AİHM’e başvurabilmek için Avrupa Konseyi üyesi devletlerin birinin vatandaşı olmaya gerek yok-
tur, ihlali gerçekleştiren devletin Avrupa Konseyi üyesi olması yeterlidir. AİHS’ni ihlal ettiği düşü-
nülen ve Sözleşme ile bağlı olan bir ya da birden çok devlet aleyhine başvuruda bulunulabilir.
• Şikâyet edilen işlem ya da eylemler, bu devlet ya da devletlerin kamu otoritelerince gerçekleşti-
rilmiş olmalıdır. Mahkeme, gerçek kişilere ya da ticarî şirketler gibi özel kuruluşlara karşı yapılan
şikâyetlere bakmamaktadır.
• Başvuru, mutlaka Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde belirtilen haklardan biriyle ilgili olmalıdır.
Avrupa İnsan Hakları sözleşmesi dışındaki bir başka hukuksal metnin (örneğin, BM İnsan Hak-
ları Evrensel Beyannamesi veya AB Temel Haklar Şartı) ihlal edildiği iddiasıyla Mahkeme önünde
şikâyette bulunulamaz.
• Başvuruyu gerçekleştirmek için gerçek ya da tüzel kişi olunabilir, ancak söz konusu ihlalin doğru-
dan mağduru olmak gereklidir. Genel olarak haksız olduğu düşünülen bir kanun ya da işlemden
dolayı başvuru yapılamaz.
• AİHM’e başvuru yapmadan önce şikayet edilen soruna çözüm oluşturacak nitelikteki tüm baş-
vuru yollarını, söz konusu devlette tüketmiş olmak gerekmektedir. Bu durum, çoğunlukla yetkili
mahkeme önünde dava açmak, gerektiğinde ilk derece mahkemesi kararını temyiz etmek ve hatta
eğer varsa Yüksek Mahkeme ya da Anayasa Mahkemesi gibi yüksek yargı organlarına başvuruda
bulunmak şeklinde ortaya çıkmaktadır. Bu başvuru yollarını tüketmiş olmak yeterli değildir; ayrıca,
Sözleşme’ye aykırılıklar veya Sözleşme ihlallerin bu ulusal başvuru yolları çerçevesinde, somut bir
şekilde ileri sürmüş olmak da gerekmektedir.
• Başvuru yapabilmek için, ulusal yargı organlarının vermiş olduğu kesin hükümden (genellikle, en
üst yargı organı kararı) itibaren sadece altı aylık bir süre bulunmaktadır. Bu sürenin dolmasından
sonra yapılan başvuruyu Mahkeme kabul edemez.
• Mahkemeye eksiksiz doldurulmuş ve imzalanmış başvuru formu gönderilerek başvuru yapılabilir.
• Mahkeme’nin resmi dillerinden (İngilizce ve Fransızca) birini kullanabileceği gibi, Sözleşme’yi
onaylamış olan devletlerden birinin resmi dilinde de başvuru gerçekleştirilebilir.

Öğrenme Çıktısı

2 Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin ortaya çıkışı ve insan hakları hukuku alanındaki
işlevini açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Avrupa İnsan Hakları Mah- Avrupa Konseyi’nin kuru-

kemesi neden Avrupa İnsan
Hakları Sözleşmesi’nin bir
sonucu olarak ortaya çık-
mıştır?
Avrupa İnsan Hakları
luş amaçlarıyla, Avrupa İn-
Mahkemesi’ne bireysel baş-
san Hakları Mahkemesi’nin
vuru şartlarını ve izlenen
yargısal yetkisi arasındaki
hukuki süreçleri araştırınız.
ilişkiyi değerlendiriniz.

116
Uluslararası Örgütler
AVRUPA GÜVENLİK VE İŞBİRLİĞİ
TEŞKİLATI
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı – AGİT
(Organization for Security and Co-operation
in Europe: OSCE) Helsinki Nihai Senedindeki
normlar temelinde güvenlik yaklaşımını oluştur-
muştur. Daha sonra bunlara liberal demokrasi
ve hukukun
üstünlüğü kav-
ramlarını ekle-
miştir. Örgüt üç
yönüyle özgün-
lük taşımakta-
dır. Birincisi,
Soğuk Savaş dönemi boyunca Batı-Doğu bölün-
mesinde bir köprü işlevi gören ve hem Amerika
Birleşik Devletleri hem de Sovyetler Birliği’nin
katıldığı tek oluşumdur. İkincisi, çok geniş bir
coğrafyayı kapsayarak, Avrupa’nın sınırlarını coğ-
rafi olarak değil siyasi olarak (kendi ifadeleriyle
Vancouver’den Vladivostok’a kadar) tanımlaması-
dır. Üçüncüsü ise, güvenlik kavramını bütüncül
bir çerçevede ele almasıdır. Yani, güvenlik kav-
ramını siyasi, askeri, iktisadi, insani ve çevresel
etmenleri ile bir arada değerlendirmesidir. Soğuk
Savaş dönemi boyunca Avrupa’yı saran en önemli
güvenlik sınaması, Batı-Doğu rekabeti ve gergin-
liği olmuştur. AGİT, erken dönemlerinde AGİK
olarak bu konuda yapıcı faaliyetler yürütmüştür.
21. yüzyıl başında ise katılımcı devletlerin farklı
güvenlik öncelikleri oluşmuştur. Batı Avrupa ve
Orta Avrupa’nın büyük kısmında terörizm, böl-
gesel çatışmalar, yasa dışı uyuşturucu ticareti ve
insan kaçakçılığı gibi organize suçlar ile düzensiz
göç başta gelen güvenlik tehditleri haline gelmiş-
tir. AGİT coğrafyasının diğer ülkelerinde ise etnik
şiddet, istikrarsız yönetimler ve ayrılıkçı hareketler
güvenlik gündemini oluşturmuştur. Ayrıca, Orta
Asya ve Kafkasya coğrafyasındaki AGİT ülkeleri
savaş, donmuş çatışmalar, ayrılıkçı hareketler ve
ülke içindeki istikrarsızlıklarla mücadele etmekte-
dir. Geniş Avrasya coğrafyasında böyle farklılıklar
gösteren güvenlik tehditlerine rağmen, Teşkilatta
Avrupa güvenliğinin bölünmezliği anlayışı devam
etmektedir. Bir başka deyişle, Batı’nın istikrarı
Doğu’da güvenlik ve istikrar olmaksızın devam
edemez görüşü paylaşılmaktadır.
Helsinki Nihai Senedi ve Avrupa
Güvenlik ve İşbirliği Konferansı
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı (AGİK),
Soğuk Savaş döneminde Batı Bloku ile Doğu Blo-
ku arasında düzenli diyalog tesis etmek suretiyle
bloklar arasındaki gerginliği ve anlaşmazlık alanla-
rını azaltmak üzere bir müzakere forumu ve konfe-
ranslar diplomasisi olarak ortaya çıkmıştır. AGİK
sürecinin temelleri, Sovyetler Birliği’nin 1950’lerin
ortasında Avrupa’daki savaş sonrası düzenin ve sı-
nırların karşılıklı meşru kabul edilmesine yönelik
önerilerle atılmıştır.
Bu süreçte ilk büyük adım silahsızlanmayla il-
gilidir. Yumuşama (Détente) olarak adlandırılan
dönem bu gelişmelerin bir sonucu olmuştur. Batı
Blokunun karşılıklı ve dengeli kuvvet indirimleri
konusunda müzakerelerin başlaması önerisi Doğu
Bloku tarafında olumlu bir karşılık bulmuştur.
Bunun üzerine 1973 yılında Helsinki’de görüşme-
lere başlanmıştır. 1975 yılında ise Arnavutluk ha-
riç Avrupa devletleri ile ABD, Sovyetler Birliği ve
Kanada’nın katılımıyla toplam 35 ülke tarafından
bu görüşmelerin sonucunda kabul edilen Helsinki
Nihai Senedi imzalanmıştır. Böylelikle, AGİK süre-
ci başlamıştır. Katılımcılar mevcut ulusal sınırların
korunmasına, birbirlerine kaşı güvensizlik yarata-
bilecek politikalardan kaçınmaya, ayrıca aralarında
insani, kültürel vb. ilişkilerin sıkılaştırılmasına ka-
rar vermişlerdir.
Helsinki Nihai Senedi’nde güvenliğin birbiriy-
le irtibatlı üç farklı boyutu; siyasi-askeri, insani ve
ekonomi-çevre boyutları olduğu kabul edilmiştir.
Birinci sepet güvenlikle ilgilidir ve devletler ara-
sındaki ilişkilerin yönetilmesi hususundaki ilkeler
üzerinde durmuştur. Bu sepet bazı güven inşa edici,
artırıcı tedbirleri de içermekteydi. Bu bağlamda ka-
tılımcı devletler, birbirlerine karşı sürpriz bir saldırı
gerçekleştirememek üzerine güvence sunmaktaydı.
İkinci sepetteki konular ise ekonomi, bilim, tekno-
loji ve çevre ile ilgiliydi. Üçüncü sepetteki konular
ise insanlar arasında iletişim, seyahat, turizm, kül-
türel paylaşım ve eğitim başlıklarında toplanmıştı.
Bu sepet insan hakları konusuna da atıfta bulun-
makta ve insanların, fikirlerin ve bilginin ulusal
sınırları aşarak daha serbestçe dolaşması anlayışını
gündeme taşımıştı.
117

Helsinki Nihai Senedi
Devletlerin toprak bütünlüğüne saygı,
içişlerine müdahale etmeme, uluslararası
uyuşmazlıkların barışçıl yollarla çözü-
mü, kuvvet kullanmaktan kaçınma gibi
ilkelerin teyit edilmesinden başka insan
haklarının korunması ve geliştirilmesine
vurgu yapılmıştır. Katılımcı devletler din,
düşünce, vicdan ve ifade özgürlüğü gibi
temel özgürlüklere saygı göstereceklerini
dile getirmişlerdir. Böylelikle, insan hak-
ları, katılımcı devletler bakımından meşru
bir uğraş alanı haline gelmiştir. Ayrıca iki
blok arasındaki silahsızlanma görüşmele-
rinin devam etmesi ve ticari ilişkilerin ge-
liştirilmesi gibi konularda da uzlaşılmıştır.
Helsinki Nihai Senedi, katılımcı devletlerin
uymaları gereken on temel ilke belirlemiştir:
• Egemen eşitlik ve egemenliğe saygı,
• Kuvvet kullanmaktan veya kuvvet kullanma
tehdidinden kaçınma,
• Sınırların ihlal edilmezliği,
• Devletlerin toprak bütünlüğünün korunması,
• Anlaşmazlıkların barışçıl yollardan çözümü,
• İçişlerine karışmama,
• İnsan hakları ve temel özgürlüklere saygı,
• Halkların eşit haklardan ve kendi kaderlerini
tayin hakkından yararlanması,
• Devletler arasında işbirliği,
• Uluslararası hukuktan doğan yükümlülükle-
rin iyi niyetle yerine getirilmesidir.
Soğuk Savaş Sonrası Dönem: Avrupa
Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı
1980’lerin ikinci yarısında ortaya çıkan geliş-
meler Soğuk Savaş’ın beklenmedik bir hızla
sona ermesine yol açmıştır. 1989 yılında Berlin
Duvarı’nın yıkılması, 1990 yılında Almanyaların
birleşmesi ve 1991 yılında Sovyetler Birliği’nin
dağılması uluslararası sitemi ve Avrupa’daki siya-
sal yapıyı kökten değiştirmiştir. Bu ani ve radikal
yapısal değişim, bölgesel ölçekte işleyen kurumsal,
örgütsel yapıları da derinden etkilemiştir. Kuruluş
amacı büyük ölçüde geçerliliğini yitiren AGİK,
118
Bölgesel Siyasi Örgütler
yeni dönemin risk ve tehditlerini karşılayacak bir
uyum gösterme süreci içine girmiştir. Bu süreçte
AGİK’in, demokratikleşme ve insan haklarının
izlenmesi gibi işlevleri büyük önem kazanmıştır.
Dağılan Doğu Blokundan ayrılan eski sosyalist
devletlerin demokratikleşme ve liberal demokratik
kurumları işler hale getirme çabalarına katkı sağ-
lanması büyük önem kazanmıştır. Ayrıca, ortaya
çıkan çatışma alanlarında, erken uyarı, çatışmaların
önlenmesi, kriz yönetimi ve çatışma sonrası reha-
bilitasyon alanlarında AGİK diğer uluslararası ve
bölgesel kuruluşlara göre karşılaştırmalı üstünlük
kazanmıştır.
Bu bağlamda, Kasım 1990’daki Zirve toplantı-
sında kabul edilen 1990 Paris Şartı, Soğuk Savaş
sonrası dönemin siyasi başlangıcını ve Helsinki
sürecinde önemli bir dönüm noktasını simgele-
mektedir. 1990 Paris Şartı’yla, AGİK’in siyasi da-
nışma mekanizmaları ve bir dizi daimi organ aracı-
lığıyla kurumsallaşması ihtiyacının ortaya çıktığına
karar verilmiştir. Bu çerçevede 1994 Budapeşte
Zirvesi’nde kabul edilen kararlar uyarınca 1 Ocak
1995 tarihinden itibaren bir uluslararası örgüte
dönüşerek, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı-
AGİT adını almış ve Birleşmiş Milletler Antlaşması
Bölüm VIII’e uygun olarak kendini “bölgesel gü-
venlik örgütü” ilan etmiştir.
Bu tarihten önce AGİK, konferans serileri şek-
linde, sürekli yer değiştirerek daimi bir merkezi ol-
madan işlevini sürdürmekteydi. 1991 yılında taraf
devletler arasındaki siyasi diyalogu parlamenterler
düzeyine taşımayı amaçlayan AGİT Parlamenter
Asamblesi (AGİT-PA) kurulmuştur. 1992 Helsin-
ki Zirvesi’nde, bugün halen işlevsel olan kurum
ve kuruluşlarının temeli atılmıştır. Örgüt, özellikle
Soğuk Savaş’ın sona ermesinin ardından kapsamlı
bir insan hakları müktesebatı geliştirmiştir. İnsani
boyuttaki yükümlülüklerin hayata geçirilmesinde
katılımcı devletlere destek sunmak üzere Viyana’da
Sekreterlik ve Çatışmaları Engelleme Merkezi,
Varşova’da Serbest Seçimler Ofisi (daha sonra adı
Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Ofisi ola-
rak değiştirilmiştir), Ulusal Azınlıklar Yüksek Ko-
miseri ve Medya Özgürlüğü Temsilcisi kurumları
oluşturulmuştur.
AGİT’in Soğuk Savaş sonrası döneme iliş-
kin bir başka önemli zirve toplantısı 1999 yılın-
da İstanbul’da yapılan Zirve olmuştur. İstanbul
Zirvesi’nde imzalanan Avrupa Güvenlik Şartı (İs-
tanbul Şartı), 21. yüzyılda AGİT bölgesinin güven-
Uluslararası Örgütler

lik, barış ve istikrarının güvence altına alınabilmesi için gerekli ilke ve yöntemleri belirlemiştir. İstanbul
Şartı’nda, AGİT’in erken uyarı, çatışma önleme, kriz yönetimi ve çatışma sonrası rehabilitasyon alanların-
daki faaliyetlerini daha etkin hale getirmek için uluslararası ve bölgesel kuruluşlar arasında İşbirliğine Da-
yalı Güvenlik Platformu ile Yardım ve İşbirliği Süratli Uzman Takımları mekanizmaları oluşturulmuştur.
AGİT, 1999 İstanbul Belgesi’nde, uluslararası terörizm, şiddete başvuran radikal örgütler, organize suç-
lar ve uyuşturucu kaçakçılığı ile mücadele konularını öncelikli güvenlik meseleleri olarak listelemiştir. Yine
aynı belgede AGİT bu konuları ele alırken iki unsura odaklanacağını da belirtmiştir: Devletlerin içerisinde
halklar arasında güven inşası ve devletler arasında işbirliğinin güçlendirilmesi. Böylelikle teşkilat, hem ülke
sınırları içinde hem de ülkeler arasında güvenliğin pekiştirilmesine yönelik faaliyetlere odaklanmıştır.

Avrupa Güvenlik Şartı’nda kabul edilen ana konular:

• İnsani boyut: İnsan haklarına ve temel özgürlüklere saygı, demokrasi ve hukukun üstünlüğünün
AGİT’in kapsamlı güvenlik kavramının özünü oluşturduğunu teyit etmiştir. İnsan hakları ve temel
özgürlüklerin ihlal edilmesi, milliyet-din-ırk-cinsiyet temelinde hoşgörüsüzlük birer güvenlik teh-
didi olarak değerlendirilmektedir.
• Siyasi-askeri boyut: Kapsamlı güvenlik kavramının öz unsuru içinde silahsızlanma, silahların kont-
rolü, güven ve güvenlik arttırıcı önlemler sayıldıktan sonra Avrupa’da Konvansiyonel Silahlı Kuvvet-
ler Antlaşması (AKKA)’nın kıtada güvenliğin temel taşlarından biri olmaya devam edeceği vurgu-
lanmıştır. Karşılıklı güven, askeri şeffaflık ve öngörülebilirliği tesis etmek hedeflenmiştir.
• İktisadi ve çevresel boyut: Demokrasi, refah ve güvenlik arasındaki bağlantıyı kabul etmektedir. Ge-
çiş döneminde olan ekonomilerin dünya ekonomisiyle bütünleşmesini ve iktisadi alanda hukukun
üstünlüğünü sağlamak hedeflenmiştir. Bu çabaları erken uyarı ve çatışma önleme faaliyetleri ile
yerine getireceği belirtilmiştir.
• Hukukun üstünlüğü ve yolsuzlukla mücadele: Güvenliğin diğer boyutlarını etkileyeceği için önemli
görülmektedir. Yolsuzluğun, AGİT’in ortak değerlerine bir tehdit oluşturduğu da vurgulanmıştır.

Avrupa’da Konvansiyonel Silahlı Kuvvet- ve üçüncü tarafların istikrar bozucu konuşlandır-

ler Antlaşması (AKKA)
Avrupa konvansiyonel güvenlik mimarisinin
üzerinde inşa edildiği temel uluslararası düzenle-
medir. 1990’da imzalanmış ve Temmuz 1992’de
yürürlüğe girmiştir. 30 AGİT katılımcı devletinin
taraf olduğu, hukuki bağlayıcılığa sahip müstakil
bir uluslararası düzenleme olan AKKA, AGİT
müktesebatının bir parçası değildir. Antlaşma;
muharebe tankları, zırhlı muharebe araçları, top-
çu sistemleri, savaş uçakları ve saldırı helikopter-
leri olmak üzere beş kategorideki konvansiyonel
teçhizatı kapsamakta, her bir kategori için taraf
ülkelere ayrı sınırlamalar getirmektedir.
AKKA’nın altında bir bölgesel düzenleme olan
kanat rejimi ise, Türkiye sınırlarına yakın alanların
da dâhil olduğu Avrupa’nın belirlenmiş bazı böl-
gelerinde, silahların kontrolü alanında ek önlemler
getirmektedir. Söz konusu önlemler, askeri kuvvet
dengesinin düşük seviyede tutulması, bölge ülke-
lerinin ölçüsüz şekilde askeri konuşlanmasıyla böl-
gesel dengelerin değiştirilmesinin önüne geçilmesi
malarının engellenmesini içermektedir. Soğuk Sa-
vaş sonrası ortaya çıkan yeni koşullara, AKKA’yı
uyarlamak üzere 1996 yılında Viyana’da başlayıp,
1999 yılında İstanbul’da sona eren müzakereler-
de kanat rejimi Uyarlanmış AKKA’da (UAKKA)
da muhafaza edilmiştir. Ancak UAKKA, Rusya
Federasyonu’nun Gürcistan ve Moldova’daki askeri
varlığına dair yükümlülükleri (İstanbul Yükümlü-
lükleri) konusunda NATO ve Rusya Federasyonu
arasında yaşanan anlaşmazlık nedeniyle yürürlüğe
girememiştir. Rusya Federasyonu, NATO genişle-
mesinden kaynaklanan güvenlik endişelerini gerek-
çe göstererek, AKKA yükümlülüklerini, tek taraflı
bir kararla, 12 Aralık 2007 tarihi itibariyle askıya
almıştır. Türkiye’nin de dahil olduğu AKKA’ya ta-
raf NATO üyelerinin yanı sıra Gürcistan ve Mol-
dova, Antlaşmanın uygulanmasını münhasıran
Rusya Federasyonu’na karşı durdurmuşlardır. Bu
durum, AKKA rejiminin ve dolayısıyla Avrupa
konvansiyonel güvenlik mimarisinin geleceği hak-
kındaki belirsizliği arttırmıştır.

119

21. yüzyılda karşılaşılan tehditlerin çok bo-
yutlu ve karmaşık nitelik arz etmesi, AGİT’in bu
tehditlerle mücadele imkân ve yeteneklerinin ge-
liştirilmesine yönelik çabaların 2000’li yıllarda
da sürdürülmesini gerektirmiştir. Bu doğrultuda,
Aralık 2003 Maastricht Bakanlar Konseyinde “21.
Yüzyılda Güvenlik ve İstikrar Tehditlerine Yönelik
AGİT Stratejisi” kabul edilmiştir. Söz konusu stra-
teji belgesinde özellikle iç güvenlik ve insani gü-
venliğe ilişkin önlemler de, örgütün kapsamlı gü-
venlik taahhütleri arasına eklenmiştir. 2010 Astana
Zirvesi’nde kabul edilen “Güvenlik Topluluğuna
Doğru” başlıklı deklarasyonda, AGİT coğrafya-
sında güvenlik topluluğu inşa edilmesi hedefi dile
getirilerek, kapsamlı ve işbirliğine dayalı güvenlik
ile güvenliğin bölünmezliği ilkelerine dayalı bir
vizyon öngörülmüştür. Astana Zirvesi’nden sonra,
kadın, cinsiyet ve siber güvenlik gibi boyutlar arası
konular da önem kazanmış ve örgütün gündemin-
de daha fazla yer teşkil etmeye başlamıştır.
Güvenlik topluluğunun inşasına yönelik “yapı
taşlarının” oluşturulması için Helsinki Nihai
Senedi’nin imzalanmasının 40. yıldönümüne rast-
layan 2015 yılı hedef olarak saptanmış ve Helsin-
ki+40 süreciyle, katılımcı devletler arasında ileriye
dönük, yapıcı, sonuç odaklı ve gayrı resmî diyalog
başlatılmıştır. 2014 yılında başlayan Ukrayna krizi-
nin de etkisiyle, 2015 yılında önemli bir belgenin
kabulü mümkün olmamıştır. Öte yandan, Kırım’ın
Rusya tarafından ilhak edilmesi ve Ukrayna’nın
doğusundaki çatışma ortamı, Avrupa güvenliğine
ciddi bir sınama teşkil etmektedir. Krizin ortaya
çıkmasından sonra AGİT’in kısa sürede Ukrayna
Özel Gözlem Misyonu’nu oluşturması, AGİT’i
Ukrayna krizine çözüm bulunması çabalarında
öncü konuma almıştır.
AGİT, halen gelişme aşamasında olan bir ör-
güttür, bu yüzden Avrupa’da barışın ve güvenliğin
tesisindeki rolünü yargılamak kolay değildir. Bir
taraftan, kanlı çatışmalarla birlikte Yugoslavya’nın
dağılması ve eski Sovyetler Birliği ülkesi olan dev-
letlerin karşı karşıya kaldıkları sorunlar gibi büyük
zorluklarla karşı karşıya kalan küçük bir örgüt ol-
mayı sürdürmektedir. Diğer taraftan, günümüz-
de Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (NATO)
ve Avrupa Birliği’nden daha geniş (Vancouver’den
Vlodivostok’a uzanan) üye yelpazesine sahiptir.
NATO ve AB’den farklı olarak AGİT, Avrupa’da ba-
rış ve güvenliğin farklı boyutları arasında bağ kurmuş
olan tek örgüttür. Günümüze değin AGİT şiddetli
120
Bölgesel Siyasi Örgütler
çatışmaların ortaya çıkması veya yeniden alevlenme-
sinin önüne geçilmesinde ve çatışma sonrası güvenli-
ğin inşasına katkıda bulunmakta mütevazı bir başarı
elde etmiştir. AGİT’in en önemli iki niteliği geçiş
sürecinde olan toplumlarda demokratik kurumların
güçlendirilmesi yönündeki kabiliyeti ve krizlere hızlı
bir şekilde müdahale edebilme kapasitesidir. Ne var
ki, günümüze değin Soğuk Savaş sonrası dönemde
kanlı çatışmalara sahne olan bölgelerdeki temel so-
runları çözememiş olması bir hayal kırıklığıdır.
Son yıllarda başta Rusya olmak üzere Orta Asya
devletleri, Beyaz Rusya ve bir dönem için Ukrayna
AGİT faaliyetlerinin uygulanış biçimlerine ve teşki-
latın işleyiş biçimine ilişkin itirazlarını dile getirmek-
tedirler. Bu ülkelere göre AGİT, faaliyetlerinde yanlı
bir tutum içindedir. AGİT misyonlarının hiçbirinin
Batı’da olmaması buna karşılık eski Doğu Bloku
içinde olması, demokrasi ve insan hakları konusun-
da sadece AB üyesi olmayan ülkelerinin değerlendi-
rilmeye tabi tutulması eleştiren konular olmuştur.
Örgütsel Yapısı
AGİT’in 57 katılımcısı vardır. Bu devletler ör-
gütte eşit statüye sahiptir. Ayrıca, Akdeniz’den 6 ve
Asya’dan 5 devlet, AGİT işbirliği ortakları statü-
sündedir. Örgütte kararlar oydaşma ile siyasi mü-
zakere süreçleri içinde kabul edilir.
AGİT Üyeleri ve Ortakları
Katılımcı Ülkeler: Amerika Birleşik Devlet-
leri, Almanya, Andorra, Arnavutluk, Avusturya,
Azerbaycan, Belarus, Belçika, Bosna-Hersek,
Bulgaristan, Çekya, Danimarka, Ermenistan,
Estonya, Finlandiya, Fransa, Güney Kıbrıs Rum
Yönetimi, Gürcistan, Hırvatistan, Hollanda, İn-
giltere, İrlanda, İspanya, İsveç, İsviçre, İtalya, İz-
landa, Kanada, Karadağ, Kazakistan, Kırgızistan,
Letonya, Lihtenştayn, Litvanya, Lüksemburg,
Macaristan, Makedonya, Malta, Moğolistan,
Moldova, Monako, Norveç, Özbekistan, Polon-
ya, Portekiz, Romanya, Rusya, San Marino, Sır-
bistan, Slovakya, Slovenya, Tacikistan, Türkiye,
Türkmenistan, Ukrayna, Vatikan, Yunanistan.
Akdeniz İşbirliği Ortakları: Cezayir (1975),
Fas (1975), İsrail (1975), Mısır (1975), Tunus
(1975), Ürdün (1998).
Asya İşbirliği Ortakları: Afganistan (2003),
Avustralya (2009), Güney Kore (1994), Japonya
(1992), Tayland (2000).
Uluslararası Örgütler
AGİT’te karar alma usulü oydaşmadır ve tercih
edilen yaklaşım işbirliğidir. Teşkilat tüzel kişiliğe sa-
hip değildir ve katılımcı devletlerinden bağımsız ola-
rak hareket edememektedir. Bunlara ek olarak, 57
katılımcı devletin yer aldığı bir örgütlenmede işbirli-
ğine dayalı yaklaşım ve oydaşma usulü kararların en
küçük ortak paydaya dayanmasını zorunlu kılmakta-
dır. Oydaşma, tasarım gereği yetersiz karar alma usu-
lüdür, ancak katılımcılar egemen eşitlik ilkesine sıkı
bir şekilde bağlıdır. Nitekim AGİK müzakerelerinde
daha büyük katılımcı devletler, karar verme kuralını
çoğunluk oylarından birine geçirmeye çalıştı; ancak
başta Romanya olmak üzere daha küçük devletler
buna şiddetle karşı çıkarak fikir birliğine varmayı
karar verme kuralı olarak devam ettirmeyi sağlamış-
lardır. Böylelikle siyasi olsun idari olsun bir kararın
resmi olarak kabul edilmeden önce fikir birliği oluş-
turma gereği, AGİK’in yıllarca devam eden toplantı-
larına yol açmıştır. Soğuk Savaş’ın bitiminden sonra,
AGİK’in kendisini daha kurumsallaşmış bir uluslara-
rası örgüte dönüştürdüğü zamanda katılımcı ülkeler,
karar alma kurallarını tartışmaya başladılar. Katılımcı
devletler hızla genişleyen ve Avrupa’daki yeni duruma
uyarlanan bir örgüt için oydaşma ile karar alma il-
kesinin verimsiz olacağı görüşünü dile getirmişlerdir.
Katılımcı ülkeler, dört konuda oydaşma koşulunu
esnetmişlerdir. Bu konular şunlardı:
• Olağandışı askeri faaliyetler söz konusu ol-
duğunda yalnızca bir devletin talebi üzerine
tüm AGİT katılımcı devletlerinin acil ola-
rak toplanması,
• Sadece 13 devletin rızasıyla AGİT çerçeve-
sinde özel bir toplantının yapılması,
• Raportör görevlerinin gidilen ülkenin izni
olmaksızın da gönderilmesi,
• Bir katılımcı devlete karşı ve o ülkenin
rızası alınmadan AGİT’in siyasi tedbir-
ler alabilmesini sağlayan “oydaşma eksi bir
mekanizması” (Ağustos 2017 itibariyle
oydaşma-eksi-bir mekanizması bir kez kul-
lanılmıştır: Mayıs 1992’de Sırbistan ve
Karadağ’ın AGİT sürecine daha fazla katılı-
mı askıya alınması.)
Devlet Başkanları veya Hükümet Başkanları se-
viyesindeki Zirve toplantıları, AGİT’in en yüksek
karar alma organıdır. Zirvelerin ne sıklıkta gerçek-
leştiğini belirleyen genel bir kural yoktur. Herhangi
bir katılımcı devlet Zirvenin toplanmasını önerebi-
lir. Zirve kararları oydaşma ile alınmaktadır.
AGİT Zirveleri
• Helsinki Zirvesi (1 Ağustos 1975), Helsinki
Nihai Senedi.
• Paris Zirvesi (19-21 Kasım 1990), Yeni Bir
Avrupa İçin Paris Şartı.
• Helsinki Zirvesi (9-10 Temmuz 1992),
AGİK Helsinki Belgesi 1992: Değişimin Sı-
namaları.
• Budapeşte Zirvesi (5-6 Aralık 1994), Buda-
peşte Belgesi 1994: Yeni Bir Dönemde Ger-
çek Bir Ortaklığa Doğru.
• Lizbon Zirvesi (2-3 Aralık 1996), Lizbon
Belgesi 1996.
• İstanbul Zirvesi (18-19 Kasım 1999), İstan-
bul Belgesi 1999 (Avrupa Güvenlik Şartı).
• Astana Zirvesi (1-2 Aralık 2010), Astana
Hatıra Deklarasyonu: Bir Güvenlik Toplu-
luğuna Doğru
Bakanlar Konseyi, AGİT katılımcı Devletlerin
Dışişleri Bakanlarından oluşur ve Örgütün merkezi
karar alma ve yönetim organıdır. Bakanlar toplan-
tıları, kural olarak yılda bir kez Başkanlığı yürüten
ülkede toplanır. Gayri resmi toplantılar da dahil
olmak üzere ek toplantılar, herhangi bir zamanda
yapılabilir. Daimi Konsey, düzenli siyasi istişareler-
de bulunan ve günlük operasyonel işleri yöneten
karar organıdır. Yetki alanı dâhilinde tanımlanan
görevleri ile AGİT Zirveleri ve Bakanlar Konseyi
tarafından alınan kararları uygular. Daimi Kon-
sey toplantıları haftada bir Viyana-Avusturya’da
gerçekleşir. Daimi Konsey, katılımcı 57 devletin
delegelerinden oluşur. 11 AGİT İşbirliği Ortağı,
AGİT Parlamenter Asamblesi ve AGİT yürütme
organlarının temsilcileri de toplantılara katılabilir
ve katkıda bulunabilir. Ayrıca, Başkan, katılımcı
devletlerden ve diğer uluslararası örgütlerden ve
hükümet-dışı kuruluşlardan üst düzey yetkilileri
misafir konuşmacı olarak bir toplantıya davet ede-
bilir. Daimi Konsey’de kararlar oydaşma ile alın-
maktadır, yani delegelerin tamamının onayının
alınması gerekmektedir. Alınan kararların hukuki
olarak değil ama siyasi olarak bağlayıcılıkları var-
dır. Daimi Konseyin, AGİT güvenlik konseptinin
(siyasi-askeri, ekonomik ve çevresel ve insan) üç
boyutunun her biri için bir komite de dâhil ol-
mak üzere bir dizi gayri resmî yan kuruluşu bu-
lunmaktadır. Bunlar arasında Güvenlik Komitesi,
121

İktisat ve Çevre Komitesi, İnsani Boyut Komitesi
yer almaktadır. Bir başka gayrı resmî yan kuruluş
olan Hazırlık Komitesi taslak kararların ve belge-
lerin Daimi Konseye sunulmasından önce son kez
gözden geçirildiği organdır. İdare ve Mali Danışma
Komitesi ise AGİT bütçesi, finansmanı ve bütçenin
yönetimi ile ilgili konularda Daimi Konseye danış-
manlık hizmeti sunmaktadır. Bunlardan başka, bir
de İşbirliği İçin Ortaklarla Temas Grupları vardır.
Güvenlik İşbirliği Forumu AGİT’in iki temel
karar organı (Daimi Konsey ile birlikte) arasında
yer alır. Viyana-Avusturya’da haftada bir gün top-
lanır. Forum Başkanlığı, katılımcı devletleri ara-
sında dört ayda bir alfabetik sıraya göre yürütülür.
AGİT Sekreterliği bünyesindeki uzman bir birim,
Forumu etkinliklerinde desteklemektedir. Forum,
güvenlik güçlerinin demokratik kontrolünü sağ-
layan önemli bir belge olan Davranış Kurallarının
yanı sıra, devletler arasında askeri bilgi alışverişini
ve karşılıklı doğrulama önlemlerini uygulamaya
destek olmaktadır. Forum ayrıca yasadışı hafif silah
ticaretinin ve kitle imha silahlarının yayılmasının
önlenmesine karşı yardım sağlamaktadır. Katılımcı
devletler arasındaki düzenli temas, işbirliği ve aske-
ri bilgilerin paylaşımını denetlemektedir.
AGİT Başkanlığı, her yıl Bakanlar Konseyi’nin
kararı ile belirlenen bir katılımcı devlet tarafından bir
takvim yılı boyunca yapılır. Bu Devlet, AGİT’in si-
yasi liderliğini temsil eder. Başkan, AGİT bölgesinde
çatışmaların önlenmesi, çözülmesi ve rehabilitasyo-
nuna öncülük eder, ilgili taraflarla doğrudan temas
kurar ve çözüm müzakereleri düzenler veya yürütür.
Üç Kişilik Yönetim (Troyka) ise Dönem başkanı, bir
önceki başkanı ve bir sonraki dönem başkanından
oluşur. AGİT’in kurumsal hafızasını temsil eder. Ör-
gütün faaliyetlerinde tavsiyelerde bulunur.
323 üyeli AGİT Parlamenter Asamblesi (AGİT-
PA) katılımcı devletlerin ulusal parlamenterlerin-
den oluşmaktadır. Başlıca amacı, parlamenterler
arası diyalogu güçlendirmek suretiyle demokrasi
için çaba harcamaktır. Kurumsal olarak en eski
AGİT organıdır. Sınır yönetimi, terörizmle mü-
cadele, insan kaçakçılığıyla mücadele, çatışmaların
önlenmesi ve çözümü, siber güvenlik (bilgi iletişim
teknolojileri güvenliği), iktisadi ve çevresel faali-
yetler, toplumsal cinsiyet eşitliği, göç ve polislik
alanlarında faaliyette bulunmaktadır. Uluslararası
sekreterliği Kopenhag-Danimarka’dadır. Yıllık otu-
rumlarında, Örgüt yönetimine kapsamlı politika
önerileri sunar.
122
Bölgesel Siyasi Örgütler
Krizlerle başa çıkmak veya katılımcı devletlerin
belirli alanlarda çabalarını daha iyi koordine etmek
için Başkan, kişisel temsilci atayabilir. Kişisel tem-
silcilerin görevi açık ve kesin bir şekilde belirtilir.
AGİT Dönem Başkanlığını yürüten ülkeler tarafın-
dan 2004 yılından bu yana ayrımcılıkla mücadele
alanında Özel Temsilciler atanmaktadır. (Müslü-
manlara Karşı Hoşgörüsüzlük ve Ayrımcılıkla Mü-
cadele Özel Temsilcisi; Irkçılık, Yabancı Düşmanlığı,
Hıristiyan ve Diğer Dinlere Mensup Kişilere Yönelik
Olanlar da Dahil olmak Üzere Ayrımcılıkla Müca-
dele Özel Temsilcisi; Yahudilere Karşı Ayrımcılık ve
Anti–Semitizmle Mücadele Özel Temsilcisi).
Genel Sekreter AGİT’in en yüksek idari so-
rumlusudur. Bakanlar Konseyi tarafından üç yıl-
lığına atanır. Görev süresi bir dönem daha uza-
tılabilir. Sekretarya Genel Sekreterin yönetimi
altında örgüte operasyonel destek sağlar. Sekretarya
Avusturya’nın başkenti Viyana’da bulunmaktadır.
Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Ofisi
(Varşova-Polonya): AGİT’in kapsamlı güvenlik il-
kesi uyarınca, katılımcı devletlere ve sivil topluma
demokratikleşmeyi, hukukun üstünlüğünü, insan
haklarını ve hoşgörüyü yaygınlaştırmak, ayrıca ay-
rımcılık yapılmamayı, terörle mücadeleyi destekle-
mek için destek, yardım ve uzmanlık sağlamaktadır.
AGİT yükümlülükleri doğrultusunda katılımcı dev-
letlerin ulusal düzeyde gerçekleştirilen seçimler için
ilettikleri davetler üzerine seçim gözlem faaliyetle-
rinde bulunmaktadır. Bunlardan başka Ofis, insan
haklarını koruma, teşvik etme ve izlemeyle ilgili hü-
kümet ve kolluk kuvvetleri görevlileri ve sivil toplum
örgütleri için eğitim programları yürütmektedir.
Medya Özgürlüğü Temsilcisi (Viyana-Avustur-
ya): AGİT bölgesinde medya özgürlüğü durumunu
izlemek; özgür, bağımsız ve çoğulcu bir medyanın
oluşmasını temin etmek ve bu konuda işbirliğinde
bulunmak; ayrıca erken uyarı görevi yürütmek üze-
re oluşturulmuştur. Faaliyetleri iki gruba ayrılabilir:
medya gelişimlerini erken uyarı fonksiyonunun bir
parçası olarak gözlemleme ve katılımcı devletlerin
ifade özgürlüğü ve özgür medya taahhütlerini yeri-
ne getirmesine yardımcı olmak. Buna, gazetecilerin
güvenliğini sağlamak için yapılan çabalar dâhildir.
Görevleri şunlardır:
• Medya çoğulculuğunun geliştirilmesine
yardımcı olmak,
• Hakaret suçlarının cezalandırılmasını teşvik
etmek,
Uluslararası Örgütler
• İfade özgürlüğünü koruyarak nefret dolu
konuşmalarla mücadele etmek,
• Medya düzenlemesi ve mevzuatı konusun-
da uzman görüş sunmak; İnternet özgürlü-
ğünü teşvik etmek,
• Analogdan dijital yayına geçiş sürecine yar-
dımcı olmak.
Temsilci, güncel medya özgürlüğü konularını
tartışmak için gazetecileri, sivil toplum temsilcile-
rini ve akademisyenleri bir araya getiren yıllık böl-
gesel medya konferansları da düzenlemektedir.
Ulusal Azınlıklar Yüksek Komiseri (Lahey-Hol-
landa): AGİT bölgesindeki istikrarı, barışı ve
devletler arasındaki dostluk ilişkilerini tehlikeye
sokabilecek, ulusal azınlıkların dahil olduğu etnik
gerilimleri saptamak, bu alanda erken uyarı görevi
ifa etmek ve çatışmalara çözüm yolları aramak ama-
cıyla kurulmuştur. Ulusal azınlıkları ilgilendiren ve
çatışmaya dönüşebilecek gerginliklerin olması du-
rumunda devreye girer. Günlük çalışmaların çoğu,
etnik gerginliklerin ve çatışmaların nedenlerinin
belirlenmesi ve ele alınması içindir. Ortak zorluklar
ve en iyi uygulama hakkında tavsiyeler veren tema-
tik Tavsiyeler ve Kılavuzlar yayımlamaktadır.
AGİT Minsk Grubu, AGİT’in Dağlık Karabağ
sorununa Fransa, Rusya Federasyonu ve Amerika
Birleşik Devletleri eş-başkanlığında barışçıl bir çö-
züm bulma çabalarına öncülük etmektedir.
Ortak Danışma Grubu (Viyana-Avusturya)
AKKA hükümlerine ve bunların uygulamalarına
ilişkin sorunları ele alan bir organdır. 1990 yılın-
da kurulan grup şu işlevleri yerine getirmektedir:
AKKA hükümlerinin yorumlanmasındaki farklı-
lıkları çözmek, hükümlerdeki belirsizlikleri açığa
kavuşturmak, antlaşmanın uygulanabilirliğini ve
etkililiğini artırabilecek önlemleri önermek, antlaş-
manın uygulanmasında ortaya çıkan teknik sorun-
ları çözmek ve antlaşmanın uygulanmasıyla ortaya
çıkabilecek anlaşmazlıkları incelemek.
Açık Semalar Danışma Komisyonu (Viyana-Avus-
turya), Açık Semalar Anlaşması’na taraf 34 Devlet-
ten her birinin temsilcilerinden oluşur. Komisyon
ayda bir toplanır. Kararlar oydaşma ile alınır. Ay-
rıca uçuş kuralları ve prosedürleriyle ilgili teknik
konularda uzmanlaşmış çeşitli gayrı resmi çalışma
grupları bulunmaktadır. Komisyonun başlıca işlev-
leri şunlardır: Antlaşma’ya uyumla ilgili sorunları
değerlendirmek, antlaşmanın uygulanması sırasında
ortaya çıkan belirsizlik ve yorum farklılıklarını çözü-
me kavuşturmak, antlaşmaya katılım başvurularını
değerlendirmek ve bu kararını vermek, uçuş kotala-
rının dağılımını her yıl gözden geçirmek.
Açık Semalar Antlaşması
Hukuki bağlayıcılığa sahip, 34 ülkenin ta-
raf olduğu bir askeri düzenlemedir. 1992 yılında
imzalanan antlaşma taraf devletlerin birbirlerinin
toprakları üzerinde silahtan arındırılmış ve özel
algılayıcılarla donatılmış uçaklarla havadan gözlen-
mesine imkân sağlamaktadır. Böylelikle, Avrupa’da
silahsızlanma ve silahların kontrolü alanındaki
çeşitli düzenlemelerin uygulanmasına katkı sağla-
yacak tamamlayıcı bir denetim mekanizması tesis
edilmiştir. Açık Semalar Antlaşması da, AKKA gibi
AGİT müktesebatının bir parçası değildir.
Uzlaşma ve Tahkim Mahkemesi (Cenevre-İsviçre),
devletler arasındaki uyuşmazlıkların barış içinde çö-
zümü için bir mekanizma sunmaktadır. Mahkeme
1995 yılında Uzlaşma ve Tahkim Sözleşmesi ile ku-
rulmuştur. 33 devlet sözleşmenin taraflarıdır. Mah-
keme, taraf devletlerce atanan uluslararası hukuk ala-
nında tanınmış uzmanlardan oluşur. Mahkeme’nin
görevi uzlaştırma ya da tahkim yoluyla kendisine su-
nulan uyuşmazlıkları çözmektir. Bu, toprak bütünlü-
ğü, deniz sınırlaması veya çevresel ve iktisadi konu-
larla ilgili uyuşmazlıkları içerebilir. Mahkeme kalıcı
bir organ değildir ve geçici olarak uzlaştırma komis-
yonları ve tahkim mahkemeleri kurar. Ana mekaniz-
ma uzlaştırma olup, anlaşmazlığa taraf devletlere çö-
züm teklif etmeyi amaçlamaktadır. Bu mekanizma,
bir veya birden fazla katılımcı devlet arasında çıkan
bir anlaşmazlık nedeniyle ilgili katılımcı devlet tara-
fından etkinleştirilebilir. Davanın sonucunda, uzlaş-
ma komisyonu taraflara tavsiyeler sunar. Daha sonra
tarafların, bu tavsiyeleri kabul edip etmemelerine
karar vermek için otuz günleri vardır. Söz konusu
dönemde herhangi bir anlaşma yapılmazsa ve taraflar
tahkim talebinde bulunmuşlarsa, taraflar üzerinde
yasal olarak bağlayıcı olacak geçici bir tahkim kurulu
oluşturulabilir. Tahkim davası ilgili taraflar arasında
bir anlaşma ile de başlatılabilir.
internet
AGİT hakkında ayrıntılı bilgiye http://www.
osce.org adresinden ulaşabilirsiniz.
123
 Bölgesel Siyasi Örgütler

Faaliyetleri etmiştir. Bu güvenlik anlayışı, Avrupa güvenliğinin

AGİT’in başlıca amaçları şunlardır:
• Güvenliğin üç boyutunda (siyasi-askeri,
ekonomi-çevre ve insani) ilke, norm ve
standartlar geliştirmek,
• Yükümlülüklerin uygulanma durumlarını
izlemek,
• Esnek müzakere ve siyasi diyalog forumu
teşkil etmek,
• Üye devletlerin demokratikleşme, hukukun
üstünlüğü ve insan haklarına saygı alanla-
rındaki çabalarına destek ve yardım işlevi
görmektir.
Avrupa’da özellikle Soğuk Savaş sonrası dönem-
de gelişen bölgesel krizler ve ortaya çıkan yeni gü-
venlik sorunları, güvenliğe farklı bir yaklaşımı ve
yeni araçları gerekli kılmıştır. AGİT, bu çerçevede,
güvenlik anlayışı ve çatışmaların önlenmesinden
çatışma sonrası inşaya uzanan kapsamlı bir yak-
laşımı benimsemiştir. AGİT insani, siyasi-askeri,
iktisadi ve çevresel boyutları, ayrıca hukukun üs-
tünlüğü ve yolsuzlukla mücadele alanlarını içerecek
şekilde kapsamlı bir güvenlik anlayışına öncülük
bölünmez olduğu anlayışı ile tamamlanmaktadır.
Kuruluşun geniş ve çeşitli üyeliği de bu ilkeyi yan-
sıtmaktadır. AGİT’in faaliyet alanı üç kıtayı (Ku-
zey Amerika, Avrupa ve Asya) ve bir milyardan faz-
la insanı kapsamaktadır. Kısacası, AGİT tarafından
benimsenen güvenlik kavramı hem kavramsal hem
de coğrafi olarak kapsamlıdır.
Erken uyarı, çatışmanın önlenmesi, kriz yöne-
timi ve çatışma sonrası inşa görevlerini yerine ge-
tirmek amacındaki AGİT, demokratik toplumların
güçlendirilmesini Avrupa’da güvenliğin önkoşulu
olarak değerlendirmektedir. Katılımcı devletlerin
demokrasi, hukukun üstünlüğü ve insan haklarına
saygı alanlarındaki çabalarına destek vermek üzere
her yıl Varşova’da İnsani Boyut Uygulama Toplan-
tısı ayrıca oydaşma gerektiren bir Daimi Konsey
kararına ihtiyaç duyulmaksızın her yıl Dönem
Başkanı’nın tasarrufuna bırakılan üç Ek İnsani
Boyut Uygulama Toplantısı düzenlenmektedir. En
başından beri, insani boyutu, AGİT’e, diğer ulus-
lararası güvenlik örgütleri arasında bir ayırıcı nite-
lik kazandırmıştır. İnsan hakları meseleleri ilk kez
geleneksel siyasi ve askeri meselelerle eşit güvenlik
konuları olarak ele alınmıştır.

Resim 4.4 Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı, 1 Ocak 1995 tarihinden itibaren bir uluslararası örgüte dönüşmüştür
ve günümüzde 57 üyesi bulunmaktadır.
Kaynak: OSCE.

AGİT’i diğer uluslararası örgütlerden ayıran karşılaştırmalı üstünlüklerden birini de alan misyonları
oluşturmaktadır. AGİT saha operasyonlarının en dikkat çekici niteliği bunların göreli olarak uzun dö-
nemli görevler olmasıdır. Misyonlar, genelde, altı ay için görevlendirilmekte ve bu süre daha sonra uza-
tılmaktadır. 10 yılı aşkın misyonlar söz konusudur. Misyonun görev tanımlamasında da değişikliğe gi-

124
Uluslararası Örgütler

dilebilmektedir. Aynı yerdeki misyonun görev tanımlaması, çatışmanın önlenmesinden, çatışma sonrası
rehabilitasyona evrilebilmektedir. Halen Güney Doğu Avrupa’da Arnavutluk, Bosna-Hersek, Sırbistan,
Karadağ, Kosova ve Makedonya’da; Doğu Avrupa’da Moldova ve Ukrayna’da; Kafkaslarda Azerbaycan ve
Ermenistan’da; Orta Asya’da Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan ve Türkmenistan’da faaliyet
gösteren AGİT ofis ve misyonları, çatışmaların önlenmesi ve çözümü için siyasi süreçlerin kolaylaştı-
rılması, sivil toplumun ve hukukun üstünlüğünün güçlendirilmesi, demokrasinin geliştirilmesi, insan
ve azınlık haklarının korunması işlevlerini yerine getirmektedir. 2017 yılı itibariyle devam eden mis-
yonlardan bazıları, Arnavutluk Varlığı Misyonu (2003), Bosna-Hersek Misyonu (1995), Karadağ Mis-
yonu (2006), Kosova Misyonu (1999), Sırbistan Misyonu (2001), Üsküp Misyonu (1992), Gukova ve
Donetsk Rus Kontrol Noktaları Gözlemci Misyonu (2014), Moldova Misyonu (1993), Ukrayna Özel
Gözlem Misyonu (2014), olarak sıralanabilir.
AGİT faaliyetlerinin etkinliğinin başarısı büyük oranda yerel yetkilerle işbirliğinin düzeyine bağlıdır.
Bu sebeple, AGİT misyonları ev sahibi ülke yönetim birimleriyle iyi ilişkiler geliştirmek durumundadır.
Ayrıca, AGİT misyonlarının olduğu yerde BM, Avrupa Konseyi, AB ve NATO gibi diğer uluslararası ör-
gütler de faaliyette bulunabilmektedir. Bunun için görev çakışmalarının önüne geçilmesi ve bu örgütlerle
işbirliği için koordinasyonun iyi kurulması gerekmektedir.
Soğuk Savaş sonrası ortaya çıkan yeni koşullara, AKKA’yı uyarlamak üzere 1996 yılında Viyana’da
başlayıp, 1999 yılında İstanbul’da sona eren müzakerelerde ortaya çıkan Uyarlanmış AKKA (UAK-
KA) Rusya Federasyonu’nun Gürcistan ve Moldova’daki askeri varlığına dair yükümlülükleri (İstan-
bul Yükümlülükleri) konusunda NATO ile yaşadığı
anlaşmazlık nedeniyle yürürlüğe girememiştir. Rusya
Federasyonu, NATO genişlemesinden kaynaklanan
güvenlik endişelerini gerekçe göstererek, AKKA yü-
kümlülüklerini, tek taraflı bir kararla, 12 Aralık 2007
tarihi itibariyle askıya almıştır. Bu durum, AKKA re-
jiminin akıbeti konusunda soru işaretleri bırakmak-
tadır.
AGİT’in, diğer güvenlik örgütleri ile kıyaslandığında,
çatışmanın önlenmesi, norm oluşturmak, sivil uzmanla-
rın hızlıca konuşlandırılması, güvenliğe yönelik işbirli-
ğine dayalı yaklaşımı güçlü yönlerini oluşturmaktadır.
Buna karşılık, zorlama kabiliyetlerine sahip olmaması,
karar alma usulü ve alınan kararların uygulanmasında
katılımcı devletler arasında fikir birliğinin aranması en
zayıf yönleridir. AGİT, katılımcı devletler aksi bir karar
almadıkları sürece, askeri ve savunma kabiliyetleri bakı-
mından zayıf kalmaya devam edecektir. AGİT, mütevazı
başarılarına karşın günümüzdeki güvenlik sorunlarına
cevap vermede yetersiz kalmaktadır. Bu yetersizliğini gi-
dermek için kurumsal reformlar gerçekleştirmesi gerek-
mektedir.

Resim 4.5 AGİT misyonları silahların kontrolü,

kaçakçılıkla mücadele, seçim yardımı, yolsuzlukla
Tangör, B. (2008). Avrupa Güvenlik Yö-
mücadele, toplumsal cinsiyet eşitliği, çevre projeleri,
netişimi: Bosna, Kosova ve Makedonya
insan haklarının koruması, kolluk görevlilerinin
Krizleri. Seçkin.
kapasitelerinin geliştirilmesi ve yasama, yargı ve
medya reformu alanlarında faaliyet yürütmektedir.
Kaynak: OSCE.

125
 Bölgesel Siyasi Örgütler

Türkiye ve AGİT Türkiye ayrıca, güvenlik alanında bölgesel işbir-

Türkiye, örgütün kurucu üyelerinden biridir.
Türkiye’nin AGİT çerçevesinde öncelikleri ola-
rak terörizmle mücadele, göç, güven ve güvenlik
artırıcı önlemler, ayrımcılıkla mücadele konula-
rı sayılabilir. Türkiye, TBMM’nde oluşturulan
AGİT-PA Türk Grubu (8 milletvekili) tarafından
AGİT-PA çalışmalarına katılım sağlamaktadır.
AGİT-PA Türk Grubu üyeleri, AGİT-PA toplan-
tıları ve konferanslarına iştirak etmelerinin yanı
sıra, seçim gözlem misyonlarına da katılmakta-
dırlar.
Türkiye, AGİT misyonlarına ve insani boyut fa-
aliyetlerine aktif katılım sağlamaktadır. Bu çerçeve-
de özellikle iki misyondan bahsetmek gerekir. Tür-
kiye, Yukarı Karabağ ihtilafının çözümüne yönelik
Minsk Grubu’nun da bir üyesi olarak çözüm sü-
reçlerinde yer almaktadır. Başkanlığını Türkiye’nin
üstlendiği Ukrayna Özel Gözlem Misyonu’na Tür-
kiye personel ve bütçe desteği sağlamaktadır.
liğine atfettiği önemin bir göstergesi olarak komşu-
larıyla ve mücavir bölgelerdeki ülkelerle güven ve
güvenlik artırıcı önlemler düzenlemeleri tesis edil-
mesi için çaba göstermektedir. Bu çerçevede, 2002
yılında onaylanan “Karadeniz’de Deniz Kuvvetleri
Alanında Güven ve Güvenlik Arttırıcı Önlemler”
belgesi kıyıdaş devletler arasında, Deniz Kuvvetle-
ri alanında bir dizi işbirliği tedbiri öngörmektedir.
Türkiye, Güney Doğu Avrupa’da da benzer dü-
zenlemeler yapılmasına önem atfetmektedir. Tür-
kiye “Asya’da İşbirliği ve Güven Artırıcı Önlemler
Konferansı”nın 16 kurucu üyesinden biridir.
internet
Türkiye ile AGİT ilişkileri hakkında ayrıntı-
lı bilgiye http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ve-
avrupa-guvenli-ve-isbirligi-teskilati-_agit_.
tr.mfa adresinden ulaşabilirsiniz.

Öğrenme Çıktısı

3 Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nın kuruluşu ile bölgesel güvenlik konusuna

katkılarını tanımlayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

AGİK’in ortaya çıkışında

AGİT’in sahip olduğu kay-
Helsinki Nihai Senedi’nin
AGİT ile Avrupa Birliği ara- nakları en çok hangi faali-
önemini ve neden üç sepet
sında nasıl bir ilişki vardır? yetler için kullandığını araş-
olarak düzenlendiğini açık-
tırınız.
layınız.

126
Uluslararası Örgütler

1 Avrupa Konseyi’nin kuruluşu ve

faaliyetlerini açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Avrupa Konseyi

Avrupa Konseyi, Avrupa’da, evrensel değerlere dayanan normların, kuralların oluşması kurumsallaşmasını
amaçlamış bir bölgesel siyasi örgüttür. Avrupa Konseyi, üye devletlerin katılımı ve müzakereleriyle ortaya çıka-
rılacak sözleşmeler yoluyla, bölgesinde evrensel değerlere dayanan bir Avrupa Hukuku’nun egemen olmasını
hedeflemektedir. Bu faaliyetler yoluyla, Avrupa Hukuku’nun, devletlerarası siyasetin doğasını değiştirip Avru-
pa halklarının birleşmesine katkı sağlaması beklenmektedir. Avrupa Konseyi, İkinci Dünya Savaşı’nın hemen
sonrasında, Batı Avrupa merkezli olarak, barış, kalkınma amacına yönelik bir kurumsal girişim olarak ortaya
çıkmıştır. Bu girişimin, hemen savaş sonrasında hazırlanması ve Batı Avrupa’nın önemli demokrasilerinin bir
bölgesel siyasi, ekonomik örgütlenme içinde bütünleşme hareketinin parçası olmaya ikna edilmesi, öncelikle
Fransa’nın Almanya’dan algıladığı güvenlik endişelerinin giderilmesine bağlı olmuştur. Bu konuda İngiltere
oldukça önemli bir rol üstlenmiştir. Avrupa Konseyi 1948 tarihli Lahey Kongresi ve Brüksel Antlaşması’nın
hazırladığı siyasi zemin üzerine kurulabilmiştir. 5 Mayıs 1949’da kurucu statüyü imzalayan 10 devlet, İngilte-
re, Fransa, İrlanda, İtalya, Belçika, Lüksemburg, Hollanda, Norveç, Danimarka ve İsveç, parlamento temsilci-
lerinden oluşan bir Meclis ve siyasi kararları almak üzere üye devlet dışişleri bakanlarından oluşan bir Bakanlar
Komitesi esas olmak üzere kapsamlı bir bölgesel siyasi örgüt olarak Avrupa Konseyi’ni kurmuştur.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin

2 ortaya çıkışı ve insan hakları hukuku
alanındaki işlevini açıklayabilme

Avrupa İnsan Hakları

Mahkemesi

Avrupa Konseyi “İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunması Avrupa Sözleşmesi”ni (daha sonra adı
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi olarak değiştirilecektir) 1950 yılında, kuruluşundan hemen birkaç ay sonra
hazırlamış ve bu sözleşme 3 Eylül 1953’te yürürlüğe girmiştir. Avrupa Konseyi, İnsan Hakları Sözleşmesi’nin
kabulü sonrasında, bu alanda bir yargı organı kurmak ve yargısal faaliyeti düzenlemekle, insan hakları ala-
nında ikinci büyük adımı atmıştır. Avrupa İnsan hakları Sözleşmesi’nin 19. maddesi uyarınca, 21 Ocak 1959
tarihinde Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) oluşturulmuştur. Klasik uluslararası hukukta devletlerin
uluslararası hukuktan kaynaklanan yükümlülüklerden uzak durma eğilimleri ve özellikle de uluslararası yargı
organlarının yetki alanından uzak durma yaklaşımları düşünüldüğünde bu gelişme sadece insan hakları değil
uluslararası hukuk açısından da son derece önemli bir gelişme olmuştur. AİHM’nin yargısal yetkisi ve özel-
likle bireysel başvuru hakkı, üye devletleri, insan hakları hukuku alanında evrensel ilkeler esasında gerek yasal
düzenlemeler yapmaya gerekse uygulamalarını Mahkeme içtihadıyla uyumlu hale getirme konusunda çok
önemli bir rol oynamıştır. İkinci Dünya Savaşı sonrasında Avrupa’da insan hakları esasında evrensel standart-
ların hakim olduğu bir politik düzenin kurulmasında bu rol büyük önem taşımaktadır. Soğuk Savaş biterken
tüm Avrupa’nın yine evrensel ilkeler esasında bütünleşmesi ve geçiş döneminin görece büyük çalkantılara yol
açmadan başarılması yine bu rol sayesindedir.

127
 Bölgesel Siyasi Örgütler

Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nın

3 kuruluşu ile bölgesel güvenlik konusuna
katkılarını tanımlayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Avrupa Güvenlik ve İşbirliği

Teşkilatı

Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT), 1970’li yıllarda Avrupa’da yaşanan yumuşama döneminde
Doğu Bloku (Varşova Paktı) ile Batı Bloku (NATO) arasında diyalogu arttırmak için çok taraflı bir platform
oluşturma düşüncesiyle doğmuştur. 1 Haziran 1975 tarihinde imzalanan Helsinki Nihai Senedi, katılımcı
devletlerin birbirleriyle ilişkilerindeki on temel ilkeyi saptamıştır. Bu on ilke AGİT’in ve Avrasya güvenlik
rejiminin normatif esaslarını belirlemiştir. AGİT güvenliğin üç boyutunda (siyasi-askeri, iktisadi ve çevresel,
insani) ilke, norm ve standartlar geliştirmekte, yükümlülüklerin uygulanma durumlarını izlemekte, esnek
müzakere ve siyasi diyalog forumu teşkil etmektedir. Ayrıca, katılımcı devletlerin demokratikleşme, hukukun
üstünlüğü ve insan haklarına saygı alanlarındaki çabalarına destek ve yardım işlevi görmektedir. Soğuk Savaş
sonrası dönemde uyuşmazlıkların çözümü, hukukun üstünlüğü, ulusal azınlıkların korunması, medya özgür-
lüğü ve demokratik kurumların güçlendirilmesi konularına odaklanmıştır.
AGİT, kabiliyetleri sınırlı bir örgüttür. Teşkilat, kurucu bir antlaşmaya dayanmamaktadır. Karar almak için
oydaşma aranmakta, alınan kararların ise katılımcı devletler üzerinde yasal bir bağlayıcılığı bulunmamaktadır.
AGİT, kendisine ait bütçesinin yetersiz olması nedeniyle, faaliyetlerinde katılımcı devletlerin mali katkısına
muhtaç kalmaktadır.
AGİT, güvenlik anlayışı ve çatışmaların önlenmesinden çatışma sonrası inşaya uzanan kapsamlı yaklaşımıyla
kendini diğer bölgesel güvenlik örgütlerinden farklılaşmaktadır. AGİT, insani, siyasi-askeri, iktisadi ve çevresel
boyutları, ayrıca hukukun üstünlüğü ve yolsuzlukla mücadele alanlarını içerecek şekilde kapsamlı bir güven-
lik anlayışına öncülük etmektedir. Bu güvenlik anlayışı, güvenliğin bölünmez olduğu anlayışı ile tamamlan-
maktadır. AGİT, bunlardan başka, güvenliğe yönelik işbirliğine dayalı yaklaşımı ve katılımcı devletlerin ege-
menliklerine saygı göstermesi ile dikkat çekmektedir. Buna karşılık, zorlama kabiliyetlerine sahip olmaması,
alınacak kararlarda ve uygulamalarda katılımcı devletler arasında fikir birliğinin aranması ve faaliyetlerinde
katılımcı devletlerin desteklerine muhtaç olması daha etkin olmasının önündeki kurumsal engeller olarak
karşımıza çıkmaktadır.

128
Uluslararası Örgütler

1 Aşağıdakilerden hangisi Avrupa Konseyi ku- 6 Aşağıdakilerden hangisi Avrupa İnsan Hakla-
rumsal yapısı içinde yer almaz? rı Mahkemesi yargıçlarının seçim süreci için geçer-
li değildir?

neler öğrendik?
A. Bakanlar Komitesi
B. Venedik Komisyonu A. İki aşamalı bir seçim süreci söz konusudur.
C. Adalet Divanı B. Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi ulusal
D. Parlamenter Meclisi aday listesini geri çevirebilir.
E. Genel Sekreterlik C. Yargıçlar için 70 yaş sınırı söz konusudur.
D. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi seçim süre-
2 Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi faaliyet- cinde nihai kararı verir
lerine katılımı askıya alınan üye devlet aşağıdakiler- E. Yargıçların görev süresi yenilenemez.
den hangisidir?
A. Rusya
7 Aşağıdaki ilkelerden hangisi Helsinki Nihai
B. Türkiye Senedi’nde yer almıştır?
C. Ukrayna A. Anlaşmazlıkların, Uyuşmazlık ve Tahkim Mah-
D. Fransa kemesine sunulması
E. Portekiz B. Avrupa’da silahlı kuvvetlerin sayısının belirlen-
mesi ve denetlenmesi
3 Avrupa Konseyi’nin kuruluşuna yönelik
C. Sınırların ihlal edilmezliği
önemli kararlar kabul eden Sivil toplum örgütü D. Ulusal azınlıkların korunması için ulus-üstü
aşağıdakilerden hangisidir? bir organ oluşturulması
E. Ulusal seçimlerin katılımcı devletler tarafından
A. NATO gözlemlenmesi
B. Avrupa Birliği
C. Brüksel Paktı 8 Hangi yıl AGİK bir uluslararası örgüt niteliği
D. Avrupa Hareketi kazanmış ve AGİT adını almıştır?
E. AGİT
A. 1990
4 Aşağıdakilerden hangisi bugün Avrupa İnsan
B. 1994
C. 1996
Hakları Sözleşmesi’nin 34. Maddesine göre yetkili
bir uluslararası yargı organıdır? D. 1999
E. 2010
A. Avrupa Birliği Adalet Divanı
B. Uluslararası Adalet Divanı 9 Aşağıdaki Zirvelerden hangisinde yolsuzlu-
C. Türkiye-AB Tahkim Divanı ğun AGİT’in ortak değerlerine bir tehdit oluştur-
D. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi duğu belirtilmiştir?
E. Avrupa İnsan Hakları Komisyonu A. 1975 Helsinki Zirvesi
B. 1990 Paris Zirvesi
5 İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Ko- C. 1994 Budapeşte Zirvesi
runması Avrupa Sözleşmesi hangi uluslararası böl- D. 1999 İstanbul Zirvesi
gesel siyasi örgüt çerçevesinde kabul edilmiştir? E. 2010 Astana Zirvesi
A. Avrupa Konseyi
B. Avrupa Birliği 10 AGİT’in temel karar organları aşağıdakilerin
C. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı hangisinde birlikte ve doğru olarak verilmiştir?
D. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Örgütü A. Başkanlık ve Genel Sekreter
E. Avrupa Ekonomik İşbirliği Örgütü B. Başkanlık ve Güvenlik İşbirliği Forumu
C. Daimi Konsey ve Güvenlik İşbirliği Forumu
D. Daimi Konsey ve Parlamenter Asamble
E. Zirve ve Bakanlar Konseyi

129
 Bölgesel Siyasi Örgütler

Yanıtınız yanlış ise “Avrupa İnsan Hakları

1. C Yanıtınız yanlış ise “Avrupa Konseyi” konu- 6. D
Mahkemesi” konusunu yeniden gözden ge-
sunu yeniden gözden geçiriniz.
çiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

2. A Yanıtınız yanlış ise “Avrupa Konseyi” konu- 7. C Yanıtınız yanlış ise “Avrupa Konseyi” konu-
sunu yeniden gözden geçiriniz. sunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Avrupa Güvenlik ve İş-

3. C Yanıtınız yanlış ise “Avrupa Konseyi” konu- 8. B
birliği Teşkilatı” konusunu yeniden gözden
sunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Avrupa İnsan Hakları Yanıtınız yanlış ise “Avrupa Güvenlik ve İş-
4. D 9. D
Mahkemesi” konusunu yeniden gözden ge- birliği Teşkilatı” konusunu yeniden gözden
çiriniz. geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Avrupa İnsan Hakları Yanıtınız yanlış ise “Avrupa Güvenlik ve İş-
5. A 10. C
Mahkemesi” konusunu yeniden gözden ge- birliği Teşkilatı” konusunu yeniden gözden
çiriniz. geçiriniz.

Araştır Yanıt
4 Anahtarı

İngiltere, Batı Avrupa bütünleşmesi içinde öncelikli bir konum kazanırken,

kendi açısından çok daha önemli gördüğü imparatorluğunun geri kalan kıs-
mı ve eski sömürgeleriyle olan ilişkileri ikinci plana atma niyetinde değildi.
Bu nedenle bütünleşmenin hazırlayıcısı olmakla birlikte, aktif bir katılımcı-
sı olma konusunda çekinceli bir politika izlemiştir. İngiltere, İkinci Dünya
Savaşı’ndan galibiyetle çıkan devletti. Soğuk Savaş başladığında bu konumu
ona Batı Avrupa’da yeni bir düzen oluşturma sorumluluğunu da getirmişti Bu-
nunla birlikte İngiltere, kıta Avrupası’nda federal bir eğilimin güçlenmesini,
kendisini dışarda bırakacak bir gelişme olarak da görmüştür. Avrupa siyase-
tinde güç kazanan federal bir Avrupa fikrine hiç sıcak bakmamıştır. Federalist
grupların gelişen Avrupa bütünleşmesi girişiminden yararlanarak, bütünleşe-
me girişimini federalist bir yöne çekme girişimlerine İngiltere çok soğuk bak-
mıştır. Bir başka deyişle İngiltere, Fransa ile Batı Almanya’yı yakınlaştırmak
üzere hükümetlerarası yönü ağır basan bir Batı Avrupa bütünleşme projesinin
Araştır 1 kolaylaştırıcısı olarak rol oynamayı tercih etmiştir. Öte yandan Avrupa’da teo-
rik ve felsefi düzeyde federalist faaliyetlerin oldukça eskiye dayanan bir temeli
olsa da bu zemin üzerinde fiili anlamda hiçbir gerçek girişim yaşama geçi-
rilme imkanı bulamamıştı. Dolayısıyla devletler, ulusal hassasiyetlerini terk
edip Birleşik Avrupa’yı kurma konusunda kendilerini büyük bir belirsizlik
içinde gördüler. Bu nedenle Avrupa Konseyi girişimini esas belirleyicisi olan
İngiltere’nin hükümetlerarası bir bütünleşme fikri güçlenip belirleyici olabil-
miştir. Daha sonra İngiltere’yi dışarda bırakarak yola çıkan Avrupa Kömür ve
Çelik Topluluğu girişimi de federalist bir esasta kurulmamıştır. Bunun yerine
federalizme doğru yönelen bir ara model olarak fonksiyonel federalizm ya da
neofonksiyonalizm esasında AKÇT oluşturulacaktır. Avrupa bütünleşmesi fe-
deral bir çizgiye hiçbir zaman taşınamadı. Ulus devletlerin ve ulusal egemenli-
ğin zayıflamasına karşılık, onların yerine geçecek kapsayıcı bir Avrupa Birleşik
Devletleri kurulamadı.

130
Uluslararası Örgütler

Araştır Yanıt
4 Anahtarı

Avrupa Konseyi insan hakları, demokrasi, hukukun üstünlüğü başta olmak

üzere, ekonomik, sosyal, kültürel, bilimsel ve idari alanlarda üye devletlerin
uyacağı standartları bu antlaşmalar yoluyla belirlemiştir. Avrupa Konseyi
Statüsü, örgütün amacını, “ortak ilkeler ve idealleri yaşama geçirerek, eko-
nomik ve sosyal ilerlemeyi kolaylaştırarak, Avrupa’da büyük bir birlik yarat-
mak” olarak tanımlamıştır. Bu amaca ulaşmak için Avrupa Konseyi tüm üye
devletlerin taraf olacağı, siyasi-hukuki standartları belirleyecek antlaşmalar
yapmak yolunu benimsemiştir. İkinci Dünya Savaşı’nın sadece yıkıcı bir sa-
vaş olmanın ötesinde, Faşizm ve Nazizm’in insanlık dışı muamelelerini gözler
önüne sermesi bu gelişmede çok etkili olmuştur. Almanya ve İtalya gibi Batı
Avrupa medeniyetinin iki önemli ülkesi ile halkının, nasıl hızla insanlık dışı
Araştır 2 uygulamaları esas alan bu rejimlerin kontrolüne girdiği görülünce ve acımasız
sonuçları yaşanınca, savaş sonrasında kazanan taraflar, Avrupa’da insan hakları
meselelerine özel bir önem vermişlerdir. İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde
Batı Avrupa’da, evrensel değerler, temel hak ve hürriyetler devlet egemenliğini
aşan bir alan olarak değerlendirilmeye başlanmıştır. İnsan hakları alanı gelişir-
ken, insanın doğuştan gelen temel ve reddedilemez haklara sahip olduğu ve bu
hak ve özgürlerin korunmasının, ulusal egemenlik anlayışını aşan bir önemde
bulunduğu hakim bir şekilde değerlendirilmeye başlanmıştır. İşte bu anlayı-
şın Avrupa’da İkinci Dünya Savaşı sonrasında hakim olmaya başlaması İnsan
Hakları Hukuku’nun yeni bir alan olarak gelişmesinin önünü açmıştır. Avru-
pa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi bu anlayışın
en somut sonuçları olarak Avrupa Konseyi bünyesinde yaşam bulacaktır.

Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı (AGİK), Soğuk Savaş döneminde

Batı Bloku ile Doğu Bloku arasında düzenli diyalog tesis etmek suretiyle blok-
lar arasındaki gerginliği ve anlaşmazlık alanlarını azaltmak üzere bir müzakere
forumu ve konferanslar diplomasisi olarak ortaya çıkmıştır. AGİK sürecinin
temelleri, Sovyetler Birliği’nin 1950’lerin ortasında Avrupa’daki savaş sonrası
düzenin ve sınırların karşılıklı meşru kabul edilmesine yönelik önerilerle atıl-
mıştır. 1975 yılında Arnavutluk hariç Avrupa devletleri ile ABD, Sovyetler
Birliği ve Kanada’nın katılımıyla toplam 35 ülke tarafından bu görüşmelerin
sonucunda kabul edilen Helsinki Nihai Senedi ile AGİK süreci başlamıştır.
Katılımcılar mevcut ulusal sınırların korunmasına, birbirlerine kaşı güvensiz-
lik yaratabilecek politikalardan kaçınmaya, ayrıca aralarında insani, kültürel
vb. ilişkilerin sıkılaştırılmasına karar vermişlerdir.
Araştır 3 Helsinki Nihai Senedi’nde güvenliğin birbiriyle irtibatlı üç farklı boyutu ol-
duğu anlayışı iki blok tarafından da kabul edilmiştir. Bu nedenle siyasi-askeri,
insani ve ekonomi-çevre boyutları içeren üç sepet halinde Nihai Sened tasar-
lanmıştır. Birinci sepet güvenlikle ilgilidir ve devletler arasındaki ilişkilerin
yönetilmesi hususundaki ilkeler üzerinde durmuştur. Bu sepet bazı güven
inşa edici, artırıcı tedbirleri de içermekteydi. Bu bağlamda katılımcı devlet-
ler, birbirlerine karşı sürpriz bir saldırı gerçekleştirememek üzerine güvence
sunmaktaydı. İkinci sepetteki konular ise iktisat, bilim, teknoloji ve çevre ile
ilgiliydi. Üçüncü sepetteki konular ise insanlar arasında iletişim, seyahat, tu-
rizm, kültürel paylaşım ve eğitim başlıklarında toplanmıştı. Bu sepet insan
hakları konusuna da atıfta bulunmakta ve insanların, fikirlerin ve bilginin
ulusal sınırları aşarak daha serbestçe dolaşması anlayışını gündeme taşımıştır.

131

Kaynakça
Arısoy, A. (2010). Avrupa’da Federalizm Geleneği
ve Avrupa Bütünleşmesinde Federalist Akımlar.
Ege Akademik Bakış/Ege Academic Review, C. 10,
1195-1206.
Bothe, M., Ronzitti, N. & Rosas, A. (Eds.). (1997).
The OSCE in the maintenance of peace and security:
Conflict prevention, crisis management, and peaceful
settlement of disputes. Martinus Nijhoff Publishers.
Brown, M. D. & Romano, A. (2015). Forty years later,
the signing of the Helsinki Final Act continues to
have an impact on European security. LSE European
Politics and Policy (EUROPP) Blog.
Calmy-Rey, M. & Jeremic, V. (2015). The OSCE,
Dialogue, and European Security. The National
Interest. http://nationalinterest.org/feature/
the-osce-dialogue-european-security-12090
(25.07.2017).
Çakır, A. E. (2001). Avrupa bütünleşmesinin siyasal
kuramları. Beta, İstanbul.
Çomak, H. (2006). Avrupa’da Güvenlik
Yapılanmasının Yeni Parametreleri ve Türkiye’nin
Durumu. Avrupa Araştırmaları Dergisi, 14(1), 97-
120.
Demir, S. (2010). Dünden Bugüne Avrupa Güvenlik
ve İşbirliği Teşkilatı. Güvenlik Stratejileri Dergisi.
11(11), 27-52.
Demir, S. (2010). RF’nin Avrupa Güvenliğine Yönelik
Yeni Önerilerinin AGİT ve AKKA Bağlamında
Değerlendirilmesi. Savunma Bilimleri Dergisi,
9(1), 53-74.
Greer, S. & Williams, A. (2009). “Human
Rights in the Council of Europe and the
EU: Towards ‘Individual’,‘Constitutional’or
‘Institutional’Justice?”  European Law
Journal, Vol.15, No.4, 462-481.
Hakkarainen, P. & Nünlist, C. (2016). Trust and
Realpolitik: The OSCE in 2016. Policy Perspectives.
4(1), 1-4.
Harris, D., O’Boyle, M., Bates, E. & Buckley, C.
(2013). Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Hukuku.
Ankara: Avrupa Konseyi Yayını.
Ibryamova, N. (2011). The OSCE as a Regional
Security Actor. The Security Governance of Regional
Organizations. Abingdon: Routledge, 79-104.
İnternet Kaynakları
Türkiye ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT), http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ve-avrupa-guvenli-ve-
isbirligi-teskilati-_agit_.tr.mfa (29.07.2017)
What is the OSCE?, http://www.osce.org/secretariat/35775?download=true (28.07.2017).
132
Bölgesel Siyasi Örgütler
Kicker, R. (Ed.). (2010). The Council of Europe: Pioneer
and guarantor for human rights and democracy.
Council of Europe.
Kleinsorge, T. E. (Ed.). (2010).  Council of Europe.
Kluwer Law International.
Lehne, S. (2015). Reviving the OSCE: European security
and the Ukraine Crisis. Carnegie Endowment for
International Peace.
Lehne, S. (Ed.). (1991). The Vienna Meeting of the
Conference on Security and Cooperation in Europe:
1986-1989; A Turning Point in East-West Relations.
Westview Press.
Maresca, J. J. (1987). To Helsinki: The Conference on
Security and Cooperation in Europe, 1973-1975.
Durham: Duke University Press.
Mosser, M. W. (2015). Embracing “embedded
security”: the OSCE’s understated but significant
role in the European security architecture.
European Security. 24(4), s: 579-599.
Pryce, R. (1987).  The Dynamics of European Union.
Routledge.
Robertson, A. H. (1961).  The Council of Europe: its
structure, functions and achievements. No. 32.
Stevens & Sons, Limited.
Royer, A. (2010). The Council of Europe. Council of
Europe.
Schmahl, S. & Breuer, M. (Eds). (2017). The Council
of Europe: Its Laws and Policies. Oxford University
Press.
Tangör, B. (2008). Avrupa güvenlik yönetişimi: Bosna,
Kosova ve Makedonya krizleri. Seçkin.
Tangör, B. (2001). Avrupa Birliği’nde Avrupa İnsan
Hakları Sözleşmesi.  Gazi Üniversitesi İktisadi ve
İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 3(1), 1-16.
Winkler, G. (2006). The Council of Europe. Monitoring
Procedures and the Constitutional Autonomy of the
Member States. Vienna: Springer.
Zurcher, A. J. (1958).  The Struggle to Unite Europe
1940-1958, New York University Press.
 Bölüm 5
Küresel Ekonomik Örgütler

1 2
Uluslararası Para Fonu Dünya Bankası
öğrenme çıktıları

1 Uluslararası Para Fonu’nun amaçlarını, 2 Dünya Bankası Grubunu oluşturan

yapısını ve faaliyetlerini tanımlayabilme Örgütleri ve işlevlerini açıklayabilme

Dünya Ticaret Örgütü Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü

3 4
3 Dünya Ticaret Örgütü’nün hangi ilkelere 4 Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü’nün
dayanarak ticareti serbestleştirmeye küreselleşme sürecinde işlevini
çalıştığını tanımlayabilme tanımlayabilme

5
Ülke Grupları
5 Dünya ekonomisinde öne çıkan ülke
gruplarını tanıyabilme

Anahtar Sözcükler: • Uluslararası Parasal Sistem • Ödemeler Dengesi • BRICS Ülkeleri • Mali Yardım
• En Çok Kayrılan Ülke Kuralı • Washington Konsensüsü • Geçiş Ekonomileri • Destekleme Düzenlemesi
• Niyet Mektubu • Yoksulluk • Serbest Ticaret • Uluslararası Tahkim

134
Uluslararası Örgütler
GİRİŞ
Küreselleşme sürecinde ulusal ekonomilerin
yanında uluslararası ekonomik entegrasyonlar (bü-
tünleşmeler), bölgesel ekonomik işbirlikleri, çok
uluslu şirketler ve hükümet dışı örgütler de ulus-
lararası ekonomik yapı içinde yer almaktadır. Tek-
nolojik gelişmeler, bilgi ekonomisinin yaygınlaş-
masıyla uluslararası ticaretin serbestleştirilmesini
ve sermaye hareketlerinin önündeki engellerin kal-
dırılmasını esas alan liberal politikaların belirleyici
olduğu uluslararası ekonomik düzende uluslararası
ekonomik örgütler de önemli roller üstlenmektedir.
Diğer uluslararası örgütlerde olduğu gibi eko-
nomik nitelikteki örgütlerin kurulmaları ve etkin-
liklerini artırmaları da İkinci Dünya Savaşı sonra-
sına rastlamaktadır. Bu gelişmeyi anlayabilmek için
1919 Versay Barış Antlaşması’ndan 1945 yılında
Japonya’nın teslim olmasıyla sonlanan İkinci Dün-
ya Savaşı arasında gerçekleşen ekonomik olayları
hatırlamakta yarar vardır.
Birinci Dünya Savaşı’ndan önce sanayileşme
ve uluslararası ödemeler, sabit döviz kuru siste-
mini oluşturan Altın Para Standardı’nın sağladığı
ortamda gerçekleşmiştir. Ancak Savaşın ekonomi-
lerde yarattığı yıkım, dış ticarette korumacı ön-
lemlerin artması, Almanya’nın Savaşı kazanacağı
beklentisiyle aşırı borçlanması sonucunda yaşadığı
hiperenflasyon ve nihayetinde 1929 yılında yaşa-
nan Büyük Buhran altın standardının yıkılmasına
sebep olmuştur. Bu dönemde ülkelerin ulusal eko-
nomilerini korumak için izledikleri politikalar ye-
ni-merkantilizm veya komşudan dilenme politikası
(beggar thy neighbor) olarak adlandırılmıştır.
Komşudan dilenme politikası ülkelerin
kendi üretim ve istihdam seviyesini koru-
mak veya artırmak için ithalatı kısıtlayıcı
önlemler ve devalüasyon uygulamalarıyla
yurtiçi talebi ithal mallardan yurtiçinde
üretilen mallara doğru kaydırmaya çalış-
malarıdır. Diğer yandan da devalüasyon
aracılığıyla ihracat teşvik edilir. Ancak ülke
açısından dış dengeyi sağlamaya yardımcı
olan bu politikalar ticaret ortağı olan ülke-
lerde tam tersi etki yaratacak, dış ticaret açı-
ğının ve işsizliğin artmasına yol açacaktır.
1929 Dünya Ekonomik Bunalımı ABD ve Av-
rupa ekonomilerinde yıkıcı etkiler yaratmıştır. Soy-
vet Rusya karşısında ağır bir bunalım yaşayan kapi-
talist dünyada birçok ülke ekonomilerini korumak
için dış ticaret politikası araçlarını kullanarak it-
halatı kısıtlamaya çalışmıştır. Bu dönemde sıkça
başvurulan yöntemlerden birisi de ulusal paranın
değerini düşürerek (devülasyon) ithalatı pahalı hâle
getirmek olmuştur. Serbest ticaretin kısıtlanması,
sanayileşmiş ülkelerin dış piyasalara ürettiklerini
satabilmelerini engellemiş, bu durum Buhranın
etkilerinin daha uzun sürmesine neden olmuştur.
Uluslararası ödemeler sisteminde belirsizlik yaratan
bu uygulamalar karşısında 1936 yılında ABD, İn-
giltere ve Fransa Üçlü Anlaşma’yla ulusal paraları-
nın değerini değiştirmeme konusunda uzlaşmışlar-
dır. Bu girişim, Birinci Dünya Savaşı sonrasında ilk
kez küresel ekonomiye istikrar kazandırma arayışı
olarak kabul edilebilir.
Büyük Buhran’ın etkisini ilk atlatan ülke Al-
manya olmuş, giderek güçlenen sanayi üretimi
ihracat artışını desteklemiştir. Bilindiği üzere bu
ekonomik gücün yarattığı Alman Ordusu’nun
Polonya’yı işgal etmesiyle de İkinci Dünya Savaşı
başlamıştır. İkinci Dünya Savaşı devam ederken
dünya ekonomisinin yeni süper gücü ABD öncü-
lüğünde 1944 yılında New Hampshire eyaletinin
bir bölgesi olan Bretton Woods’ta 44 ülkenin katı-
lımıyla Birleşmiş Milletler Para ve Finans Konferansı
gerçekleştirilmiştir. Konferansta İkinci Dünya Sa-
vaşı sonrasında Almanya ve Japonya’nın yenileceği
beklentisi üzerine gelişmiş sanayileşmiş ülkelerin
çıkarlarıyla örtüşmeyen ekonomik çatışmaları en-
gelleme yöntemleri, dış ticaretin serbestleştirilmesi
ve ülkeler arasında ödemelerin sağlıklı bir şekilde
gerçekleşmesini sağlayacak istikrarlı bir uluslararası
parasal sistemin kurulması konuları tartışılmıştır.
Konferansın sonucunda kabul edilen Bretton
Woods Anlaşması ile 22 Temmuz 1944 tarihinde
kapitalizmin yaşadığı krizi aşmak ve yeni bir ulusla-
rarası ekonomik düzen kurmak amacıyla iki ulusla-
rarası örgüt kurulmuştur. Bretton Woods ikizleri ola-
rak anılan bu örgütler Uluslararası Para Fonu (IMF)
ve Dünya Bankası olarak da tanınan Uluslararası
İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD)’dır. Örgütlerin
küresel niteliği soğuk savaşın gölgesinde kalmıştır.
Üzerinde uzlaşılan yeni kapitalizm mimarisinde
ABD ekonomik gücünü kabul ettirmiş, sistemin
merkezinde değeri altına bağlı olan Amerikan doları
rezerv para olarak yer almış, diğer ülkelerin de ulu-
sal paralarının değerini dolara bağlamalarıyla yeni-
den sabit döviz kuru rejimi kurulmaya çalışılmıştır.
135
 Küresel Ekonomik Örgütler

Sistemin üçüncü ayağını ise ülkeler arasında ticareti düzenleyen, serbestleşmesini sağlayan Gümrük Ta-
rifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT) oluşturmaktadır. 1947 yılında başlayan bu oluşum 1995 yılında
yerini Dünya Ticaret Örgütü (WTO)’ne bırakmıştır. İkinci Dünya Savaşı sonrasında batı Avrupa kapita-
lizminin yeniden inşasında önemli rol oynayan diğer bir örgüt ise günümüzdeki adıyla Ekonomik İşbirliği
ve Kalkınma Örgütü (OECD) olmuştur. Bu ünite kapsamında yukarıda bahsi geçen küresel uluslararası
örgütlerin yapıları ve faaliyetleri tanıtılmaya çalışılacaktır.

ULUSLARARASI PARA FONU

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra kurulacak, uluslararası ekonomik sistemin temelini oluşturan Bretton
Woods Anlaşması’nın 22 Temmuz 1944 tarihinde imzalanmasının ardından 27 Aralık 1945 tarihinde Ulus-
lararası Para Fonu faaliyetlerine başlamıştır. Gerçekleştir-
diği ilk mali yardımda 1947 yılında Fransa’ya 25 milyon
dolar kredi sağlamıştır. Başlangıçta 29 ülkeyle yola çıkan
IMF’in bünyesinde Doğu Bloğu ülkeleri yer almamıştır.
Türkiye de 11 Mart 1947 tarihinde IMF’e katılmıştır. Si-
yasi alanda başlayan Soğuk Savaş ekonomik alanda da de-
vam etmiştir. Dünya ekonomisinde adeta iki kutup ara-
sında da ekonomik yarış sürmüştür. IMF üyelerinin sayısı
1950’lerin sonlarında ve 1960’lı yıllarda birçok Afrika
ülkesinin bağımsızlıklarını kazanmasıyla artmış ancak
Sovyet etki alanındaki birçok ülke Örgüte katılmamıştır.
Bretton Woods Sistemini’nin sacayaklarından birisi
olan IMF, görevlerini 1960’lı yılların sonuna kadar yü-
rütebilmiştir. Örgüt’ün kurulduğu dönemde uluslararası
ödemelerde ABD doları rezerv para olarak kullanılmak-
taydı. Nispeten istikrarlı olan bu sabit döviz kuru siste-
minde başta ABD olmak üzere batı kapitalizminin lider
ülkeleri üretim güçlerini yeniden artırmışlardır. Ancak
1963’te başlayan Vietnam Savaşı ve ABD’nin soğuk savaş IMF, uluslararası parasal işbirliği ve döviz
harcamaları ekonomik dengelerinin bozulmasına yol aç- kuru istikrarını desteklemek, ekonomik bü-
mıştır. Değeri belirli bir miktarda altına bağlı olan ABD yüme ve istihdam artışını teşvik etmek ve
dolarına güvenin azalması ve 1971 yılında doların altınla üye ülkelerin karşılaştığı ödemeler dengesi fi-
olan bağlantısının kesilmesiyle sistem fiilen çökmüştür. nansmanı sorunlarına yardımcı olmak amaç-
Uluslararası rezerv para olan dolara olan güvenin ortadan larıyla kurulmuş bir uluslararası kuruluştur.
kalkması ve dünya ekonomisinde altın arzının artırıla-
maması nedeniyle ortaya çıkan uluslararası para krizinin
aşılabilmesi amacıyla ülkelerin resmi rezervlerindeki do-
larları ve altını destekleyecek uluslararası bir rezerv para
yaratılması fikri hayata geçirilmiştir. IMF Guvernörler internet
Konseyi’nin 1967 yılında aldığı kararla Özel Çekme Uluslararası Para Fonunun (IMF) kurumsal web
Hakları (Special Drawing Rights – SDR) sistemi yürür- sayfası http://www.imf.org
lüğe girmiştir.

Özel Çekme Hakları

Doların altınla olan bağlantısının kesilmesinin ardından uluslararası ödemelerin gerçekleşebilmesi için
IMF üyesi ülkelerin paralarının değerini belirleyebilecekleri bir referans oluşturmak amaçlanmıştır. Başlan-
gıçta 1 SDR’nin değeri belirli miktarda altın ile tanımlanırken Bretton Woods Sistemi çöküp önemli para
birimlerinin dalgalı kur uygulamasına geçmesiyle SDR’nin değeri bir para sepetine bağlanmıştır. Günümüz-
de SDR’nin değeri euro, Japon yeni, İngiliz sterlini, ABD doları ve en son olarak Ekim 2016’dan itibaren

136
Uluslararası Örgütler

Çin renminbisinden oluşan döviz sepetine bağlı olarak belirlenmektedir. Uluslararası parasal istikrarsızlığın
yaşandığı dönemde ödeme sistemini destekleyen SDR’ler ülkeler arasında sermaye hareketlerinin hız kazan-
dığı günümüzde rezerv varlık olarak sınırlı bir şekilde kullanılmaktadır. IMF’in temel hesap birimi SDR’dir.
SDR’nin ABD doları cinsinden değeri günlük olarak IMF web sitesinden yayınlanmaktadır.
IMF’ye üye olan her ülke SDR hesabına da katılır. Böylece IMF üyesi ülkeler arasında SDR aracılığıyla
ödemeler gerçekleştirilir. IMF’in yarattığı SDR’ler her üyenin IMF sermayesine katkısı oranında (kota) üye-
lere dağıtılır. Böylece SDR ülkenin uluslararası rezervlerinin güçlenmesini sağlar. Bu nedenle SDR kaydî bir
paradan çok alacak hakkı olarak tanımlanmaktadır. Karşılıklı ödemelerde SDR kotası yetmeyen ülke belirli
bir faiz ödemekte, tersi durumda kendisine tahsis edilen kotadan daha fazla SDR bulunduranlar da faiz geliri
elde etmektedir.

Uluslararası parasal sistemde doğan bu kaosun • Kamu teşebbüsleri özelleştirilmeli

etkilerini azaltmaya çalışan IMF 1973’teki petrol
kriziyle bir şokla daha karşılaşmıştır. Petrol fiyatla-
rındaki ani yükseliş, birçok gelişmekte olan ülkenin
dış ödeme güçlüğü yaşamasına neden olmuştur. Bu
ortamda IMF ödeme güçlüğü çeken ülkelere yar-
dım etme temel görevini yerine getirememiştir. Üs-
telik bu ülkelerin gelişmiş ekonomilerden sağladığı
dış borçları geri ödeyememesi durumu, gelişmiş ül-
kelerde krizin etkilerinin daha da artmasına neden
olmuştur. Diğer taraftan dış ödeme güçlüğü çeken
ülkelerin ulusal paralarının değerini değiştirmeleri
ve döviz giderlerini kısmak için ithalatı kısıtlamaları
sonucunda sanayileşmiş ülkeler ürünlerini bu pazar-
lara satamamışlar, üretim krizine sürüklenmişlerdir.
1970’lerden sonra dünya ekonomisinde başla-
yan yeni küreselleşme döneminde IMF’in de yeni
görevleri olmuştur. Liderliğini ABD’nin yaptığı
kapitalizminin gelişmiş-sanayileşmiş ülkelerinin
büyüme hızlarında ciddi düşüşler yaşanması, ser-
mayenin ulusal ekonomi sınırını aşmasını, daha
yüksek kâr getirecek yeni yatırımları gerçekleştir-
mesini gerekli kılmaktaydı. Gelişmekte olan ülke-
lerde 1980’lerin başlarında dış borç krizinin başla-
masıyla birlikte, bu borcun yönetimi ve gelişmekte
olan ülkelerin izleyecekleri piyasa öncülüğündeki
kalkınma stratejilerine yönelik Uluslararası Para
Fonu, Dünya Bankası ve ABD Hazine Bakanlığı
arasında bir politika reçetesi benimsenmiştir. Özel-
likle Latin Amerika ülkelerine yönelik bu politika
önerisi paketi daha sonra gelişmekte olan ülkele-
rin tamamını kapsamıştır. Washington Konsensüsü
olarak da anılan neoliberal ekonomi politikaları
krizden çıkmak için izlenmesi gereken politikaların
ana hatlarını belirlemektedir. Buna göre uluslarara-
sı ekonomik sistemle entegre olan ülkelerde;
• Vergi reformu gerçekleştirilmeli,
• Dış ticaret serbestleştirilmeli,
• Finansal reform gerçekleştirmeli,
• Sermaye hareketleri serbest bırakılmalı, faiz
oranları piyasada belirlenmeli,
• Doğrudan yabancı sermaye yatırımları teş-
vik edilmeli,
• Devletin piyasa üzerindeki kontrolleri kal-
dırılmalıdır.
Bu yeni dönemde IMF, Dünya Bankası ve
GATT’ın temel görevleri yapısal uyum programı
adı verilen Washington Konsensü ile belirlenen il-
kelerin uygulanması olmuştur (Williamson, 2009).
Geniş anlamda Washington Konsensüsü’nün yan-
sıdığı standart politika tavsiyesi paketleri, IMF ve
Dünya Bankası’nın vermiş olduğu mali yardım-
ların adeta koşulu haline gelmiştir. 1989 yılında
Berlin duvarının yıkılışı ve 1991 yılında Sovyet-
ler Birliği’nin dağılmasıyla IMF küresel bir örgüt
haline gelmiştir. Yeni görevleri arasına eski Doğu
Bloğu ülkelerinin kapitalizme geçiş sürecini yönet-
mek/yönlendirmek de girmiştir. IMF 90’lı yıllar
boyunca bu ülkelere politika danışmanlığı, teknik
yardım ve finansal destek sağlamıştır. Bu süreç geçiş
ekonomilerinin 2004 yılında AB üyeliğini elde et-
meleriyle başarıya ulaşmıştır.
Geçiş ekonomileri kavramı, sosyalizm
uygulamasından vazgeçerek piyasa ekono-
misi koşullarına göre yapılanmaya çalışan
eski Doğu Bloğu ülkelerini tanımlamak
için kullanılmaktadır.

• Mali disiplin sağlanmalı, Sovyet Bloğu’nun çökmesinin ardından küresel

• Özel mülkiyet korunmalı kapitalizm zaferini ilan etmiş ve dünya ekonomisin-
• Kamu harcamaları azaltılmalı, de sermaye hareketleri hız kazanmaya başlamıştır.

137

Küresel sermaye hareketlerinin sermayenin kıt ol-
duğu ülkelere doğru gerçekleşeceği, böylece özellikle
gelişmekte olan ülkelerde ucuzlayan sermaye mali-
yeti ve genişleyen kredi hacmi sayesinde sabit ser-
maye yatırım harcamalarını artıracağı ve ekonomik
büyüme hızlarının yükseleceği beklentisine rağmen
90’lı yıllar bir çok gelişmekte olan ülkenin krize
sürüklenmesine sahne olmuştur. Dünya ekonomi-
sindeki finansal serbestleşmenin yarattığı tahribatın
en güçlü olduğu dönemlerden birisi 1997 Asya Fi-
nansal Krizi olmuştur. Finansal krizden etkilenen
hemen hemen her ülke, hem mali yardım hem de
ekonomi politikaları reformu konusunda IMF’den
destek istemiştir. IMF’nin desteğine başvuran ülke-
lere neoliberal politikalar kapsamında yapısal uyum
programları adeta tek çözüm reçetesi olarak sunul-
muştur. Buna rağmen 2000’li yılların başına kadar
geçiş ekonomileri krizden kurtulamamış, Latin
Amerika ülkelerinin çoğu, Rusya ve Türkiye sık sık
finansal krizler yaşamış ve Sahra Altı Afrika ülkele-
ri yoksulluktan kurtulamamıştır. Finansal krizlerle
başa çıkmak için izlediği politikalar IMF’nin çok
yoğun eleştirilerle karşılaşmasına neden olmuştur.
Dünya ekonomisinin temel sorunları ve hacim
olarak giderek büyüyen küresel sermaye hareketleri
karşısında izlenecek politikaların belirsizliği IMF
açısından 2000’li yıllarda da sürmüştür. Nitekim
IMF tarihindeki bir diğer önemli aşama 2007 yı-
lında ABD’de mortgage kredi piyasasındaki çöküş
ile başlayan ve 2008 yılında dünyaya yayılan küre-
sel kriz olmuştur. Krizin IMF’nin sağladığı finansal
serbestlik ortamında küresel sermaye akımlarında-
ki büyük dengesizliklerin sonucunda ortaya çık-
ması bu Örgütün yine tartışılmasına, yapısında ve
yönetiminde reform taleplerine neden olmuştur.
Amaçları ve Fonksiyonları
IMF’nin temel amacı, uluslararası parasal ve fi-
nansal sistemin istikrarını sağlamaktır. Dolayısıyla
uluslararası finansal sistemi etkileyecek krizlerin et-
kilerini azaltabilmek için üye ülkeler ile birlikte ça-
lışır, onlara yardımcı olur. Fon’un amaçları IMF’yi
kuran Anasözleşme’nin 1’nci maddesinde;
• Uluslararası parasal işbirliğini teşvik etmek,
• Uluslararası ticaretin dengeli büyümesini ve
yaygınlaşmasını kolaylaştırmak,
• Döviz kuru istikrarını desteklemek,
• Çok taraflı bir ödemeler sistemi kurulması-
na yardım etmek,
• Ödemeler dengesi güçlükleri yaşayan üyele-
re yeterli koruma önlemleriyle beraber kay-
naklar sunmak olarak belirtilmiştir.
138
Küresel Ekonomik Örgütler
IMF’e katılan ülkeler Kuruluş Anlaşması’nda
belirlenen kriterlere göre iki kategoride tanımlanır-
lar. Eğer üye ülkede sermaye hareketlerine yönelik
bir kısıtlama söz konusuysa IMF Anlaşması’nın
4’üncü maddesi statüsünde üye konumundadır.
Eğer sermaye hareketlerini serbest bırakmışlarsa ve
konvertibl döviz rejimi uyguluyorsa o zaman ülke
IMF Anlaşması’nın 8’nci maddesi statüsünde üye
konumundadır. IMF’nin temel hedeflerinden biri-
si de tüm üyelerinin 8’nci madde statüsüne buluş-
malarını, bir başka ifadeyle sermaye hareketlerinin
serbest olduğu bir konumda olmalarını sağlamaktır.
IMF Anasözleşmesi’yle Fona, üye ülkelerin
ödemeler dengesi açıklarını azaltılmasını sağlama,
dış ödeme güçlüğü çeken ülkelere mali yardım
sağlama, döviz kurlarında istikrarı teşvik etme,
üyelerin devalüasyona başvurmalarına engel olma,
dövize ilişkin işlemleri serbest bıraktırma ve çok ta-
raflı ödemeler sistemi kurma görevleri verilmiştir.
IMF bu görevleri yerine getirirken gözetim (surve-
illance), mali yardım ve kapasite geliştirme (teknik
yardım ve eğitim) araçlarını kullanmaktadır. Bütün
bu faaliyetler IMF’nin araştırma ve istatistik faali-
yetleriyle desteklenmektedir.
IMF, ekonomik istikrar ve küresel büyümenin
sağlanması için üye ülkelerin sağlam ekonomik ve
mali politikaları izlemesini teşvik eder. Bu neden-
le, küresel, bölgesel ve ulusal ekonomik gelişmeleri
düzenli olarak gözetler. Aynı zamanda, tek tek ül-
kelerin politikalarının diğer ekonomiler üzerindeki
etkisini de değerlendirmektedir. Gözetim görevine
bağlı olarak IMF her üye ülkenin ekonomik du-
rumunun derinlemesine değerlendirildiği raporlar
yayınlar. IMF’nin üye ülkeler, bölgesel ekonomiler
ve küresel ekonomi üzerine düzenli yayınlanan te-
mel raporları yılda iki kez yayınlanan Dünya Eko-
nomik Görünüm, Bölgesel Ekonomik Görünüm
ve Küresel Finansal İstikrar Raporu’dur.
Uluslararası para sisteminde istikrarın sağ-
lanması ve krizlerin önlenmesi amacıyla
IMF, üye ülke politikalarını ve ulusal, bölge-
sel ve küresel ekonomik ve mali gelişmeleri
gözetim sistemi aracılığıyla izlemektedir.
IMF üye ülkelerin ekonomi yönetimlerine
yol gösterici olmak ve uluslararası finansal sistem
üzerindeki gözetim görevini yerine getirmek ama-
cıyla her bir üye ülkenin ekonomik gelişmelerine
ilişkin olarak (genellikle yılda bir kez) ayrıntılı
gözden geçirme (konsültasyon) çalışmalarında bu-
lunmaktadır. Söz konusu çalışmalar IMF Kuruluş
Uluslararası Örgütler
Anlaşması’nın 4’ncü maddesi kapsamında gerçek-
leştirildiği için IV. Madde Görüşmeleri olarak da
adlandırılmaktadır. Eğer bir üye Fon’dan kaynak
kullanmışsa görüşmelerin sayısı artabilir.
IV. Madde Görüşmeleri çerçevesinde ilk olarak
IMF uzmanlarından oluşan bir heyet ekonomik
verileri toplamak ve ülkenin ekonomi politikaları
hakkında hükümet ve merkez bankası yetkilileriyle
görüşmelerde bulunmak üzere üye ülkeyi ziyaret
etmektedir. Heyet ülkenin makroekonomik poli-
tikalarını gözden geçirmekte ve finansal sistemin
sağlamlığına ilişkin değerlendirmelerde bulunmak-
tadır. Gerekli analizler yapıldıktan sonra bulguları
özetleyen bir Konsültasyon Raporu hazırlanmakta-
dır. Söz konusu rapor İcra Direktörleri Kurulu’nda
görüşülmekte ve onaylanmaktadır. Bu sayede üye
ülkenin uygulamalarının IMF’nin temel amaçla-
rıyla ne derece örtüştüğü gözden geçirilerek, ulusla-
rarası ödeme sistemini etkileyebilecek risklerin ön-
ceden tespit edilmesi ve önlem alınması amaçlanır.
Ödemeler dengesi sorunları yaşayan ülkelere
mali destek sağlamak IMF’nin temel sorumlulu-
ğudur. Mali yardım aracının nasıl kullanıldığı, üye
ülkelerin hangi kaynaklardan yararlanabildiği son-
raki başlık altında ayrıntılı olarak açıklanacaktır.
IMF, amaçlarına ulaşmak için kullandığı üçüncü
araç olan kapasite geliştirme aracı ise IMF’nin üye-
lerine etkin ekonomi politikaları uygulayabilmeleri
için teknik destek ve eğitim yardımları sunmasıdır.
Teknik yardım, maliye politikası, para ve kur po-
litikaları, bankacılık ve finansal sisteminin gözeti-
mi ve düzenlemesi ve istatistik dahil olmak üzere
çeşitli alanlarda sunulmaktadır. IMF, özellikle dört
alanda teknik yardım ve eğitim sağlar:
• Para ve maliye politikaları, para politikası
araçları, bankacılık sisteminin denetim ve
yeniden yapılandırılması ve merkez bankala-
rının yapısal gelişimi,
• Maliye politikası ve yönetimi (vergi ve güm-
rük politikaları ve yönetimi, bütçe hazırla-
ma, harcama yönetimi, sosyal güvenlik ağla-
rının tasarımı, iç ve dış borç yönetimi vb.)
• İstatistiksel verilerin gerçeği yansıtması,
• Ekonomik ve malî mevzuat.
Yapısı ve Yönetimi
IMF, Birleşmiş Milletler’in uzmanlık kuruluşla-
rından birisidir. Buna karşılık idari ve mali açıdan
bağımsız bir örgüt olarak faaliyet göstermektedir.
Günümüzde 190 ülke IMF üyesidir. IMF bir fon
olduğu için her üye bu fona katkıda bulunur. Bu
da Fon’un sermayesini oluşturur. Üyelerin serma-
yeye katılım paylarına kota adı verilir. Üye ülke-
lerin IMF’in yönetiminde temsil düzeyi ve Fon
kaynaklarından yararlanabilecekleri miktar sahip
olunan kotaya bağlıdır. Üyelerin Fon sermayesine
katkıları, ulusal gelirleri, dış ticaret hacimleri, dö-
viz rezervleri, ihracat çeşitliliği ile dış ödemeleri göz
önünde bulundurularak belirlenir. Bir ülke IMF’e
üye olduğunda kotasının dörtte birini konvertibl
döviz ile (ABD doları, euro, yen, sterlin, renminbi
veya SDR) geri kalanını ise ulusal parasıyla öder.
Dünya ekonomisindeki gelişmelere paralel olarak
IMF’nin yapısında ve yönetiminde de değişiklikler
yapılması amacıyla özellikle gelişmekte olan ülkele-
rin Fon’da yeterince temsil edilmediği eleştirilerine
karşılık 2006 yılında IMF içinde reform çalışmaları
başlatılmıştır. Bu kapsamda daha dengeli bir kota da-
ğılımının gerçekleştirildiği Reform Paketi IMF Gu-
vernörler Kurulu tarafından 15 Aralık 2010 tarihinde
kabul edilmiş ve 26 Ocak 2016 tarihinde yürürlüğe
girmiştir. Reform Paketi’nin yürürlüğe girmesiyle:
• IMF’in toplam kotası iki kat arttırılarak
477 milyar SDR olmuştur (yaklaşık 700
milyar ABD Doları)
• Yükselen piyasa ekonomilerinin ve gelişmek-
te olan ülkelerin kotadaki payı arttırılmış
• BRIC ülkeleri en yüksek kotaya sahip 10
ülke arasına girmiş,
• Avrupa ülkelerinde olan iki adet İcra Direk-
törlüğü temsil yetkisi gelişmekte olan ülke-
lere aktarılmıştır.
Ülkemizin IMF’deki pozisyonu da Reform Pa-
keti sonrasında değişmiş toplam kota içindeki pa-
yımız %0,98 seviyesine yükselerek en çok kotaya
sahip 20. ülke konumuna gelmiştir. Tablo 5.1’de
IMF içinde en yüksek kotaya sahip ülkeler ve
Türkiye’nin payları sunulmuştur.
BRIC ülkeleri Brezilya, Rusya Federas-
yonu, Hindistan ve Çin’i kastetmek için
kullanılır. Bu ülkelere Güney Afrika da
eklenince BRICS olarak ifade edilir.
IMF’in temel amacı döviz kuru sistemle-
ri ve ülkeler arasında ödeme yapılmasını
sağlayan uluslararası parasal sistemin istik-
rarını sağlamaktır.
139
 Küresel Ekonomik Örgütler

Tablo 5.1 IMF’de en yüksek kotaya ve oy gücüne sahip Guvernörler Kurulu yetkilerinin büyük bir kıs-
ülkeler ve Türkiye* mını İcra Direktörleri Kurulu’na devretse de kota
artışları, Özel Çekme Hakkı (SDR) tahsisleri, yeni
Kota
Pay Oy Pay üyelerin kabulü veya üyelikten çıkarma, Kuruluş
Ülke (Milyon
(%) (Adet) (%) Ana Sözleşmesi’nde değişiklik yapma gibi yetkile-
SDR) ri bünyesinde tutmaktadır. Guvernörler Kurulu,
ABD 82.994 17,46 831.407 16,52 IMF Ana Sözleşmesi’nin yorumlanmasında nihai
Japonya 30.821 6,48 309.670 6,15 karar organıdır. Bu kararların alınmasında toplam
ÇHC 30.483 6,41 306.294 6,09 oy gücünün %85’inin desteği gerekmektedir. Bu
koşul, toplam oy gücü içinde %15’ten fazla paya
Almanya 26.634 5,60 267.808 5,32
sahip olan ABD’ye adeta veto hakkı yaratmaktadır.
Fransa 20.155 4,24 203.016 4,03
IMF ve Dünya Bankası’nın Guvernörler Kuru-
İngiltere 20.155 4,24 203.016 4,03
lu her yıl sonbaharda IMF-Dünya Bankası Yıllık
İtalya 15.070 3,17 152.164 3,02 Toplantısı’nda bir araya gelirler. Bu toplantılarda
Hindistan 13.114 2,76 132.608 2,64 yoksullukla mücadele, uluslararası ekonomik geliş-
Rusya Fed. 12.904 2,71 130.502 2,59 meler ve uluslararası finans konuları tartışılır. Bu so-
Brezilya 11.042 2,32 111.884 2,22 runları daha geniş bir platformda tartışabilmek için
ayrıca IMF-Dünya Bankası Bahar Toplantıları dü-
Türkiye 4.659 0,98 48.050 0,95
zenlenir. Bu toplantılarda her yıl maliye ve kalkınma
Toplam 475.473 100 5.031.614 100 bakanları, merkez bankalarının temsilcileri, özel sek-
*: Ağustos 2018 itibariyle dağılımdır. tör yöneticileri ve akademisyenler küresel önem taşı-
Kaynak: IMF yan meseleleri tartışmak üzere bir araya gelmektedir.

İcra Direktörleri Kurulu

IMF ağırlıklı oy yöntemini kullanır. Her
üye ülkenin sabit oyunun yanında, Fon
sermayesine katkısı ölçüsünde (kotası)
değişken oyu bulunmaktadır. Bir ülkenin
kotası ne kadar fazla ise karar alma süre-
cinde ağırlığı da o ölçüde fazla olmaktadır.
Guvernörler Kurulu
IMF’nin en yetkili organıdır. Kurul, her üye
ülke tarafından atanmış bir Guvernör ile toplan-
tılara katılabilen ve ancak Guvernörün bulunma-
dığı zamanlarda onun yerine oy kullanmaya yetkili
olan bir Guvernör Vekili’nden oluşur. Guvernör ve
Vekili’nin atanma süreleri bulunmamaktadır. Ge-
nelde ülkelerin maliye bakanları Guvernör, merkez
bankası başkanları da vekillik görevini yüklenirler.
Guvernörler Kurulu kendi aralarından bir Guver-
nörü, Guvernörler Kurulu Başkanlığına seçerler.
Türkiye adına Guvernörlük görevi Hazine ve Ma-
liye Bakanı, Guvernör Vekilliği ise Merkez Bankası
Başkanı tarafından yerine getirilir.
İcra Direktörleri Kurulu Fon’un politikalarının
oluşturulduğu ve tüm kredi işlemlerinin yürütül-
düğü organdır. IMF’nin günlük işlerini yürütme ve
üye ülkelerin gözetimi görevleri 24 üyeden oluşan
İcra Direktörleri Kurulu tarafından yerine getiri-
lir. 190 üye ülke arasında en yüksek kotaya sahip
ABD, Japonya, Çin, Almanya, Fransa, İngiltere,
Rusya ve Suudi Arabistan İcra Direktörleri Ku-
rulunda doğrudan temsil edilir. 16 gruba ayrılan
diğer ülkelerin temsili, her grup için ikişer yıllık
dönemler için seçilen icra direktörleri aracılığıyla
sağlanmaktadır. 2022 yılına kadar Türkiye, Avus-
turya, Belarus, Çekya, Macaristan, Kosova, Slo-
vakya ve Slovenya ile aynı grupta yer alacaktır. Bu
grubun 2014-2016 döneminde İcra Direktörlüğü
görevini yürüten Türkiye 2018-2020 döneminde
yeniden bu görevi üstlenecektir.
İcra Direktörleri Kurulu, Guvernörler Kurulu’nun
yetki verdiği alanlarda faaliyet gösterir. İcra Direktör-
leri Kurulu 5 yıllık bir dönem için IMF Başkanı’nı
(Genel Direktör) seçer. IMF çalışanlarının en üst dü-
zey yöneticisi olan ve dört idari yardımcısı bulunan
Başkan gelenek olarak Avrupa ülkelerinden seçilir.
Başkanın oy hakkı yoktur. İcra Kurul’da kararlar top-
lam oy gücünün salt çoğunluğuyla alınır.

140
Uluslararası Örgütler
Danışma Komiteleri
IMF Guvernörler Kurulu’na tavsiyelerde bulu-
nan iki komite bulunmaktadır: Uluslararası Para
ve Finans Komitesi (IMFC) ve Kalkınma Komitesi.
IMFC, aynı İcra Direktörleri Kurulu gibi guvernör-
ler arasından seçilen 24 üyeden oluşur. IMFC’nin
hiçbir resmi karar alma yetkisi bulunmamakla
birlikte, Fon’un çalışma ve politikalarına stratejik
yön vermede önemli bir araç haline gelmiştir. Yılda
iki kez gerçekleşen IMF-Dünya Bankası toplantı-
ları esnasında IMFC de toplanır. Komite, küresel
ekonomiyi etkileyen ortak konularda Guvernörler
Konseyi’ne tavsiyelerde bulunur.
1974 yılında kurulan Kalkınma Komitesi ise
IMF ve Dünya Bankası Guvernörler Konseyi’ne,
gelişmekte olan ülkelerin ekonomik kalkınması ile
ilgili konularda danışmanlık yapmak ile görevlidir.
Kalkınma Komitesi’nin, IMF ve Dünya Bankası
üyesi olan ülkelerin maliye ve kalkınma bakanları
arasından seçilen 25 üyesi bulunmaktadır. Komite
genellikle IMFC toplantısından sonra yılda iki kez
toplanır.
IMF Kaynaklarından Yararlanma
IMF Anlaşması’nın I. maddesi üye ülkelere su-
nulan mali kaynakların amacını “ .... Fon’un genel
kaynaklarını üyelerine geçici olarak sunarak onla-
ra dış ödeme dengesizliklerini ulusal ve uluslararası
düzeyde refahı olumsuz etkilemeden düzeltmelerine
imkan sağlamak...” şeklinde tanımlamıştır. IMF,
kalkınma bankalarının yaptığı gibi proje finans-
man kredileri vermez. IMF kredileri, üye ülkelerin
ödemeler dengesi sorunlarının çözümüne yardımcı
olmak ve ekonomilerin istikrara ve sürdürülebilir
bir ekonomik büyüme seviyesine kavuşabilmesi
amacıyla verilir. Burada amaç ülkenin uluslararası
ödemelerini düzenli bir şekilde gerçekleştirebilme-
sidir. IMF kredileri;
• Krizle karşılaşan ülkenin şokları atlatmasına
yardımcı olur,
• IMF gözetiminde izlenen politikalar gü-
venirliği artırarak ülkeye yönelik sermaye
akımlarının devamlılığına katkı sağlar,
• Ülkenin yaşayacağı dış dengesizliğin diğer
ülkelere yayılmasının önüne geçerek krizleri
engeller.
IMF’nin üyelerine kullandırdığı kredilerin te-
mel olarak dört kaynağı bulunmaktadır: Birincisi
üye ülkelerin IMF’ye katıldıkları zaman ödedikleri
katkı paylarından (kotalar) ve kota artırımlarından
sağlanmaktadır. Kotaların % 25’i normal olarak re-
zerv para birimleri üzerinden; kalanı ise ülkelerin
kendi para birimleri cinsinden ödenebilmektedir.
İkinci olarak IMF, Fon kaynaklarını desteklemek
üzere ödemeler dengesi pozisyonu güçlü durum-
da bulunan üye ülkelerden borçlanabilmektedir.
Üçüncü kaynak olan Fon’un elde ettiği faiz gelirleri
ise daha ziyade faiz giderleri ile yıllık idari harcama-
larını karşılamak için kullanılmaktadır. Son olarak
da Fon elinde bulunan altın varlıklarının satışı yo-
luyla kaynak sağlayabilir.
Hemen hemen tüm IMF üyeleri en az bir
kez IMF kaynaklarına başvurmuştur. Uygulama-
da Fon’un kuruluşundan günümüze borç verme
amacı önemli ölçüde değişmiştir. IMF kaynakları
1970’lerin sonuna kadar sanayileşmiş ülkelere yö-
nelmiştir. 80’li yıllarda petrol şokunun ardından
az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelere, 90’larda
Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla bağımsızlıkla-
rını kazanan Merkez ve Doğu Avrupa ülkelerine,
2008’den itibaren de küresel finansal krizin olum-
suz etkilediği ülkelere yönelmiştir.
IMF üyelerine malî yardım sağlarken, bu kredi-
lerin Fon’un amaçları doğrultusunda kullanılması
ve ödemeler dengesi açıklarının giderilmesi şartı-
nı arar. Verilen kaynaklar ile belli bir süre içinde
ödemeler dengesi sağlanmalı, ekonomik büyüme
gerçekleştirilmeli, dış ticaret ve sermaye hareketle-
rinin önündeki engelleri kaldırılmalıdır. Diğer bir
deyişle IMF kaynaklarını kullandırırken, üyelerine
vermiş olduğu fonların kuruma geri dönmesini
sağlayacak politikaların ilgili ülkelerce izlenmesi-
ni zorunlu bir şart olarak ileri sürer. IMF’nin bu
politikasına şartlılık politikası denir. Sağlanan mali
destekler arttıkça, Fon’un öne sürdüğü şartlar da
giderek ağırlaşmaktadır.
Bu amaçla IMF, mali yardım talep eden ülke
ile uygulanacak ekonomi politikalarını görüşür ve
bazı hedefler belirler. Fon’dan kaynak talep eden
ülke, ödünç süresi içinde izleyeceği ekonomi po-
litikasının içeriğini ve alacağı istikrar önlemlerini
açıklayan bir niyet mektubunu IMF İcra Direktör-
leri Kurulu’na sunar. Niyet mektubu IMF tarafın-
dan uygun görüldükten sonra ülkeye verilecek kre-
141

di dilimleri bir takvime bağlanır. Dilimlerin sırayla
serbest bırakılması, ülkenin belirlenen ekonomi
politikalarını uygulamasıyla mümkün olur.
Niyet Mektupları IMF kaynaklarını kul-
lanmak isteyen ülkelerin hükümetlerinin
izleyeceği ekonomi politikalarına ilişkin
olarak IMF Başkanı’na hitaben yazdıkla-
rı politika beyanı niteliğinde metinlerdir.
Şartlılık politikası, IMF desteğinin toptan
verilmesi yerine Hükümetin niyet mektu-
bunda taahhüt ettiği politikaları izlemesi
şartı ile kredinin dilimler halinde serbest
bırakılması şeklinde çalışır.
IMF’nin üyelerine ödemeler dengesi ihtiyaçlarını
karşılamak için sağladığı kredilerin ana amacı söz ko-
nusu ülkenin dış yükümlülüklerini yerine getirmek
için yeterli döviz rezervi olduğu yolunda uluslararası
piyasalara güven sağlamaktır. Bu nedenle IMF’den
kullanılan krediler ülkenin merkez bankasının dö-
viz rezervlerini artırmak için kullanılır. Finansmanın
miktarı; ülkenin ödemeler dengesi ihtiyacına, uygu-
lanacak programa ve ülke kotasının büyüklüğüne
bağlıdır. İstisnai durumlarda daha yüksek miktarda
mali yardımlar IMF İcra Direktörleri Kurulu tara-
fından onaylanabilir.
Ana Kredi İmkanları
IMF kaynaklarının üye ülkelerce kullanımına
yönelik olarak, ihtiyaca göre birçok farklı meka-
nizma ve araç geliştirilmiştir. Borç verme şartları,
kredinin süresi ve geri ödeme takvimi üye ülkenin
izleyeceği programa göre farklılaşmaktadır. Bu kre-
diler normal ve ayrıcalıklı krediler olarak iki grupta
toplanır. 5 tür normal kredi vardır:
i. Destekleme (Stand-By) Düzenlemeleri (SBA):
Stand-by düzenlemeleri ile üye ülkeye, kısa
vadeli ödemeler dengesi sorunlarını aşabil-
mesi için, 36 ayı aşmayacak şekilde genel-
likle 12-24 aylık süre zarfında, ülkelerin ko-
tasıyla ilişkilendirilen belli bir miktara kadar
kaynak kullanabilme imkânı sağlanmakta-
dır. Stand-by düzenlemeleri gelişmekte olan
ülkeler için temel kredi aracıdır. Ülkenin
142
Küresel Ekonomik Örgütler
sunduğu niyet mektubundaki taahhütler
stand-by düzenlemesinin içeriğini oluştu-
rur ve bu belge ekinde niyet mektubu ile
birlikte IMF İcra Direktörleri Kurulu’nun
onayına sunulur. Onay alındıktan sonra
ülkeye verilecek kredi dilimleri bir takvi-
me bağlanır. Destekleme sürecinde izlene-
cek politikaların denetimi için performans
kriterleri belirlenir ve hedeflere ne ölçüde
ulaşıldığını belirleyebilmek için “program
gözden geçirmeleri” gerçekleştirilir. Gözden
geçirme sürecinin ardından kredi dilimleri
üye ülkeye gönderilir. Üye ülkenin perfor-
mans kriterini sağlayamaması durumunda
IMF gözden geçirmeyi ve kredi kullanım-
larını durdurmaya karar verebilir.
ii. Esnek Kredi Hattı (FCL): Güçlü ve istikrarlı
ekonomi politikalarına sahip ülkelerin her-
hangi bir koşul aranmadan yeterli miktarda
Fon kaynağına hızlı bir şekilde erişim sağ-
laması ve temel olarak krizlerin önlenmesi
amacıyla uygulamaya konulmuştur. Kulla-
nım süresi talebe göre 1 ya da 2 yıl olup, faiz
ve geri ödeme dönemi stand-by düzenleme-
si ile aynıdır.
iii. İhtiyati Likidite Hattı (PLL): Güçlü ve is-
tikrarlı ekonomi politikalar sahip, ancak
bölgesel veya küresel ekonomik ve finansal
krizlerden etkilenen, fiili veya potansiyel
ödemeler dengesi ihtiyacı bulunan ve Esnek
Kredi Hattı İmkânı için uygunluk kriterini
yerine getiremeyen ülkelerin yararlanması
için oluşturulmuş bir imkândır.
iv. Uzatılmış Fon Kolaylığı (EFF): Temel ekono-
mik reformlar gerektiren orta ve uzun vadeli
ödemeler dengesi sorunları yaşayan ülkeler
için geliştirilmiştir. Bu nedenle düzenleme-
nin süresi Stand-by düzenlemesinden daha
fazla olup, 3 ila 4 yıl olabilmektedir.
v. Hızlı Finansman Aracı (RFI): Dünya eko-
nomisinde mal fiyatlarındaki dalgalanmalar
ve doğal felâketler gibi dış şoklara maruz
kalan ya da çatışma sonrası gibi kırılgan du-
rumlarda bulunan IMF üyesi tüm ülkelerin
acil ödemeler dengesi ihtiyaçlarını karşıla-
ma amacıyla kullanılır.
Uluslararası Örgütler

Fon’un ödeme koşulları ve faiz açısından ayrı- Türkiye - IMF İlişkileri

calıklı kredileri de bulunmaktadır. Köklü ödemeler
dengesi sorunları olan ve ulusal gelir düzeyi çok
düşük olan üye ülkelere yardım etmek için oluştu-
rulan bu kaynaklar Yoksulluğu Azaltma ve Büyüme
Fonu (PGRT) adı altında toplanmıştır: Genişletil-
miş Kredi İmkânı (ECF), Stand-by Kredi İmkânı
(SCF), Hızlı Kredi İmkânı (RCF) Yoksulluğu
Azaltma ve Büyüme Fonu kapsamında yer alan ay-
rıcalıklı kredi araçlarıdır.
internet
Türkiye’nin IMF imkanlarından hangi ölçüde
yararlandığını görmek için https://www.hmb.
gov.tr/ikili-ve-cok-tarafli-iliskiler adresinde
Dış Ekonomik İlişkiler bölümüne bakabilir-
siniz.
Türkiye, 1945 yılında kurulan IMF’ye 11 Mart
1947 tarihinde üye olmuştur. Türkiye, IMF ana
sözleşmesinin 8’nci maddesi statüsünde, yani ser-
maye hareketlerini serbest bırakmış ülke statüsün-
de bulunmaktadır. Son kota artırımı ile birlikte 4,6
milyar SDR’lik kotasıyla Türkiye toplam oy gücü
içinde %0,95 oranında paya sahiptir.
Türkiye 1961-2017 döneminde gerçekleştirilen 19
adet stand-by düzenlemesiyle 30,6 milyar SDR’lik IMF
kaynağı kullanmıştır. 1961’den 1970 yılına kadar her
yıl stand-by düzenlemesi gerçekleştirilmiştir. 1999’dan
önce düzenlenen 16 stand-by’ın sadece 6’sı başarıyla
tamamlanmıştır. 1999 yılında yaşanan büyük deprem-
den sonra yaklaşık 15 milyar SDR’lik kredi ile kotası-
nın çok üzerinde bir kaynak sağlamıştır. 2000 Kasım
ve 2001 Şubat Krizleriyle birlikte Türkiye ekonomisine
IMF’den çok önemli miktarda kaynak transferi olmuş-
tur. 2005 yılındaki 19. Stand-By düzenlemesinin 2008
yılında sonra ermesinin ardından, Fon ile Türkiye ara-
sındaki “program” ilişkisi sona ermiştir. 2001 Krizi ile
birlikte gerçekleştirilen yoğun IMF kaynağı kullanımla-
rına ilişkin geri ödemeler ise 2013 yılında sonlanmıştır.

Öğrenme Çıktısı

1 Uluslararası Para Fonu’nun amaçlarını, yapısını ve faaliyetlerini tanımlayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

IMF kaynaklarından yarar-

IMF üyesi bir ülke Fon’un lanmak isteyen bir ülkenin
IMF ve Dünya Bankası iliş-
mali yardımlarından hangi IMF’in belirlediği bazı şart-
kisini araştırınız.
koşullarda yararlanır? lara uyum sağlamaya razı
olduğunu anlatınız.

DÜNYA BANKASI
Bretton Woods Konferansı’nda belirlenen amaçlardan birisi de Savaş
sonrası tahrip olmuş ekonomileri yeniden inşa etmektir. Uluslararası İmar
ve Kalkınma Bankası (IBRD) bu amaçla kurulmuştur. İlk defa Economist
dergisinde IBRD’ye atfen Dünya Bankası ifadesinin kullanılmasıyla bu
kavram yerleşmiştir. Banka üyesi ülkelerin sermayeye katkılarıyla oluşan
kaynaklar başlangıçta Savaş sonrası Avrupa’nın yeniden imarına yönelik
altyapı yatırımlarının finansmanında kullanılmıştır.

143
 Küresel Ekonomik Örgütler

Avrupa Kıtası’nda ekonomik toparlanma yaşandıktan sonra Banka ilgisini Latin Amerika, Asya ve Af-
rika’daki gelişmekte olan ülkelerde altyapı yatırımlarını finanse etmeye yöneltmiştir. 1950 yılından sonra
yoksul ülkelerin borçlarını ödemekte zorlanmaları nedeniyle Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA) kurul-
muş, doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının artmasıyla özel sektör yatırımlarını destekleyen Uluslararası
Finans Kurumu (IFC), Banka üyesi ülkelerde yatırım yapanlara risk sigortası sağlayan Çok Taraflı Yatırım
Garanti Ajansı (MIGA) ile anlaşmazlıklarda hakemlik rolü üstlenen Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıkları-
nın Çözüm Merkezi (ICSID)’nin de katılımıyla Dünya Bankası Grubu oluşmuştur. Dünya Bankası’na üye
olabilmek için IMF üyesi olmak gerekmektedir. Banka’nın merkezi Washington-ABD’dedir. IBRD üyeliği
Dünya Bankası grubunun diğer uzmanlık örgütlerine üyelik için de şarttır.

DÜNYA BANKASI GRUBU

Uluslararası Yatırım
Uluslararası İmar Uluslararası Çok Taraflı
Uluslararası Finans Anlaşmazlıklarının
ve Kalkınma Kalkınma Birliği Yatırım Garanti
Kurumu (IFC) Çözüm Merkezi
Bankası (IBRD) (IDA) Ajansı (MIGA)
(ICSID)

Şekil 5.1 Dünya Bankası Grubu beş ayrı uzmanlık örgütünden oluşmaktadır.

Yapısı ve Yönetimi oluşan İcra Direktörleri Kurulu tarafından yürütü-

Daha önce de belirtildiği üzere Dünya Bankası
denildiğinde Dünya Bankası Grubu içinde en bü-
yük kuruluş olan IBRD kastedilmektedir. Dünya
Bankası, 189 üye ülkeden oluşan bir kooperatif gibi
yapılanmıştır. Bu üye ülkeler ya da hissedarlar, poli-
tikaları belirleyen Banka’nın en üst düzey karar alma
organı Guvernörler Kurulu’nda temsil edilirler. Her
ülke bir Guvernör (genellikle maliye veya kalkın-
ma bakanları) ve vekilini belirler. Bir ülke Banka’ya
üye olduğunda aynı zamanda IDA ve IFC’ye de üye
olduğu için aynı Guvernörler bu örgütlerin Guver-
nörler Kurulunu da oluşturur. Aksi belirtilmedikçe
guvernörler konseyi ICSID’in Yönetim Kurulu gö-
revini de yüklenir. Sadece MIGA için guvernör ve
vekili ayrıca belirlenir. Guvernörler Kurulu, Dünya
Bankası ve IMF Yıllık Toplantıları aracılığıyla yıl-
da bir kez toplanır. Bu nedenle Banka faaliyetleri
Guvernörler Kurulu’nun yetki verdiği 25 kişiden
lür. Ancak Guvernörler Kurulu’nun devretmediği
yetkiler şunlardır:
• Kurucu anlaşmanın değiştirilmesi,
• İcra direktörlerinin sayısını artırmak,
• Yeni üye alımı,
• Sermaye miktarında değişiklik
• Banka gelirlerinin dağıtımı
• Kuruluş anlaşmasının yorumlanmasında ni-
hai karar
• Diğer uluslararası örgütlerle resmi ilişki kurmak
Dikkat edilirse IMF’in yönetim yapısında 24
kişilik İcra Direktörleri Kurulu bulunmaktaydı.
Dünya Bankası üye ülkenin sermayeye katılımı-
nı belirlerken IMF kotalarını dikkate alsa da ülke
gruplandırmasını farklı yapmaktadır. Sermaye pay-
ları (kota) ülkenin Dünya Bankası’ndaki oy gücünü

144
Uluslararası Örgütler

de belirler. Ancak IMF’de olduğu gibi ülkenin sermaye payı (kotası) ile Banka’dan alınacak kredinin mikta-
rı arasında bir ilişki yoktur. Her ülkenin 250 adet sabit oyu ve sermaye katılımına bağlı olarak hesaplanan
değişken oyu bulunmaktadır. Bu nedenle IBRD’deki oy gücü ile diğer örgütlerdeki oy güçleri farklılık
göstermektedir. Tablo 5.2’de IBRD sermayesine en çok katkı yapan 5 ülke ve Türkiye’nin sermaye payları
ve oy güçleri ile IDA’da bu ülkelerin oy güçleri sunulmuştur.

Tablo 5.2 IBRD ve IDA sermayesine en çok katkı yapan ülkeler ve Türkiye’nin oy güçleri
IBRD (189 ülke) IDA (173 ülke)
Sermaye katılım* Pay (%) Toplam Oy Pay (%) Oy Sayısı Pay (%)
ABD 38,450 17.3 385,194 16.3 2,748,798 10.2
Japonya 16,544 7.4 166,136 7.1 2,275,192 8.5
Çin 10,659 4.8 107,286 4.6 1,711,281 6.4
Almanya 9,657 4.3 97,266 4.1 1,469,076 5.5
Fransa 9,040 4.1 91,096 3.9 1,026,486 3.8
Türkiye 2,564 1.2 26,335 1.1 161,354 0.6
Toplam 222,594 100 2,356,727 100 26,926,283
* 1944 yılı ABD doları cinsinden
Kaynak: Dünya Bankası: http://www.worldbank.org

Dünya Bankası’nda da en fazla sermaye payına sahip altı ülke olan ABD, Japonya, Çin, Almanya,
Fransa ve İngiltere kendilerini temsil edecek icra direktörünü ve vekilini atama hakkına sahiptir. Suudi
Arabistan ve Rusya (Suriye ile birlikte) da kendi direktörünü seçerler. Kalan 17 direktör ise diğer üye ülke-
ler tarafından temsil edildikleri gruplar içinden seçilmektedir. Türkiye, Avusturya, Belarus, Belçika, Çekya,
Macaristan, Kosova, Lüksemburg, Slovakya ve Slovenya ile aynı grupta yer almaktadır. Türkiye’yi Dünya
Bankası’nda Hazine ve Maliye Bakanlığı temsil etmektedir.
İcra Direktörleri; krediler ve garantiler, yeni politikalar, Banka bütçesi, ülke yardım stratejileri ve borç-
lanma ve finansal kararların onaylanması gibi faaliyetler için haftada en az iki kez toplanmaktadır. İcra
Direktörleri beş yıllık bir dönem için Dünya Bankası Grubu Başkanı’nı belirler. Nasıl gelenek olarak IMF
Başkanı Avrupa Kıtası’ndan seçiliyorsa Dünya Bankası Başkanı da Amerika Kıtası’ndan seçilir. Görev sü-
resinin bitiminde Başkan yeniden seçilebilir. Başkan, Banka’nın genel yönetiminden sorumludur, oy hakkı
yoktur. Böylece İcra Direktörleri Kurulu Başkan ve 25 Direktörün katılımıyla oluşur.

Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası

1944 yılında kurulan Uluslararası İmar ve Kalkın-
ma Bankası (International Bank for Reconstruction
and Development-IBRD), Dünya Bankası Grubu’nu
oluşturan beş kuruluştan en büyüğüdür. IBRD üye-
si olabilmek için IMF üyeliği şarttır. Günümüzde
IBRD’nin de 189 üyesi vardır. IBRD, orta gelir gru-
bundaki ülkelere sürdürülebilir bir büyüme hızı yakalamak, yoksullukla mücadele etmek gibi amaçlarla
kredi sağlar. IBRD’nin temel faaliyet alanları:
• Özel yatırımcıların kârlı bulmadıkları uzun vadeli insani ve sosyal kalkınma ihtiyaçlarını destekle-
yen alanlara kredi sağlamak,
• Kriz dönemlerinde, krizden en çok etkilenen yoksul kesimlere destek sağlamak,
• Yapısal uyum politikalarını ve kurumsal reformları (sosyal güvenlik, yolsuzlukla mücadele vb.) des-
teklemek,

145
 Küresel Ekonomik Örgütler

• Özel sermaye yatırımları için elverişli ortam benzer ve krediler ülkenin uyum taahhütlerini ye-
oluşturmak, rine getirmesi şartına bağlı olarak dilimler halinde
• Yoksul ülkelere hibe sağlamaktır. kullandırılır. Eğer üye ülkede bir sektörde (tarım,
enerji, sağlık gibi) yapısal reformlar yapmaya yö-
nelik destek alınıyorsa kredi sektörel uyum kredisi
adını almaktadır. Hibrid krediler ise hem proje hem
Dünya Bankası atlas yöntemini kullana-
de program kredisi bileşenlerinden oluşmaktadır.
rak ülkeleri kişi başı gelir kriteri üzerinden
sınıflandırmaktadır. Buna göre 2017 yı-
lında yapılan sınıflandırmaya göre 1.005
IMF’in de desteklediği yapısal uyum politikaları;
Doların altında kişi başı geliri olan ülkeler
• Kamunun ekonomideki ağırlığının ve
“düşük gelirli”, 12.235 doların üzerin-
• kamu harcamalarının azaltılmasını,
de geliri olan ülkeler ise “yüksek gelirli
• Kurumsal yapının güçlendirilmesini,
ülkeler” grubundadır. Türkiye, Dünya
• İşgücü piyasası reformunu,
Bankası’nın bu sınıflandırmasına göre
• Finansal sektör ve sosyal politika reformlarını,
“üst-orta gelir grubu”nda yer almaktadır.
• Dış ticaretin liberalleştirilmesini,
• Piyasaların serbestleştirilmesi ve yeniden dü-
IBRD’nin üyelerine sağladığı kredilerin finans- zenlenmesini,
man kaynaklarını üç başlıkta toplayabiliriz. İlki üye • Özelleştirme ve kamu harcamalarının yeniden
ülkelerin Banka sermayesine katılımlarıdır. Dünya yapılandırılmasını kapsamaktadır.
Bankası’nın asıl finansman kaynağı uluslararası
para piyasalarından gerçekleştirdiği borçlanmalar-
dır. Dünya Bankası’nın çıkardığı tahviller yüksek
IBRD, üye ülke için genellikle üç ila dört yıllık bir
kredibiliteye sahiptir. Bu sayede elde edilen düşük
süre için faaliyetlere yol gösterici Ülke İşbirliği Stratejisi
faizli ve uzun vadeli kaynaklar üye ülkelere kullan-
(Country Partnership Strategy: CPS) hazırlar. IBRD
dırılır. Üçüncü kaynak ise Banka’nın öz sermayesi
tarafından desteklenmesi söz konusu olan projelere
ve verilen krediler üzerinden elde edilen faiz gelir-
temel oluşturan bu analitik raporlarda ülkenin genel
leridir. Diğer gelirler kategorisinde değerlendirilen
ekonomik durumuna ve belirli stratejik sektörlere iliş-
bu kaynaklar Banka faaliyet giderleri için kullanılır.
kin değerlendirmeler ve tavsiyelerde bulunulur. İşbir-
IBRD’nin sağladığı krediler proje, program ve liği Stratejisi, İcra Direktörleri Kurulu’nun onayından
hibrid krediler olarak kategorize edilebilir. Tüm geçtikten sonra Dünya Bankası’nın önerdiği yardım
kredilerin ortak amacı ülkenin kalkınma çabala- paketi uygulamaya girer.
rına destek sağlamaktır. Proje kredileri çok farklı
IBRD aynı zamanda çevrenin korunmasına
sektörlerde ekonomik ve sosyal kalkınma projele-
destek sağlamak ve sürdürülebilir kalkınmayı teş-
rini desteklemek amacıyla ortalama 5 yıllık bir süre
vik etmek amacıyla oluşturulan Küresel Çevre Fonu
için kullandırılan kredilerdir. Bu nedenle gelişmiş
(Global Environment Facility-GEF) ve iklim de-
ülkelerden gelen projelere destek verilmez. Genel
ğişikliği ile mücadele sürecinde düşük karbon sa-
bütçeli kuruluşlara doğrudan, diğer kamu kurum
lınımlı kalkınma stratejilerinin desteklendiği İklim
ve kuruluşları ile belediyelere hükûmet garantisi
Yatırım Fonları (The Climate Investment Funds –
altında kredi verilmektedir. Özel sektöre doğrudan
CIF)’nın yönetimini de üstlenmiştir.
kredi verilmesi mümkün değildir. Projenin tama-
mı finanse edilmez. Bu nedenle projelerin kendi-
ni finansmanı kredinin verilmesinde önemli bir
ölçüt olmaktadır. Program kredileri ise gelişmekte
olan ülkelerde kamunun ekonomiye müdahalesi- IBRD üye ülkelere kullandırdığı fonları bü-
ni azaltmaya, üretim kapasitesini artırmaya ve dış yük ölçüde uluslararası piyasalardan borç-
ticaretin serbestleştirilmesine yönelik yapısal uyum lanarak elde ederken IDA ise kaynaklarını
politikalarını destekleyici, bütçe finansmanı amaçlı bağış yapan ülkelerden elde etmektedir.
1-3 yıllık sürede kullandırılan kredilerdir. Bu kre-
dilerin işleyişi IMF’in Stand-by düzenlemelerine

146
Uluslararası Örgütler
Türkiye, Dünya Bankası kaynaklarına 1950
yılından itibaren başvurmuştur. 2022 yılına kadar
tamamlanan 209 proje için yaklaşık 46 milyar do-
lar kaynak kullanılmıştır. Dünya Bankası kredisi
kullanmak isteyen bir kamu kuruluşu projesini
Hazine Müsteşarlığı aracılığıyla Banka’ya sunar.
Banka’nın Ankara’da bir ofisi bulunmaktadır.
Türkiye’nin Dünya Bankası’ndan kullan-
dığı ilk kredi 1950 yılında onaylanan 12,5
milyon dolar tutarındaki Samsun Limanı
proje kredisidir.
Türkiye 24 Ocak 1980 Kararları’nın uygulamaya
geçmesiyle birlikte yaşayacağı dönüşümün finansmanı
için Dünya Bankası’nın Yapısal Uyum Kredilerine baş-
vurmuştur. Bu krediler özellikle dış ticaretin serbest-
leştirilmesi, ihracatın teşviki, enerji sektörü yatırımları
ve kamu iktisadi teşebbüslerinin verimli çalışmasının
sağlanması gibi amaçlara yönelmiştir. 90’lı yıllarda ar-
tan makroekonomik istikrarsızlıkların ardından 1999
yılında IMF ile imzalanan Stand-by çerçevesinde su-
nulan Niyet Mektubu’nda yer alan yapısal dönüşümü
Dünya Bankası da desteklemiştir. Kamunun ekono-
mideki ağırlığının azaltılması çerçevesinde piyasaya
girişteki engellerin kaldırılması, elektrik, doğal gaz,
tütün, telekomünikasyon, alkol ve şeker piyasaları-
nın rekabete açılması ve özelleştirme uygulamaları
gerçekleştirilmiştir. Kamunun piyasaları düzenlemesi
faaliyetleri de oluşturulan bağımsız kurullar tarafın-
dan yerine getirilmeye başlanmıştır. Özellikle tarım
reformu aracılığıyla tarımsal destekleme politikaları
kamu maliyesi üzerindeki yükü azaltmak için değiş-
tirilmiş, tarımsal kamu işletmeleri özelleştirilmiştir.
1999 sonrasında finans sektörü reformu çerçevesinde
kamu bankaları da dahil olmak üzere bankacılık sek-
törü yeniden yapılandırılmış ve Bankacılık Denetleme
ve Düzenleme Kurulu faaliyetlerine başlamıştır. Dün-
ya Bankası’nın Türkiye için hazırladığı Ülke İşbirliği
Stratejisi (CPS)’nin başlıca amaçları arasında rekabet
gücünün ve istihdamın arttırılması, eşitliğin ve kamu
hizmetlerinin iyileştirilmesi ve sürdürülebilir kalkın-
manın derinleştirilmesi yer almaktadır.
internet
Dünya Bankası Türkiye faaliyetleri: http://
www.worldbank.org/tr/country/turkey
Uluslararası Kalkınma Birliği
1960 yılında ABD Başkanı Dwight D.
Eisenhower’ın önerisiyle kurulan Uluslararası Kal-
kınma Birliği (International Development Associati-
on: IDA) Dünya Bankası Grubu’nun dünyanın en
yoksul ülkelerine faizsiz kredi ve hibe programları
sağlayan kuruluşudur. Her ne kadar ayrı bir Ör-
güt olarak kurulsa da IDA ve IBRD’nin yönetim
yapısı aynıdır. IDA’nın kaynakları bağışta bulunan
gelişmiş ekonomilerdir (dönör ülkeler). Bağışçı ül-
keler her üç yılda bir taahhütlerini yenilerler (2017
yılına kadar toplam taahhüt 52 milyar dolardır.)
IBRD ve IFC’nin katkıları ile kredilerin geri öde-
meleri diğer IDA kaynaklarını oluşturur. IDA’nın
174 üyesi bulunmaktadır. Bu ülkelerden 31 tanesi
gelişmiş ülke kategorisindedir ve toplam oy gücün-
deki payları sermayeye katkılarına göre yüksektir:
%53.81.
Yoksul ülkeler belirlenirken her yıl Dünya
Bankasının belirlediği kişi başı gelir düze-
yi eşik alınır (1.045 ABD doları). Bu göre-
li yoksulluk sınırının altında kalan ülkeler
IDA kaynaklarından yararlanabilir.
IDA, 39’u Afrika’da olmak üzere dünyanın en
yoksul 81 ülkesi için kaynak sağlar. Bu sayede yok-
sulluğu azaltarak ekonomik büyümeyi artırmayı
ve insanların yaşam koşullarını iyileştirmeyi hedef-
lemektedir. Kuruluşundan bu yana yaklaşık 240
milyar dolar kredi sağlayan IDA’nın kredileri dü-
şük faizli, 25 ila 40 yıl vadeli, 5 ila 10 yıl geri öde-
mesiz kaynaklardır. IDA tarafından finanse edilen
projeler ilköğretim, temel sağlık hizmetleri, temiz
su ve arıtma, çevre koruma, istihdam, altyapı ve
kurumsal hizmetlere yöneliktir. IDA kaynakların-
dan geçmişte yararlanan Çin, Mısır, Güney Kore
ve Türkiye gibi ülkeler günümüzde bağışçı ülkeler
arasında yer almaktadır.
147

internet
Uluslararası Kalkınma Birliği ile ilgili bilgiye
http://www.worldbank.org/ida/ adresinden
ulaşabilirsiniz.
IDA kredi ve hibe katkısının dışında Ağır Borç-
lu Ülkeler Girişimi (HICP) ve Çok Taraflı Borç
Hafifletme Girişimi (MDRI) aracılığıyla ülkelerin
borç kısırdöngüsünden çıkmalarına yardımcı ol-
maktadır. Kriz Müdahale Penceresi (CRW) aracı-
lığıyla yoksul ülkelerde yaşanan kriz ve acil durum-
larda ilave destek sağlamaktadır.
Uluslararası Finans Kurumu
Uluslararası Finans Kurumu (International Fi-
nance Corporation: IFC), diğer kurumlar ile birlikte
Dünya Bankası Grubu’nun faaliyetlerini destekler an-
cak yasal ve mali açıdan bağımsızdır. Dünya Bankası
Grubu Başkanı aynı zamanda IFC Başkanıdır. IFC
gelişmekte olan ülkelerde özel sektöre destek vermek
amacıyla 1956 yılında kurulmuştur. Bu nedenle hü-
kümet garantisi aranmaksızın, gelişmekte olan ülke-
lerdeki özel sektör kuruluşlarına kredi sağlayarak veya
sermayelerine katılarak, piyasalardan sağlamakta güç-
lük çektikleri finansmanı sağlamaktadır.
IFC, özel kesime doğrudan kredi vererek veya ilgili
firmanın hisse senetlerini satın alarak finansman sağ-
lama görevi yapar. Bu tür doğrudan finansman fonk-
siyonunun yanında, az gelişmiş ülkelerdeki kalkınma
bankalarının sermayesine katkıda bulunarak dolaylı
yollardan da kredi sağlayabilir. Bu krediler için ilgili
ülke hükümetlerinden garanti şartı aranmaz. Böyle-
ce adeta ticari bir banka gibi kredi sağladığı yatırım
projesinin kârlılığı ve riski IFC’yi ilgilendirmektedir.
Uluslararası Finans Kurumu, özel sektöre
hükûmet garantisi aranmaksızın kredi ve
sermaye iştiraki yoluyla finansman desteği
vermektedir.
148
Küresel Ekonomik Örgütler
IFC’nin projeleri ve programları Bağımsız
Değerlendirme Grubu tarafından değerlendirilir.
IBRD üyesi ülkeler IFC’ye katılabilir. Günümüzde
185 üyesi vardır. Türkiye 19 Aralık 1956 tarihinde
IFC üyesi olmuştur.
IFC’ye üye ülkelerin oy gücü IBRD ve IDA’da
olduğu gibi sabit (250 adet oy/ülke) ve değişken
oylardan oluşmaktadır. Değişken olaylar üyelerin
sermayeye katkılarıyla belirlenmektedir. ABD, Ja-
ponya, Almanya, Fransa, İngiltere ve Çin en çok oy
gücüne sahip olan ülkeler iken Türkiye’nin toplam
oy gücü %0.61 seviyesindedir.
internet
Uluslararası Finans Kurumu ile ilgili bilgiye
http://www.ifc.org adresinden ulaşabilirsiniz.
Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı
Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı (Multila-
teral Investment Guarantee Agency: MIGA), ticari
olmayan risklere karşı güvence sağlayarak ve tek-
nik destek vererek gelişmekte olan ülkeye yöne-
lik yabancı sermaye yatırımlarını teşvik etmekte
böylece bu ülkelerde ekonomik büyümeyi destek-
lemeyi ve yoksulluğun azaltılmasına katkı sağla-
mayı amaçlamaktadır. Temel faaliyeti üyesi olan
ülkenin firmalarının MIGA üyesi gelişmekte olan
ülkelerdeki yatırımlarını sigorta etmektir. MIGA
risklere göre fiyatlandırma yapar ve sigorta prim-
leri proje bazında belirlenir. MIGA 15 yıla kadar
(bazı projelerde 20 yıldır.) sigorta garantisi sağlar.
1988 yılında kurulan MIGA’nın 182 üyesi vardır.
Bu ülkelerden 25’i gelişmiş ekonomiler kategori-
sindedir ve toplam oy gücündeki payları %55’tir.
MIGA yatırımcıların karşılaşabileceği riskleri
aşağıdaki gibi kategorize etmiştir.
• Dövize çevrim ve sermaye transferlerinin
kısıtlanması: Yatırımın tamamının veya bir
kısmının (sermaye, faiz, anapara, kar, işlet-
me payı ve diğer ödemeler) yatırım yapılan
Uluslararası Örgütler

ülke dışına transfer için yerel para biriminin dövize çevirememesinden veya döviz temininde aşırı
gecikmeden kaynaklanan zarara karşı sigorta sağlanır.
• Kamulaştırma: Yatırım yapılan ülke hükümeti kararıyla mülkiyete ilişkin yatırımcının haklarını
kısıtlayan veya ortadan kaldıran hükümet eylemlerinden doğan zararlara karşı koruma sağlar.
• Savaş, terörizm ve sivil düzensizliğin yarattığı riskler: İhtilal, ayaklanma, hükümet darbesi, sabotaj
ve terör eylemleri dahil, yatırım yapılan ülkede siyasi amaçlı savaş eylemleri ve iç kargaşa nedeniyle
maddi varlıkların hasar görmesi, tahrip edilmesi veya kaybolmasından doğan zararlara karşı koru-
ma sağlar.
• Sözleşmenin ihlali: Yatırım yapılan ülke hükümetinin yatırımcı ile arasındaki sözleşmeyi ihlal et-
mesi veya bu sözleşmeye uymamasından doğan zararlara karşı koruma sağlar.
Sigorta yaptırabilmek için yatırımcının, yatırım yapılacak ülke haricindeki bir MIGA üyesi ülkenin vatan-
daşı olması gerekir. Bazı durumlarda, MIGA yatırım yapılan ülkenin vatandaşı tarafından yapılan bir yatırımı
da sigorta edebilir. Bunun için finansman kaynağının yatırım yapılan ülkenin dışında olması ve yatırım ya-
pılan ülke hükümetinin yatırımı onaylaması gereklidir. Bir üye ülkede kurulmuş veya faaliyet merkezleri bir
üye ülkede olan, ya da hisselerinin çoğunluğu üye ülke vatandaşlarına ait şirketler ve finans kurumları sigor-
tadan yararlanabilir. Devlete ait şirketler de ticari esasta faaliyet gösterdikleri takdirde sigorta olanaklarından
yararlanabilirler.

Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıklarının Çözüm Merkezi

Dünya Bankası’nın artan yabancı ser-
maye yatırımlarının karşılaştığı sorunlara
çözüm üretebilmek için hazırladığı “Dev-
letler ile Diğer Devlet Vatandaşları Ara-
sındaki Yatırım Uyuşmazlıklarının Çözümüne Dair Anlaşma” adlı uluslararası anlaşma ile Uluslararası
Yatırım Anlaşmazlıklarının Çözüm Merkezi (International Centre for Settlement of Investment Disputes:
ICSID) oluşturulmuştur. Sözleşmenin yürürlüğe girebilme-
si için gerekli 20 ülkenin imzası ile ICSID, 14 Ekim 1966
tarihinde uluslararası tüzel kişiliğe kavuşarak çalışmalarına
ICSID uluslararası yatırımların karşı-
başlamıştır. ICSID, Dünya Bankası ile yakın ilişki içinde,
laştığı anlaşmazlıklarda hakemlik görevi
fakat Banka’dan bağımsız bir uluslararası örgüt olarak ku-
yaparken, MIGA ise yatırımların karşıla-
rulmuştur. ICSID’e üye 156 ülke vardır. IBRD üyesi ülkeler
şabileceği ekonomik-politik risklere karşı
ICSID’e katılabilir. Uluslararası Adalet Divanı Statüsü’ne
sigorta görevi görmektedir.
taraf diğer ülkeler ise ICSID Yönetim Kurulu’nun 2/3 ka-
bulüyle yapılan davetle Örgüte üye olabilir.
ICSID’ın merkezi de Dünya Bankası’nınki gibi Washington’dadır. ICSID’ın dört önemli organı vardır:
Yönetim Kurulu, Sekretarya, Arabulucular Paneli ve Hakemler Paneli. Hükümetlerin aksine bir kararı
bulunmadığı sürece, Dünya Bankası nezdindeki guvernörleri ICSID Yönetim Kurulunda da yer alırlar.
Yönetim Kurulu Merkez’in idarî ve malî tüzüklerini onaylamak, arabuluculuk ve hakemlik davalarının
kurallarını belirlemek, Dünya Bankası ile olan ilişkileri düzenlemek, Merkez’in bütçesini kabul etmek ve
yıllık faaliyet raporunu görüşmek görevlerini yerine getirir.
Dünya Bankası Başkanı, ICSID Yönetim Kurulu’nun da
başkanıdır. Yönetim Kurulu yılda bir kez, Dünya Bankası
Guvernörler Konseyi toplantısıyla birlikte toplanır. ICSID Türkiye ICSID’i kuran “Devletler ve Di-
Genel Sekreteri Yönetim Kurulu tarafından atanır. Yönetim ğer Devlet Vatandaşları Arasındaki Yatırım
Kurulu’nda her ülkenin bir oyu vardır ve genelde kararlar Uyuşmazlıklarının Çözümlenmesi Hakkın-
basit çoğunlukla alınmasına rağmen arabuluculuk ve tah- daki Sözleşmeyi 1988 yılında onaylamıştır.
kim soruşturmalarında yöntem değişikliği ve Merkezin yıl-
lık bütçesinin kabulü için 2/3 çoğunluk aranır. Arabulucu

149
 Küresel Ekonomik Örgütler

ve Hakemler Panelleri ise her üye ülkenin atadığı
dörder üyeden oluşur. Panel üyeleri yenilenebilir
altı yıllık bir süre için hizmet ederler ve her iki Pa-
nelde de aynı anda görev alabilirler.
ICSID Sekreteryası’nın temel görevi yatırımcı-
devlet anlaşmazlıklarının çözümünde destek sağ-
lamak ve Merkezin rutin işlerini yürütmektir. Da-
vaların kaydını tutmak ve organizasyon görevleri
Sekretarya tarafından yürütülür.
Günümüzde gelişmekte olan ülkelerin birçok
altyapı hizmetlerinin sağlanmasında yap-işlet, yap-
işlet-devret gibi modeller kullanılmaktadır. Özellikle
büyük projelerin yüklenicileri, konsorsiyum altın-
da birden fazla uluslararası yatırımcılar olmaktadır.
Diğer taraftan uluslararası yatırım sözleşmelerinde,
sözleşmenin taraflarından birisini de devlet veya bir
kamu tüzel kişisi oluşturmaktadır. Dolayısıyla ortaya
çıkan anlaşmazlıklarda ulusal mahkemelerin yetkisi,
anlaşmazlığın tarafı olan devletin iç hukukuna bağ-
lıdır. Konunun ICSID hakemliğinde çözülebilme-
si için devletin buna onay vermesi gerekmektedir.
ICSID sözleşmesini onaylayan devletler, Merkez’in
yargılama yetkisini peşinen kabul etmiş sayılmaz.
Uluslararası yatırımlarda karşılaşılan anlaşmazlığın
ICSID’a taşınması gönüllülük esasına dayanmakta-
dır. Ancak, taraflar bir anlaşmazlıkta ICSID’ın ha-
kemlik yetkisine başvurdularsa sonradan tek taraflı
olarak bu yöndeki iradelerini geri çekemezler. Taraf-
ların ICSID hakemlik kararlarının sonuçlarını kabul
etmesi ve uygulaması beklenir.

Öğrenme Çıktısı

2 Dünya Bankası Grubunu oluşturan Örgütleri ve işlevlerini açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

“Uluslararası Tahkim” ne an-

lama gelmektedir? Milletle-
Dünya Bankası Grubu
rarası Ticaret Odası Tahkim
içindeki Uluslararası Kal-
Türkiye’den bir şirket IDA Divanı ile Birleşmiş Milletler
kınma Birliği ile Uluslara-
kaynaklarından yararlan- Uluslararası Ticaret Hukuku
rası Finans Kurumu’nun
mak için başvurabilir mi? Komisyonun Tahkim Kural-
faaliyetleri arasındaki farklı-
ları nedir? Türkiye’de ulusla-
lığı açıklayınız.
rarası tahkime gitmek müm-
kün müdür? Araştırınız

DÜNYA TİCARET ÖRGÜTÜ

İkinci Dünya Savaşı esnasında Birleşmiş Milletler’in kurulmasıyla birlikte uluslararası ekonomik sistemin
sağlıklı işleyebilmesi için hızlı adımlar atılmıştır. Bretton Woods ikizlerinin kurulmasıyla birlikte uluslararası
parasal sistemin istikrara kavuşturulması ve Savaş’tan sonra Avrupanın yeniden imarı ve ekonomik kalkın-
masını amaçlayan IMF - Dünya Bankası faaliyetlerine başlamıştır. 1929 Bunalımından elde edilen tecrübeler
ışığında uluslararası ticaretin önündeki engellerin kaldırılması, gümrük tarifesi ve benzeri önlemlerin azaltıl-
ması konuları BM bünyesinde Ekonomik ve Sosyal Konsey’de (ECOSOC) tartışılmıştır. Bu sürecin sonunda
Uluslararası Ticaret Örgütü (International Trade Organisation - ITO) adı verilen bir uzmanlık örgütünün
kurulması için taslak sözleşme hazırlanması ve 1947 yılında Havana-Küba’da gerçekleştirilecek BM Ticaret
ve İstihdam Konferansı’nda ITO’nun kurulması amaçlanmıştır. Kongre’nin onay vermemesi, sendikaların
ve çiftçilerin özellikle tarım ürünleri arzına ilişkin kaygıları ABD’nin Uluslararası Ticaret Örgütü gibi ku-
rumsal bir yapı altında dış ticaretin serbestleştirilmesi fikrine sıcak bakmasını engellemiştir. Lider ülke olan
ABD’nin bu tavrı diğer ülkeleri de etkilemiş ve ITO’nun kuruluşu gerçekleşmemiştir. Böylece uluslararası

150
Uluslararası Örgütler
siyasi ve ekonomik işbirliğini sağlayacak, 4 örgütten
oluşması tasarlanan (BM, IMF, Dünya Bankası ve
ITO) kurumsal yapının bir ayağı eksik kalmıştır.
Aynı tarihlerde Cenevre’de başını ABD, Kanada
ve İngiltere’nin çektiği 23 ülke bir araya gelerek kendi
aralarında belirli malların ticaretinde gümrük tarifesi
indirimleri yapmak ve mevcut tarifeleri artırmamak
üzere anlaşmışlardır. Böylece ortaya çıkan Gümrük
Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (General Agre-
ement on Tariffs and Trade: GATT) 30 Ekim 1947
tarihinde imzalanmış ve 10 Ocak 1948’de yürürlüğe
girmiştir. 1948 yılından 1 Ocak 1995’e kadar ge-
çen sürede Sonradan birçok ülkenin de taraf olduğu
GATT, uluslararası ticareti düzenleyen ve üzerinde
anlaşılan tek çok taraflı sözleşme olmuştur.
1 Ocak 1995’te Dünya Ticaret Örgütü kurulana
kadar GATT’a 128 ülke taraf olmuştur. GATT’ın
yürürlükte olduğu dönem Soğuk Savaş dönemiyle
örtüşmektedir. İkinci Dünya Savaşı sonrası ekono-
mik düzenin kurumsal yapısında “serbest ticaret”
düzenini sağlayacak GATT’ın yürürlüğe girme-
si Marshall Planı’nın kararlaştırılmasından bir yıl
sonrasına, NATO’nun kuruluşundan ise bir yıl ön-
cesine rastlamaktadır. Dünya Ticaret Örgütü’nün
kurulma kararı ise Sovyetler Birliği’nin resmen da-
ğıldığının ilan edildiği 1991 yılından iki yıl sonra
Uruguay Turunda alınmıştır.
Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel
Anlaşması - GATT
GATT’a taraf ülkeler, aralarında ortaya çıkan tica-
ri anlaşmazlıklar ile bunların çözüm yolları ve ticaretin
geliştirilme imkanlarını görüşmek için belirli sürelerde
toplanmışlardır. Bu niteliğiyle GATT, uluslararası bir
dünya ticaret forumu olarak görev yapmıştır. GATT
bir örgüt olmadığı için sözleşme taraflarının kurallara
uyumunu denetlemek ve ticari anlaşmazlıkları çöz-
mek için yürütme yetkisine de sahip olmamıştır.
Türkiye GATT’a, 1950-1951 Torquay
(İngiltere) Tarife Görüşmeleri sonucunda
1953 yılında taraf olmuştur.
GATT’a taraf olan ülkelerin dış ticareti ser-
bestleştirmek için bir araya gelmelerine çok ta-
raflı ticaret görüşmeleri, diğer bir deyişle ticaret
turu (Round) denir. 1994 yılına kadar 8 adet ti-
caret turu gerçekleşmiş, 1994 yılında yapılan Uru-
guay Turunda ise Dünya Ticaret Örgütü kurulmuş
ve GATT’ın yerini almıştır. 1947-61 döneminde
gerçekleşen turlarda önemli ihracatçı ülkeler belirli
ürünlerde karşılıklı pazar erişimini iyileştirme ko-
nusunda müzakerelerde bulunmuşlardır. Bu süreç-
te gelişmekte olan ülkelerin ihracat kapasitelerinin
sınırlı olması nedeniyle ağırlıklı olarak gelişmiş ül-
kelerin ihracatını yaptığı sanayi ürünleri ticaretinde
tarife indirimleri gerçekleşmiştir. 1964 yılında ya-
pılan Kennedy Turu ile birlikte ticaretin bütününe
ilişkin serbestleştirme talepleri tartışılmaya başlan-
mıştır. GATT Turlarında gelişmekte olan ülkelerin
ihracatını yapabilecekleri tarım ürünleri ile tekstil-
konfeksiyon ürünlerinin ticaretinin serbestleştiril-
mesi en çok tartışılan konu olmuştur. ABD’nin
tarım ürünlerini GATT düzenlemelerinin dışında
tutulması talebi Ortak Tarım Politikaları nedeniyle
Avrupa Ekonomik Topluluğu tarafından da destek-
lenmiş, bu nedenle tarım ürünleri ticaretinin ser-
bestleştirilmesi konusunda GATT çerçevesinde bir
adım atılamamıştır.
Japonya’nın 1955’te GATT’a taraf olmasının
ardından, konfeksiyon ve tekstil ürünlerindeki po-
tansiyel yıkıcı ithalatla başa çıkmak için özel ticaret
kuralları getirilmiştir. GATT’ın eylem alanının sı-
nırlı olmasına rağmen 47 yıldır dünya ticaretinin
çoğunun serbestleştirilmesini teşvik etme ve gü-
vence altına alma konusunda başarılı olduğu kabul
görmektedir. Özellikle 60’lı yılların sonuna kadar
tarife oranlarında sağlanan düşüş dünya ticaretinin
çok yüksek oranlarda büyümesine katkı sağlamış-
tır. 70’li yıllarda baş gösteren krizlerin ardından
yaşanan ekonomik durgunluğa çözüm arayışları,
hükümetleri artan dış rekabetle karşı karşıya olan
sektörleri korumak için gümrük tarifeleri dışında
diğer ticaret politikası yöntemlerini kullanmaya
yöneltmiştir. Adeta sistemde yeni gedikler açan bu
durum karşısında GATT’ın itibarı ve etkinliği za-
yıflamıştır. Dünya ticaretinin giderek daha karma-
151
 Küresel Ekonomik Örgütler

şık hale gelmesi ve hizmetler ticaretinin gelişmesi karşısında GATT’ın uyum sağlayamaması ile tarımsal
ürün ticaretinde serbestleşmenin sağlanamaması GATT’ın başarısızlık hanesine yazılmıştır.
GATT çerçevesinde 1986 yılında başlayan Sekizinci
Çok Taraflı Ticaret Görüşmeleri (Uruguay Turu), 1993
yılında bir uzlaşmaya varılarak sonuçlanmıştır. Uruguay
DTÖ kurulduktan sonra 2001 yılında
Turu’nda alınan kararları içeren Nihai Senet üye ülke-
“Doha Kalkınma Gündemi Müzakereleri”
lerin hükümetleri tarafından 15 Nisan 1994 tarihinde
olarak adlandırılan dokuzuncu çok taraflı
Marakeş’te imzalanmış ve 1 Ocak 1995’te yürürlüğe gir-
ticaret müzakereleri başlatılmıştır. Müza-
miştir. Nihai Senet’in yürürlüğe girmesiyle 1948 yılından
karelerde tarım ürünleri ticareti en önemli
bu yana faaliyet gösteren GATT’ın yerine, Bretton Woods
anlaşmazlık alanı olmuştur. Tarım dışında
kurumlarından olan Uluslararası Para Fonu ve Dünya Ban-
hizmetler, fikri mülkiyet hakları, çevre ve
kası ile birlikte sistemin üçüncü ayağını oluşturan Dünya
elektronik ticaret gibi yaklaşık 20 alt baş-
Ticaret Örgütü (DTÖ) kurulmuştur. Uruguay Turu sonu-
lıkta müzakereler yapılmış ama sonuç alı-
cunda ayrıca sanayi ürünleri ticaretinde ortalama yüzde
namamıştır.
40 oranında tarife indirimi sağlanmış, kapsamlı bir tarım
reformu kabul edilmiş ve tekstil ve konfeksiyon ürünlerine
uygulanan miktar kısıtlamaları (kotalar) kaldırılmıştır.

GATT ve DTÖ arasındaki farklılıklar:

• GATT bir Uluslararası Ticaret Örgütü kurma girişiminden kaynaklanan çok taraflı bir anlaşmadır. Bir
Sekretaryası olmasına rağmen kurumsal yapısı olmamıştır. Bir uluslararası örgüt değil, ticarete ilişkin
çeşitli kuralları içeren çok taraflı bir anlaşmadır. DTÖ ise ülkelerin üye olduğu uluslararası örgüttür.
• GATT ile konulan kurallar özellikle sanayi ürünleri ticaretini kapsamıştır. DTÖ mal ticaretinin ya-
nında, hizmetler ticareti ve ticari nitelikteki fikri mülkiyet haklarını da kapsamaktadır.
• GATT anlaşması çok taraflı bir araçken 1980’lerde yeni pek çok anlaşma ilave edilerek, selektif bir
yapıya dönmüştür. DTÖ Kuruluş Anlaşmasını imzalayan devletler için, çok taraflı ticaret anlaşmala-
rının tamamı bağlayıcı hale gelmiştir.
• DTÖ, GATT’a göre anlaşmazlıkların çözümünde daha hızlı çalışan mekanizmalara sahiptir.

Dünya Ticaret Örgütü’nün Yapısı ve Yönetimi

DTÖ’nün kurulmasıyla GATT bir ulus-
lararası örgüt haline gelmiş, GATT’a taraf
ülkeler de Örgütün üyeleri olmuştur. Ancak
dünya ticaretini düzenleyen anlaşma olarak
GATT ortadan kalkmamış, Uruguay Turu
müzakereleri sonucunda güncellenen, mal
ticareti için düzenlenen genel anlaşma olarak
GATT 1994 adıyla varlığını korumaktadır. DTÖ’nün öncelikli hedefi, ülkeler arasında ticaret akışının
sorunsuz, serbestçe, adil ve öngörülebilir şekilde yapılmasına yardımcı olmaktır. Bu amaca ulaşırken;
• Ticaret anlaşmalarını yönetmek,
• Ticaret müzakereleri için bir forum olarak hareket etmek,
• Ticaret anlaşmazlıklarında çözüm organı olarak görev yapmak,
• Üye ülkelerin ulusal ticaret politikalarını izlemek,
• Gelişmekte olan ülkelere ticaret politikası konularında teknik yardım ve eğitim programları yoluyla
yardımda bulunmak,
• Küresel düzeyde ekonomik politikaların oluşturulmasında diğer uluslararası işbirliği yapmak temel
görevleri arasındadır.

152
Uluslararası Örgütler

DTÖ’nün en üst düzey karar organı, iki yılda

bir toplanan Bakanlar Konferansı’dır. Konferansta
Anlaşmazlıkların Çözümü Mekanizması,
DTÖ üyesi tüm ülkeler bakan veya büyükelçi-de-
sadece devletler arasındaki ticari uyuşmaz-
lege aracılığıyla temsil edilirler. DTÖ’nün yöne-
lıklara uygulanabilmektedir; şahıslar veya
timinde Dünya Bankası veya IMF’de olduğu gibi
firmalar arasındaki ticari uyuşmazlıklar
guvernörler kurulu gibi bir organ bulunmamakta-
mekanizma dışında kalmaktadır.
dır. Dünya ticaretini düzenlemeye yönelik alınan
her türlü karar üye ülkeler arasında yürütülen mü-
zakerelerin sonucunda uzlaşmayla alınır. Elbette Temyiz başvurusunun sonuçlandırıldığı organ ise
günümüzde 164 üyesi bulunan DTÖ bünyesinde daimi olarak görev yapan yedi üyeden oluşan Temyiz
ticaretle ilgili düzenlemelerde fikir birliğine varmak Kurulu’dur. Temyiz Kurulu’nun üyeleri, üye ülkele-
güçtür. Bu nedenle DTÖ ancak uzlaşma sağlanan rin önerdikleri uluslararası hukuk ve ticaret alanında
alanlarda adım atabilmektedir. tanınmış bireyler arasından dört yıllık dönem için
DTÖ’nün günlük işleri üye ülkelerin Cenevre’de Genel Konsey tarafından atanırlar. Genel Konsey’de
bulunan misyonlarında görevli olan ve düzenli ola- tercih yapılırken temsilcinin mensup olduğu ülkenin
rak Genel Konsey adı altında bir araya gelen Daimi dünya ticaretinden aldığı pay, coğrafi konumu, geliş-
Temsilciler/Büyükelçiler tarafından yürütülür. Ge- mişlik düzeyi ve ait olduğu hukuk sistemi gibi nite-
nel Konsey: Anlaşmazlıkların Çözüm Organı olarak likler göz önüne alınır. Temyiz Kurulu üyeleri göreve
üyeler arasındaki uyuşmazlıkların çözümüne yöne- başladıktan sonra bağımsız ve tarafsız olarak hareket
lik prosedürleri izlemek ve Ticaret Politikası İzleme etmek durumundadırlar. Kurulda anlaşmazlığa iliş-
Organı olarak üyelerin ticaret politikalarını analiz kin itirazlar 90 gün içinde karara bağlanır.
etmek üzere iki farklı organ olarak toplanır. Genel
Konsey, DTÖ ile ilgili tüm konularda Bakanlar
Konferansı adına hareket eder. Her biri farklı geniş
bir ticaret alanına sahip olan üç tane daha konsey,
Genel Konseye rapor verir:
• Mal Ticareti Konseyi (Mal Konseyi)
• Hizmet Ticareti Konseyi (Hizmetler Konseyi)
• Ticaretle İlgili Fikri Mülkiyet Hakları Kon-
seyi (TRIPS Konseyi)
Ticaret anlaşmazlıklarının çözümü DTÖ’nün
temel faaliyetlerinden biridir. Anlaşmazlığın çö-
züm süreci, üye bir ülke hükümeti tarafından baş-
ka bir üye ülkenin DTÖ’de yaptığı bir sözleşmeyi
veya taahhüdü ihlal ettiği iddiasıyla DTÖ’ye baş-
vurmasıyla başlar. Küresel ekonominin istikrarı ve Resim 5.1 DTÖ Genel Konseyi aynı zamanda
dünya ticaretinin öngörülebilir ve güvenli olabil- Anlaşmazlıkların Çözüm Organı olarak toplanır.
mesi için DTÖ’nün oynadığı rol burada ortaya
Kaynak: Dünya Ticaret Örgütü
çıkmaktadır. DTÖ, dünyadaki en aktif uluslara-
rası anlaşmazlık çözme mekanizmalarından birine
sahiptir. Her bir anlaşmazlık için özel olarak (ad DTÖ, ulusal ticaret politikalarının gözetimi
hoc) paneller kurulur. Panel üyeleri DTÖ üyeleri- görevini Ticaret Politikası Gözden Geçirme Meka-
nin önerdikleri görevlilerin yer aldığı listeden seçi- nizması (TPRM) aracılığıyla gerçekleştirmekte-
lir. Anlaşmazlığın tarafı olan ülkelerin vatandaşları, dir. Tüm DTÖ üyeleri gözden geçirilmekte, her
panelist olarak görev yapamazlar. 3 veya 5 kişiden ülkenin incelemesinin sıklığı dünya ticaretindeki
oluşan paneller uyuşmazlıkla ilgili karar verdikle- payına göre değişmektedir. Bu mekanizma aracı-
rinde görevleri sona erer. Tarafların kararları temyi- lığıyla üye ülkelerin şeffaf bir dış ticaret politikası
ze taşıma hakları bulunmaktadır. izlemeleri ve çok taraflı ticaret sisteminin sorunsuz
bir şekilde işlemesi hedeflenmektedir. Dünya tica-

153

retinden en çok pay alan dört üye (AB, ABD, Çin
ve Japonya) her iki yılda bir, bir sonraki 16 ülke her
dört yılda bir ve diğerleri ise altı yılda bir gözden
geçirilmektedir. En az gelişmiş ülkeler için daha
uzun bir süre belirlenir.
Cenevre’de faaliyet gösteren DTÖ Sekretarya-
sı, çeşitli konsey ve komitelere teknik ve mesleki
destek sağlamak, gelişmekte olan ülkelere teknik
yardım sağlamak, dünya ticaretindeki gelişmeleri
izlemek ve analiz etmek, kamuya ve medyaya bilgi
sağlamak ve Bakanlar Konferansı’nın organizasyo-
nunu yapmak görevlerini yürütür. Sekretarya, aynı
zamanda, uyuşmazlık çözüm sürecinde hukuki yar-
dım sağlar ve DTÖ üyesi olmak isteyen hükümet-
lere tavsiyelerde bulunur. Kararlar yalnızca üyeler
tarafından alındığından, Sekreterliğin karar alma
yetkisi yoktur. Sekretaryanın başında DTÖ Genel
Sekreteri bulunmaktadır. Genel Sekreter üyelerin
gösterdiği adaylar arasından uzlaşma yoluyla, yeni-
lenebilir 4 yıllık dönem için atanır.
DTÖ, GATT 1947’de öngörüldüğü gibi uzlaş-
ma temelinde karar almaktadır. Uzlaşmanın sağla-
namadığı durumlarda oylama yöntemine başvurul-
maktadır. Bakanlar Konferansı ve Genel Konsey’de
her üye bir oyla temsil edilmektedir. Çok taraflı
ticaret anlaşmalarının yorumlanması ve yükümlü-
lüklerden feragat edilmesi konularında 3/4, üyeliğe
kabul koşullarında ise 2/3 çoğunluk aranmaktadır.
Temel karar alma yönteminde uzlaşmayı esas alma-
sı ve her üyenin bir oyla temsil edilmesi Örgüt’ün
IMF ve Dünya Bankası’ndan çok farklı bir yapı-
da olduğunu göstermektedir. Dünya ticaretinden
çok küçük pay alan bir ülkeyle örneğin ABD’nin
oyunun eşit düzeyde olması Örgüt açısından de-
mokratik yapısının bir göstergesi kabul edilirken
diğer taraftan da Örgüt içinde AB, ABD, Kanada,
Japonya gibi gelişmiş ülkelerin aralarında yaptıkla-
rı yeşil oda toplantılarında (green room meetings)
aldıkları kararlar aracılığıyla Örgütü yönettikleri
eleştirileri de bulunmaktadır.
Her bir devlet ve gümrük bölgesi olarak ka-
bul edilen bölgeler DTÖ’ye üye olabilir. Ancak
DTÖ’ye üyelik, tüm egemen devletlerin olası üye-
lik hakkı sahibi olduğu örtük bir ilke altında faaliyet
gösteren diğer uluslararası örgütlere katılmaktan
çok farklıdır. Üyelik, her ülke için ayrı ayrı DTÖ
şartlarının müzakere edildiği bir sürecin sonunda
gerçekleşir. Müzakere süreci DTÖ’nün mevcut an-
laşmalarının ve mevcut üyelerin taleplerinin aday
ülke tarafından yüklenilmesini gerektirmektedir.
154
Küresel Ekonomik Örgütler
Bu nedenle üyelik, aday ülkenin tavizler vermek
zorunda kaldığı uzun bir süreç olabilir. Örneğin
Çin, kurucusu olduğu Dünya Bankası ve IMF’den
1949 yılında ayrılmış ancak 1980’de tekrar bu ör-
gütlere katılmayı talep etmiş ve üye olmuştur. 1948
yılında GATT’ın imzalayan 23 ülkeden biri olan
Çin’in 1986 yılındaki başvurusu, 15 yıllık müza-
kere sürecinin ardından tamamlanarak ancak 2001
yılında üyeliği gerçekleşmiştir. DTÖ’ne katılım
müzakereleri sonucunda ortaya çıkan protokolün
Bakanlar Konferansı veya Genel Konsey’de oybirli-
ği ile kabul edilmesinin ardından üyelik gerçekleşir.
DTÖ kurulduğunda 123 olan üye ülke sayısı Çin
(2001) ve Rusya (2012) gibi ticaret devlerinin de
katılımıyla günümüzde 164’e ulaşmıştır. Üye ülke-
ler dünya ticaretinin %98’ini temsil etmektedir. Bu
nedenle DTÖ küresel bir örgüt olarak tanımlan-
maktadır. DTÖ’nün bütçesi üye ülkeler tarafından
dünya ticaretindeki ağırlıklarına göre belirlenen
katkı paylarından oluşur.
internet
Dünya Ticaret Örgütü hakkında ayrıntılı bil-
giye www.wto.org adresinden ulaşabilirsiniz.
DTÖ anlaşmaları tarım, tekstil ve giyim, ban-
kacılık, telekomünikasyon, kamu alımları, sanayi
standartları ve ürün güvenliği, gıda sanitasyon yö-
netmelikleri, fikri mülkiyet hakları gibi farklı alan-
lardaki anlaşmalardan oluşmaktadır. Ancak bütün
bu yasal metinlerde çok taraflı ticaret sisteminin
temelini oluşturan ilkeler vardır. Bu ilkelerden bi-
rincisi dış ticarette ayrımcılık yapılmamasıdır. DTÖ
anlaşmalarına göre, ülkeler ticaret ortakları arasın-
da ayrımcılık yapamazlar. Örneğin bir ülkeden it-
hal edilen ürüne daha düşük oranlı gümrük vergisi
uygulandığında diğer tüm DTÖ üyeleri de bu ay-
rıcalıktan yararlanırlar. Bu ilke en çok kayrılan ülke
kuralı (most favoured nation: MFN) olarak bilinir.
GATT 1947’de yer alan bu kural Hizmet Ticare-
ti Genel Anlaşması (GATS) ve Ticaretle Bağlantılı
Fikri Mülkiyet Hakları Anlaşması (TRIPS)’nda da
yer almaktadır.
En çok kayrılan ülke kuralının uygulanmadığı
özel durumlar bulunmaktadır. DTÖ bünyesinde
tüm üyeler tarafından ticaretin serbestleştirilmesini
sağlamak ideal olmasına rağmen, birden fazla ülke-
nin kendi aralarında Bölgesel Ticaret Anlaşmaları
Uluslararası Örgütler
(Regional Trade Agreements: RTA) aracılığıyla bu
adımları atmaları da ikinci en iyi olarak kabul edilir.
Benzer şekilde gelişmekte olan ülkelerin ihraç ettiği
ürünlerin gelişmiş bir ülkenin pazarına ayrıcalık-
lı bir şekilde girişine izin verildiği Tercihli Ticaret
Anlaşmaları söz konusu olabilir. Bu tip anlaşmalar
sadece anlaşmaya taraf olan ülkelere ayrıcalıklar ta-
nıdığı için en çok kayrılan ülke kuralından istisna
kabul edilir. Dolayısıyla diğer DTÖ üyelerinin bu
ayrıcalıklardan otomatik olarak yararlanabilmesi
kısıtlanmış olur.
Bölgesel Ticaret Anlaşmaları, anlaşma-
ya taraf ülkeler arasında belirli mal veya
hizmet ürünlerinin ticaretinde gümrük
vergisi ve benzeri kısıtlamaların azaltıldığı
tercihli ticaret anlaşmalarından başlayan,
serbest ticaret bölgesi, gümrük birliği ve
ekonomik bütünleşmeyi hedefleyen kar-
maşık anlaşmalara kadar uzanmaktadır.
En çok kayrılan ülke kuralındaki “kay-
rılma” ifadesi ile aslında ayrımcılık yapıl-
mamasına vurgu yapılmaktadır. Böylece
her DTÖ üyesi ülke diğer üyeleri en çok
kayırdıkları ticaret ortakları olarak kabul
edeceklerdir.
Dış ticarette ayrımcılık yapılmamasıyla ilgili
ikinci önemli kural ulusal muamele (national tre-
atment) ilkesidir. Bu ilkeye göre yurt içinde üre-
tilen ile ithal edilen mallara yönelik düzenleme ve
uygulamalar farklı olamaz. Bu ilke yabancı ve yerli
hizmetler, yabancı ve yerel markalar, telif hakları
ve patentler için de geçerlidir. Ulusal muamele bir
ürün, hizmet veya fikri mülkiyet unsuru piyasaya
girdikten sonra geçerlidir. Dolayısıyla, ithal ürün-
den gümrük vergisi alınırken yurt içinde üretilen
ürüne benzer bir vergi uygulanmaması ulusal mua-
mele ilkesinin ihlali olarak değerlendirilmez.
Dış ticaretin serbestleştirilmesi ilkesi: GATT’ın uy-
gulamaya girmesiyle birlikte gerçekleştirilen çok ta-
raflı ticaret müzakereleri, uluslararası ticarette yoğun
olarak kullanılan gümrük tarifelerinin indirilmesi
üzerinde yoğunlaşmıştır. Kotalar, ithalat yasakları
veya gönüllü ihracat kısıtlamaları gibi gümrük ta-
rifesi dışında, uluslararası mal ve hizmet ticaretinin
gerçekleşmesine engel olan her türlü araç ve politi-
kaya tarife dışı engeller adı verilmektedir. 80’li yıllarla
birlikte GATT/DTÖ tarife dışı engellerin de kaldırıl-
ması için müzakereler yürütmüştür. Bu uygulamalar-
dan en önemlisi DTÖ üyeleri için damping yasağıdır.
GATT’da “damping”; bir ülkenin mallarının normal
değerlerinden aşağı bir fiyatla diğer bir ülke piyasa-
sına sokulması olarak tanımlanmaktadır. Rekabeti
bozacak ve ayrımcılığa neden olacak bu uygulamalar
karşısında ulusal sanayisi zarar gören ülkenin dam-
pingli ürünlere karşı önlem alma ve anti-damping
vergisi alma hakkı tanınmıştır. GATT/DTÖ kural-
larına göre belirli türdeki kamu yardımları/teşvikleri
sübvansiyon olarak tanımlanmış ve rekabeti bozduğu
için yasaklanmıştır. Sübvansiyonlar ihracat fiyatını
etkilerse, ithalatçı ülkenin karşı yaptırım uygulama
hakkı doğmaktadır.
Dördüncü temel ilke ise tarifeler yoluyla korun-
manın sağlanmasıdır. GATT’a taraf ülkeler, ihtiyaç
durumunda sanayilerini sadece gümrük tarifeleri ile
koruyacaklar ve koruma amacıyla diğer önlemlere
başvurmayacaklardır. Dolayısıyla ithal kotalarının
ulusal sanayinin korunması amacıyla kullanılması
yasaklanmıştır.
Gümrük Vergilerinin İndirilerek Konsolide Edil-
mesi İlkesi: GATT, öncelikle gümrük tarifelerinin
indirilmesi üzerinde yoğunlaşmıştır. Üye ülkelerin
daha da indirmek üzere başlangıçta beyan ettikleri
gümrük tarifesi oranlarını artırmaları engellenmiş-
tir. Serbest ticaretin önündeki engellerin kaldırıl-
ması, DTÖ sisteminin temelini oluşturmaktadır.
Ancak, bu engellerin kaldırılması, karşılıklı yarar
esasına dayanır.
Kuruluş Anlaşmasının ilk üç ekinde yer alan çok
taraflı ticaret anlaşmaları, Kuruluş Anlaşması’nın
bütünleyici parçasıdır ve üyeler için bağlayıcıdır.
Bir başka deyişle, Kuruluş Anlaşmasına taraf olan
devlet için, anlaşmanın ilk üç ekinde yer alan anlaş-
malara rezerv koyma imkânı yoktur. Buna karşılık,
dördüncü ekte yer alan çoklu ticaret anlaşmalarına
(Plurilateral) taraf olma zorunluluğu yoktur. Bu
anlaşmalar, ancak imzalayan devletleri bağlar. Ni-
tekim, Türkiye, çoklu ticaret anlaşmalarını henüz
imzalamamıştır.
155
 Küresel Ekonomik Örgütler

Tablo 5.3 Dünya Ticaret Örgütü Kurucu Anlaşmasının Ekleri

EK-1 A : Mal Ticareti Üzerine Çok Taraflı Anlaşmalar
• Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT) 1994
• Tarım Anlaşması
• Bitki ve Hayvan Sağlığı Önlemleri Uygulama Anlaşması
• Tekstil ve Giyim Anlaşması
• Ticarette Teknik Engeller Anlaşması
• Ticaretle Bağlantılı Yatırım Tedbirleri Anlaşması
• GATT 1994’ün VI. Maddesinin Uygulamasına İlişkin Anlaşma (Antidamping uygulaması)
• GATT 1994’ün VII. Maddesinin Uygulamasına İlişkin Anlaşma (Gümrük değerleme)
• Sevköncesi İnceleme Anlaşması
• Menşe Kuralları Anlaşması
• İthalat Lisansları Anlaşması
• Sübvansiyonlar ve Telafi Edici Önlemler Anlaşması
• Korunma Önlemleri Anlaşması
EK-1 B: Hizmet Ticareti Genel Anlaşması (GATS) ve Ekleri
EK-1 C: Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları Anlaşması (TRIPS)
EK-2: Anlaşmazlıkların Çözümü Kural ve Yöntemleri Hakkındaki Mutabakat Metni
EK-3: Ticaret Politikalarını Gözden Geçirme Mekanizması
EK-4: Çoklu Ticaret Anlaşmaları
• Sivil Uçak Ticareti Anlaşması
• Kamu Alımları Anlaşması
• Uluslararası Süt Ürünleri Anlaşması
• Uluslararası Sığır Eti Anlaşması
• Finansal Hizmetlere İlişkin Taahhütler Anlaşması
Kaynak: Dünya Ticaret Örgütü: https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/final_e.htm

Hizmet Ticareti Genel Anlaşması - GATS

15 Nisan 1994 tarihinde Marakeş’de imzalanan Uruguay Turu Sonuç Belgesi (Nihai Senet) kapsamında
yer alan Hizmetler Ticareti Genel Anlaşması (General Agreement on Trade in Services: GATS), uluslararası
hizmetler ticaretine ilişkin temel kavram, kural ve ilkeleri ortaya koyan ilk çok taraflı anlaşmadır. GATS
üç sütuna bağlıdır. İlki bütün üye ülkelere uygulanacak esas yükümlülükleri içeren Çerçeve Anlaşması’dır.
İkinci sütun devam eden serbestleştirme sürecinde üye ülkelerin ulusal taahhütlerini içeren listelerden
oluşmaktadır. Üçüncüsü ise hizmet sektörlerinde özel durumları gösteren birkaç ekten oluşur.
GATS prensipte iki istisna dışında bütün hizmet sektörlerine uygulanır. Bu istisnalardan birincisi sosyal
güvenlik planları ve diğer sağlık veya eğitim gibi pazar-dışı koşullarda sunulan kamu hizmetlerdir. İkincisi
ise hava ulaştırma hizmetleri ile ilgili hava trafik kural ve hizmetlerindeki tedbirlerdir.
GATT/WTO’da mal ticareti için öngörülen ilkeler GATS’ın genel yükümlülükleri için de geçerlidir.
En çok kayrılan ülke ilkesi üye ülkeler tarafından kendilerinde hizmet üretimi yapan diğer DTÖ üyesi ülke
hizmet sunucuları arasında ayırım yapılmaması ve bir ülke hizmet sunucusuna tanınan haklardan diğer
üye ülke hizmet sunucusunun da yararlandırılmasını öngörür. Saydamlık çok taraflı liberalizasyona ulaş-
mada temel ilkedir. Anlaşma ile ilgili olan ve Anlaşma’nın işleyişini etkileyen bütün önlemler en geç yürür-
lüğe girmeleriyle birlikte üye ülkelerce yayımlanacaktır. Ulusal muamele ilkesi üye ülkelerin yerli ve yabancı
hizmet veya hizmet sunucusuna ayrımcı tedbirler uygulamamasına ilişkindir. Bu ilkeyle bir ülkenin kendi

156
Uluslararası Örgütler

hizmet sektörünün lehine rekabet koşullarını yasal
veya pratik yolla değiştirmesinin önüne geçilmeye
çalışılır. Pazara giriş hükmü ile hizmet sunumunda
vatandaşlık, yerleşik olma ya da kurulumda şirket
tipi şartları gibi kısıtlayıcı koşullar getirilmemesi;
hizmet sunumunun değer, toplam üretim miktarı,
çalıştırılacak eleman sayısı vb. konularda sınırlan-
mamasına yönelik düzenlemeler yapılmıştır.
Ticaretle Bağlantılı Fikri ve Sınai
Mülkiyet Hakları Anlaşması - TRIPS
Bilgiye dayalı üretimin dünya ekonomisinde
önem kazanması sonucunda, bilgiyi üretmekte
avantaja sahip olan gelişmiş ekonomiler, bu üs-
tünlüklerini sürekli bir şekilde ekonomik ve tica-
ri avantaja çevirmek için fikri mülkiyet haklarını
uluslararası düzeyde korunmasını teşvik etmekte-
dir. Bu nedenle Uruguay Turu müzakerelerine fikri
mülkiyet hakları da dahil edilmiş Ticaretle Bağlan-
tılı Fikri Mülkiyet Hakları (TRIPS) Anlaşması tüm
DTÖ üyelerine kabul ettirilmiştir.
Fikri mülkiyet iki kategoride değerlendirile-
bilir: Sınai mülkiyet hakları ve telif hakları. Sınai
mülkiyet hakları; teknolojik buluşlar, modeller, mal
ve hizmetlerin ticari markaları, endüstriyel tasarım-
ları ve coğrafi işaretleri kapsamaktadır. Telif hakla-
rı ise; edebiyat, müzik, sanat eserleri, görsel-işitsel
ürünler, filmler, bilgisayar program ve yazılımlara
ilişkin telif hakları ile bunların asıl üreticileri dışın-
da kalan icracı, yapımcı ve yayıncılarının haklarını
kapsamaktadır.

Öğrenme Çıktısı

3 Dünya Ticaret Örgütü’nün hangi ilkelere dayanarak ticareti serbestleştirmeye çalıştığını

tanımlayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Türkiye ve AB arasında
Türkiye’de üretilen otomo-
kurulan Gümrük Birliği
billerin ithal otomobillere
nedeniyle sanayi ürünleri
Dünya Ticaret Örgütü’nün göre avantajlı olabilmesi için
ticaretinde gümrük tarifesi
temel amaçları nelerdir? ithal otomobillere daha yük-
“0”’dır. DTÖ kurallarına
Nasıl çalışır? sek oranda motorlu taşıtlar
göre AB ülkeleri dışındaki
vergisi uygulanabilir mi?
ülkeler de bu avantajlı du-
Tartışınız.
rumdan yararlanabilir mi?

EKONOMİK İŞBİRLİĞİ VE KALKINMA ÖRGÜTÜ

İkinci Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle birlikte, ABD ve SSCB arasındaki ayrışma iyice belirginleş-
miştir. Sovyetler Birliği’nin çevresindeki ülkelere etkisini yayacağından endişelenen ABD, bir taraftan
Truman Doktrini çerçevesinde Komünizmle mücadele eden ülkeleri (Türkiye ve Yunanistan) destekleme
politikasını uygulamaya koymuş diğer taraftan da Savaş’tan tahrip olarak çıkmış Avrupa ülkeleri arasında
dayanışmayı teşvik etmiştir. ABD açısından, Savaş sonrası çöküntü içindeki Avrupa ülkelerinde Sosyaliz-
min denenebileceği fikrinin akıllara gelmemesi için hızlı bir şekilde ekonomilerinin ayağa kaldırılması ge-
rekmektedir. Bu kapsamda dönemin ABD Dışişleri Bakanı George Catlett Marshall, Avrupa’nın Yeniden
İmarı Programı (European Recovery Program: ERP) ile ilgili görüşünü 5 Haziran 1947 tarihinde ortaya
koymuştur. Marshall Planı olarak anılan ABD’nin mali yardımları, Avrupa ekonomilerinde üretim ve ve-
rimlilik artışı, uluslararası finansal istikrarın sağlanması, dış ticaretin gelişmesi ve Avrupa ülkeleri arasında
ekonomik işbirliğinin artırılması hedefleri üzerine kurulmuştur. Marshall Planı, Truman Doktrininden
farklı olarak tek tek ülkelere yardım etmek yerine tüm Orta ve Batı Avrupa’yı bölgesel olarak değerlendir-
miştir. Ayrıca askeri yardım yerine öncelik gıda kıtlığı, karaborsa ve kaosla mücadeleye verilmiştir.

157

Resim 5.2 Marshall Planı çerçevesinde ABD Avrupa
ülkelerine 1948-1952 döneminde 13.3 milyar dolar kaynak
aktarmıştır.
Kaynak: http://marshallfoundation.org/
Marshall’ın görüşlerini açıklamasından 22 gün
sonra 27 Haziran 1947’de İngiltere ve Fransa ön-
cülüğünde toplanan Avrupa ülkeleri bu teklifi
benimserlerken toplantıya davet edilen Rus Dışiş-
leri Bakanı Amerikan yardımlarıyla alınacak ithal
ürün listesi gibi tasarlanan bir yardım programı-
na SSCB’nin karşı olduğunu açıklamıştır. Bunun
üzerine 12 Temmuz 1947 tarihinde İspanya dışın-
da 16 Avrupa ülkesi Avrupa Ekonomik İşbirliği
Konferansı adı altında Avrupa’nın Yeniden İmarı
Programı’nı formüle etmek için Paris’te toplanmış-
tır. Toplantıda Marshall Yardımı’nın koordinasyo-
nunu yürütecek daimi bir kuruluşun oluşturulması
için hazırlanan Avrupa Ekonomik İşbirliği Sözleş-
mesi 16 Nisan 1948 tarihinde imzalanarak Avrupa
Ekonomik İşbirliği Örgütü (Organization for Euro-
pean Economic Cooperation: OEEC) kurulmuştur.
Avusturya, Belçika, Danimarka, Fransa, Yuna-
nistan, İzlanda, İrlanda, İtalya, Lüksemburg, Hol-
landa, Norveç, Portekiz, İsveç, İsviçre, İngiltere ve
Türkiye tarafından kurulan OEEC’ye Almanya
1949, ortak üye olarak Kanada ve ABD 1950, İs-
panya 1955 ve gözlemci olarak Yugoslavya 1955
158
Küresel Ekonomik Örgütler
yılında katılmıştır. OEEC Konseyi tüm üyelerin
katılımıyla her hafta, bazen bakan düzeyinde ama
genellikle temsilciler aracılığıyla toplanmıştır.
Örgüt’ün işleyişinde kararlar oybirliği ile alınmış,
ancak bir üye ülke bir karardan çekilme ve bu
kararın uygulanmasına katılmama hakkına sahip
olmuştur.
ABD Soğuk Savaş’ın başlangıcında Truman
Doktrini ve Marshall Planı’nı ekonomik araçlar
olarak kullanmıştır. Yardımların da katkısıyla Av-
rupa ekonomisinde hızlı bir toparlanma yaşanmış
özellikle imalat sanayi ve madencilik sektörlerinde
yatırımlar hızla artmıştır. Savaş sonrasında durgun-
luk riski yaşayan ABD ekonomisi de Amerikan ser-
mayesinin Avrupa’da yaptığı yatırımlar sayesinde
canlanmıştır. 1949 yılında NATO’nun kurulma-
sıyla ABD açısından Soğuk Savaş’ta askeri yaklaşım
hakim olmuş dolayısıyla askeri harcamalara önce-
lik verilmiştir. 25 Haziran 1950’de Kore Savaşı’nın
başlamasıyla ABD’nin Avrupa’ya aktardığı kaynak-
lar giderek azalmış ve Haziran 1952’de son bul-
muştur. Böylece ABD’nin OEEC aracılığıyla sağla-
dığı ekonomik yardımlar yerini NATO aracılığıyla
sağladığı askeri yardımlara bırakmıştır.
OEEC çatısı altında Batı Avrupa ülkeleri ekono-
mik işbirliğini geliştirebilmek için birçok kurumsal
yapı oluşturmuşlardır. Bunlardan ilki OEEC üyesi
16 ülkenin serbest ticaretin gelişebilmesi için karşı-
lıklı ödemelerin istikrarını sağlamak amacıyla 1950
yılında Avrupa Ödemeler Birliği (European Payments
Union: EPU)’ni kurmalarıdır. EPU uygulamada
kaldığı 8 yıl boyunca Avrupa ülkelerinin karşılaştığı
dolar açığının aşılmasında ve parasal işbirliğinin sağ-
lanmasında önemli görevler üstlenmiştir. Marshall
Planı, Avrupa’da faaliyet gösteren firmaların verim-
liliklerini artırmalarında da araç olmuştur. 1952’de
OEEC himayesinde kurulan ve büyük ölçüde ABD
tarafından finanse edilen Avrupa Verimlilik Ajansı
(European Productivity Agency: EPA) aracılığıyla
verimlilik programı yeniden başlatılmıştır. OEEC
bünyesindeki bir diğer önemli kurum ise 1957 son-
larında kurulan Avrupa Nükleer Enerji Ajansı (Euro-
pean Nuclear Energy Agency)’dır.
OEEC’nin faaliyet gösterdiği dönemde
Avrupa’da bütünleşme hareketi hız kazanmış ve hü-
kümetlerarası işbirliği örgütleri yapısından çıkarak
uluslarüstü yetkilerle donatılmış Avrupa Kömür ve
Çelik Topluluğu kurulmuş ardından Roma Ant-
laşmalarıyla Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET)
1958 yılında hayata geçirilmiştir.
Uluslararası Örgütler
OEEC’den OECD’ye
Kuruluşundan itibaren serbest piyasa ekono-
misini benimsemiş Batı Avrupa ülkeleri için şem-
siye örgüt olma görevini yüklenen OEEC, IMF ve
GATT aracılığıyla kurulmaya çalışılan serbest ticaret
düzenine geçişte başarılı olamamıştır. BENELÜKS
ülkelerinin (Belçika, Hollanda ve Lüksemburg) ve
ardından da AET üyelerinin aralarında ticaretin
önündeki engelleri kaldırmasıyla OEEC’nin bu
yöndeki çabaları sonuçsuz kalmıştır. Bu dönemde
ABD öncülüğünde Avrupa ekonomilerindeki to-
parlanmayı takiben, Sovyet yayılmacılığı tehdidine
karşı az gelişmiş ülkelere yardımcı olmak için sana-
yileşmiş ülkelerin kaynaklarını seferber etme anla-
yışı ön plana geçmiştir. Bu amaçla OEEC’nin yeni-
den yapılandırılması tartışılmış ve isminde yer alan
Avrupa kelimesi çıkarılarak bunun yerine kalkınma
kelimesi eklenmiştir. OEEC’nin 18 üye ülkesi ara-
sına Kanada ve ABD’nin de katılmasıyla Ekonomik
İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD: The Organisa-
tion for Economic Co-operation and Development)’nü
kuran Sözleşme 14 Aralık 1960 tarihinde imzalan-
mış, 30 Eylül 1961’de yürürlüğe girmiştir.
OECD’nin kuruluşu ile 13 Ağustos 1961
tarihinde Berlin Duvarının inşa edilmeye
başlanması aynı döneme denk gelir.
Başlangıçta 20 üyesi bulunan OECD’nin günü-
müzde Kuzey ve Güney Amerika’dan Avrupa’ya ve
Asya-Pasifik’e uzanan coğrafyadan 38 üyesi bulun-
maktadır. Üyeleri arasında dünyanın en gelişmiş
ülkelerinin yanı sıra Meksika, Şili ve Türkiye gibi
gelişmekte olan ülkeler de bulunmaktadır. OECD
çalışmalarına Avrupa Komisyonu da gözlemci ola-
rak katılmaktadır.
Bir ülkenin OECD’ye üye olabilmesi için in-
san haklarına dayalı, çoğulcu demokrasi ve serbest
piyasa ekonomisi değer ve ilkelerine sahip olması
temel kriterdir. AB üyesi ülkelerden Bulgaristan,
Hırvatistan, G. Kıbrıs ve Malta dışında kalanlar
OECD üyesi olmuşlardır. Arjantin, Brezilya, Bul-
garistan, Hırvatistan, Peru ve Romanya 2022 yı-
lında aday ülke ilan edilirken Rusya Federasyonu
ile görüşmeler durdurulmuştur. OECD, üyesi ol-
mayan ama dünya ekonomisinde önemli yeri olan
Çin, Hindistan, Endonezya ve Güney Afrika ile de
ortaklık ilişkisi yürütmektedir.
Bir ülkenin OECD’ye üyeliği Konsey’de
oybirliği ile kararlaştırılır.
Yapısı ve Yönetimi
OECD’nin karar alma organı her üye ülkeden
birer temsilci ile Avrupa Komisyonu temsilcisinden
oluşan Konsey’dir. Konsey yılda bir kez, önemli ko-
nuları tartışmak ve OECD çalışmalarının öncelik-
lerini belirlemek üzere Bakanlar düzeyinde, düzenli
olarak ise Paris’te bulunan Daimi Temsilciler aracı-
lığıyla toplanmaktadır. Konsey’de kararlar oybirliği
ile alınmaktadır. Konsey, karar ve tavsiye olmak
üzere iki tür karar almaktadır. Alınan kararların üye
ülkeler tarafından uygulanması beklenmektedir.
Şayet üye ülke kararın alınmasında çekimser kalmış
ise o karar ilgili ülke için bağlayıcı olmaktan çıkar.
Tavsiye kararları ise üyelerin iç hukukuna veya iz-
leyeceği politikalara ilişkin öneriler getirmektedir.
OECD, üye ülkelerin tavsiyelere uyması konusun-
da baskı yapmaz. OECD’nin çalışma biçimi diğer
uluslararası örgütlerden farklılık göstermektedir.
Karşılaşılan sorunlara yönelik uluslararası yasal dü-
zenlemeler yaratmak yerine, üye ülkelerde politika
değişikliğini sağlayacak tartışma, konsültasyon, uz-
laşma gibi yumuşak araçlar kullanılmaktadır.
Üye ülkelerin temsilcileri, ekonomi, ticaret, bilim,
istihdam, eğitim ve finansal piyasalar gibi önemli po-
litika alanlarındaki gelişmeleri incelemek ve tartışmak
için kurulan yüzlerce komitelerde bir araya gelmek-
tedirler. Komitelerin çalışmaları Sekretarya tarafından
takip edilir. Sekretaryanın başında Konsey başkanlığı-
nı da yürüten OECD Genel Sekreteri bulunmaktadır.
Genel Sekreter, Konsey tarafından beş yıllık dönem
için atanır. OECD harcamalarının temel finansman
kaynağı üye ülke katkı payı ödemeleridir. Ulusal
katkılar, her üyenin ekonomisinin boyutunu hesaba
katan bir formüle dayanmaktadır. En büyük katkı
sağlayan ülke, bütçenin yaklaşık % 21’ini sağlayan
ABD’dir ve bu ülkeyi Japonya izlemektedir.
159
 Küresel Ekonomik Örgütler

Amaçları yoluyla refahın sağlanması ve yoksullukla mücade-

OECD’nin temel amacı ekonomik büyüme
ve istihdam artışı sayesinde üye ülkelerde yükse-
len bir yaşam standardını sağlamaktır. Örgüt ay-
rıca bu temel amaca ulaşmak için finansal istikrarı
korumayı, ülkeler arasında sermaye hareketlerini
serbestleştirmeyi ve uluslararası ticaretin önündeki
engelleri kaldırmayı amaçlamaktadır. OECD, bir
hükümetlerarası işbirliği örgütü olarak küreselleş-
menin faydalarının savunulduğu, hükümetlerin
deneyimlerini paylaştıkları ve ortak sorunlara çö-
züm aramak için birlikte çalışılabildikleri bir forum
olma görevini yürütmektedir.
OECD üyelik için belirli koşulları olan,
gelişmiş-sanayileşmiş ülkelerin yer aldığı,
ekonomik refahın artırılmasını hedefleyen
bir hükümetlerarası işbirliği örgütüdür.
OECD, ekonomi alanında faaliyet gösteren
hükümetlerarası bir örgüt olarak tanımlanmasına
rağmen siyasi ve toplumsal konuları da faaliyet
alanları içine katmıştır. OECD, ekonomik büyü-
me, mali istikrar, ticaret ve yatırım, teknoloji, ye-
nilik, girişimcilik ve kalkınma alanlarında işbirliği
le konularında hükûmetlere yardımcı olmaktadır.
Ekonomik ve sosyal gelişme ile çevrenin korunma-
sı arasındaki denge gözetilmektedir. Herkes için iş
imkânı yaratılması ve sosyal eşitlik ile etkin ve sağ-
lıklı bir yönetişimin gerçekleştirilmesi OECD’nin
diğer amaçlarını oluşturmaktadır. OECD faaliyet-
lerini üç araç kullanarak gerçekleştirir: Fikir üret-
me, politika değerleme ve veri üretimi.
OECD’nin çalışmaları, hem üye ülkelerin hem
de küresel ekonominin sürekli olarak izlenmesine
dayanır ve kısa ve orta vadeli ekonomik gelişmeler
konusunda düzenli projeksiyonlar içerir. OECD
yarı-akademik bir örgüt olarak önemli sayıda ya-
yın üretmektedir. OECD Sekreteryası üye ülkeler
ve dünya ekonomisine ait birçok veriyi toplayıp
analiz eder; ardından komiteler bu bilgilere ilişkin
politika seçeneklerini tartışır. Konsey karar alır ve
sonra üye ülke hükümetlerine tavsiye niteliğindeki
bu kararları sunar.
Üyelerinin çok taraflı gözetimi ve ülkelerin per-
formanslarının diğer üye ülkeler tarafından değer-
lendirilmesi ve deneyimlerin paylaşılması OECD
faaliyetlerinin merkezinde yer almaktadır. Bu sü-
reçte OECD, IMF, Dünya Bankası gibi örgütlerle
de işbirliği yaparken ayrıca danışma komiteleri ara-
cılığıyla sivil toplum kuruluşlarını da faaliyetlerine
katmaktadır.

Öğrenme Çıktısı

4 Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü’nün küreselleşme sürecinde işlevini

tanımlayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

OECD’nin gerçekleştirdiği
üç ana faaliyet nelerdir?
Aşağıdaki bağlantıdan
Çeşitli ekonomik-sosyal gös-
OECD Türkiye Raporu’na
tergeler açısından OECD
göz atabilirsiniz: www.oecd.
üyeleri arasında Türkiye’nin
org/turkey/economic-sur-
durumunu araştırınız.
vey-turkey.htm

160
Uluslararası Örgütler
ÜLKE GRUPLARI
Uluslararası sistem içinde uluslararası örgütler
ve/veya bütünleşmeler aracılığıyla kurulan ilişkile-
rin yanında bazı “gruplaşmalar” da gözlenmekte-
dir. Ekonomik nitelikteki uluslararası örgütler bir
uluslararası anlaşmayla kurulurken, ülke grupları-
nın oluşturulmasında bağlayıcı bir hukuk metni
bulunmamaktadır. Dünya ekonomisine yön veren
uluslararası ekonomik örgütlerin dışında gelişmiş-
sanayileşmiş ülkelerin oluşturdukları gruplar (G)
da bulunmaktadır. Bu grupların başında adını sık-
ça duyduğumuz G7 (Group of Seven) gelmektedir.
1973 petrol krizinden sonra ortaya çıkan küresel
ekonomik durgunluk ortamında sanayileşmiş ül-
kelerin (ABD, Japonya, Almanya, İngiltere, Fran-
sa, İtalya) biraraya geldiği hükümetlerarası forum
niteliğindeki G6 toplantılarına 1975’te Kanada da
katılmış ve G7 ülkeleri olarak dünya ekonomisine
yön vermeye çalışmışlardır. AB ise G7 toplantıla-
rında Avrupa Komisyonu ve Avrupa Konseyi Baş-
kanlığı seviyesinde temsil edilmektedir. 1998 yılın-
da Rusya’nın da katılımıyla grup G8 adını almıştır.
Ancak 2014 yılında Rusya-Ukrayna geriliminin ar-
dından G7 ülkeleri Rusya’yı dışlayarak toplanmaya
devam etmişlerdir. G7 dönem başkanlığı görevini
dönüşümlü olarak üstlenen ülke yıllık toplantının
organizyonu ve ev sahipliğinden sorumludur.
Devlet/Hükümet başkanlarının bir araya geldi-
ği G7 Zirvelerinin yanında çalışmaları sürdürmek
için yıl boyunca düzenli olarak bakanlar düzeyinde
toplantılar gerçekleştirilir. G7 ülkelerinin bakan
düzeyindeki temsilcileri terörizmle mücadele, ener-
ji, kalkınma gibi temel konuların yanında uyuştu-
rucuya bağlı kara para aklama, nükleer güvenlik ve
ulus ötesi organize suç gibi konularda görev güçleri
veya çalışma grupları da oluşturmaktadır. G7’nin
yapısı itibariyle kurucu anlaşmasının olmaması ve
karar alma süreçlerinin şeffaf olmaması en çok eleş-
tirilen yönüdür. Örneğin 2007 yılında Almanya’nın
ev sahipliğinde gerçekleşen G7 Zirvesi’nin resmi
gündemi küresel ısınma, sürdürülebilir kalkınma
ve yoksullukla mücadele stratejileri olarak açıklan-
masına rağmen toplantıda Irak işgali, İsrail’in Orta
Doğu’daki durumu, Venezuela-Bolivya-Küba itti-
fakının sonuçları gibi konuların tartışılmış olması
adeta alternatif bir BM Güvenlik Konseyi toplan-
tısı yapıldığını düşündürtmektedir. Bu niteliği ile
G7 Zirveleri küreselleşme karşıtlarının da protes-
tolarında hedef durumundadır.
1998 yılındaki Asya finansal krizinin ardından
ABD öncülüğünde G7 ülkeleri ile büyük nüfuslu
gelişmekte olan ülkeler küresel ekonomide istikrar
ve sürdürülebilir büyümeyi destekleyecek politika
koordinasyonunu sağlamak, finansal kriz risklerine
karşı birlikte hareket etmek ve yeni bir uluslararası
finansal mimari yaratmak amacıyla bir araya gel-
miştir. Bu toplantılar sonucunda 19 ülke ve AB’nin
katılımıyla Yirmiler Grubu ya da bilinen adıyla G20
oluşmuştur. G20 ülkelerini G7 ülkeleri (ABD, İn-
giltere, Japonya, Kanada, Almanya, Fransa, İtalya)
ile Arjantin, Avustralya, Brezilya, Çin, Endonezya,
Hindistan, Güney Afrika, Güney Kore, Meksika,
Rusya Federasyonu, Suudi Arabistan, Türkiye ve
Avrupa Birliği Komisyonu oluşturmaktadır. G20
ülkeleri dünya ekonomisinde yarattığı ulusal geliri
en yüksek olan 20 ülke değil, ancak G7 ülkeleri ve
bazı yükselmekte olan piyasa ekonomilerini (emer-
ging market economies) içermektedir. G20 toplan-
tılarında BM, IMF, Dünya Bankası ve OECD üst
düzeyde temsil edilmektedir. Başlangıçta ekonomi-
den sorumlu bakanlar düzeyinde toplanan G20,
özellikle 2008 Küresel Finansal Krizi’nin ardından
liderler düzeyinde Zirve toplantıları yapmaktadır.
Daimi bir sekretaryası bulunmayan G20’nin, dö-
nem başkanlığı ve sekretarya görevi her yıl bir üye
ülke tarafından üstlenilmektedir. Türkiye en son
Aralık 2014-2015 döneminde dönem başkanlığı
görevini üstlenmiştir ve Antalya’da G20 zirvesine
ev sahipliği yapmıştır.
Yetmiş Yedi Grubu G77, 15 Haziran 1964 ta-
rihinde BM Ticaret ve Kalkınma Konferansı
(UNCTAD) esnasında “Yetmiş Yedi Ülkeleri Or-
tak Deklarasyonu” ile kurulmuştur. Grubun amacı
BM Genel Kurulu’nda üçüncü dünya olarak ifade
edilen gelişmekte olan ülkelerin kolektif çıkarlarını
korumak ve müzakere gücünü artırmak olmuştur.
Aynı dayanışmayı DTÖ bünyesinde Güney ülkele-
rinin çıkarlarını korumak üzere de göstermektedir-
ler. 2017 yılında 134 üye ülkeye yayılmış olmasına
rağmen G77 adı muhafaza edilmiştir.
Son zamanlarda adını sıkça duyduğumuz
BRICS ülkeleri kavramı ise, Brezilya, Rusya, Hin-
distan, Çin ve Güney Afrika ekonomilerini kastet-
mek için kullanılır. Kavramın sıkça duyulmasının
en önemli nedeni BRIC ülkelerinin yakaladıkları
büyüme hızının yüksek olması ve dünya nüfusu-
nun yarısına sahip ülkelerden oluşmasıdır. Yakın
gelecekte BRICS ülkelerinin dünyanın en büyük
10 ekonomisi içinde yer alacağı tahmin edilmekte-
161
 Küresel Ekonomik Örgütler

dir. İlk olarak 2006 yılında New York/ABD’de gerçekleşen BM Genel Kurulu’nda bir araya gelen Brezilya,
Rusya, Hindistan ve Çin BRIC Grubunu oluşturmuştur. Bu gruba 2011 yılında Güney Afrika da katılmış,
BRICS halini almıştır.
Devletlerarası işbirliğini sağlamayı amaçlayan BRICS toplantılarında devlet-hükümet başkanları ile
bakanların gündemlerinde uluslararası terörizm, iklim değişikliği, gıda ve enerji güvenliğinden ulusla-
rarası ekonomik ve finansal istikrara kadar birçok konu yer almaktadır. Rusya ve Çin’in BM Güvenlik
Konseyi’nin daimi üyeleri olması nedeniyle BRICS ülkelerinin politik alanda da etkili olduğu söylenebilir.

Öğrenme Çıktısı

5 Dünya ekonomisinde öne çıkan ülke gruplarını tanıyabilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

2015 yılında G20 Dönem

OECD’ye üye ülkeler aynı
zamanda G20 üyesi midir?
BRICS, liderliğini ABD’nin
yaptığı Batı Kapitalizmine
alternatif bir güç merkezi
olabilir mi?
Başkanlığını Türkiye’nin
yaptığını ve Antalya’da 15-
16 Kasım 2015 tarihlerinde
G20 Zirvesi’nin yapıldığını
paylaşınız.

162
Uluslararası Örgütler

Uluslararası Para Fonu’nun

1 amaçlarını, yapısını ve
faaliyetlerini tanımlayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Uluslararası Para Fonu

IMF, 22 Temmuz 1944 tarihinde imzalan Bretton Woods Anlaşması ile kurulmuştur. Birleşmiş Milletlerin
uzmanlık kuruluşlarından birisidir. Buna karşılık idari ve mali açıdan bağımsız bir örgüt olarak faaliyet
göstermektedir. 190 ülke IMF üyesidir.
IMF’nin temel amacı, uluslararası parasal ve finansal sistemin istikrarını sağlamaktır. Dolayısıyla uluslararası
finansal sistemi etkileyecek krizlerin etkilerini azaltabilmek için üye ülkeler ile birlikte çalışır, onlara yardım-
cı olur. Fon’un amaçları IMF’yi kuran Anasözleşme’nin 1’nci maddesinde;
• Uluslararası parasal işbirliğini teşvik etmek,
• Uluslararası ticaretin dengeli büyümesini ve yaygınlaşmasını kolaylaştırmak,
• Kur istikrarını desteklemek,
• Çok taraflı bir ödemeler sistemi kurulmasına yardım etmek, ve
• Ödemeler dengesi güçlükleri yaşayan üyelere yeterli koruma önlemleriyle beraber kaynaklar sunmak
olarak belirtilmiştir.
IMF Anasözleşmesi’yle Fona, üye ülkelerin ödemeler dengesi açıklarını azaltılmasını sağlama, dış ödeme
güçlüğü çeken ülkelere mali yardım sağlama, döviz kurlarında istikrarı teşvik etme, üyelerin devalüasyona
başvurmalarına engel olma, dövize ilişkin işlemleri serbest bıraktırma ve çoktaraflı ödemeler sistemi kurma
görevleri verilmiştir. IMF bu görevleri yerine getirirken gözetim, mali yardım ve kapasite geliştirme (teknik
yardım ve eğitim) araçlarını kullanmaktadır. Bütün bu faaliyetler IMF’nin araştırma ve istatistik faaliyetle-
riyle desteklenmektedir.
Ödemeler dengesi sorunları yaşayan ülkelere mali destek sağlamak IMF’in temel sorumluluğudur. IMF bir
Fon olduğu için her üye bu fona katkıda bulunur. Bu da Fon’un sermayesini oluşturur. Üyelerin sermayeye
katılım paylarına kota adı verilir. Üye ülkelerin IMF’nin yönetiminde temsil düzeyi ve Fon kaynaklarından
yararlanılabilecekleri miktar sahip olunan kotaya bağlıdır.

Dünya Bankası Grubunu

2 oluşturan Örgütleri ve işlevlerini
açıklayabilme

Dünya Bankası

Dünya Bankası Grubu beş ayrı uzmanlık örgütünden oluşmaktadır.

Orta gelir düzeyindeki ve düşük gelirli ama kredibilitesi olan ülkelerin hükümetlerine finansman
IBRD
desteği sağlamak.
IDA Yoksul ülkelerin hükümetlerine faizsiz kredi ve hibe sağlamak.
Politik risklere karşı garanti sağlayarak ve teknik destek vererek gelişmekte olan ülkeye yönelik
MIGA yabancı sermaye yatırımlarını teşvik etmek, böylece bu ülkelerde ekonomik büyümeyi destekle-
mek ve yoksulluğun azaltılmasına katkı sağlamak.
Gelişmekte olan ülkelerdeki yatırımları finanse ederek, uluslararası finans piyasalarının kaynak-
IFC larını ülkeye yönlendirerek ve tavsiyelerde bulunarak sürdürülebilir büyüme hızını yakalamasına
yardımcı olmak.
ICSID Uluslararası yatırım uyuşmazlıklarının çözümünü sağlamak.

163
 Küresel Ekonomik Örgütler

Dünya Ticaret Örgütü’nün hangi ilkelere

3 dayanarak ticareti serbestleştirmeye
çalıştığını tanımlayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Dünya Ticaret Örgütü

Hem GATT hem de DTÖ kapsamında çok taraflı anlaşmalar yoluyla dünya ticareti düzenlenirken bazı
ilkeler üzerinden hareket edilir. Bu ilkeler Hizmet Ticareti Genel Anlaşması (GATS) ve Ticaretle Bağlantılı
Fikri Mülkiyet Hakları Anlaşması (TRIPS)’nda da korunmuştur.
Bu ilkelerden birincisi dış ticarette ayrımcılık yapılmamasıdır. DTÖ anlaşmalarına göre, ülkeler ticaret ortak-
ları arasında ayrımcılık yapamazlar. Örneğin bir ülkeden ithal edilen ürüne daha düşük oranlı gümrük ver-
gisi uygulandığında ülke diğer tüm DTÖ üyeleri için aynı şeyi yapmak zorundadır. Bu ilke en çok kayrılan
ülke kuralı (MFN) olarak bilinir. En çok kayrılan ülke kuralındaki “kayrılma” ifadesi ile aslında ayrımcılık
yapılmamasına vurgu yapılmaktadır.
Dış ticarette ayrımcılık yapılmamasıyla ilgili ikinci önemli kural ulusal muamele ilkesidir. Bu ilkeye göre
yurt içinde üretilen ve ithal edilen mallara yönelik düzenleme ve uygulamalar farklı olamaz. Bu ilke yabancı
ve yerli hizmetler, yabancı ve yerel markalar, telif hakları ve patentler için de geçerlidir. Ulusal muamele
bir ürün, hizmet veya fikri mülkiyet unsuru piyasaya girdikten sonra geçerlidir. Dolayısıyla, ithal üründen
gümrük vergisi alınırken yurtiçinde üretilen ürüne benzer bir vergi uygulanmaması ulusal muamele ilkesinin
ihlali olarak değerlendirilmez.
Dış ticaretin serbestleştirilmesi ilkesi: GATT uygulamaya girmesiyle birlikte gerçekleştirilen çok taraflı ticaret
müzakerelerinde, uluslararası ticarette yoğun olarak kullanılan gümrük tarifelerinin indirilmesi üzerinde
yoğunlaşmıştır. 80’li yıllarla birlikte GATT/DTÖ bünyesinde kotalar, ithalat yasakları veya gönüllü ihracat
kısıtlamaları gibi gümrük tarifesi dışında, uluslararası mal ve hizmet ticaretinin gerçekleşmesine engel olan
her türlü uygulamaların kaldırılması için müzakereler yürütmüştür.
Dördüncü temel ilke ise tarifeler yoluyla korunmanın sağlanmasıdır. GATT’a taraf ülkeler, gerekmesi halinde
sanayilerini sadece gümrük tarifeleri ile koruyacaklar ve koruma amacıyla diğer önlemlere başvurmayacaklardır.
Gümrük Vergilerinin İndirilerek Konsolide Edilmesi İlkesi: GATT, öncelikle gümrük tarifelerinin indirilmesi
üzerinde yoğunlaşmıştır. Her üye ülkenin taviz listesinde yer alan oranlar bağlı oranlar olarak tanımlan-
mıştır. Bu oranların üzerine ülkeler çıkamaz, oranlar üye ülkeler bakımından bağlayıcıdır. Oranlar önemli
ticaret ortaklarıyla telafi amacıyla müzakere edilmeksizin arttırılamaz. Serbest ticaretin önündeki engellerin
kaldırılması, DTÖ sisteminin temelini oluşturmaktadır.

164
Uluslararası Örgütler

Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma

4 Örgütü’nün küreselleşme
sürecinde işlevini tanımlayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma
Örgütü

İkinci Dünya Savaşı sonrasında Avrupa’nın Yeniden İmarı Programı çeçevesinde ABD’nin sağladığı Marshall
Yardımlarının koordinasyonunu yürütecek daimi bir kuruluş olarak kurulan Avrupa Ekonomik İşbirliği Ör-
gütü 1960 yılında Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü’ne dönüşmüştür. Başlangıçta 20 üyesi bulunan
OECD’nin Kuzey ve Güney Amerika’dan Avrupa’ya ve Asya-Pasifik’e uzanan coğrafyadan günümüzde 38
üyesi bulunmaktadır. Üyeleri arasında dünyanın en gelişmiş ülkelerinin birçoğunun yanı sıra Meksika, Şili ve
Türkiye gibi gelişmekte olan ülkeler de bulunmaktadır. OECD çalışmalarına Avrupa Komisyonu da gözlemci
olarak katılmaktadır.
OECD’nin temel amacı ekonomik büyüme ve istihdam artışı sayesinde üye ülkelerde yükselen bir yaşam
standardını sağlamaktır. Örgüt ayrıca bu temel amaca ulaşmak için finansal istikrarı korumayı, ülkeler ara-
sında sermaye hareketlerinin serbestleştirilmesini ve uluslararası ticaretin önündeki engellerin kaldırılmasını
da amaçlamaktadır. OECD, bir hükümetlerarası işbirliği örgütü olarak küreselleşmenin faydalarının savunul-
duğu, hükümetlerin deneyimlerini paylaştıkları ve ortak sorunlara çözüm aramak için birlikte çalışabildikleri
bir forum olma görevini yürütmektedir. Bu süreçte OECD, IMF, Dünya Bankası gibi örgütlerle de işbirliği
yaparken ayrıca danışma komiteleri aracılığıyla sivil toplum kuruluşlarını da faaliyetlerine katmaktadır.

5 Dünya ekonomisinde öne çıkan

ülke gruplarını tanıyabilme

Ülke Grupları

Dünya ekonomisine yön veren uluslararası ekonomik kuruluşların dışında gelişmiş-sanayileşmiş ülkelerin
oluşturdukları gruplar (G) da bulunmaktadır. Bu grupların başında adını sıkça duyduğumuz G7 gelmekte-
dir. ABD, Japonya, Almanya, İngiltere, Fransa, İtalya, Kanada ile AB’nin katılımıyla G7 Zirveleri düzenlenir.
G7’ye yükselmekte olan piyasa ekonomileri olarak tanımlanan Arjantin, Avustralya, Brezilya, Çin, Endo-
nezya, Hindistan, Güney Afrika, Güney Kore, Meksika, Rusya, Suudi Arabistan ve Türkiye’nin eklenme-
siyle G20 kurulmuştur. BM Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD) esnasında 1964 yılında üçüncü
dünya olarak ifade edilen gelişmekte olan ülkelerin kolektif çıkarlarını korumak ve müzakere gücünü
artırmak amacıyla Yetmiş Yedi Grubu G77 kurulmuştur. BRICS ülkeleri ise Brezilya, Rusya, Hindistan,
Çin ve Güney Afrika’dan oluşmaktadır. BRICS ekonomilerinin büyüme potansiyeli, dünya nüfusunun ya-
rısına sahip olmaları ve Rusya ile Çin’in BM Güvenlik Konseyi’nin daimi üyeleri olmaları grubun önemini
artırmaktadır.

165

1 I. Dış ödeme güçlüğü çeken ülkelere yardım
etmek
II. Uluslararası ödeme sisteminin istikrarını
neler öğrendik?
sağlamak
III. Üye ülkelerde gelir eşitsizliklerinin azaltıl-
masını sağlamak
IV. Döviz kurlarında istikrar sağlamak
Yukarıdakilerden hangileri IMF’in amaçları arasın-
da yer almaktadır?
A. I ve III, B. III ve IV
C. I, II ve III D. II, III ve IV
E. I, II ve IV
2 Uluslararası Para Fonu üyelerine kaynaklarını
kullandırırken, bu ülkelerin bazı ekonomi politikaları-
nı izlemesini bekler. Bu politikaya ne ad verilmektedir?
A. Eşit kabul hakkı
B. Kredi dilimleri
C. Genişletilmiş kullanım
D. Şartlılık
E. Özel çekme hakkı
3 1989-2004 döneminde IMF politika önceliği
olarak aşağıdaki alanlardan hangisini belirlemiştir?
A. Geçiş ekonomilerinin piyasa ekonomisine uyu-
munu sağlamak
B. Küresel finans krizlerinin olumsuz etkilerini gi-
dermek
C. Tarım ürünleri ticaretini serbestleştirmek
D. Afrika’da yoksullukla mücadele etmek
E. Yoksul ülkelere yönelik kalkınma yardımı sağlamak
4 Dünya Bankası Grubu içinde en yoksul ül-
kelere kredi ve hibe sağlayan örgüt aşağıdakilerden
hangisidir?
A. Uluslararası Kalkınma Birliği
B. Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı
C. Uluslararası Finans Kurumu
D. Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası
E. Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıklarının Çözüm
Merkezi
5 Dünya Bankası Grubu içinde hükümet ga-
rantisi olmaksızın özel sektöre kaynak sağlayan ör-
güt aşağıdakilerden hangisidir?
A. Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı
B. Uluslararası Finans Kurumu
C. Uluslararası Kalkınma Birliği
D. Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası
E. Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıklarının Çözüm
Merkezi
166
Küresel Ekonomik Örgütler
6 GATT ve Dünya Ticaret Örgütü’nün temel
ilkelerinden olan “en çok kayrılan ülke” kuralı ne
anlama gelmektedir?
A. Dünya ticaretinde en çok paya sahip olan fiyatı
belirler.
B. Üyeler, yurtiçi sanayilerini dış rekabetten koru-
mak için sadece gümrük tarifelerini kullanabilirler.
C. Üye ülkeler tüm taraflara aynı tarife oranını uy-
gular, ayrımcı uygulamalar yapamaz.
D. Gelişmekte olan ülkeler gümrük vergisi ödemez.
E. İthalatta kota uygulaması gibi önlemler yasak-
lanmıştır.
7 Dünya ekonomisinde hizmetler ticaretini
düzenleyen ve gelişmesi için faaliyet gösteren Ör-
güt aşağıdakilerden hangisidir?
A. DTÖ B. IBRD
C. IMF D. OECD
E. MIGA
8 İkinci Dünya Savaşı sonrasında Marshall Yar-
dımlarının koordinasyonunu yürütmek amacıyla
kurulan örgüt aşağıdakilerden hangisidir?
A. OEEC B. OECD
C. AKÇT D. AET
E. IBRD
9 OECD ile ilgili aşağıda yer alan ifadelerden
hangisi doğrudur?
A. OECD Konseyi üye devletlerin üzerinde bir
otoritedir.
B. Uzun vadeli kalkınma kredileri verir.
C. Avrupa kıtasındaki ikinci uluslarüstü örgüttür.
D. Hükümetlerarası işbirliği örgütüdür.
E. Rusyanın da üye olmasıyla güç kazanmıştır.
10 Aşağıdaki ülke gruplarından hangisinin dö-
nem başkanlığını yakın tarihte Türkiye yapmıştır?
A. G7 B. G8
C. G20 D. BRICS
E. G77
Uluslararası Örgütler

1. E Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası Para Fonu” 6. C Yanıtınız yanlış ise “Dünya Ticaret Örgütü”
konusunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

2. D Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası Para Fonu” 7. A Yanıtınız yanlış ise “Dünya Ticaret Örgütü”
konusunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Ekonomik İşbirliği ve

3. A Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası Para Fonu” 8. A
Kalkınma Örgütü” konusunu yeniden göz-
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
den geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Ekonomik İşbirliği ve

4. A Yanıtınız yanlış ise “Dünya Bankası” konu- 9. D
Kalkınma Örgütü” konusunu yeniden göz-
sunu yeniden gözden geçiriniz.
den geçiriniz.

5. B Yanıtınız yanlış ise “Dünya Bankası” konu- 10. C Yanıtınız yanlış ise “Diğer Ülke Grupları”
sunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

167
 Küresel Ekonomik Örgütler

Araştır Yanıt
5 Anahtarı

Bir üye ülke, gerçek ya da potansiyel bir ödemeler dengesi problemi yaşa-
dığında, bir başka ifadeyle uluslararası ödemelerini karşılamak için yetersiz
olduğu durumlarda (örneğin, ithalat veya dış borç ödemesi) IMF’den mali
yardım talep edebilir. IMF üyelerine ödemeler dengesi ihtiyaçlarını karşıla-
mak için sağladığı kredilerinin ana amacı piyasalara, söz konusu ülkenin dış
yükümlülüklerini yerine getirmek için yeterli döviz rezervi olduğu yolunda
güven sağlamaktır. Bu nedenle IMF’den kullanılan krediler ülkenin merkez
bankasının döviz rezervlerini artırmak için kullanılır. Finansmanın miktarı;
ülkenin ödemeler dengesi ihtiyacına, uygulanacak programa ve ülke kotasının
Araştır 1 büyüklüğüne bağlıdır
IMF kredileri, üye ülkelerin ödemeler dengesi sorunlarının çözümüne yar-
dımcı olmak ve ekonomilerin istikrara ve sürdürülebilir bir ekonomik büyüme
seviyesine kavuşabilmesi amacıyla verilir. Bu nedenle ülkenin benzer sorunlar
yaşamaması için izleyeceği ekonomi politikasına yönelik IMF tarafından bazı
şartlar belirlenir. Fon’dan kaynak talep eden ülke, bu şartlar karşısında uygu-
lamaya razı olduğu ekonomi politikasının içeriğini ve alacağı istikrar önlem-
lerini açıklayan bir niyet mektubunu IMF İcra Direktörleri Kurulu’na sunar.
Niyet mektubu IMF tarafından geri ödeme takvimi ve faizi belirlenerek onay-
landıktan sonra ülkeye verilecek kredi, dilimler halinde ve belirli bir takvime
bağlı olarak aktarılır. Dilimlerin sırayla serbest bırakılması, ülkenin taahhüt
ettiği ekonomi politikalarını uygulamasıyla mümkün olur.

Dünya Bankası Grubu içindeki Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA) dünyanın

en yoksul ülkelerine faizsiz kredi ve hibe programları sağlayan bir kuruluştur.
Her ne kadar ayrı bir Örgüt olarak kurulsa da IDA ve IBRD’nin yönetim ya-
pısı aynıdır. IDA’nın kaynakları bağışta bulunan gelişmiş ekonomilerdir (do-
nör ülkeler). Bağışçı ülkeler her üç yılda bir taahhütlerini yenilerler. IBRD ve
IFC’nin katkıları ile kredilerin geri ödemeleri diğer IDA kaynaklarını oluştu-
Araştır 2 rur. IDA tarafından finanse edilen projeler ilköğretim, temel sağlık hizmetleri,
temiz su ve arıtma, çevre koruma, istihdam, altyapı ve kurumsal hizmetlere
yöneliktir.
Uluslararası Finans Kurumu-IFC ise gelişmekte olan ülkelerde özel sektöre
destek vermek amacıyla 1956 yılında kurulmuştur. Bu nedenle IFC’nin temel
amacı hükümet garantisi aranmaksızın, gelişmekte olan ülkelerdeki özel sek-
tör kuruluşlarına kredi sağlayarak veya sermayelerine katılarak, piyasalardan
sağlamakta güçlük çektikleri finansmanı sağlamaktadır.

168
Uluslararası Örgütler

Araştır Yanıt
5 Anahtarı

DTÖ’nün öncelikli hedefi, ülkeler arasında ticaret akışının sorunsuz, serbest-

çe, adil ve öngörülebilir şekilde yapılmasına yardımcı olmaktır. Ticaret anlaş-
malarını yönetmek, ticaret müzakereleri için bir forum olarak hareket etmek,
anlaşmazlıklarda çözüm organı olarak görev yapmak, üye ülkelerin ulusal
ticaret politikalarını izlemek, gelişmekte olan ülkelere ticaret politikası ko-
nularında teknik yardım yapmak ve küresel düzeyde ekonomik politikaların
Araştır 3 oluşturulmasında diğer uluslararası örgütlerle işbirliği yapmak temel görevleri
arasındadır.
DTÖ’nün en üst düzey karar organı, iki yılda bir toplanan Bakanlar
Konferansı’dır. Konferansta DTÖ üyesi tüm ülkeler bakan düzeyinde veya
büyükelçi-delege aracılığıyla temsil edilirler. DTÖ’yü dünya ticaretini düzen-
lemeye yönelik müzakerelerin yürütüldüğü, üye ülkelerin etrafında toplandığı
bir masa olarak düşünebiliriz. Bu masada kararlar uzlaşmayla alınır. Ticaret
anlaşmazlıklarının çözümü DTÖ’nün temel faaliyetlerinden bir diğeridir.
DTÖ aynı zamanda her üyesinin izlediği ulusal ticaret politikalarını gözetle-
me görevini yürütür.

OECD’nin temel amacı ekonomik büyüme ve istihdam artışı sayesinde üye

ülkelerde yükselen bir yaşam standardını sağlamaktır. Örgüt ayrıca bu te-
mel amaca ulaşmak için finansal istikrarı korumak, ülkeler arasında serma-
ye hareketlerini serbestleştirmek ve uluslararası ticaretin önündeki engelleri
kaldırmayı amaçlamaktadır. OECD, bir hükümetlerarası işbirliği örgütü ola-
rak küreselleşmenin faydalarının savunulduğu, hükümetlerin deneyimlerini
paylaştıkları ve ortak sorunlara çözüm aramak için birlikte çalışabildikleri bir
forum olma görevini yürütmektedir.
OECD faaliyetlerini üç araç kullanarak gerçekleştirir: Fikir üretme, politika
Araştır 4 değerleme ve veri üretimi. OECD’nin çalışmaları, hem üye ülkelerin hem de
küresel ekonominin sürekli olarak izlenmesine dayanır ve kısa ve orta vadeli
ekonomik gelişmeler konusunda düzenli projeksiyonlar içerir. OECD yarı-
akademik bir örgüt olarak önemli sayıda yayın üretmektedir. OECD Sekre-
teryası üye ülkeler ve dünya ekonomisine ait birçok veriyi toplayıp analiz eder;
ardından komiteler bu bilgilere ilişkin politika seçeneklerini tartışır. Konsey
karar alır ve sonra hükümetler bu tavsiyeleri uygularlar. OECD üyelerinin çok
taraflı gözetimi ve ülkelerin performanslarının diğer üye ülkeler tarafından
değerlendirilmesi ve deneyimlerin paylaşılması faaliyetlerinin merkezinde yer
almaktadır.

169
 Küresel Ekonomik Örgütler

Araştır Yanıt
5 Anahtarı

OECD’nin 38 üyesi vardır:

Almanya* İrlanda Macaristan
Amerika Birleşik Devletleri* İspanya Meksika*
Avustralya* İsrail Norveç
Avusturya İsveç Polonya
Belçika İsviçre Portekiz
Çekya İtalya* Slovakya
Araştır 5 Danimarka İzlanda Slovenya
Estonya Japonya* Şili
Finlandiya Kanada* Türkiye*
Fransa* Güney Kore* Yeni Zelanda
Hollanda Letonya Yunanistan
Kolombiya
İngiltere* Litvanya
Kosta Rika

İşaretli (*) ülkeler G20 üyesidir. G20’de ayrıca Arjantin, Brezilya, Çin, Endo-
nezya, Güney Afrika, Hindistan, Rusya ve Suudi Arabistan ile Avrupa Birliği
yer almaktadır.

170
Uluslararası Örgütler

Kaynakça
Alpar, C. & Ongun M. T. (1988). Dünya Ekonomisi ve Uluslararası Ekonomik Kuruluşlar. İstanbul: Evrim.
Bennet, A. L., & James, O. K. (2015). Uluslararası Örgütler: İlkeler ve Meseleler. (N. Uslu, Çev.) Ankara:
BigBang Yayınları.
Çalış, Ş., Akgün, B. & Kutlu, Ö. (2006). Uluslararası Örgütler ve Türkiye. Konya.
Eğilmez, M. (1996). IMF, Dünya Bankası ve Türkiye. İstanbul: Tütünbank Yayınları.
Hasgüler, M. & Uludağ, M.B. (2007). Devletlerarası ve Hükümetlerdışı Uluslararası Örgütler. İstanbul: Alfa Yayınları
Karluk, S. R. (2007). Uluslararası Kuruluşlar. İstanbul: Beta.
Molle, W. (2003). Global Economic Institutions. New York: Routledge.
Oğuz, Ö. (2003). Türkiye’yi Uluslararası Ekonomik Kuruluşlara Üye Yapan Antlaşmalar. Ankara: AÜSBF
Özen, Ç. & Tonus, Ö. (2011). Uluslararası Örgütler, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi AÖF Yayınları.
Rodrik, D. (2011) Akıllı Küreselleşme. Çev: Burcu Aksu. Ankara: Efil Yayınevi.
Williamson, J. (2009). A short history of the Washington Consensus. Law & Bus. Rev. Am., 15, 7.
Hazine ve Maliye Bakanlığı, İkili ve Çok Taraflı İlişkiler: https://hmb.gov.tr/ikili-ve-cok-tarafli-iliskiler

171
 Bölüm 6
Bölgesel Ekonomik Örgütler
Avrupa Kıtasında Bölgesel Örgütler Amerika Kıtasındaki Bölgesel Örgütler
1 Avrupa Serbest Ticaret Birliği’nin 3 Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi’nin

1 2
öğrenme çıktıları

fonksiyonlarını tanımlayabilme özelliklerini açıklayabilme

2 Avrupa Ekonomik Alanı’nın üye ülkelere 4 Latin Amerika’daki önemli bölgesel
sağladığı olanakları sıralayabilme örgütleri sıralayabilme

Asya-Pasifik Bölgesindeki Örgütler

6 Güneydoğu Asya Ülkeleri Birliği’ni

3 4
Afrika Kıtasında Bölgesel Örgütler tanımlayabilme
5 Afrika Birliği ve kıtadaki diğer alt bölgesel 7 Asya-Pasifik Ekonomik İşbirliği Örgütü’nün
örgütleri sıralayabilme fonksiyonlarını açıklayabilme

5
Asya Kıtası: Avrasya Ekonomik Birliği
8 Avrasya Ekonomik Birliği’nin özelliklerini
tanımlayabilme

Anahtar Sözcükler: • Bölgeselleşme • Serbest Ticaret Bölgesi • Gümrük Birliği • Avrupa Ekonomik Alanı
• Ortak Pazar • Parasal Birlik • Ekonomik Birlik • Uluslarüstülük

172
Uluslararası Örgütler
GİRİŞ
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra dünya ekono-
misinde GATT çerçevesinde serbest piyasa ekono-
misini benimseyen ülkeler arasında belirli kurallar
çerçevesinde çok taraflı ticaret sistemi kurulmaya
çalışılmıştır. Dış ticaretin önündeki engellerin ta-
mamen kaldırılması idealine ulaşılamayacağı ger-
çeği karşısında GATT sistemi, ülkelerin aralarında
yapacakları Bölgesel Ticaret Anlaşmaları (Regional
Trade Agreements: RTA) yoluyla ticaretin serbest-
leştirilmesi uygulamalarına da olanak tanımıştır.
İkinci en iyi politika olarak değerlendirilen bölgesel
ticaret anlaşmaları dünya ekonomisinde bölgeselleş-
me sürecini hızlandırmıştır. Özellikle 1958 yılında
Roma Antlaşması’yla kurulan Avrupa Ekonomik
Topluluğu (AET)’nun yakalamış olduğu başarı,
dünya üzerinde birçok bölgesel ticaret anlaşması-
nın imzalanmasına yol açmıştır.
Bölgeselleşme hareketleri serbest ticaret
bölgeleri veya gümrük birlikleri aracılı-
ğıyla, bölgesel olarak ticaretin serbestleşti-
rilmesi veya kolaylaştırılmasına, bir başka
ifadeyle ticaret bloklarının kurulmasına
yol açmaktadır.
Dünya üzerinde IMF, Dünya Bankası veya
Dünya Ticaret Örgütü gibi küresel düzeyde faaliyet
gösteren örgütlerin yanında, bölgesel düzeyde faa-
liyet gösteren ekonomik işbirliğini veya ekonomik
bütünleşmeyi (entegrasyonu) amaçlayan uluslara-
rası örgütler de bulunmaktadır. Bölgesel ekonomik
işbirliği örgütleri, üyeleri arasında ekonomik-siyasi
konularda işbirliğini, taraflar arasında ticareti ser-
bestleştirmeyi-geliştirmeyi ve ortak hareket edilebi-
lecek noktalar üzerinde çalışmayı amaçlarlar. Hü-
kümetlerarası işbirliği amacıyla kurulan örgütlerde
ise üye ülkeler izleyeceği ekonomi politikalarında
bağımsız hareket edebilmektedir.
Ekonomik bütünleşme amacıyla kurulan örgüt-
lerde ise üyeler arasında serbest ticaretin önündeki
engelleri azaltmak veya tamamen ortadan kaldır-
mak amaçlandığı için izlenecek ekonomi politika-
larının uyumu gerekmektedir. Bütünleşmenin kap-
sadığı alanlarda ulusal egemenlik yetkilerinin diğer
üyelerle paylaşımı söz konusudur. Bu paylaşım da
bütünleşmenin kurumsal yapısı içinde tanımlanan
yönetim organlarının uluslarüstü (supranational)
yetkilerle donatılmasıyla sağlanmaktadır. Her üye
ülkenin temsil edildiği bu organlarda alınan karar-
lara, üye ülkeler uymak zorunda olup, uymayanlar
ise bir yaptırımla karşılaşmaktadırlar.
Bölgesel ticaret anlaşmaları anlaşmaya taraf ül-
keler arasında belirli mal veya hizmet ürünlerinin
ticaretinde gümrük vergisi ve benzeri kısıtlamaların
azaltıldığı tercihli ticaret anlaşmalarından serbest
ticaret bölgesi, gümrük birliği ve ekonomik bü-
tünleşmeyi hedefleyen karmaşık anlaşmalara kadar
uzanmaktadır. Günümüzde neredeyse her ülke en
az bir bölgesel ticaret anlaşmasına taraf olmakta,
dolayısıyla bir ticaret bloğunun içinde yer almakta-
dır (World Bank, 2005). Genellikle, coğrafi olarak
birbirine yakın ve tarihsel olarak da yakın ilişkileri
olan ülkeler arasında kurulan bölgesel bütünleşme-
lerde öncelikle serbest dış ticaret ilkesinin yerleşti-
rilmesi, daha sonra gümrük birliği ve ortak pazar
aşamalarına geçilmesi amaçlanır. Bu ülkeler, serbest
dış ticaret ile kendi pazar olanaklarının ötesinde
daha geniş pazarlara ulaşmayı, gümrük duvarları-
nın indirilmesi ve/veya kaldırılması ile aralarındaki
ticaret hacminin artmasını, yatırım ve işbirliği iliş-
kilerinin geliştirilmesini vb. hedeflerler.
Tercihli Ticaret Düzenlemesi (Preferential Tra-
de Arrangement: PTA): Ekonomik bütünleşmenin
en basit biçimidir. Tercihli ticaret anlaşmasıyla iki
veya daha fazla ülke kendi aralarında belirli bazı
ürünlerin ticaretinde, örneğin üçüncü ülkelere
göre daha düşük gümrük tarifesi uygulanarak, ter-
cihli-ayrımcı bir ticaret düzeni oluşturulur. Aslında
GATT/DTÖ kurallarına göre ticarette ayrımcılık
yasaklanmıştır ve DTÖ üyeleri belirli bir ürünün
ithalatında bir ülkeye gümrük tarifesi ve avantajlı
koşullar sağlıyorsa diğer üyeler de bu avantajlı du-
rumdan yararlanırlar: En çok kayrılan ülke (most
favored nation, MFN) kuralı. Ancak tercihli ticaret
rejimi yaratan bölgesel ticaret anlaşmaları bu kura-
lın istisnası olarak kabul edilmektedir. DTÖ’nün
izin verdiği bir diğer tercihli ticaret düzenlemesi
ise gelişmiş ülkelerin az gelişmiş ülkelerden yaptığı
ithalata Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi (Genera-
lized System of Preferences) kapsamında tek taraflı
tavizler sağlamasıdır. Bu tip anlaşmalar önceleri sa-
dece mal ticaretini kapsıyorken, günümüzde hiz-
metler ticareti, karşılıklı yatırımların teşviki, fikri
mülkiyet hakları gibi alanları da kapsayacak şekilde
kapsamı genişletilmiştir.
173

Tercihli ticaret anlaşmaları çoğunlukla Avrupa
Birliği (AB), Kuzey Amerika Serbest Ticaret Böl-
gesi (NAFTA) ve Güneydoğu Asya Ülkeleri Birliği
(ASEAN) gibi belirli bir coğrafi bölgenin ülkeleri
tarafından imzalanır. Bu nedenle bölgesel ticaret
anlaşmaları olarak adlandırılırlar. Bölgesel ticaret
anlaşmalarının en yaygın biçimleri serbest ticaret
anlaşmaları ve gümrük birlikleridir.
Serbest ticaret anlaşmasıyla taraf ülkeler ara-
sındaki ticareti engelleyen tarife ve kota gibi uygu-
lamaların kaldırıldığı Serbest Ticaret Bölgesi (Free
Trade Area: FTA) yaratılır. Bölge içindeki ticaret
gümrük vergisinden muaftır ancak üyeler üçüncü
ülkelere karşı kendi gümrük tarifelerini belirleyebi-
lirler. Bir başka ifadeyle üye ülkeler birbirlerinden
bağımsız dış ticaret politikası izleyebilirler.
Gümrük Birliği (Customs Union): Serbest ticaret
bölgesi koşullarına ek olarak üye olmayan ülkeler-
den yapılacak ithalata ortak gümrük tarifesi uy-
gulanmaktadır. Gümrük birliği üyeleri arasındaki
ticareti kısıtlayan veya engelleyen gümrük vergileri
ve tarife dışı engellerin kaldırılması nedeniyle mal-
ların serbest dolaşımı sağlanmış olur. Genellikle
gümrük birliği kapsamında imalat sanayi ürünleri
bulunurken, tarım ürünleri ve hizmetler de kapsa-
ma dahil edilebilir. Gümrük birliğinde üye ülkeler
kendi aralarında tamamen serbest ancak üçüncü
ülkelere karşı ortak bir dış ticaret politikası uygu-
layacakları için bu alandaki ulusal egemenlik yet-
kilerini uluslarüstü bir otoriteye devrederler. Bu
nedenle gümrük birliği daha ileri seviyede bir en-
tegrasyon türüdür.
Gümrük birliği, sadece malların serbest dola-
şımını esas almaktadır. Malların üretiminde kul-
lanılan işgücü, sermaye gibi üretim faktörlerinin
üye ülkeler arasında serbest dolaşımı ekonomik
bütünleşmenin bu aşamasında söz konusu değildir.
Eğer üyeler arasında tüm mal ve hizmet ticareti-
nin önündeki engeller kaldırılmış, sermayenin ve
emeğin serbest dolaşımı da sağlanmışsa ortak pazar
(Common market) aşamasına geçilmiştir. Bütünleş-
menin bu aşamasında üye ülkeler arasında ortak
pazara yönelik ticaret standartları ve uygulamaları
getirilmekte, rekabet, devlet yardımları gibi ortak
politikalar yürütülmektedir.
174
Bölgesel Ekonomik Örgütler
Ekonomik birlik (Economic union) Ortak pazarı
kuran ülkelerin para ve maliye politikalarının da
ortak hale getirilmesiyle kurulacaktır. Ulusal eko-
nomik bağımsızlığın büyük ölçüde kaldırıldığı ve
uluslarüstü bir otoritenin ekonomi politikasının
tüm alanlarına ilişkin yetkilerle donatıldığı bu en
son aşamada para ve maliye politikaları ile ilgili he-
def ve araçlar birleştirilmiştir. Ekonomik birliğin
kurulmasından önce bir ara bütünleşme modeli
olarak parasal birlik (Monetary union) oluşturu-
labilir. Parasal birlikte üye ülkeler ortak pazarın
etkin işleyebilmesi için mal ve hizmetlerin fiyat-
larının da tek bir para birimi ile ifade edilmesini
sağlarlar. Dolayısıyla parasal birliğe dahil olan ül-
keler bağımsız para politikası izleyemezler. Ortak
para politikasının yanında vergilerin uyumlu hale
getirildiği, kamu harcamaları ve borçlanmanın or-
tak politikalarla yönetildiği yani makroekonomi
politikalarının ortak hale getiriliği tam ekonomik
bütünleşmeye ulaşılır. Ülkelerin ulusal egemenlik
yetkilerini uluslarüstü bir organa bırakmaları, fe-
deralist devlete geçişe çok yakın bir aşamayı ifade
eder. Ekonomilerini tamamen bütünleştirmiş ülke-
lerin tek bir devlet olarak siyasi birliği de sağlama-
ları mümkündür.
Günümüzde AB ülkelerinin gerçekleştirdiği
ortak pazar Tek Pazar olarak adlandırılmaktadır.
Aynı zamanda AB üyelerinin bir kısmı kurulan pa-
rasal birliğin içinde yer almışlar ve Euro bu ülkeler
için tek para olmuştur. Bu bölümde AB dışında
Dünyanın çeşitli bölgelerinde bölgesel ticaret an-
laşmalarıyla kurulan bölgesel ekonomik örgütler
tanıtılacaktır.
internet
WTO’nun hazırladığı harita üzerinden Dün-
ya üzerindeki mevcut bölgesel ticaret anlaşma-
larını ve hangi ülkenin kimlerle tercihli tica-
ret rejimi kurduğunu izleyebilirsiniz: https://
www.wto.org/english/tratop_e/region_e/
rta_participation_map_e.htm
Uluslararası Örgütler
AVRUPA KITASINDA BÖLGESEL
ÖRGÜTLER
Avrupa kıtasındaki en önemli ekonomik bü-
tünleşme hareketi Avrupa Birliği’dir. 1957 yılında
Roma Antlaşmalarıyla kurulan AET’nin dışında
kalmayı tercih eden İngiltere, diğer Avrupa ülke-
lerinden Avusturya, Danimarka, Norveç, Portekiz,
İsveç ve İsviçre ile serbest ticaret bölgesi kurarak
adeta kıtada alternatif bir ticaret bloğu yaratmıştır.
Böylece İngiltere serbest ticaret bölgesinin sağladı-
ğı üçüncü ülkelerle bağımsız ticaret politikası izle-
me olanağından yararlanarak eski sömürgeleriyle
ticaret ilişkilerini sürdürmüştür. Aynı zamanda
AET dışında kalan ülkeler kendi aralarında sanayi
ürünlerinin ticaretinde uygulanan gümrük tarifesi
ve diğer ticari kısıtlamaları azaltarak daha geniş bir
pazar yaratmışlardır.
Günümüzde AB üyesi olmayan ama refah sevi-
yesi oldukça yüksek olan Norveç ve İsviçre ile kü-
çük ülkeler İzlanda ve Lihtenştayn kurdukları ser-
best ticaret bölgesi aracılığıyla AB gibi uluslarüstü
bütünleşme modeline kısmen entegre olmuşlardır.
Avrupa Serbest Ticaret Birliği - EFTA
Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) kuruldu-
ğunda başta İngiltere olmak üzere birçok Avrupa
ülkesi bu bütünleşme hareketinin dışında kalmayı
tercih etmiştir. AET ülkeleri kişilerin, malların, ser-
mayenin ve hizmetlerin serbest dolaşımını sağlama-
yı, pazarlarını birleştirmeyi, üçüncü ülkelere karşı
ise ortak bir ticaret politikası uygulamayı hedefle-
mişlerdir. İngiltere açısından AET içinde yer almak,
İngiliz Uluslar Topluluğu (Commonwealth) ülkele-
rine karşı AET’nin ortak ticaret politikasını uygu-
lamasını gerektireceğinden sahip olduğu ayrıcalıklı
ticaret ilişkilerini kaybetmesi anlamına gelecekti.
Bu durum İngiltere’nin başlangıçta Avrupa bütün-
leşmesinin dışında kalmasının nedenlerinden birisi
olmuştur. Diğer taraftan İngiltere gibi Avrupa’da
Avusturya, Danimarka, Finlandiya, İsveç, İsviçre,
İzlanda, Norveç ve Portekiz gibi ülkelerin artan
sanayi ürünleri üretimlerine pazar bulma arayışları
devam etmekteydi. İngiltere öncülüğünde bir ara-
ya gelen bu Avrupa ülkeleri 4 Ocak 1960 tarihinde
imzaladıkları Stockholm Sözleşmesi ile Avrupa Ser-
best Ticaret Birliği (European Free Trade Association:
EFTA)’ni kurmuşlardır. EFTA ile üye ülkeler kendi
aralarındaki ticarette gümrük vergileri ve diğer en-
gelleri tamamen kaldırmayı öngörmüşlerdir. Tica-
retin serbestleştirilmesi sadece sanayi ürünleri için
hedeflenmiş, Danimarka, Norveç ve Portekiz gibi
oldukça gelişmiş tarım ve balıkçılık sektörüne sahip
ülkeler olmasına rağmen tarım ve balıkçılık özel-
likle serbest ticaretin kapsamı dışında bırakılmıştır.
EFTA bir serbest ticaret anlaşması olduğu için üye
ülkeler arasında üretim faktörü hareketliliğini de
öngörmemiştir. Ayrıca EFTA’ya taraf ülkeler üçün-
cü ülkelere karşı bağımsız bir dış ticaret politikası
izlemeye devam etmişlerdir.
EFTA kurucu ülkeleri şunlardır: Avustur-
ya, Danimarka, Norveç, Portekiz, İsveç,
İsviçre ve İngiltere. Sonradan Finlandiya,
İzlanda ve Lihtenştayn da EFTA’ya katıl-
mıştır. Günümüzde ise EFTA üyesi olarak
sadece İzlanda, Lihtenştayn, Norveç ve İs-
viçre bulunmaktadır.
AET’na karşı ekonomik bir dengeleyici olarak
kurulan EFTA’nın faaliyetlerinin merkezinde AET,
daha sonra Avrupa Topluluğu (AT) ve Avrupa Bir-
liği (AB) ile olan ilişkiler yer almıştır. 1961 yılında
Finlandiya, 1970’te ise İzlanda’nın dahil olduğu
EFTA ülkeleri 1970’li yıllarda kendi aralarında sana-
yi ürünleri ticaretinin önündeki engelleri tamamen
kaldırırken aynı zamanda AET ülkeleriyle de Ser-
best ticaret anlaşması (STA) imzalamışlardır. Ancak
1973 yılında İngiltere ve Danimarka’nın EFTA’dan
ayrılarak Avrupa Toplulukları’na üye olması ardın-
dan 1986’da Portekiz, 1995 yılında ise Avusturya, İs-
veç ve Finlandiya’nın da AB’ye üye olmasıyla EFTA
üye sayısı hızla azalmıştır. EFTA, günümüzde sadece
İzlanda, Lihtenştayn, Norveç ve İsviçre’nin üye ol-
duğu, üyeleri arasında ticaretin serbestleştirilmesi
esasına dayanan uluslararası bir örgüttür.
175

internet
EFTA hakkında ayrıntılı bilgiye http://www.
efta.int adresinden ulaşabilirsiniz.
EFTA, üye ülkeler arasındaki ticareti düzenle-
yen EFTA Sözleşmesi, AB ile ilişkilerin dayandı-
ğı Avrupa Ekonomik Alanı (AEA) Anlaşması ve
üçüncü ülkelerle imzalanan STA’lar olmak üzere üç
alanın yönetiminden sorumludur. Bunlar içinden
Avrupa Ekonomik Alanı’na İsviçre katılmamıştır.
EFTA Konseyi Örgüt’ün en üst düzey yöne-
tim organıdır. Yılda iki kez bakanlar düzeyinde,
sekiz kez de Cenevre’de faaliyet gösteren daimi
temsilciler olan büyükelçiler düzeyinde toplanır.
EFTA Anlaşmasının uygulanmasını sağlamak,
anlaşmazlıkların çözümü ve diğer uluslarara-
sı örgütlerle olan ilişkileri yürütmek Konsey’in
görevleri arasındadır. Konsey, çeşitli konular-
da faaliyet gösterecek Komiteler kurabilmekte-
dir. EFTA bütçesi Konsey tarafından onaylanır.
Konsey’e üye ülkeler altışar aylık dönemler itiba-
riyle dönüşümlü başkanlık yaparlar. Kararlar ve
tavsiyeler genelde oy birliği ile alınmaktadır ve
bağlayıcıdır. Örgüt’ün günlük işleyişi Sekretarya
tarafından sağlanır. Cenevre’de faaliyet gösteren
Genel Sekreterlik AB üyesi olmayan ülkelerle
olan STA’ların görüşülmesi ve yönetimi ile il-
gilenmekte ve EFTA Konseyi’nin faaliyetlerine
destek sağlamaktadır. Genel Sekreter’in yardım-
cılarından birisi Cenevre’de, diğeri ise AEA ile
ilgili olarak Brüksel’de görev yapmaktadır. İsviç-
re Frangı cinsinden hazırlanan EFTA bütçesinin
neredeyse tamamı Norveç ve İsviçre tarafından
karşılanmaktadır.
Avrupa Ekonomik Alanı
EFTA üyelerinden önce İngiltere ve Dani-
marka, ardından Portekiz, Avusturya, Finlandiya
ve İsveç’in AB üyesi olmasıyla zayıflayan EFTA
Soğuk Savaş’ın bitmesinin ardından, bir taraftan
daha sonra AB üyesi olacak Merkez Doğu Avrupa
Ülkeleri ile diğer taraftan da Türkiye, İsrail, Fas,
Filistin gibi ülkelerle STA’lar imzalamıştır. AB ile
ilişkileri daha da derinleştirmek için 1989 yılında
176
Bölgesel Ekonomik Örgütler
başlayan müzakereler 1994 Avrupa Ekonomik Ala-
nı (European Economic Area: EEA)’nın kurulma-
sıyla sonuçlanmıştır.
Avrupa Ekonomik Alanı (AEA), AB üyesi ül-
keler ile İzlanda, Lihtenştayn ve Norveç arasında
malların, hizmetlerin, kişilerin ve sermayenin ser-
best dolaşımını öngörmektedir. Dolayısıyla EFTA
ülkeleri ile AB arasında STA’nın ötesine geçilmiş
ve bir ortak pazar yaratılmıştır. Bir başka ifadeyle
EFTA üyesi üç ülke AB iç pazarının parçası olmuş-
tur. Ayrıca Anlaşma araştırma-geliştirme, eğitim,
sosyal politika, çevre, tüketicinin korunması, tu-
rizm ve kültür gibi alanlarda da işbirliğini kapsa-
maktadır. 1992 yılında yapılan referandumda çok
az farkla da olsa İsviçre’de AEA’na katılım reddedil-
miştir. İsviçre AB ile ilişkilerini ikili anlaşmalarla
düzenlemiştir.
Resim 6.1 Avrupa Ekonomik Alanı’na AB üyesi ülkeler
ile İzlanda, Lihtenştayn ve Norveç dahildir. EFTA üyesi
İsviçre katılmamıştır.
Kaynak: http://www.efta.int
AEA Anlaşması farklı bir bütünleşme mo-
delidir. AB ile EFTA üyesi üç ülke arasında bir
“ortaklık” ilişkisi kuran Anlaşma kişilerin, malla-
rın, hizmetlerin ve sermayenin serbest dolaşımını
öngörmektedir. Ancak AEA, AB’nin ortak tarım,
balıkçılık politikaları, gümrük birliği, ticaret po-
litikası, parasal birlik, ortak dış ve güvenlik poli-
tikası ile adalet ve içişleri alanındaki politikalarını
kapsamaz. Bir başka ifadeyle AEA Anlaşmasıyla
üç EFTA ülkesi AB üyesi olmadan AB tek pazarı-
na dahil olmaktadır.
AEA’na dahil olan EFTA ülkeleri AB üyesi
olmadıkları için AB’nin yönetim organlarında ve
karar alma süreçlerinde temsil edilememektedir-
ler. Bu nedenle AEA ile kurulan ortaklık ilişkisinin
ayrı bir kurumsal yapısı vardır. AEA Anlaşması’na
göre tarafların eşit şekilde temsil edildiği ortaklık
Uluslararası Örgütler

organlarının yönetiminde, kararlar her iki tarafın
da onayı ile alınmaktadır. Ortaklık ilişkisinin en
üst düzey organı AEA Konseyi’dir. AEA Anlaşma-
sının uygulanmasını sağlayan Konsey’de EFTA
üyesi ülkeler dışişleri bakanları aracılığıyla, AB
tarafı ise Bakanlar Konseyi ile temsil edilir. Taraf-
lar dönüşümlü şekilde Ortaklık Konseyi’ne baş-
kanlık ederler. Konsey’de kararlar iki tarafın uz-
laşmasıyla alınır. AEA Anlaşması’na göre Ortaklık
Konseyi’ne yardımcı olmak üzere AEA Ortaklık
Komitesi kurulmuştur. AEA Anlaşmasının yürü-
tülmesinden sorumlu olan Ortaklık Komitesi,
Konsey toplantılarının gündemini hazırlamakla
ve ortaklık ilişkisiyle ilgili teknik sorunlar üze-
rinde incelemeler yapmakla görevlidir. Ortaklık
Konseyi’nin toplanmadığı dönemlerde ilişkilerin
devamlılığı Ortaklık Komitesi aracılığıyla yürü-
tülmektedir. Komite’nin çalışmaları, tarafların
Brüksel’deki daimi temsilcileri (bürokratlar) tara-
fından yürütülür.
AB Adalet Divanı’nın kararları AEA alanı
üyesi EFTA ülkelerinde doğrudan yürürlüğe gi-
remediği için bu boşluğu EFTA Mahkemesi dol-
durmaktadır. Mahkeme AEA Anlaşması’nın uy-
gulanmasının denetimini sağlama, Anlaşma’nın
yorumlanmasında ulusal mahkemelere yol göster-
me ve anlaşmazlıkların çözüm organı olma faa-
liyetlerini yürütmektedir. Lüksemburg’ta faaliyet
gösteren Mahkeme’de üç ülke birer yargıçla tem-
sil edilmektedir. Karma Parlamento Komitesi ise
Avrupa Parlamentosu üyeleri ile AEA’na katılan
üç ülkenin ulusal parlamentolarının üyelerinden
oluşan bir danışma organıdır. Karar alma süreci-
ne doğrudan katılmayan Karma Parlamento Ko-
mitesi ortaklık ilişkisinin demokratik denetimini
yapmak ve hazırladığı raporlar aracılığıyla ilişkiye
yön vermeyi görev edinmiştir. Gözetim Otoritesi,
AEA’nın sağladığı özgürlüklerin uygulanmasını
gözeten bir EFTA organıdır. Organ, kişilerin ve
piyasada yer alan tüm kesimlerin haklarını kulla-
nırken karşı karşıya kalabilecekleri ihlalleri engel-
lemeyi amaçlamaktadır. Karar alma süreçlerinde
Ortaklık Konseyi’ne ve diğer organlara yardımcı
olmakla görevli AEA İstişare Komitesi, EFTA Da-
nışma Komitesi ve AB Ekonomik ve Sosyal Komi-
tesi üyelerinden oluşur. Çeşitli çıkar gruplarının
temsilcilerinin görüşlerinin aktarıldığı organ da-
nışma organı niteliğindedir.

Öğrenme Çıktısı

1 Avrupa Serbest Ticaret Birliği’nin fonksiyonlarını tanımlayabilme

2 Avrupa Ekonomik Alanı’nın üye ülkelere sağladığı olanakları sıralayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Brexit süreci ile AB’den ay- Bölgesel ekonomik işbirliği

Avrupa Ekonomik Alanı’nın
rılması sonucunda İngiltere örgütleri ile ekonomik bü-
Avrupa Birliği’nden farkı
Avrupa Ekonomik Alanı tünleşme arasındaki farkları
nedir?
içinde yer alabilir mi? anlatınız.

177
 Bölgesel Ekonomik Örgütler

AMERİKA KITASINDAKİ Kuzey Amerika Serbest Ticaret

BÖLGESEL ÖRGÜTLER Bölgesi - NAFTA
Amerika kıtasındaki bölgesel bütünleşme ha-
reketleri üç farklı yönelim sergilemektedir. İki kı-
tanın güçlü ekonomileri olan ABD ve Kanada’nın
AB’nin yakalamış olduğu ortak pazar avantajına
karşı Meksika’yı da aralarına alarak daha geniş pa-
zarda bir ticaret bloğu oluşturma girişimidir.
İkinci yönelim ise 80’li yıllardan itibaren dün-
ya ekonomisiyle bütünleşmeye çalışan ülkelerin
girişimleridir. Uzun yıllar sömürge yönetimleri
altında kalan ve bu nedenle de ekonomik ve siyasi
anlamda gelişme fırsatı yakalayamayan, bağım-
sızlıklarını kazandıktan sonra da diktatörlük re- GATT’ın uygulamaya girmesiyle başlayan tica-
jimleri altında istikrarsızlıkları devam eden Latin retin serbestleştirilmesi sürecinde ABD ve Kanada
Amerika ülkeleri kendi aralarında gerçekleştire- arasında sektörel bazlı ikili ticaret anlaşmaları ile
cekleri ekonomik bütünleşmeler aracılığıyla hem karşılıklı ticareti serbestleştirme girişimleri iki ülke
egemenliklerini güçlendirmeyi hem de ekonomik arasında 1 Ocak 1989 tarihinde bir serbest ticaret
gelişmeyi yakalamayı hedeflemişlerdir. Ancak bu bölgesi anlaşması (CUSTFA) imzalanmasıyla so-
ülkeler ekonomik yapı olarak birbirlerinden ol- nuçlanmıştır. Anlaşma, iki ülke arasında belirli mal-
dukça farklıdır. Örneğin Arjantin, Meksika ve ların ticaretinde tarifelerin kaldırılmasını, tarife dışı
Brezilya’da sanayi sektörü gelişmiş iken Ekvador engellerin azaltılmasını ve karşılıklı yatırımların ko-
ve Paraguay ise tarıma dayalı ekonomilere sahip- laylaştırılmasını amaçlamıştır. Ayrıca Anlaşmaya iki
tir. Çoğu Latin Amerika ülkesi 1980’lerde serbest ülke arasında ticari anlaşmazlıkların adil ve hızlı bir
piyasa, serbest ticaret ve özelleştirme üçlüsüne da- şekilde çözüme kavuşturulması için bir anlaşmazlık
yanan geniş kapsamlı yapısal reformlar gerçekleş- çözme mekanizması da dahil edilmiştir.
tirmiştir. Latin Amerika’nın küresel ekonominin
ABD’nin bir diğer sınır komşusu ve önemli
bir parçası olmaya karar vermesiyle, içe dönük it-
ticaret ortaklarından birisi olan Meksika ise 1982
hal ikameci sanayileşme yaklaşımı dışa dönük bir
yılında yaşadığı borç krizinin ardından istikrar ted-
strateji ile değiştirilmiştir. Bu ekonomik reform
programları Uluslararası Para Fonu ve Dünya birleri uygulamış ve yüksek gümrük tarifeleriyle
Bankası tarafından teşvik edilmiş ve desteklen- ticaretini sınırlamıştı. Birbiri ardına reform paket-
miştir. Bu ülkelerin birçoğu açık bölgeselcilik an- lerini uygulamaya sokan Meksika 1985 yılından
layışı çerçevesinde dünya ile serbest ticaret yapma sonra ekonomisini serbestleştirmeye yönelik adım-
fikrine sıcak bakmışlardır. lar atmış, 1986 yılında GATT’a taraf olmuştur.
Bu kapsamda 1990’da ABD hükümeti ve Meksika
Üçüncü yönelim ise Latin Amerika ülkelerinde
hükümeti arasında bir ticaret anlaşması üzerine
sömürgecilik dönemi sonrasında bölgesel bağım-
müzakerelere başlanmıştır. Kanada’nın da 1991’de
sızlığı koruma geleneğine dayanmaktadır. Bu ne-
görüşmelere katılmasıyla taraflar 1992 yılında uz-
denle Latin Amerika ülkelerinin, özellikle İngiltere
laşmışlar ve CUSFTA’nın yerini alacak olan Ku-
ve ABD’ye karşı savunmasızlığını azaltmak için
zey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması (The North
siyasi ve ekonomik olarak dayanışmalarını sağlaya-
American Free Trade Agreement: NAFTA) 1 Ocak
cak birçok girişim gerçekleşmiştir.
1994 tarihinde yürürlüğe girmiştir.
Kıtadaki çok sayıdaki bölgesel ticaret anlaş-
Anlaşma ile ABD, Kanada ve Meksika arasın-
masına dayanarak kurulan bu örgütlerden Kuzey
da, belirli sektörlerde ticaretin önündeki engellerin
Amerika Serbest Ticaret Bölgesi ve şemsiye örgüt
olan Latin Amerika Entegrasyon Birliği altındaki GATT kuralları çerçevesinde belirli bir süre içinde
Güney Ortak Pazarı ve And Topluluğu öne çık- tamamen kaldırılması öngörülmüştür. Nitekim bu
maktadır. süreç 2008 yılında tamamlanmıştır. NAFTA, üye-
leri arasında ticaretin serbestleştirilmesini, tarife

178
Uluslararası Örgütler
dışı engellerin kaldırılmasını ve karşılıklı yatırım-
ların teşvikini amaçlayan klasik serbest ticaret an-
laşmalarının ötesine geçmiştir. Anlaşma fikri mül-
kiyet haklarının korunmasına yönelik hükümler
içermekte, belirli alanlarda kamu ihalelerine erişim
hakkı tanımakta, çeşitli hizmet sektörlerine (fi-
nans, telekomünikasyon gibi) ilişkin üyeler arasın-
da ayrıcalıklar tanımakta ve Kuzey Amerika Çevre
İşbirliği ile İşgücü İşbirliği anlaşmaları aracılığıyla
çevre ve işgücü piyasası alanlarını da gözeten bir
perspektif taşımaktadır.
NAFTA için müzakereler 1991 yılında baş-
ladığında, Meksika’nın gelişmiş ve refahı yüksek
olan ABD ve Kanada ile ekonomik entegrasyonu
amaçlanmıştır. NAFTA, farklı ekonomik geliş-
mişlik seviyesine sahip ülkeler arasında bir bölge-
sel bütünleşme örneğidir. Serbest ticaret yoluyla
Meksika’nın daha güçlü ve istikrarlı bir ekonomik
büyüme yakalaması, yeni istihdam olanakları yara-
tılması ve bu yolla ABD’ye yönelik yasadışı göçün
engellenmesi amaçlanmıştır. ABD ve Kanada açı-
sından ise Meksika, hem ihracat için geniş bir pazar
hem de ABD ve Kanada şirketlerinin rekabet gü-
cünü artırabilecek daha düşük maliyetli bir yatırım
bölgesi olarak görülmüştür. NAFTA müzakereleri
başladığında Meksika gibi bir ülkenin dahil edil-
mesinin ABD’nin üretim gücünde büyük kayıplara
neden olacağı, şirketlerin yatırımlarını Meksika’ya
kaydıracağı, ABD’nin ticaret açığının artacağı eleş-
tirileri getirilmiştir. Günümüzde de bu eleştirilerin
destek bulduğu görülmektedir.
1995 yılında NAFTA içi ticaret hacmi 330
milyon dolar iken 2015 yılında 1.5 trilyon dola-
ra yükselmiştir. NAFTA, AB’nin ardından dünya
ihracatının yaklaşık %14’ünü oluşturan en önemli
ticaret bloğudur. Kuşkusuz bu gücün ardında 2015
yılında 18 trilyon dolarlık ulusal gelire sahip olan
ABD yatmaktadır. Kanada ve Meksika 2016 yılın-
da ABD’nin toplam ihracatında sırasıyla %18 ve
%16’lık paya sahiptir. ABD’nin toplam ithalatında
en çok paya sahip olan Çin’in ardından Meksika,
%13.5, Kanada ise %13’lük paya sahiptir. ABD
her iki NAFTA üyesine karşı ticaret açığı vermek-
tedir. ABD, NAFTA öncesinde Meksika’ya karşı ti-
caret fazlası veriyorken, bu ülkeye karşı ticaret açığı
hızla artmaya başlamıştır.
NAFTA’nın geleceği açısından atılan en önemli
adım ABD öncülüğünde dönemin ABD Başkanı
Obama tarafından izlenen enerji, sınır güvenliği
ve göç alanlarında daha derin işbirliğini amaçla-
yan stratejinin genişletilerek 10 pasifik ülkesini de
içine alacak şekilde Trans-Pasifik Ortaklığı’na dö-
nüştürme çabası olmuştur. 2015 yılında imzalanan
bu ticaret anlaşmasına Avustralya, Kanada, Japon-
ya, Malezya, Meksika, Peru, ABD, Vietnam, Şili,
Bruney, Singapur ve Yeni Zelanda taraf olmuştur.
NAFTA üyeleri açısından daha geniş bir bölgede
serbest ticareti öngören bu açılım ABD Başkanlığı
görevine seçilen D. Trump tarafından rafa kaldırıl-
mış, üstelik Trump Amerika ekonomisini güçlen-
dirme stratejisi altında NAFTA’nın güncellenmesi
gerektiğini, aksi durumda ABD’nin NAFTA’dan
çekileceğini duyurmuştur. Nitekim ABD’nin eko-
nomik çıkarlarının korunduğu değişikliklerin yer
aldığı ABD-Meksika-Kanada Anlaşması (USM-
CA) üzerinde uzlaşma Kasım 2018’de sağlanmış-
tır. 2020 yılı başı itibariyle USMCA, yürürlükte
olan Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması’nın
(NAFTA) yerini almıştır.
NAFTA belirli sektörlerde üretilen mallar ve
bazı hizmet ürünleri için bir serbest ticaret alanı
yaratan bir ekonomik entegrasyondur. NAFTA
üyeleri üçüncü ülkelere karşı bağımsız bir dış tica-
ret politikası izleme hakkına sahiptir. Bu nedenle
NAFTA, üyelerinin egemenlik yetkilerini devrettik-
leri uluslarüstü bir kurumsal yapıya sahip değildir.
Anlaşmanın uygulanması Serbest Ticaret Komisyo-
nu aracılığıyla gerçekleştirilir. Komisyonda üç ülke
bakan seviyesinde temsil edilmektedir. NAFTA’nın
işleyişi hükümetlerarası müzakere temeline dayan-
maktadır. Yılda en az bir defa toplanan Komisyon’a
dönüşümlü olarak başkanlık yapılmakta ve kararlar
oybirliğiyle alınmaktadır. Komisyon’un temel gö-
revi Anlaşma’nın uygulanmasını denetlemek, ta-
raf devletler arasında çıkabilecek anlaşmazlıkların
çözümünü sağlamaktır. Komisyon’un altında her
biri kendi ülkesinde faaliyet gösteren üç ayrı ulusal
sekreterden oluşan NAFTA Sekreterliği bulunmak-
tadır. Ticari ve yatırım anlaşmazlıklarının çözümü
için faaliyet gösteren sekretarya aynı zamanda ta-
raflar arasındaki ticaretin gelişmesi için faaliyet gös-
teren komite ve çalışma gruplarının faaliyetlerini
koordine eder.
179

Latin Amerika Entegrasyon Birliği -
ALADI
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Latin Ameri-
ka ekonomilerinin ihracatını yaptığı hammaddeler
(et, şeker, kakao gibi) Avrupa pazarlarında yoğun
talep görüyordu. Bu ortamda ulusal pazarlarını ge-
nişletmeyi ve kendi aralarındaki ticaretin önündeki
engelleri aşama aşama kaldırarak sonuçta bir güm-
rük birliği kurmayı hedefleyen Arjantin, Brezilya,
Uruguay, Paraguay, Meksika, Şili ve Peru 1960 yı-
lında imzalanan Montevideo Anlaşması ile Latin
Amerika Serbest Ticaret Bölgesi: LAFTA’yı kurmuş-
lardır. LAFTA’ya sonradan Kolombiya ve Ekvador
(1961), Venezuela (1966) ve Bolivya (1967) dahil
olmuştur. Küba’nın başvurusu ise reddedilmiştir.
Montevideo Anlaşması’nda bölgede AET’ye ben-
zer bir ortak pazar yaratılması hedefinden bahsedil-
mesine rağmen ekonomik ve siyasi açıdan birbirine
benzemeyen ülkelerden oluşan LAFTA bu amacına
ulaşamamıştır.
LAFTA içinde Şili, Kolombiya, Peru, Uruguay
ve Venezuela gibi gelişmekte olan ülkeler nispeten
daha güçlü konumdaki Brezilya, Arjantin ve Mek-
sika ile rekabet etmekten kaçınmış; Bolivya, Ekva-
dor ve Paraguay ise topluluğun en zayıf ekonomi-
lerini oluşturmuştur. 12 yıllık bir dönemde üyeleri
arasında ticaretin önündeki engellerin kaldırılması
hedefine rağmen korumacı duvarlar arkasında fa-
aliyet gösteren özel sektör konumunu korumayı
istemiş ve serbestleşmeye destek vermemiştir.
Latin Amerika Entegrasyon Birliği:
ALADI 1980 yılında İkinci Montevideo
Anlaşması ile kurulmuştur.
LAFTA bünyesinde 1973 yılında kurulması ge-
reken serbest ticaret bölgesi için adım atılmayınca
180
Bölgesel Ekonomik Örgütler
süre 1980’e uzatılmış sonra da başarısız olan LAF-
TA girişimi yerini İkinci Montevideo Anlaşması ile
Latin Amerika Entegrasyon Birliği: ALADI’ye (Latin
American Integration Association-LAIA) bırakmış-
tır. ALADI de LAFTA gibi Latin Amerika’da bir
ortak pazar kurulmasını amaçlamıştır. Ancak geç-
mişteki deneyimlerle, ALADI’de bölge ülkelerinin
ekonomik gelişmişlik seviyelerine göre farklı bölge
altı bütünleşmeler kurmasına ya da ticareti serbest-
leştirecek adımlar atılmasına olanak sağlayacak esnek
bir bütünleşme modeli benimsenmiştir. ALADI’nin
kurucu üyeleri LAFTA’yı kuran 11 ülkedir. 1999 yı-
lında Küba’nın, 2012 yılında Panama’nın katılımıy-
la ALADI’nin üye sayısı 13 olmuştur.
Resim 6. 2 ALADI’nin yapısı gereği Latin Amerika
ülkeleri farklı bölgesel bütünleşmeler içinde yer
almaktadır. ALADI’ye üye 13 ülke Bolivya, Kolombiya,
Ekvador, Peru (And Topluluğu); Arjantin, Brezilya,
Paraguay, Uruguay, Venezuela (MERCOSUR); Meksika
(NAFTA); Şili, Küba ve Panama’dır.
Kaynak: http://www.economia.gov.py/
Kuruluş anlaşması gereği tüm Latin Amerika
ülkelerinin üyeliğine açık olan ALADI, Latin Ame-
rika’daki bütün çok taraflı ticaret anlaşmalarının ve
diğer bölgesel entegrasyonların şemsiye örgütüdür.
LAFTA’nın ALADI’ye dönüşümü, Latin Ame-
rika’daki ekonomik entegrasyon sürecine yeni bir
ivme kazandırmıştır.
ALADI’nin yönetiminde en üst karar organı
Bakanlar Konseyi’dir. Konsey üyeleri, üye devlet-
lerin Dışişleri Bakanlarıdır. Değerlendirme ve Uyum
Konferansı, üye ülkelerin atadığı üst düzey yetki-
lilerden oluşur. Konferans entegrasyon sürecinin
işleyişini inceler ve mevcut sözleşmelerin birbirle-
riyle uyumunu teşvik eder. Daimi Komite ise Ku-
rucu Anlaşma’da belirlenen hedeflere ulaşılması
için faaliyet gösteren siyasi bir organdır. ALADI,
üyeleri arasındaki müzakereleri desteklemek üzere
Uluslararası Örgütler
tasarlanmış, Montevideo’da faaliyet gösteren bir
Sekreterya’ya sahiptir. ALADI’de kararlar üçte iki
çoğunlukla alınmaktadır. Kurucu Anlaşmayı değiş-
tirme yeni üyelerin kabulü ve üyelerin tamamını
kapsayacak ticaret anlaşmaları ise oybirliğiyle kabul
edilmektedir.
internet
Latin Amerika Entegrasyon Birliği:
http://www.aladi.org/
Güney Ortak Pazarı - MERCOSUR
Güney Ortak Pazarı (Southern Common Mar-
ket: MERCOSUR), 1991 yılında Arjantin, Bre-
zilya, Paraguay ve Uruguay tarafından Asuncion
Antlaşması’nın imzalanmasıyla kurulmuştur. Ku-
rucu Anlaşma’ya göre diğer ALADI üyelerinin
katılımına açık olan MERCOSUR’a Venezuela
2006 yılında dahil olmuştur. 2012 yılında Para-
guay devlet başkanının azledilmesinin ardından
Paraguay’ın üyeliği Birliğin diğer üyeleri tarafından
askıya alınmıştır. Ana hedefi, üyeleri arasında bir
serbest ticaret bölgesi yarattıktan sonra ortak güm-
rük tarifesinin uygulandığı ve aynı zamanda mal,
hizmet ve üretim faktörlerinin serbest dolaşımının
sağlandığı bir güney ortak pazarı oluşturulmasıdır.
Tıpkı AB modelinde olduğu gibi üye ülkeler ara-
sında ortak rekabet politikalarının, parasal birliğin,
ortak ekonomi kurumlarının ve hatta siyasi birliğin
gerçekleştirilmesi MERCOSUR’un nihai hedefleri
arasında yer almaktadır. Ancak MERCOSUR’un
kurumsal yapısına bakıldığında uluslarüstü yetkiy-
le donatılmış kurumlarının bulunmaması AB mo-
delinden farklılığını göstermektedir. Buna rağmen
günümüzde kurucu dört ülke arasında şeker ve
otomotiv sektörleri ile her ülke bazında belirlenen
diğer hassas ürünler dışında gümrük birliği ger-
çekleştirilmiş, üçüncü ülkelere karşı ortak gümrük
tarifeleri uygulanmaktadır. Ayrıca MERCOSUR
üyesi ülke vatandaşları Birlik içinde vizesiz seyahat
etme hakkına sahiptir.
MERCOSUR üyeleri Arjantin, Brezilya,
Uruguay ve Paraguay’dır. Venezuela’nın üye-
liği 2016 yılında askıya alınmış, Bolivya’nın
katılım süreci ise devam etmektedir.
MERCOSUR’un kurumsal yapısı 1994’te im-
zalanan Ouro Preto Protokolü ile düzenlenmiştir.
MERCOSUR’u ilgilendiren önemli siyasi kararlar
yılda iki defa yapılan Zirve toplantılarında alınmak-
tadır. MERCOSUR’un ana yönetim organı, üye
ülkelerin dışişleri bakanlarından oluşan Ortak Pa-
zar Konseyi’dir. Konsey bütünleşme sürecine ilişkin
yasal mevzuatın oluşturulmasına yönelik kararların
alındığı en yetkili organdır. Konsey toplantılarının
ev sahipliğini MERCOSUR Dönem Başkanı olan
ülke yapmaktadır. Kararlar oy birliğiyle alınmakta-
dır. Yürütme ve uygulamaları denetlemekle görevli
organ ise Ortak Pazar Grubu’dur. Ticaret Komisyo-
nu, ortak ticaret politikası araçlarının uygulama-
sından sorumludur. MERCOSUR’un operasyonel
ve idari işlerinden sorumlu organı olan Sekretarya
Uruguay’ın başkenti Montevideo’da bulunmak-
tadır. MERCOSUR Parlamentosu 2006 yılında
Uruguay merkezli olarak faaliyete geçmiştir. 2014
yılından itibaren Parlamento’nun üye ülkelerin seç-
menlerinin doğrudan oyuyla seçilmesi kararlaştırıl-
mıştır. MERCOSUR üyeleri arasındaki anlaşmaz-
lıkların çözümü için Daimi Tahkim Divanı 2004
yılında Asuncion’da kurulmuştur.
Bölge içi ticaret ve yatırım akışının artması, or-
tak gümrük tarifesi uygulaması ve üyeleri arasında
makroekonomik politika uyumunu sağlaması ne-
deniyle MERCOSUR, Latin Amerika’da birkaç ba-
şarılı entegrasyon sürecinden biri olarak kabul edil-
mektedir. Entegrasyonun hükümetlerarası modelle
yönetilmesi nedeniyle kararlar oy birliğiyle alın-
maktadır. Üye ülkeler arasında MERCOSUR’un
geleceğine ve yapısına ilişkin ciddi anlamda politik
görüş farklılıklarının olması ve üyeleri arasında-
ki ekonomik farklılıklar entegrasyonun başarısını
olumsuz etkilemektedir. Entegrasyon sürecini ko-
ordine eden ve teşvik eden büyük ülke Brezilya’dır
181

ve onu Arjantin izlemektedir. Uruguay ve Paraguay
ise entegrasyonun küçük ortakları konumunda-
dır. Ayrıca MERCOSUR, diğer bölgelere gerçek-
leştirilen ticaret müzakerelerinde bir blok olarak
önemli başarılar sağlamıştır. Şili, Japonya, Çin gibi
ülkelerle ve ASEAN ve AB gibi bloklarla ikili ve
çok taraflı müzakereler gerçekleştirilmiştir. And
Topluluğu’ndan farklı olarak ticarette ABD’ye ba-
ğımlı olmak yerine özellikle AB ile ekonomik ve
ticari ilişkilerin geliştirilmesine yoğunlaşılmaktadır.
internet
Güney Ortak Pazarı: http://www.mercosur.int/
And Topluluğu
LAFTA üyelerinden Bolivya, Ekvator, Kolom-
biya, Peru ve Şili 1969 yılında Cartegena Anlaş-
ması ile And Paktı’nı kurmuşlardır. Aynı zaman-
da LAFTA üyesi olan Şili 1976 yılında üyelikten
ayrılmıştır. 1973 yılında ise yine LAFTA üyesi
olan Venezüella Topluluğa katılmıştır. Kuruldu-
ğu dönemde Latin Amerika ülkelerinde hakim
olan dışa kapalı ve kendi kendine yeterli olma
stratejisi çerçevesinde Topluluk bölgesel kalkın-
mayı hedeflemiştir. Dünya ekonomisindeki geliş-
melere bağlı olarak Örgüt yapısını ve stratejisini
değiştirerek dışa açılmaya, dış ticaretini serbest-
leştirmeye çalışmıştır. 1993 yılında Bolivya, Ek-
vator, Kolombiya, Peru ve Venezuela arasında bir
serbest ticaret bölgesi kurulmuştur. Ekonomik
ve siyasi açıdan birbirlerine daha çok benzeyen
bu ülkeler 1996 yılından itibaren Örgüt’ün adını
And Topluluğu (Andean Community: CAN) ola-
rak değiştirmişler ve kendi aralarında bir gümrük
182
Bölgesel Ekonomik Örgütler
birliği oluşturmayı hedeflemişlerdir. And Toplu-
luğu üyesi ülkelerin vatandaşları Topluluk içinde
serbest dolaşım hakkına sahiptir.
Hugo Chavez’in seçilmesinin ardından Ve-
nezuela 2006 yılında And Topluluğu’ndan ayrıl-
mıştır. Günümüzde Topluluğa Bolivya, Ekvator,
Kolombiya ve Peru üyedir. Venezuela’nın ayrıl-
masıyla Topluluk içi ticaret hacmi azalmıştır. And
Topluluğu ülkelerinin ihracatı hammadde ve ta-
rım ürünlerine dayanmaktadır ve ağırlıklı olarak
ABD ile ticaret yapılmaktadır. AB’nin örgütlenme
modelini esas alan And Topluluğu’nun kurumsal
yapısını üye ülkelerin devlet ve hükümet başkan-
larından oluşan Başkanlık Konseyi, politika oluş-
turan kurum olan And Topluluğu Komisyonu, ulu-
sal yasama organlarının üyelerinden oluşan And
Parlamentosu, Topluluk yasalarının her ülkede eşit
olarak uygulanmasını sağlamak için kurulan Ada-
let Divanı, üye ülkeler arasında para ve maliye po-
litikalarını uyumlaştırmaya çalışan Latin Amerika
Rezerv Fonu oluşturmaktadır.
internet
And Topluluğu (CAN) http://www.comuni-
dadandina.org/
Güney Amerika Birliği - UNASUR
Latin Amerika’daki çokuluslu yapılanmaların
ulaştığı en son aşama, 2004 yılında Peru-Cuzco’da
toplanan 12 Güney Amerika ülkesinin liderlerinin
(Arjantin, Bolivya, Brezilya, Şili, Kolombiya, Ekva-
dor, Guyana, Paraguay, Peru, Surinam, Uruguay ve
Venezuela) yayınladıkları Bildiriyle, MERCOSUR
ve And Topluluğu’nu birleştirilerek, Şili’nin de ka-
tılımıyla Kıta genelinde bir serbest ticaret bölgesi
oluşturulması, Güney Amerika ülkeleri arasında
Uluslararası Örgütler

siyasi dayanışmanın sağlanması, kırsal kalkınma ve
tarım politikalarının uyumlaştırılması, enerji işbir-
liği, teknoloji transferi, uyuşturucu ticareti ile mü-
cadele gibi alanlarda kapsamlı ortak politikaların
geliştirilmesi hedeflerini açıklamalarıdır.
2007 yılında Venezuela’da bir araya gelen Dev-
let ve Hükümet Başkanları entegrasyon sürecinin
Güney Amerika Ulusları Birliği (Union of South
American Nations: UNASUR) ismiyle sürdürülme-
sine karar vermişlerdir. 2008 yılında Kurucu An-
laşması onaylanmış ve Örgüt’ün Sekretaryasının
Ekvador’un başkenti Quito’da kurulması kararlaş-
tırılmıştır. Örgüt’ün kurumsal yapısında Devlet ve
Hükümet Başkanları Konseyi’nin dışında, Dışişleri
Bakanları Konseyi, Delegeler Konseyi ve Genel
Sekreter bulunmaktadır. Dönemin Brezilya Devlet
Başkanı Luiz Inacio Lula ve Venezuela lideri Hugo
Chavez’in öncülük ettiği UNASUR ile Güney
Amerika’da AB’ye benzer bir bütünleşme modeli
tasarlanmıştır. Ancak Latin Amerika ve Karayip ül-
kelerini bir araya getiren UNASUR’un üyelerinin
bir tarafta ABD ile sorun yaşayan Küba, Venezüel-
la, Bolivya, Ekvador gibi ülkeler diğer tarafta Şili,
Peru, Kolombiya gibi ABD ile yakın ekonomik
ilişki kuran ülkeler ve her iki kategoriye de soku-
lamayacak ülkeler olarak üç gruba ayrıldığı söyle-
nebilir. Bölgesel güvenlik ve ticaret politikası gibi
konularda başlangıcından itibaren UNASUR üyesi
ülkeler arasında var olan görüş ayrılıkları nedeniy-
le bütünleşme hareketi ilerleme kaydedememiştir.
Nitekim diğer ülkelerin üyelikten ayrılmasıyla
UNASUR’un yerine Bolivya, Guyana, Surinam ve
Venezüela’nın yer aldığı PROSUR kurulmuştur.

Öğrenme Çıktısı

3 Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi’nin özelliklerini açıklayabilme

4 Latin Amerika’daki önemli bölgesel örgütleri sıralayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

NAFTA içinde Meksika’yla

Amerika kıtasında yer alan
önemli bölgesel ekonomik ör-
gütler hakkında bilgi veriniz.
Amerika kıtasında başka
bir arada olan ABD’nin Mek-
bölgesel ekonomik örgütler
sika sınırına neden duvar ör-
de var mıdır? Araştırınız.
mek istediğini anlatınız.

AFRİKA KITASINDA BÖLGESEL ÖRGÜTLER

Afrika kıtasının modern tarihi Avrupa sömürgeciliği ile damgalanmıştır. 19. yüzyılın sonu ile 20. yüzyı-
lın başında Latin Amerika’dan sonra kıtaya sıçrayan sömürgecilik ciddi ve yıkıcı etkiler yaratmıştır. 1960’lı
yıllara gelindiğinde Afrika ülkeleri siyasi bağımsızlıklarını ekonomik bağımsızlıkla desteklemeye çalışmış-
lardır. Bu amaca yönelik temel araç olarak da bölgesel entegrasyonlar kullanılmıştır. 70’li yıllar boyunca dış
rekabetten korunarak ithal ikamesi yoluyla sanayileşme girişimleri başarısız olmuştur. Kıtanın ekonomik
sorunları ve artan borçları karşısında 80’li yıllardan itibaren IMF ve Dünya Bankası’nın yol göstericiliği ve
destekleriyle Afrika ekonomileri liberalleştirilmeye zorlanmıştır.
Günümüzde Afrika kıtası açlık, yoksulluk ve siyasi istikrarsızlıkla anılmaktadır. Ölümü göze alan bir-
çok Afrikalının Avrupa ülkelerine kitlesel göçüne tanık oluyoruz. Çoğu Afrika ülkesi küçüktür ve vatan-
daşları yoksulluk sınırının altında yaşamaktadır. Sınır ötesi veya iç çatışmalar Afrika’nın farklı bölgelerinde
sürmektedir. Bu durum kıtadaki birçok ülkede temel ekonomik faaliyet ve gelir kaynağı olan tarımsal
üretimi olumsuz etkilemesinin yanı sıra fiziksel ve beşeri kaynakların da yok olmasına neden olmaktadır.

183

Afrika ülkeleri ağırlıklı olarak küresel pazara tarım-
sal ve diğer temel ürünleri ihraç etmektedir ve bu
ekonomilerin çoğu üretim ve ihracatta çeşitliliğe
sahip değildir. Bölgenin küresel üretim ve tica-
retteki azalan payı, kıtanın küresel ekonomide ne
kadar marjinalize edildiğini göstermektedir. 2002
yılından itibaren Afrika Birliği, Afrika kıtasındaki
tüm bölgesel örgütler için bir şemsiye örgüt haline
gelmiştir.
Afrika Birliği - AfB
Afrika Birliği (African Union: AU), 2002 yı-
lında Afrika Birliği Teşkilatı (Organization of Af-
rican Unity: OAU)’nın yerine kurulmuştur. Afrika
Birliği Teşkilatı (ABT), 1963 yılında bağımsızlığını
kazanmış 32 Afrika ülkesinin Etiyopya’nın başken-
ti Addis Ababa’da bir araya gelmesiyle kurulmuş-
tur. Örgüt sömürgecilikle mücadeleyi sürdürme
ve Afrika’nın çıkarlarını küresel ölçekte savunmayı
amaçlamıştır. Ancak kuruluşundan itibaren Ör-
güt iki önemli sorunla mücadele etmek zorunda
kalmıştır. Birinci sorun Soğuk Savaş döneminde
Afrika ülkelerinin, ABD ve müttefikleri ile Sov-
yetler Birliği ve müttefikleri arasında taraf olmaya
zorlanmalarıdır. Örneğin 1974 yılında Portekiz’den
bağımsızlığını kazanan Angola’nın iç savaşa sürük-
lenmesi sonrasında Soğuk Savaşın iki gücü iç sava-
şın ayrı taraflarını desteklemiş, Afrika ülkeleri de
hangi tarafı seçecekleri konusunda bölünmüşlerdir.
Benzer bölünmeler Kongo’da, Somali’nin 1978’de
Etiyopya’yı işgalinde ve 1979’da Uganda ve Tan-
zanya arasındaki çatışmalarda da sürmüştür. Genel
olarak bakıldığında Soğuk Savaş dönemi kıtaya
askeri darbeler, yerel savaşlar, kukla hükümetler ve
siyasi cinayetler olarak yansımıştır.
184
Bölgesel Ekonomik Örgütler
İkinci önemli sorun ise Afrika ülkelerinin istik-
rarsız devletleri ve demokrasinin kıtada gelişememe-
sidir. Bu nedenle ABT adeta bir ‘diktatörler kulübü’
olarak anılmıştır. Kuruluşunda BM İnsan Hakları
Evrensel Beyannamesi ile Sömürge İdaresi Altındaki
Ülkelere ve Halklara Bağımsızlık Verilmesine İlişkin
Bildiri’ye bağlılığını ilan eden ABT, diğer üye ülke-
lerin iç işlerine karışmamayı ilke olarak benimsemiş-
tir. Bu nedenle ABT iç savaşlara müdahale ve yasal
olmayan yollardan iktidara gelen hükümetlere karşı
yaptırım uygulama gibi yetkilerle donatılmamıştır.
Örgüt aracılığıyla, kıtada bazı sınır anlaşmazlıkları-
nın çözümünde ve çatışmaların sonlandırılmasında
katkı sağlamasına rağmen barış ve istikrarın sağlan-
masında etkili bir sonuç alınamamıştır.
1980 yılında gerçekleşen ABT olağanüstü
Zirvesi’nde kabul edilen Lagos Eylem Planı ile
Afrika ülkelerinin liderleri toplumsal ve ekono-
mik ilişkileri kolaylaştırmak ve güçlendirmek için
Afrika’nın ekonomik entegrasyonunun teşvik edil-
mesini, bu amaçla kıtada kurulacak bölgesel en-
tegrasyonların desteklenmesini kararlaştırdılar. Bu
çabaların sonunda ortaya çıkan Afrika Ekonomik
Topluluğunu Kuran Anlaşma (Abuja Antlaşması)
1991 yılında ABT Zirvesi tarafından kabul edilmiş
ve 1994 yılında yürürlüğe girmiştir. Anlaşma’ya
göre Afrika Ekonomik Topluluğu (African Econo-
mic Community: AEC)’nun amaçları;
• Afrika ülkeleri arasında birlik ve dayanış-
mayı teşvik etmek,
• Afrika halklarının hayat standardını yük-
seltmek,
• Üye devletlerin egemenliğini ve toprak bü-
tünlüğünü korumak,
• Sömürgecilik ve ırk ayrımı uygulamalarını
kıtada tamamen yok etmek,
• Birleşmiş Milletler çerçevesinde uluslararası
işbirliğini teşvik etmek,
• Üyeleri arasında siyasi, diplomatik, ekono-
mik, eğitsel, kültürel, sağlık, refah, bilimsel,
teknoloji ve savunma politikalarını uyumlu
hale getirmek olarak tanımlanmıştır.
Afrika Ekonomik Topluluğu 34 yıllık bir sü-
reçte aşamalı olarak üyeleri arasında öncelikle bir
serbest ticaret bölgesinin kurulmasını, ardından bir
gümrük birliğinin kurulmasını ve nihayet Afrika
Tek Pazarı’nın kurulmasıyla birlikte Afrika Ekono-
Uluslararası Örgütler
mik ve Parasal Birliğinin oluşturulmasını ve Afrika
Merkez Bankası ile Pan-Afrika Parlamentosu’nun
kurulmasını hedeflemektedir.
Soğuk Savaş’ın bitmesiyle birlikte, büyük güç-
lerin kıtadan geri çekilmiş görünmeleri bazı Afrika
siyasi liderleri tarafından Kıta’yı canlandırmak için
bir fırsat olarak değerlendirilmiştir. Bu düşünce ile
Afrika ülkelerinin daha güçlü ve ekonomik ve siya-
si olarak bütünleşmelerini öngören bir Örgüt çatısı
altında toplanmaları amaçlanmıştır. 1999 yılında
Libya-Sirte’de bir araya gelen ABT Devlet ve Hükü-
met Başkanları Meclisi’nde kabul edilen Sitre Dekle-
rasyonu ile Afrika’da bütünleşmenin hızlandırılması
fikri benimsenmiştir. Bu girişimin ardından 2000
yılında Lome-Togo’da bir araya gelen liderler Afrika
Birliği Kurucu Anlaşması’nı onaylamışlar, 2002 Gü-
ney Afrika Durban Zirvesi’nde ise 53 ülkenin katılı-
mıyla Afrika Birliği (AfB) resmen kurulmuştur. Yeni
kurulan AfB, 1963’te kurulan Afrika Birliği Teşki-
latı ve 1994’te kurulmuş olan Afrika Ekonomik
Topluluğu’nu da içine alan uluslararası bir örgüt ola-
rak ortaya çıkmıştır. 2011 yılında Güney Sudan Bir-
liğe katılmış ardından Batı Sahra sorunu nedeniyle
1984 yılında ABT’den ayrılan Fas’ın 2017 yılında
yeniden katılmasıyla AfB’ne üye ülkelerin sayısı 55’e
yükselmiştir. Böylece BM’ye üye tüm Afrika ülkeleri
AfB’nin çatısı altında toplanmıştır.
Afrika Birliği, 1963’te kurulan Afrika Bir-
liği Teşkilatı ve 1994’te kurulmuş olan Af-
rika Ekonomik Topluluğu’nu da içine alan
uluslararası bir örgüttür.
Kurucu Anlaşma’ya göre AfB üyelerinin birbir-
lerinin iç işlerine karışması ve kuvvet kullanması
veya tehdidinde bulunması yasaklanmıştır. Ancak
ABT’dan farklı olarak Devlet ve Hükümet Başkan-
ları Asamblesi’nin kararı ile savaş suçları, soykırım
veya insanlığa karşı suç söz konusu olduğunda AfB
üye devletlere müdahale hakkına sahiptir. AfB’nin
Kurucu Anlaşmasında yer alan Örgüt’ün amaç ve
ilkeleri, birbiriyle ilişkili altı kategoride özetlenebi-
lir. İlk üç alt bölüm hedeflere odaklanırken, geri
kalan üç bölümde amaçlara ulaşmak için kullanıla-
cak olan ilkeleri tanımlanmaktadır.
i. Bölgesel bütünleşme: Afrika kıtasındaki
bölgesel ekonomik işbirliği girişimlerini
AfB’nin üzerinde yükseldiği sütunlar olarak
değerlendirmek gerekir. AfB’den önce ku-
rulan, kıtada bölgesel bütünleşmeyi sağla-
yan bu örgütlerin her biri farklı roller ve ya-
pılara sahiptir. Bu bölgesel örgütlerin genel
amacı üyeleri arasında kurulacak bölgesel
ekonomik entegrasyonlar aracılığıyla Afri-
ka Ekonomik Topluluğu’nun oluşumunu
kolaylaştırmaktır. Bir başka ifadeyle 1994
yılından beri faaliyette olan Abuja Antlaş-
ması nihai olarak bölgesel ekonomik enteg-
rasyonları yapı taşları olarak kullanarak bir
Afrika Ortak Pazarı yaratmayı amaçlamak-
tadır. Bazı Afrika ülkeleri bu örgütlerden
birkaçına birden üyedir. AfB, sekiz Bölgesel
Ekonomik Örgüt aracılığıyla kıtadaki bü-
tünleşme hareketini sürdürmektedir:
• Arap-Mağrip Birliği (UMA)
• Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu
(ECOWAS)
• Orta Afrika Devletleri Ekonomik Toplulu-
ğu (ECCAS)
• Doğu ve Güney Afrika için Ortak Pazar
(COMESA)
• Sahel Sahra Devletleri Topluluğu (CEN-
SAD)
• Doğu Afrika Topluluğu (EAC)
• Hükümetlerarası Kalkınma Otoritesi
(IGAD)
• Güney Afrika Kalkınma Topluluğu
(SADC).
ii. Barış ve Güvenlik: AfB, Afrika’daki çatış-
maların kıtanın sosyo-ekonomik kalkınma-
sında büyük bir engel teşkil ettiğini kabul
etmektedir. Bu nedenle Birlik, barışı teşvik
etmek ve korumak için ortak güvenlik sis-
teminin kurulmasını amaçlamaktadır. AfB
üyesi ülkeler, güvenliği tesis etmek için Bir-
liğin kurumlarına yetki, görev ve kaynak
sağlamayı taahhüt etmektedir.
iii. İnsan Haklarının Korunması: AfB’nin kuru-
luş nedenlerinden birisi üye ülkelerde insan
haklarının geliştirilmesi ve korunması, de-
mokratik kurum ve kültürlerinin güçlendi-
rilmesi, iyi yönetişim ve hukukun üstünlü-
ğünün sağlanmasıdır. Bu nedenle AfB üye
devletleri, İnsan Hakları Evrensel Beyan-
namesi ve Afrika ve İnsan Hakları Şartı’na
bağlı kalmayı taahhüt etmektedirler.
185

iv. İç İşlerine Karışmama İlkesi: AfB üye devlet-
lerin iç işlerine karışmayı ortak bir güvenlik
tehdidi olarak benimsemektedir. Bu ilke,
üye ülkelerdeki mevcut rejimi veya siya-
si düzeni, istikrarı bozmak veya devirmek
amacıyla ırksal, dini, dilsel, etnik veya diğer
farklılıkları besleyen her türlü yıkıcı faali-
yetleri reddetmektedir. Bu kapsamda üye
ülkelerin topraklarının bir başka üye dev-
lete karşı yıkıcı faaliyetler için bir üs olarak
kullanılmasına da izin verilmez.
v. Birliğin Müdahale Hakkı: AfB’nin iç işleri-
ne karışılmaması ilkesinin istisnasını oluş-
turmaktadır. Savaş suçları, soykırım ve in-
sanlığa karşı suçlar söz konusu olduğunda
AfB Assamblesi’nin kararıyla Birlik bir üye
devlete müdahalede bulunabilir. Bir üye
ülke de barış ve güvenliğin sağlanması için
AfB Asamblesi’nden ülkesine müdahale bu-
lunulmasını talep etme hakkına sahiptir.
vi. Demokrasi ve Hukukun Üstünlüğü: AfB,
ekonomik kalkınma için demokrasi ve hu-
kukun üstünlüğünün sağlanmasını esas ola-
rak benimsemiştir. Demokrasi, hukukun
üstünlüğüne saygı ve iyi yönetişim ilkeleri,
üye ülkelerde ekonomik kalkınma ve sosyal
adaletin sağlanması için ön koşul olarak ka-
bul edilmiştir.
Afrika Birliği Teşkilatı sömürgecilik ve
ırkçılıkla mücadele ve yabancı ülkelere
bağımlılığa son verme temel amaçlarıyla
hareket ederken, Afrika Birliği’nin misyo-
nu demokrasi, insan hakları ve ekonomik
kalkınma olmuştur.
Üye ülkelerin Devlet ve Hükümet Başkanla-
rından oluşan AfB Asamblesi Örgüt’ün politika ve
karar alma organıdır. Zirve olarak da adlandırılan
Asamble, Birliğe yeni üyelerin kabulü ve bütçenin
onaylanmasının yanında AfB Komisyonunu seçer,
Kurucu Anlaşma’nın yorumlanması ile Yürütme
Konseyi’nin çalışma biçimi ile görevlerini belir-
ler. AfB Zirveleri 2004 yılından itibaren yılda iki
kez gerçekleştirilmektedir. AfB Kurucu Anlaşması
Asamble’nin belirli koşullar altında üye devletlere
müdahale veya yaptırım konusunda karar verebile-
186
Bölgesel Ekonomik Örgütler
ceğini öngörür. Asamble bu yetkisini Barış ve Gü-
venlik Konseyi’ne devretmiştir.
Üye ülkeler arasında politika koordinasyonunu
Asamble’ye karşı sorumlu olarak görev yapan ve ge-
nellikle üye devletlerin dışişleri bakanlarından olu-
şan Yürütme Konseyi yerine getirir. Yürütme Konseyi
Asamble’de alınan kararların tüm üye ülkelerde uy-
gulanmasından ve kıtadaki diğer bölgesel ekonomik
örgütlerle ilişkilerin yürütülmesinden sorumludur.
Yürütme Konseyi’nin altında faaliyet gösteren ve
toplantıların gündemini hazırlayan, üye ülkelerin
büyükelçilerinden oluşan Daimi Temsilciler Komitesi
bulunmaktadır. Addis Abba’da faaliyet gösteren Ko-
mite gerekli gördüğü takdirde alt komisyonlar veya
çalışma grupları kurabilir. Afrika Birliği Komisyonu,
Birliğin yürütme organıdır. Etiyopya’nın Addis Aba-
ba kentinde faaliyetlerini sürdürmektedir. AB’nin
kurumsal yapısındaki Avrupa Komisyonu gibi ener-
ji, bütçe, tarım, barış ve güvenlik gibi her biri ayrı
politika alanında sorumluluk yüklenmiş 10 komis-
yonerden oluşur. Komisyon Başkanı ve üyeleri AfB
Asamblesi tarafından atanır.
AfB’nin kurumsal yapısı içinde 2004 yılın-
dan itibaren Pan-Afrika Parlamentosu faaliyet
göstermektedir. Şu anda sadece tavsiye görevinde
bulunan, Avrupa Parlamentosu gibi tasarlanmış
Pan-Afrika Parlamentosu’nun gelecekte Afrika va-
tandaşları tarafından doğrudan seçimle üyelerinin
belirlendiği ve karar alma sürecine ortak olan bir
organ haline dönüşmesi amaçlanmaktadır. Güney
Afrika’nın Midrand kentinde faaliyetlerini sürdü-
ren Pan-Afrika Parlamentosu’nun AfB’nin demok-
ratik denetimini yapması ve Birliğin yönetiminde
Afrika vatandaşlarının iradesini ortaya koyması gö-
revlerini üstlenmesi beklenmektedir.
AfB’nin kurumsal yapısı içinde Barış ve Güven-
lik Konseyi kıtada çatışmaların önlenmesi ve çözümü
görevini yürütmektedir. Konseyin temel görevleri;
• Bir üye ülkede savaş suçları, soykırım veya
insanlığa karşı işlenen suçlar durumunda
Birliğin müdahalesini önermek,
• Askeri darbeler gibi anayasaya aykırı yol-
lardan hükümet değişikliği durumlarında
yaptırım uygulamak,
• Demokrasinin gelişmesine yönelik insan
haklarına saygılı uygulamaları takip etmek,
• Silahlı çatışma veya afet durumlarında insa-
ni yardım sağlamak olarak sıralanmıştır.
Uluslararası Örgütler
Konseyde görev yapacak 15 üye, Afrika’nın 5 coğ-
rafi bölgesinden 3’er ülkeyi temsil etmesi esasına göre
AfB Dışişleri Bakanları tarafından seçimle belirlenir
ve Asamble tarafından atanır. Konsey, özellikle insani
yardım konusunda AfB’nin olanaklarının sınırlı ol-
ması nedeniyle BM ile işbirliği içinde çalışmaktadır.
Afrika İnsan Hakları Sözleşmesi (Banjul Sözleş-
mesi) 1987 yılında kabul edilmiştir. Sözleşmeye
göre kurulan Komisyon insan haklarının korunma-
sı ve geliştirilmesi ile Sözleşmenin yorumlanmasın-
dan sorumlu olmuştur. Komisyon, Sözleşmeye taraf
ülkeler tarafından getirilen şikayetlerde tavsiyeler-
de bulunmakla görevlendirilmiştir. 1998 yılında
Komisyon’un işlevlerini tamamlamak üzere Afrika
İnsan Hakları Mahkemesi (AfBİHM) kurulmuştur.
AfBİHM’e taraf olan ülkeler mahkemenin yargı
yetkisini kabul ettikleri için üye ülkeler veya hükü-
metlerarası kuruluşlar tarafından Mahkemeye taşı-
nan konularda bağlayıcı kararlar alınabilmektedir.
Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Konsey (ECO-
SOCC), kıtadaki gençlik, kadın sorunları, çevre
ve sağlık konularında faaliyet gösteren sivil toplum
kuruluşlarından oluşan danışma organıdır. 152 sivil
toplum örgütü Konsey’de temsil edilmektedir.
AfB’nın kurumsal yapısı içinde Afrika Ekono-
mik Topluluğu’nu kuran Abuja Anlaşması’nın da
öngördüğü Afrika Merkez Bankası, Afrika Yatırım
Bankası ve Afrika Para Fonu gibi kurumlar da bu-
lunmaktadır. Afrika Merkez Bankası üye ülkeler
arasında para politikası koordinasyonu ve fiyat is-
tikrarını sağlamak gibi temel görevlerinin yanında
tek bir Afrika para birimini oluşturmak, bankacı-
lık ve ödeme sistemlerini düzenlemek görevlerini
de yüklenecektir. Afrika Yatırım Bankası’nın ise
Afrika’da ekonomik bütünleşmeyi hızlandırmak
amacıyla yatırım projelerini desteklemesi öngörül-
mektedir. Anlaşma’da öngörülen bir diğer organ
ise Afrika Para Fonu’dur. Üyeler arasında ticaretin
önündeki engellerin kaldırılması ve parasal bütün-
leşmenin sağlanması yoluyla Afrika ekonomik bü-
tünleşmesini ileriye taşımayı amaçlamaktadır. Fon
aynı IMF gibi ödeme güçlüğü çeken ülkelere mali
kaynak sağlamakla görevlendirilmiştir.
Afrika Birliği’ne üyelik, üye olmak isteyen ve
kurucu anlaşmayı kabul eden her Afrika ülkesine
açıktır. Üyeliğe kabul salt çoğunlukla gerçekleşir.
Ancak anayasaya aykırı yollarla işbaşına gelen hü-
kümetlerin başvurusu kabul edilmemekte, mevcut
üyelerde böyle bir durum söz konusu olur ise üye-
lik askıya alınmaktadır.
Afrika Birliği hakkında ayrıntılı bilgiye
https://au.int adresinden ulaşabilirsiniz.
Batı Afrika Devletleri Ekonomik
Topluluğu - ECOWAS
Afrika’daki bölgesel ekonomik örgütler içinde
en güçlüsü Batı Afrika Devletleri Ekonomik Toplulu-
ğu (Economic Community of West African States:
ECOWAS)’dur. 1975 yılında bir araya gelen 15 Batı
Afrika ülkesi (Benin, Burkina Faso, Fildişi Sahili,
Gambiya, Gana, Gine, Gine Bissau, Liberya, Mali,
Nijer, Nijerya, Senegal, Sierra Leone, Togo, Yeşil Bu-
run Adaları (Cape Verde)) aynı Avrupa Ekonomik
Topluluğu gibi aralarında ortak pazar oluşturmak
üzere yola çıkmışlardır. Örgüt’ün kuruluşunda böl-
gedeki Fransa etkisini azaltmak ve önemli bir petrol
ihracatçısı olarak bölgedeki ekonomik ve siyasi oto-
ritesini artırmak amacıyla Nijerya liderlik yapmıştır.
ECOWAS üyesi ülkelerin üretim yapısı genellikle
benzer ürünler üretmekle karakterize olduğundan,
Topluluk içi ticaret hacmi gelişmemiştir. Bu nedenle
Topluluk içinde ticaretin serbestleştirilmesi konu-
sunda ilerleme kaydedilememiştir. Bölgede Nijerya
gibi İngilizce konuşan ülkeler (Anglophone) ve Fil-
dişi Sahili gibi Fransızca konuşan ülkeler (Francofon)
ayrımı devam etmektedir. Bu durum, ECOWAS’da-
ki ekonomik entegrasyonun yavaş ilerlemesine yol
açmaktadır. Fildişi Sahili öncülüğünde Benin, Burki-
na Faso, Mali, Nijer, Senegal ve Togo (Frankofon ül-
keleri) 1994 yılında Batı Afrika Ekonomik ve Parasal
Birliği (The West African Monetary and Economic
Union: WAEMU)’ni kurmuşlardır. 1997’de Gine
Bissau Birliğin 8. Üye Devleti olmuştur.
Diğer ECOWAS üyesi altı ülkenin Devlet Baş-
kanları (Gambiya, Gana, Gine, Liberya, Nijerya ve
187

Sierra Leone) ise 2000 yılında Batı Afrika Para Sahası
(WAMZ: West African Monetary Zone) olarak bili-
nen ikinci bir para sahası kurmaya karar verdiler. Batı
Afrika’da tek bir parasal bölge oluşturmak için gele-
cekte bu Bölge’nin Batı Afrika Ekonomik ve Parasal
Birliği (WAEMU) ile birleşmesi öngörülmektedir.
Aynı AB Parasal Birliğinde olduğu gibi Masstricht
kriterlerine benzer ekonomik yakınsama kriterleri
belirlemişler, 2003 yılından itibaren ortak para birimi
“Eco”yu yönetecek Batı Afrika Merkez Bankası’nın
kurulmasını tasarlamış olsalar bile bu hedeflere ulaş-
mak için henüz bir ilerleme kaydedilmemiştir.
ECOWAS tek pazar ve parasal birlik gibi eko-
nomi alanında bütünleşmeyi derinleştirememesine
rağmen bölgeyi ilgilendiren siyasi ve askeri konu-
larda önemli görevler üstlenmiştir. Kuruluşunda
dış tehditlere karşı birbirlerini desteklemeyi ve
bölgenin istikrarını tehdit eden iç çatışmalara karşı
müdahale etmeyi kararlaştıran ECOWAS ülkeleri
bu amaçla bir barış gücü de oluşturmuştur.
ECOWAS tıpkı AB gibi örgütlenmiştir. Devlet
ve Hükümet Başkanları Zirvesi en üst düzey organ-
dır. Başkanlığı’nı bir yıllık süreyle üyelerden birisi
üstlenir. Dönem başkanı olan ülkenin bakanı aynı
zamanda Bakanlar Konseyi’nin de başkanlığını ya-
par. Topluluğun yürütme organı ise 15 üyeden olu-
şan ECOWAS Komisyonu’dur. Topluluğun yasama
organı üye ülkelerin ulusal Parlamentolarından dört
yıllık süre ile gönderilen parlamenterlerden oluşan
ECOWAS Parlamentosu’dur. Yargı görevi ise ECO-
WAS Adalet Divanı tarafından yerine getirilir.
Doğu Afrika Topluluğu - EAC
Aslında İngiliz sömürüsü altında entegre olan
Kenya, Tanzanya ve Uganda bağımsızlıklarını ka-
zandıktan sonra 1967 yılında bir entegrasyon ha-
188
Bölgesel Ekonomik Örgütler
reketine girişmişler ancak sömürgecilik sonrası
ekonomik yapının nasıl kurulacağına ilişkin anlaş-
mazlıklar nedeniyle 1977 yılında uygulamaya son
verilmişlerdir. 1999 yılında yine Kenya, Tanzanya
ve Uganda tarafından Doğu Afrika Topluluğu (The
East African Community: EAC) bir hükümetlera-
rası örgüt olarak kurulmuştur. Örgüt’e Ruanda ve
Burundi 2007 yılında, Güney Sudan ise 2016’da
katılmıştır. Örgüt içinde Kenya ve Tanzanya eko-
nomik olarak öne çıkan ülkelerdir. Kenya, Uganda
ve Güney Sudan’ın petrol, Tanzanya’nın ise doğal-
gaz ve uranyum ihracatıyla yakın gelecekte Top-
luluk ekonomilerinde bir gelişme sağlanabileceği
tahmin edilmektedir.
Örgüt’ün başlıca hedefleri arasında, bölgedeki
ticaretin serbestleştirilmesi, sermayenin ve işgücü-
nün serbest dolaşacağı bir ortak pazarın kurulması
yer almaktadır. 2009 yılında Doğu Afrika Toplulu-
ğu Ortak Pazarı’nın kurulmasına ilişkin protokol
imzalanmış, 2013 yılında ise Parasal Birliğin kurul-
masına karar verilmiştir.
Devlet ve Hükümet Başkanları’ndan oluşan Zir-
ve, Topluluğa stratejik bir yön verir. Bakanlar Kon-
seyi karar alma ve yürütme organıdır. Konsey her yıl
Zirve toplantısından hemen önce toplanmaktadır
ve dönüşümlü başkanlık yöntemi uygulanmakta-
dır. Konsey’in altında faaliyet gösteren Koordinasyon
Komitesi bölgesel işbirliği için birincil sorumluluğa
sahiptir. Entegrasyonun tüm alanlarına ilişkin uy-
gulamalar kurulan Sektörel Komiteler aracılığıyla
sağlanır. Sekretarya, Topluluğun yürütme organıdır.
Zirve tarafından beş yıllık dönem için atanan Ge-
nel Sekreter yönetimindeki Sekretarya Antlaşma’nın
koruyucusu olarak, Konsey tarafından kabul edilen
düzenlemelerin ve direktiflerin doğru bir şekilde
uygulanmasını sağlar. Doğu Afrika Adalet Divanı
Topluluğun yargı organıdır ve EAC Antlaşması’na
uyumun yorumlanması ve uygulanmasında kanun-
lara uyulmasını sağlar. Mahkeme, yargıçları Zirve
tarafından atanan on hakimden ve Konsey tarafın-
dan atanan Raportörden oluşur. Doğu Afrika Yasama
Meclisi (EALA), Topluluğun yasama organıdır. Her
ülkeden seçilen dokuz üye ile Topluluktan sorum-
lu Bakan ve Genel Sekreterin katılımıyla Meclis 52
üyeden oluşmaktadır.
Uluslararası Örgütler

Orta Afrika Devletleri Ekonomik Güney Afrika Gümrük Birliği - SACU

Topluluğu - ECCAS
1964 yılında Kamerun, Gabon, Orta Afrika, Çad
ve Kongo tarafından Orta Afrika Gümrük ve Eko-
nomik Birliği (UDEAC) kurulmuştur. 1984 yılın-
da Birliğe Ekvator Ginesi de katılmıştır. Bu girişim
ile Burundi, Ruanda ve Zaire’nin bir araya geldiği
Büyük Göller Devletlerinin Ekonomik Topluluğu
(CEPGL) birleşmiş, Sao Tome ve Principe ada dev-
letinin de katılımıyla Orta Afrika Devletleri Ekonomik
Topluluğu (Economic Community of Central African
States: ECCAS) 1983 yılında kurulmuştur. ECCAS
Afrika Birliği’nin temel hedefleri doğrultusunda
Orta Afrika’da alt-bölgesel işbirliğini gerçekleştirmeyi
amaçlamaktadır. Üye ülkelerin çoğunda yaşanan si-
lahlı çatışmalar ve mali gücünün olmaması Örgüt’ün
etkinliğini sınırlandırmıştır. Bu nedenle faaliyetlerini
çatışmaları durdurma ve önlemeye yoğunlaştırmıştır.
Dünyanın en eski gümrük birliği girişimlerin-
den olan Güney Afrika Gümrük Birliği (The Sout-
hern African Customs Union: SACU), Güney Af-
rika ile komşuları (Botsvana, Lesotho, Svaziland
ve Namibya) arasında 1910 yılında imzalanan
ancak 1969 yılında yürürlüğe giren anlaşmayla
kurulmuştur. SACU üyeleri arasında, malların
serbest ticaretini ve ortak bir dış tarifeyi esas alan
bir gümrük birliği planıdır. Bu bağlamda serbest
ticaret, gümrük vergi yükünün kaldırılması ve
ithalat ve ihracattaki kısıtlamaların kaldırılması
amaçlanmaktadır.
Güney Afrika, Birlik içindeki baskın ekonomi-
dir ve diğer SACU üyeleriyle kıyaslandığında daha
gelişmiş bir sanayi sektörüne sahiptir. SACU için-
de toplanan gümrük vergileri ve tüketim üzerinden
alınan dolaylı vergiler yeniden dağıtılmaktadır. Bu
mekanizma aracılığıyla Güney Afrika, Birliğin az
gelişmiş ülkelerini desteklemektedir. Güney Afrika
dışındaki ülkeler için bu havuzdan elde edilen gelir
oldukça önemlidir. Toplam vergi gelirleri havuzuna
Güney Afrika’nın katkısı %98 oranında iken, diğer
ülkelerin gelirden aldığı pay %55 düzeyindedir. Bu
asimetrik durum Birliğin geleceğini belirsiz hale
getirmektedir.

Öğrenme Çıktısı

5 Afrika Birliği ve kıtadaki diğer alt bölgesel örgütleri sıralayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Afrika Birliği’nin temel Dünya üzerinde yoksullu-

Afrika Birliği’nin uluslarüs-
amacı nedir? Nasıl bir yön- ğun en yaygın olduğu ülke-
tü yetkilerle donatılmış yö-
temle kıtada bütünleşmeyi lerin neden Afrika kıtasında
netim organları var mıdır?
sağlamaktadır? olduğunu paylaşınız.

189

ASYA - PASİFİK BÖLGESİNDEKİ
ÖRGÜTLER
Dünya ekonomisinde 70’ler sonrasında yaşa-
nan dönüşüm neticesinde mal ve sermaye hareket-
lerinin önündeki engeller hızla kaldırılmış bunun
sonucunda doğrudan yatırımlar uygun üretim ko-
şullarının bulunduğu Asya-Pasifik bölgesine hare-
ket etmiştir. Finansal sermaye de bu hareketliliğe
eşlik etmiş ve bölge hızlı bir şekilde bir üretim üssü
haline dönüşmüştür. 1997 yılında yaşanan finansal
krizin bölgeyi olumsuz etkilemesine rağmen, Çin
ve Hindistan’ın 2000’li yıllarda yakaladığı ekono-
mik gelişme bölgenin önemini artırmıştır.
Günümüzde dünya mal üretiminin önemli bir
kısmı Asya-Pasifik bölgesinde gerçekleşmektedir.
Bölge ülkelerinin yakaladığı yüksek ekonomik bü-
yüme oranları, hızlı nüfus artışı, kentleşme oran-
ları, yeni orta sınıf ve Batı tipi tüketim alışkanlık-
larının kuvvetlenmesi gibi nedenlerle önemli bir
pazar haline gelen Asya-Pasifik ülkeleri, küreselleş-
me sürecinde Güneydoğu Asya Ülkeleri Birliği ve
Asya-Pasifik Ekonomik İşbirliği Örgütü aracılığıyla
önemli roller üstlenmişlerdir.
Güneydoğu Asya Ülkeleri Birliği -
ASEAN
Güneydoğu Asya coğrafi konumu itibariyle
dünya ticaretinin en önemli doğal kavşaklarından
biridir. Bölgedeki ülkeler, bu avantajdan, özellikle
bir tarafta Avrupa ve Hindistan’ın, diğer tarafında
Japonya ve Çin’in ekonomik olarak genişlediği 16.
yüzyıldan itibaren oldukça yararlanmıştır. İkin-
ci Dünya Savaşı sonrasında ise bölge Amerika’yla
canlı bir ticaret geliştirmiştir.
Güneydoğu Asya Ülkeleri Birliği (Associati-
on of Southeast Asian Nations: ASEAN) Ağustos
190
Bölgesel Ekonomik Örgütler
1967’de Endonezya, Malezya, Filipinler, Singapur
ve Tayland tarafından kurulmuştur. 1967 Bang-
kok Deklarasyonu’nda belirtildiği gibi, ASEAN’ın
hedefleri, bölgedeki ekonomik büyümeyi, sosyal
ilerlemeyi ve kültürel gelişmeyi hızlandırmak ve
bölgedeki ülkeler arasındaki ilişkilerde adalete ve
hukukun üstünlüğüne saygı göstererek ve BM
Şartı’nın ilkelerine bağlı kalınarak bölgesel barış ve
istikrarı sağlamaktır. Aslında ASEAN’ın kuruluşu-
nun altında yatan temel neden bir bölgesel enteg-
rasyon oluşturulması fikrinden çok, Vietnam Sa-
vaşı döneminde Komünizmin bölgede yayılmasını
engellemekti. Ekonomik gelişmişlik seviyesi bakı-
mından olduğu kadar dil, tarih, din ve kültür gibi
bir dizi toplumsal alanlarda da farklılık gösteren
ülkeleri bir araya getirebilmek için sadece katılımcı
ülkelerin bölgesel çıkar alanlarında işbirliği yap-
malarını esas alan bir bütünleşme modeli benim-
senmiştir. Kuruluşundan günümüze beş yeni ülke
Örgüt’e katılmıştır. Brunei 1984’te üye olmuş, onu
Soğuk Savaşın sona ermesinin ardından 1995’de
Vietnam, 1997’de Laos ve Myanmar ve 1999’da
Kamboçya izlemiştir. Timor Leste ise tam üyelik
başvurusu yapmıştır.
ASEAN kurucu ülkeleri Endonezya, Ma-
lezya, Filipinler, Singapur ve Tayland’tır.
Örgüt’e sonradan Brunei, Vietnam, Laos,
Myanmar ve Kamboçya katılmıştır.
Güvenlik ve siyasi hedeflerle kurulan Örgüt,
Güneydoğu Asya Nükleer Silahlardan Arındırıl-
mış Bölge Anlaşması gibi başarılar elde etse de asıl
bölgede ticaretin serbestleştirilmesi ve geliştiril-
mesi konusunda başarı yakalamıştır. 1992 yılında
ASEAN Serbest Ticaret Bölgesi (ASEAN Free Trade
Area-AFTA) oluşturulmuş, bu sayede üye ülkeler
arasında tarife ve tarife dışı engeller kaldırılarak
verimlilik ve rekabette artış hedeflenmiştir. Ayrıca
ASEAN Asya-Pasifik bölgesindeki önemli ticari
partnerleri olan Avustralya, Çin, Hindistan, Japon-
ya, G. Kore ve Yeni Zelanda gibi ülkelerle de bir
dizi STA imzalamıştır. Buna karşılık ABD ve AB
ile henüz STA’lar imzalanmamıştır. Günümüzde
ASEAN bölgesi AB, Rusya, ABD ve Çin arasın-
da açık bir rekabet sahası olarak görülmektedir.
ASEAN ülkelerinin Japonya, Çin, Güney Kore
ile işbirliğini artırma girişimleri ASEAN+3 adıyla
Uluslararası Örgütler
anılmaktadır. Güney Çin Denizi’ndeki ihtilaf bu
işbirliğinin gelişmesinin önündeki en büyük engeli
oluşturmaktadır.
ASEAN üyeleri 2016 yılında yarattıkları 2.4
trilyon dolarlık hasılayla dünya ekonomisinde
önemli bir blok haline gelmiştir. 630 milyonluk
nüfusa sahip olan ASEAN, Çin ve Hindistan’dan
sonra önemli bir pazardır. Ancak üyeleri arasında
hızlı ekonomik büyüme sağlayan, yabancı yatı-
rımlar açısından cazip ülkelerin yanında dünya-
nın en yoksul ülkeleri de bulunmaktadır. ASEAN
ülkelerinin kişi başı geliri 2000 yılında 1.700 Do-
lar seviyesinden 2015 yılında 3.900 Dolar seviye-
sine yükselmiştir. Kamboçya, Laos, Myanmar ve
Vietnam gibi ülkelerde yoksulluk oranı %45’ler-
den %16 seviyelerine gerilemiştir. Doğrudan
yabancı sermaye yatırımlarını çekmek ve düşük
işgücü maliyeti avantajını kullanmak üzerine ku-
rulu stratejiyle hem ASEAN içi hem de gelişmiş
ülkelerle ticaret gelişmiştir. Ancak 1997 Güney-
doğu Asya Finansal Krizi’ni takiben Çin dünyada
güçlü bir ekonomik güç olarak yükselmeye başla-
mış, ekonomik dinamizmi, devasa ve büyüyen bir
iç pazara sahip olması, düşük iş gücü maliyetleri,
imalat, mühendislik ve lojistik potansiyellerine
sahip olması Çin’i ASEAN ülkeleri için bir rakip
haline getirmiştir.
DTÖ bünyesinde yürütülen dünya ticaretine
ilişkin müzakerelerden bir sonuç elde edilememe-
si ve Çin karşısında ASEAN ülkelerinin pozisyon
kaybetmesinin ardından ASEAN ülkelerinin li-
derleri 2003 yılında gerçekleşen Bali Zirvesi’nde
önemli bir karar alarak ASEAN’ın siyasi, ekono-
mik ve sosyo-kültürel olmak üzere üç ayaklı bir
entegrasyona dönüşmesini kararlaştırmışlardır.
ASEAN Politik-Güvenlik Topluluğu bölge ülkele-
rinin birbirleriyle ve dünya demokratik ortamıyla
uyumlu bir şekilde var olmasını sağlayacak, değer
üreten, çatışmaları önleyen ve çözüm mekanizma-
ları içeren bir Örgüt olacaktır. ASEAN Ekonomik
Topluluğu ise malların, kişilerin, sermayenin ve
hizmetlerin serbestçe dolandığı bir ortak pazar
yaratarak, yoksulluk ve sosyo-ekonomik farklı-
lıkların azaltıldığı, üretim üssü haline dönüşmüş
bir bölge haline gelmeyi amaçlamaktadır. ASE-
AN Sosyo-Kültürel Topluluğu ise ortak bir bölge-
sel kimliğe dayalı, dezavantajlı grupların ve kırsal
nüfusun yaşam standardının yükseleceği bir top-
lumsal kalkınmada işbirliğini sağlamayı amaçla-
maktadır.
ASEAN Kurucu Anlaşması 2007 yılında
değiştirilmiş ve 2008’de yeni kurumsal ya-
pısıyla birlikte yürürlüğe girmiştir. Böylece
ASEAN’ı 2020’ye kadar mal, hizmet ve ya-
tırım akışının serbestçe gerçekleşeceği bü-
tünleşmeye dönüştürmek hedeflenmiştir.
ASEAN açısından önemli bir adım 2015 yılında
Kuala Lumpur’da gerçekleştirilen 27. ASEAN Lider-
ler Zirvesinde atılmıştır. Kabul edilen Kuala Lumpur
Deklarasyonu ile ASEAN Ekonomik Topluluğu’nun
(AEC) 2025 yılına kadar hayata geçirilmesi karar-
laştırılmıştır. Böylece Örgüt, üyeleri arasında serbest
ticaret bölgesinin ötesine geçerek bir ortak pazar
yaratmayı, üretim faktörlerinin serbestçe dolaştığı,
üretim maliyetlerinin azaldığı ve verimliliğin yüksel-
diği bir üretim üssü haline gelebilmeyi hedeflemiştir.
ASEAN’ın en üst düzey yönetim organı 10 ülke-
nin devlet ve hükümet başkanlarının bir araya gel-
mesiyle oluşan Zirve’dir. Zirve toplantıları Örgüt’ün
dönem başkanlığını yürüten ülkede yılda iki kez ya-
pılmaktadır. ASEAN’ın yeni hedefleri doğrultusun-
da kurumsal yapısı da değiştirilmiştir. ASEAN Eş-
güdüm Konseyi ile üç sütunun her birine ait üç ayrı
ASEAN Topluluk Konseyi kurulmuştur. ASEAN
Eşgüdüm Konseyi yılda iki kez toplanan üye ülkele-
rin dışişleri bakanlarından oluşur. Her bir Topluluk
Konseyi altında ASEAN Sektörel Bakanlar Organı
faaliyet göstermektedir. Ayrıca Örgüt’ün tüm or-
ganları arasında koordinasyonu sağlamak ve faali-
yetleri gerçekleştirmek amacıyla ASEAN Sekretaryası
bulunmaktadır. Jakarta’da faaliyet gösteren Daimi
Temsilciler Komitesi büyükelçilerden oluşur. Komite,
Topluluk Konseylerinin ve Sektörel Bakanlık Or-
ganlarının çalışmalarını desteklemekle görevlidir.
Asya-Pasifik Ekonomik İşbirliği
Örgütü - APEC
1967 yılında ASEAN’ın kuruluşundan sonra
dünya üzerinde neoliberal politikaların doğrul-
tusunda sadece Uzak Doğu’yu değil, tüm Pasifik
bölgesini içine alan daha geniş bir serbest ticaret
191

bölgesinin oluşturulması fikri destek kazanmaya
başlamıştır. 1980’lerde dünya ekonomisinde yaşa-
nan büyük sıçrama Asya-Pasifik Bölgesi ülkelerinin
ekonomik alanda işbirliğini geliştirme yönündeki
isteklerini arttırdı. Dünya üzerinde neoliberal poli-
tikaların güç kazanması, bölge ülkelerinin neolibe-
ral dışa açık ekonomi modelini benimsemeleri ve
kalkınmalarını ihracata dayandıran bir ekonomik
anlayışa sahip olmaları, AB gibi uluslarüstü bir en-
tegrasyon modelinin başarısı bölge ülkelerini bu
konuda cesaretlendiren olgular olarak önemlidir.
Asya-Pasifik Ekonomik İşbirliği Örgütü (Asia-
Pacific Economic Cooperation: APEC)’nün kurul-
ması işte böyle bir düşünsel hazırlığın sonucunda
gerçekleşmiştir. 1989 yılında 12 ülkenin bakanlar
düzeyinde gayri resmî olarak bir araya gelmesiy-
le başlayan APEC ile bölgesel ve küresel ticaretin
serbestleştirilmesi ile ilgili konuların tartışıldığı, iş-
birliği ve güvenlik konularının görüşüldüğü yıllık
toplantılar aracılığıyla bir forum görevi yürütmek-
tedir. Nitekim 1989 yılından itibaren APEC çer-
çevesinde uygulanan politikalar sonucunda sanayi
ve hizmet sektörlerinin yanı sıra ticaret ve yatırım
politikalarında da yeniden yapılanmaya gidilmiş,
böylece Asya-Pasifik Bölgesi doğrudan yabancı
sermaye yatırımları için cazip hâle getirilmiştir. Bu
dönemde izledikleri neoliberal politikalarla sanayi
üretimleri ve ihracatlarını hızla artıran ülkeler, Asya
kaplanları olarak tanımlanmış ve IMF, Dünya Ban-
kası tarafından tüm gelişmekte olan ülkelere örnek
olarak gösterilmiştir.
Tayvan, Singapur, Hong Kong ve Güney
Kore ekonomilerini tanımlamak için Asya
kaplanları kavramı kullanılır.
APEC, üyelerinin yasal olarak bağlayıcı yü-
kümlülüklere girmeden, ticaret ve yatırımların
önündeki engelleri azaltmayı taahhüt ettikleri bir
hükümetlerarası örgüttür. APEC üyeleri diyalog
ve uzlaşma yolu ile hedeflerine ulaşmaktadır. Te-
mel olarak küreselleşme sürecinde serbest piyasa
ekonomisinin etkin bir şekilde işletilmesini amaç
edinmiştir. Bu nedenle APEC’i OECD’nin Asya
versiyonu olarak tanımlamak yanlış olmayacaktır.
Günümüzde APEC’e üye olan 21 ülke Avust-
ralya, Bruney, Kanada, Şili, Çin, Hong Kong, Tay-
van, Endonezya, Japonya, Güney Kore, Malezya,
192
Bölgesel Ekonomik Örgütler
Meksika, Yeni Zelanda, Papua Yeni Gine, Peru,
Filipinler, Rusya Federasyonu, Singapur, Tayland,
Amerika Birleşik Devletleri ve Vietnam’dır.
Her yıl 21 APEC üyesi ülkeden birisi APEC
Başkanı olarak toplantılara ev sahipliği yapar. Li-
derler Toplantısı Örgüt’ün en üst seviyedeki organı-
dır. Üye ülkelerin Dışişleri veya ticaretten sorumlu
bakanları Liderler Toplantısı öncesi her yıl APEC
Bakanlar Toplantısı’nda bir araya gelirler. Ayrıca
Sektörel Bakanlar Toplantıları, eğitim, enerji, çev-
re, bilim ve teknoloji turizm gibi birçok alanlarda
düzenli olarak gerçekleştirilmektedir. Bu toplantı-
lardan gelen öneriler APEC Liderlerine sunulmak-
tadır. APEC İş Danışma Konseyi, her yıl hazırla-
dıkları rapor aracılığıyla APEC Liderlerine APEC
bölgesinde iş ve yatırım ortamını iyileştirmek için
öneriler sunmaktadır. İş Danışma Konseyi yılda
dört kez toplanır ve bir temsilci Bakanlar Toplan-
tılarına katılır. APEC Sekreterliği Singapur’da olup
APEC süreci için temel destek mekanizması olarak
faaliyet göstermektedir. Koordinasyon, teknik ve
danışmanlık desteği ile bilgi yönetimi, iletişim ve
halka açık hizmetler sağlar. APEC üyeleri, her yıl
APEC’e sundukları Bireysel Eylem Planları (IAPs)
ve Kolektif Eylem Planları (CAPs) aracılığıyla ser-
best ticaret ve yatırım hedeflerine ulaşma yolunda
kaydettikleri ilerlemeleri bildirmektedir.
1994 yılında Bogor-Endonezya’da bir araya ge-
len APEC Liderleri, bir serbest ticaret bölgesi ku-
rulması hedefini (Bogor Hedefleri) açıklanmıştır.
Asya-Pasifik Serbest Ticaret Bölgesi (Free Trade Area
of the Asia-Pacific: FTAAP) kuruluşu için sanayi-
leşmiş ülkelerin 2010, diğer az gelişmiş üyelerin ise
2020 yılına kadar ticaret ve yatırımların önündeki
engelleri kaldırması planlanmıştır. Bogor Hedefle-
rini üç ana başlıkta kategorize edebiliriz:
i. Ticaret ve Yatırımların Serbestleşmesi:
APEC üyeleri, istihdam ve ekonomik büyü-
menin motoru olarak ticaret ve yatırımların
artması için eylemler gerçekleştirmektedir.
Bu amaçla tarife ve tarife dışı engelleri azalt-
mak, ikili ve bölgesel ticaret anlaşmalarının
ilerlemesini ve Asya-Pasifik Serbest Ticaret
Bölgesi’nin uzun vadeli hedefini içerir.
ii. İş Yapma Kolaylığı: APEC üyeleri bölgede giri-
şimciliği desteklemek üzere zaman, maliyet ve
belirsizliğini azaltmak için önlemler almak-
ta ve küçük işletmeler, kadınlar ve gençler
de dahil olmak üzere yeni ekonomik fırsat-
Uluslararası Örgütler

lar önermektedir. APEC’in önerdiği yapısal reformlar pazar erişimini ve verimliliği arttıran politi-
kaların geliştirilmesini ve uyumlaştırılmasını desteklemekte ve sağlık ve güvenliğin korunması gibi
kamu yararını desteklemektedir.
iii. Ekonomik ve Teknik İşbirliği: APEC, yolsuzlukla mücadele, enerji güvenliği, çevre koruması, sal-
gın hastalıklarla mücadele, acil durum hazırlığı gibi konularda altyapıyı geliştirmek için üyelerine
teknik destek sağlamaktadır.
Dünya ekonomisinde bir tarafta AB, Amerika Kıtası’nda NAFTA ve MERCOSUR gibi blokların kar-
şısında Doğu Asya’nın yeri ve geleceğini, bir anlamda APEC ülkelerinin kendi bölgesel ticaret bloğunu
kurup kurmayacakları belirleyecektir.

Öğrenme Çıktısı

6 Güneydoğu Asya Ülkeleri Birliği’ni tanımlayabilme

7 Asya-Pasifik Ekonomik İşbirliği Örgütü’nün fonksiyonlarını açıklayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

ABD ile Avustralya, Kana-

da, Japonya, Malezya, Mek-
Neden APEC için sika, Peru, Vietnam, Şili,
Güney Çin Denizi’nde Çin
“OECD’nin Asya versiyo- Brunei, Singapur ve Yeni
ile Bölge ülkeleri arasındaki
nudur” tanımlaması yapıl- Zelanda arasında 2005 yı-
sorunu araştırınız.
maktadır? lında başlatılan Trans Pasi-
fik Ortaklığı’nın akıbeti ne
olmuştur?

ASYA KITASI: AVRASYA nomik Topluluğu, 2015 yılından itibaren Avrasya

EKONOMİK BİRLİĞİ
Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla eş zaman-
lı olarak 1991 yılında Rusya Federasyonu, Uk-
rayna ve Belarus Bağımsız Devletler Topluluğu’nu
kurmuşlardır. Bu Örgüt hakkında ayrıntılı bilgi-
ye kitabınızın 7. ünitesinde yer verilmiştir. Rus-
ya liderliğinde bu yakın durma çabaları bir ta-
raftan ekonomi boyutuyla Avrasya Ekonomik
Topluluğu’nun, güvenlik boyutunda ise Kolektif
Güvenlik Antlaşması Örgütü’nün doğmasına yol
açmıştır. Bir bölgesel örgüt olarak Avrasya Eko-
Ekonomik Birliği’ne dönüşmüştür.
1994 yılında Rusya’ya yaptığı ziyaret sırasında
Moskova Devlet Üniversitesi’nde yaptığı konuş-
mada Kazakistan Cumhurbaşkanı Nursultan Na-
zarbayev, Avrasya’da birleşik bir devlet yaratılması
fikrini dile getirmiştir. Bu fikir bir taraftan dağılan
Sovyetler Birliği’ni yeniden kurma çabası olarak al-
gılanırken, kimilerine göre ise ekonomi temelli baş-
layacak bütünleşme girişimlerinin tıpkı Avrupa bü-
tünleşmesinde olduğu gibi daha sonra başta siyasi
ve güvenlik alanları olmak üzere gibi diğer alanlara
da yayılacağının işareti olmuştur.
Avrasya’da bütünleşme süreci, 6 Ocak 1995’te
Rusya ile Belarus arasında imzalanan Gümrük Bir-
liği Anlaşması’yla başlamaktadır. Bu anlaşmaya 20
Ocak’ta Kazakistan da katılmıştır. Klasik bir güm-
rük birliği perspektifi olan Anlaşma üye ülkeler
arasında tüm engellerin ortadan kaldırılmasıyla

193

katılımcı ülkelerin arasında malların serbest do-
laşımının sağlanması, üçüncü ülkelere karşı ortak
gümrük politikası izlenmesi ve serbest piyasa eko-
nomisi ilkeleri ile ortak mevzuat çerçevesinde aynı
tip düzenleme mekanizmalarının oluşturulmasına
dayanmaktaydı.
Belarus, Kazakistan, Kırgızistan ve Rusya Fede-
rasyonu gümrük birliği sürecini 29 Mart 1996’da
imzalanan Ekonomi ve İnsani Alanlarda Entegras-
yonun Derinleştirilmesi Anlaşması ile desteklemiş-
lerdir. 1998 yılında Anlaşma’ya Tacikistan da taraf
olmuştur.
Güneydoğu Asya’da başlayan küresel kriz 1998
yılında Rus ekonomisini de vurmuş yüksek enflas-
yon-faiz, devalüasyon ve kamu mali dengelerindeki
bozulmayla boğuşan Rusya bir hamle olarak en-
tegrasyonu daha da derinleştirecek adımlar atmış-
tır. 26 Şubat 1999’da imzalanan “Gümrük Birliği
ve Ortak Ekonomik Alan Anlaşması”yla beş ülke
(Rusya Federasyonu, Belarus, Kazakistan, Kırgızis-
tan ve Tacikistan) arasında gümrük birliği ve ortak
pazarın kurulması kararı alınmıştır. Taraflar ara-
sında böylesine derin bir entegrasyonu hedefleyen
Anlaşma’nın uygulanabilmesi için, kurumsal bir
yapının inşa edilmesi gerekmekteydi. Nitekim 5
ülke, 10 Ekim 2000’de yeni bir anlaşma imzalaya-
rak, Avrasya Ekonomik Topluluğu -AVET (Eurasian
Economic Community: EurAsEC)’nu kurmuşlar-
dır. Topluluğa katılmasa da Ukrayna bu süreçte
aktif rol almıştır.
Avrasya Ekonomik Topluluğu 10 Ekim
2000 tarihinde Belarus, Kazakistan, Kır-
gızistan, Rusya Federasyonu ve Tacikis-
tan tarafından kurulmuş bir uluslararası
ekonomik entegrasyondur. Özbekistan
da 2005 yılında AVET’e katılmıştır. Av-
rasya Ekonomik Topluluğu Anlaşması ile
taraflar arasında işbirliği ve bütünleşmeye
yönelik daha önce imzalanan tüm anlaş-
maların ve alınan ortak kararların, yeni
anlaşmaya aykırı olmadığı sürece geçerli
olduğu vurgulanmıştır.
194
Bölgesel Ekonomik Örgütler
2000’li yıllarda dünya ekonomisindeki gelişme-
ye paralel olarak, başta Rusya olmak üzere AVET
üyesi ülkeler de hızlı ekonomik büyüme göster-
diler. Bu durum üye ülkelerin Örgüt’e daha fazla
önem vermeleri sonucunu doğurdu. Bu ortamda
üye ülkelerin işbirliğinin kendileri açısından yararlı
olduğunu düşünmeleri ve siyasal olarak da bu fikre
destek vermeleri Örgüt’e verdikleri önemin artma-
sına yol açmıştır.
2004 yılında Ukrayna’da Cumhurbaşkan-
lığı seçimi döneminde başlayan ve 2005
yılı başına kadar süren siyasi gösteriler “tu-
runcu devrim” olarak adlandırılmaktadır.
AVET her ne kadar ekonomik bir örgüt olarak
ortaya çıktıysa da, üyelerine kolektif bir güvenlik
sağlayan siyasal ve askeri bir bağlama da oturmak-
taydı. Rusya, BDT yapısı içinde etkinliğini yete-
rince arttıramadığını görmekteydi. Ayrıca 11 Eylül
sonrasında ABD’nin Afganistan üzerinden Orta
Asya’ya yerleşmesi, Rusya’nın eski Sovyet coğraf-
yası üzerindeki çıkarlarını tehdit etmekteydi. Bu
dönemde, Ukrayna’da yaşanan “turuncu devrim”
de Rusya’nın çıkarları açısından olumsuz gelişme-
lerdi. Örgüt üyesi ülkelerin liderleri, benzer dev-
rimlerin kendi ülkelerinde de gerçekleşmesinden
korkmakta, Rusya’yla geliştirilen ilişkilerin kendi
yönetimlerinin sürmesi açısından bir garanti nite-
liğinde olduğunu düşünmekteydiler. Zaten bu ül-
kelerin ekonomileri üzerinde de Rusya çok önemli
role sahipti. Ukrayna bütünleşme girişiminden
uzaklaşırken Özbekistan’ın 2005 yılında AVET’e
üye olmasıyla Örgüt’ün üye sayısı 6’ya yükselmiş-
tir. Moldova, Ukrayna ve Ermenistan ise gözlemci
ülke olarak kalmışlardır.
2006 yılında AVET üyeleri arasından Rusya,
Kazakistan ve Belarus bütünleşmeyi derinleştir-
mek için bir adım daha atmışlardır. Kırgızistan
ve Tacikistan ise “çok vitesli bütünleşme modeli”
çerçevesinde ekonomileri hazır olduğunda bu çe-
kirdek içinde yer almaya karar vermişlerdir. 1995
yılında imzaladıkları anlaşma ile Rusya ile Belarus
arasında başlayan gümrük birliği sürecine Kaza-
Uluslararası Örgütler
kistan da katılmış, böylece bu üçlü arasında ortak
gümrük kodları, ortak gümrük tarifesi, ortak tica-
ret politikası ile idari ve yasal düzenlemeler hayata
geçirilmiştir. Aynı zamanda üye ülke vatandaşları-
na vizesiz seyahat etme, ikamet ve serbest dolaşım
hakları tanınmıştır. Bu yapı egemenlik yetkisinin
paylaşımını da gerektirdiğinden 2011 yılında üç
ülkenin liderleri Avrasya Ekonomik Birliği Dek-
larasyonu ile gümrük birliği aşamasını tamamla-
dıklarını ve artık ortak pazar uygulamalarına ge-
çileceğini açıklamışlardır. Uluslarüstü yapının ilk
organı olan Avrasya Ekonomik Komisyonu 2012 yı-
lında faaliyetlerine Moskova’da başlamıştır. 2013
yılında Kırgızistan ve Ermenistan ile katılım gö-
rüşmelerine başlanmıştır. 29 Mayıs 2014 tarihin-
de Avrasya Ekonomik Birliği (Eurasian Economic
Union: EAEU) Kurucu Anlaşması imzalanmış ve
1 Ocak 2015’te, Gümrük Birliği’nin kurulma-
sından tam 20 yıl sonra Avrasya Ekonomik Birliği
(AVEB) faaliyetlerine başlamıştır. Aynı yıl içinde
Ermenistan ve Kırgızistan ile katılım anlaşmaları
imzalanmış, böylece AVEB’in üye sayısı beşe yük-
selmiştir.
Çok vitesli bütünleşme modeli, bütün
üyelerin aynı anda entegrasyonu derinleş-
tirecek adımları atmasını beklemek yeri-
ne, bazı ülkelerin (çekirdek) bütünleşmeyi
daha ileriye taşımaları, diğerlerinin ise za-
man içerisinde bu hedeflere ulaşmalarına
olanak tanımaktadır.
Resim 6.3 Avrasya Ekonomik Birliği’ne 2017 yılı
itibariyle katılan ülkeler Rusya Federasyonu, Kazakistan,
Belarus, Ermenistan ve Kırgızistan’dır.
Resim 6.4 Rusya, Kazakistan ve Belarus Devlet
Başkanları tarafından 29 Mayıs 2014 tarihinde
imzalanan anlaşmayla Avrasya Ekonomik Birliği
kurulmuştur.
Kaynak: http://www.eaeunion.org
Yapısı ve Yönetimi
AVEB’in en üst düzey organı üye ülkele-
rin devlet başkanlarından oluşan Avrasya Yüksek
Ekonomi Konseyi’dir. Yılda en az bir kez topla-
nan Konsey, Birliğin stratejisini belirleme, AVEB
Mahkemesi’nin üyelerini ve Birliğin diğer or-
ganlarında görev yapacak yetkilileri belirleme,
diğer organlar tarafından çözülemeyen sorun-
ların çözümü gibi yetkilere sahiptir. Konsey ka-
rarlarını oybirliği ile alır. Hükümetlerarası Konsey
ise üye ülkelerin Başbakanları seviyesinde yılda
en az iki kez toplanır. Anlaşma’nın uygulaması-
nı takip etmek, Birliğin bütçesini onaylamak ve
Komisyon’un çalışmalarını takip etmekle görevli-
dir. Avrasya Ekonomik Komisyonu ise gümrük bir-
liği ve ortak pazarı yönetmek için oluşturulmuş-
tur. Her üye ülkeden üçer üyenin katılımıyla 15
komisyonerden oluşmaktadır. Komisyon Başkanı
Yüksek Konsey tarafından dört yıllık dönem için
atanır. Komisyon toplantıları her üye devletin
Başbakan Yardımcısı düzeyinde temsilcisinin ka-
tıldığı ve kararların oybirliğiyle alındığı Konsey
veya Konsey’in altında faaliyet gösteren her ülke-
nin eşit düzeyde temsil edildiği Komisyonerlerin
oluşturduğu ve kararların 2/3 çoğunlukla alındığı
Kurul şeklinde gerçekleşir.
AVEB Mahkemesi ise Kurucu Anlaşma’nın üye
ülkeler ve Birliğin diğer organları tarafından uygu-
lanmasını sağlamakla görevlidir. Minsk- Belarus’ta
faaliyetlerini sürdüren Mahkeme’de her üye ülke
dokuz yıllığına görev yapacak iki yargıçla temsil
edilir. Mahkeme üyeleri Yüksek Konsey tarafından
atanır ve görevden alınabilir.
195

Rus Rublesi cinsinden ifade edilen yıllık Birlik
bütçesine her ülkenin Yüksek Konsey’in kararlaştır-
dığı oranlarda katkıda bulunmaktadır.
Avrasya Ekonomik Birliği’nin İşlevi
AVEB, BDT ülkeleri arasında kurulmaya çalışı-
lan gümrük birliği ve Ortak Ekonomik Alan’ın ger-
çekleşmiş hâlidir. Aynı AB’de olduğu gibi malların,
hizmetlerin, sermayenin ve işgücünün serbest do-
laşımı ilkeleri üzerine kurulmuştur. Kurucu ülkele-
rin liderleri ortak pazar hedefine 2025 yılına kadar
ulaşılmasını öngörmüşlerdir. Kurucu Anlaşma’da
enerji, ulaştırma, tıbbi cihaz ve ilaç, tarım, sana-
yi, makroekonomik politikaların uyumu, istatisti-
ki bilgiler, işgücünün serbest dolaşımı ve finansal
piyasaların düzenlenmesi hedeflenen öncelikli bü-
tünleşme alanları olarak tanımlanmıştır.
AVEB, üyeleri arasında ortak pazar yaratmayı
amaçladığı için üye ülkelerin izlediği makroeko-
nomik politikaların birbirleriyle uyumlu olması
gereklidir. Bu nedenle kurucu antlaşmada (Md.63)
makroekonomik istikrar göstergesi olarak bazı kri-
terler belirlemişlerdir.
• Yıllık merkezi hükümet konsolide bütçe
açığı GSYH’nın % 3’ünü geçmemelidir.
• Merkezi yönetim borç stokunun GSYH’ya
oranı % 50’den fazla olmamalıdır.
• En düşük enflasyona sahip ülkenin yıllık
enflasyon oranı ile, ilgili üye ülke enflasyon
oranı arasındaki fark 5 puanı geçmemelidir.
Bununla birlikte henüz AVEB’in bu kriterleri
yerine getirmek için kullanılabileceği açıkça tanım-
lanmış bir mekanizması yoktur. Para politikası ko-
ordinasyonunun olmaması, üye ülkelerdeki yüksek
enflasyon, döviz kurlarında belirsizlik ve dolarizas-
yon temel sorunlar olarak AVEB’in önündedir.
AVEB’i AB ile karşılaştırdığımızda çok önem-
li farklılıklar göze çarpmaktadır. Her şeyden önce
kurumsal yapı açısından bakıldığında AVEB’in
kurucu 3 ülkenin liderleri eliyle inşa edilen bir
bütünleşme olduğu dikkat çekmektedir. AVEB’de
AB gibi hem üye ülkeleri, hem vatandaşları hem
de Birliğin kendisinin temsil edildiği bir kurum-
sal yapı bulunmamaktadır. Avrupa Parlamentosu,
Birliğin tüm faaliyetlerinin demokratik denetimini
yapmak ve karar alma sürecinde rol oynamak gibi
yetkilere sahipken AVEB’de böyle bir organ bulun-
mamaktadır.
196
Bölgesel Ekonomik Örgütler
1957 yılında kurulan AET iç pazarın bütün-
leşmesini tam 30 yıl sonra Tek Avrupa Senedi ile
sağlayabilmiştir. 6 ülkeyle kurulan AET 167 mil-
yonluk bir nüfusa sahipken AVEB’in 180 milyon-
dur. AET kurulduğunda F. Almanya en önemli
ekonomik güç iken (%32), AVEB içinde Rusya
çok baskındır (%86). Dünya Bankası’nın yaptığı
sıralamaya göre 2016 yılında 1.3 trilyon dolarlık
nominal GSYH’sı ile Rusya Dünyanın 12. büyük
ekonomisidir. Birlik üyesi diğer ülkelerin büyüme
hızları Rus ekonomisi tarafından belirlenmekte-
dir. AVEB’in de üye sayısının artma potansiyeli
bulunmaktadır.
AVEB çok geniş bir coğrafyayı kapsamaktadır.
Bu durum pazarların birleştirilmesini ve taşıma-
cılık maliyetlerini belirlemektedir. AET ile karşı-
laştırdığımızda yüzölçümü 17 kat daha büyüktür.
Kurucu üç ülkenin başkentleri – ekonomik mer-
kezleri arasındaki mesafe de oldukça uzundur.
AVEB içinde Rusya ve Kazakistan için petrol ve
doğalgaz çok önemlidir. İspatlanmış dünya pet-
rol rezervlerinin %6,1’i, doğalgazın ise %17,4’ü
Rusya’dadır. 2014 itibariyle dünya ham petrol
üretiminin %12,7’si Rusya’da, %2’si Kazakistan’da
gerçekleşmektedir. Rusya dünya doğalgaz arzının
%17’sini karşılamaktadır.
Birlik içinde işgücü hareketliliği açısından ba-
kıldığında Rusya yine merkez konumundadır. 144
milyonluk nüfusa sahip olan Rusya’da aktif nüfus
75.5 milyon, 71.5 milyon kişi de istihdam edil-
mektedir. 2014 yılında 590 bin kişi Rusya’ya göç
etmiş ve neredeyse tamamı BDT ülkelerindendir.
Yaklaşık 260 bin kişi de Rusya’dan BDT ülkelerine
göç etmiştir. Ancak özellikle Rusya’da Kafkasya ve
Orta Asya Cumhuriyetlerinden gelen, başta inşaat
olmak üzere marjinal sektörlerde istihdam edilen,
köken itibariyle Slav olmayan göçmenlere karşı
ciddi bir tepkinin olduğu, hatta kamuoyu tarafın-
dan vize uygulamasının istendiği bilinmektedir
Rusya’nın BDT ülkeleriyle olan ticareti oransal
olarak azalmaktadır. 2000’li yıllarla birlikte toplam
ithalat ve ihracattaki payı %15 seviyesinin altına
düşmüştür. AVEB üyeleri arasında sadece Rusya,
22 Ağustos 2012 tarihinde DTÖ’ne üye olmuş-
tur. AVEB’in gerek Çin gerekse AB ile ticareti
kolaylaştırıcı anlaşmalar imzalamasıyla bölgenin
ticaret hacminin daha da artması beklenmektedir.
AVEB’in öncelikli amacı en büyük ticaret ve eko-
nomi ortakları olan AB ve Çin ile kapsamlı ticaret
ve yatırım anlaşmaları imzalamaktır. 2016 yılında
Uluslararası Örgütler

görevlendirilen AVEB Komisyonu Çin ile Ticaret
ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması hakkında bir di-
yalog başlatmıştır. Özellikle Çin’in Modern İpek
Yolu Projesi AVEB ile Çin arasındaki karşılıklı yarar
sağlayan işbirliği ortamı yaratmıştır.
2013 yılında ‘Bir Kuşak, Bir Yol’ adıyla
Çin lideri Şi Jinping tarafından sunulan
Modern İpek Yolu Projesi ile Çin Asya,
Afrika’yı kapsayan ve Avrupa’ya ulaşan
büyük yatırımlar hedefliyor. Özellikle
Avrasya’da altyapı, sanayi bölgeleri, enerji
santralları ve boru hatlarına yönelik ya-
tırımlarla Çin, Asya ile Avrupa arasında
otoyollar, demiryolları, limanlar ve havaa-
lanlarından oluşan bir ağ tasarlamaktadır.
Bütün bu göstergeler aslında ekonomileri birbi-
rine benzemeyen, üretimleri çeşitlenmemiş, birbir-
leriyle önemli ticaret partneri olmayan AVEB ülke-
lerinin ortak pazar için kat etmeleri gereken daha
çok yol olduğunu göstermektedir. Entegrasyona
dahil olan ülkeler arasında çalışanların, malların,
hizmetlerin ve sermayenin serbest dolaşımının sağ-
lanması bölge ekonomisi üzerinde önemli etkiler
yaratacaktır. Tek pazarın kurulması Birlik içinde
artan ticaret ve yatırım fırsatlarının yanı sıra ortak
ulaşım ve enerji politikaları ile dünya ekonomisini
etkileyecektir. AVEB günümüzde beş ülkeyi kap-
samasına rağmen, üyesi olan ülkelerin ekonomik
özellikleri ve bütünleşmenin genişleme olanağı göz
önünde bulundurulduğunda uzun vadede AB gibi
güçlü bir uluslarüstü örgüt olarak dünya siyasetin-
de ve ekonomisinde adından çok söz ettirme po-
tansiyeli bulunmaktadır.

Öğrenme Çıktısı

8 Avrasya Ekonomik Birliği’nin özelliklerini tanımlayabilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Sovyetler Birliği’nin dağıl-

masından sonra bölgede Avrasya Ekonomik Güney Çin Denizi’nde Çin
Rusya liderliğinde Avrasya Birliği’ne katılması muhte- ile Bölge ülkeleri arasındaki
Ekonomik Birliği’nin kuru- mel ülkeler hangileridir? sorunu araştırınız.
luş sürecini özetleyiniz.

197
 Bölgesel Ekonomik Örgütler

1 Avrupa Serbest Ticaret Birliği’nin

fonksiyonlarını tanımlayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

2 Avrupa Ekonomik Alanı’nın üye

ülkelere sağladığı olanakları
sıralayabilme

Avrupa Kıtasında Bölgesel

Örgütler

1 Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun kurulduğu dönemde başta İngiltere olmak üzere serbest piyasa eko-
nomisini benimsemiş birçok ülke bu bütünleşme hareketinin dışında kalmayı tercih etmiştir. Bu ülkeler
de (Avusturya, Danimarka, Norveç, Portekiz, İsveç, İsviçre ve İngiltere) 1960 yılında Stockholm Sözleş-
mesi ile Avrupa Serbest Ticaret Birliği-EFTA’yı kurmuşlardır. Sonradan Finlandiya, İzlanda ve Lihtenş-
tayn da EFTA’ya katılmıştır. EFTA’nın faaliyetlerinin temelini AB ile bir serbest ticaret bölgesi kurmak
oluşturmuştur. EFTA ile üye ülkeler kendi aralarındaki sanayi ürünleri ticaretinde gümrük vergileri ve
diğer ticaret engellerini tamamen kaldırmayı öngörmüşlerdir. EFTA bir serbest ticaret anlaşması olduğu
için üye ülkeler arasında üretim faktörü hareketliliğini de öngörmemiştir. Ayrıca EFTA’ya taraf ülkeler
üçüncü ülkelere karşı bağımsız bir dış ticaret politikası izlemeye devam etmişlerdir.
Önce İngiltere ve Danimarka’nın ardından Portekiz, Avusturya, İsveç ve Finlandiya’nın AB’ye üye olma-
sıyla EFTA üye sayısının hızla azalması öneminin de azalmasına yol açmıştır. Günümüzde sadece İzlanda,
Lihtenştayn, Norveç ve İsviçre EFTA üyesi olarak kalmıştır.

2 AB üyesi olmadan AB Tek Pazarı’nın sağladığı avantajlardan yararlanmak isteyen EFTA üyelerinden
İzlanda, Lihtenştayn ve Norveç 1994 yılında imzalanan Avrupa Ekonomik Alanı Antlaşması ile AB ile bir
ortak pazar kurmuşlardır. İsviçre bu Alanın dışında kalmayı tercih etmiştir.
AEA Anlaşması farklı bir bütünleşme modelidir. AB ile EFTA üyesi üç ülke arasında bir “ortaklık” ilişkisi
kuran Anlaşma AB’nin ortak tarım, balıkçılık politikaları, gümrük birliği, ticaret politikası, parasal birlik,
ortak dış ve güvenlik politikası ile adalet ve içişleri alanındaki politikalarını kapsamaz. Bir başka ifadeyle
AEA Anlaşmasıyla üç EFTA ülkesi AB üyesi olmadan AB tek pazarına dahil olmaktadır.
İç pazar olarak tanımlanan 28 AB ülkesi ve 3 EFTA ülkesinden oluşan Avrupa Ekonomik Alanı’nda vatan-
daşlar serbestçe dolaşma, yaşama, eğitim görme, yatırım yapma ve iş kurma imkanına sahiptir.

198
Uluslararası Örgütler

Kuzey Amerika Serbest Ticaret

3 Bölgesi’nin özelliklerini
açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

4 Latin Amerika’daki önemli bölgesel
örgütleri sıralayabilme

Amerika Kıtasındaki Bölgesel

Örgütler

3 ABD bir taraftan Kanada ile arasındaki ticareti serbestleştirme için girişimde bulunurken diğer taraf-
tan Meksika’yı da bu sürece katmış ve üç ülke 1994 yılında Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması ile
bir serbest ticaret bölgesi kurmuşlardır. Anlaşma ile ABD, Kanada ve Meksika arasında, belirli sektörlerde
ticaretin önündeki engellerin GATT kuralları çerçevesinde belirli bir süre içinde tamamen kaldırılması ön-
görülmüştür. Nitekim bu süreç 2008 yılında tamamlanmıştır. NAFTA belirli sektörlerde üretilen mallar ve
bazı hizmet ürünleri için bir serbest ticaret alanı yaratan bir ekonomik entegrasyondur.
NAFTA farklı ekonomik gelişmişlik seviyesine sahip ülkeler arasında gerçekleştirilmiş bir bölgesel bütünleş-
me örneğidir. Meksika’nın gelişmiş ve refahı yüksek olan ABD ve Kanada ile ekonomik entegrasyonu amaç-
lanmıştır. Serbest ticaret yoluyla Meksika’nın daha güçlü ve istikrarlı bir ekonomik büyüme yakalaması,
yeni istihdam olanakları yaratılması ve bu yolla ABD’ye yönelik yasadışı göçün engellenmesi amaçlanmıştır.
ABD ve Kanada açısından ise Meksika, hem ihracat için geniş bir pazar hem de ABD ve Kanada şirket-
lerinin rekabet gücünü artırabilecekleri düşük maliyetli bir yatırım bölgesi olarak görülmüştür. NAFTA,
AB’nin ardından dünya ihracatının yaklaşık %14’ünü oluşturan en önemli ticaret bloğudur.

4 Ulusal pazarlarını genişletmeyi ve kendi aralarındaki ticaretin önündeki engelleri aşama aşama kaldırarak
sonuçta bir gümrük birliği kurmayı hedefleyen Arjantin, Brezilya, Uruguay, Paraguay, Meksika, Şili ve Peru
1960 yılında imzalanan Montevideo Anlaşması ile Latin Amerika Serbest Ticaret Bölgesi: LAFTA’yı kur-
muşlardır. LAFTA içinde Şili, Kolombiya, Peru, Uruguay ve Venezuela gibi gelişmekte olan ülkeler nispeten
daha güçlü konumdaki Brezilya, Arjantin ve Meksika ile rekabet etmekten kaçınmış, Bolivya, Ekvador ve
Paraguay ise topluluğun en zayıf ekonomilerini oluşturmuştur. 12 yıllık bir dönemde üyeleri arasında tica-
retin önündeki engellerin kaldırılması hedefine rağmen korumacı duvarlar arasında faaliyet gösteren özel
sektör konumunu korumayı istemiş ve LAFTA’nın serbestleşme girişimlerine destek vermemiştir.
Başarısız olan LAFTA yerini İkinci Montevideo Anlaşması ile Latin Amerika Entegrasyon Birliği:
ALADI’ye bırakmıştır. ALADI de LAFTA gibi Latin Amerika’da bir ortak pazar kurulmasını amaçlamıştır.
Ancak geçmişteki deneyimlerle, ALADI ile bölge ülkelerinin ekonomik gelişmişlik seviyelerine göre farklı
bölge altı bütünleşmeler kurabileceği esnek bir bütünleşme modeli benimsenmiştir. Kuruluş anlaşması
gereği tüm Latin Amerika ülkelerinin üyeliğine açık olan ALADI, Latin Amerika’daki bütün çok taraflı
ticaret anlaşmalarının ve diğer bölgesel entegrasyonların şemsiye örgütü olma fonksiyonunu görmektedir.
ALADI şemsiyesi altındaki en önemli örgütlenme olan Güney Ortak Pazarı - MERCOSUR, 1991 yılında
kurulmuş, üyeleri Arjantin, Brezilya, Paraguay, Venezüella ve Uruguay’dır. Bölge içi ticaret ve yatırım
akışlarının artması, ortak gümrük tarifesi uygulaması ve üyeleri arasında makroekonomik politika uyu-
munu sağlaması nedeniyle MERCOSUR, Latin Amerika’da birkaç başarılı entegrasyon sürecinden biri
olarak kabul edilmektedir. Entegrasyonun hükümetlerarası modelle yönetilmesi nedeniyle kararlar oy-
birliğiyle alınmaktadır. Entegrasyon sürecini koordine eden ve teşvik eden büyük ülke Brezilya’dır ve onu
Arjantin izlemektedir. Uruguay ve Paraguay ise entegrasyonun küçük ortakları konumundadır.
1993 yılında Bolivya, Ekvator, Kolombiya, Peru ve Venezuela arasında kurulan serbest ticaret bölgesi
1996 yılından itibaren And Topluluğu’na dönüşmüş ve bu ülkeler kendi aralarında bir gümrük birliği
oluşturmayı hedeflemişlerdir. And Topluluğu üyesi ülkelerin vatandaşları Topluluk içinde serbest dolaşım
hakkına sahiptir. Venezuela 2006 yılında And Topluluğu’ndan ayrılmıştır. Günümüzde Topluluğa Bolivya,
Ekvator, Kolombiya ve Peru üyedir.
2004 yılında MERCOSUR ve And Topluluğu birleştirilerek, Şili’nin de katılımıyla Kıta genelinde bir
serbest ticaret bölgesi oluşturulması hedefiyle Güney Amerika Ulusları Birliği-UNASUR kurulmuştur. Baş-
langıcından itibaren UNASUR üyesi ülkeler arasında var olan özellikle bölgesel savunma ve ticaret politi-
kasına ilişkin görüş ayrılıkları nedeniyle bütünleşme hareketi ilerleme kaydedememiştir.

199
 Bölgesel Ekonomik Örgütler

5 Afrika Birliği ve kıtadaki diğer alt

bölgesel örgütleri sıralayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Afrika Kıtasında Bölgesel

Örgütler 5 1960’lı yıllara gelindiğinde Afrika ülkeleri yeni kazandıkları
siyasi bağımsızlıklarını ekonomik bağımsızlıkla desteklemeye
çalışmışlardır. Kıtada bölgesel ekonomik entegrasyonlar kur-
mak, ekonomik güçlerini artırmak için temel araç olarak kul-
lanılmıştır. Sömürgecilikle mücadeleyi sürdürme ve Afrika’nın
çıkarlarını küresel ölçekte sürdürmeyi amaçlayan liderler 1963
yılında Afrika Birliği Teşkilatı’nı kurmuşlardır. Ancak bu giri-
şim Soğuk Savaş döneminde Afrika ülkeleri, ABD ve mütte-
fikleri ile Sovyetler Birliği ve müttefikleri arasında taraf olmaya
zorlanmaları nedeniyle ABT ülkeleri arasında bölünme yarat-
mıştır. Afrika ülkelerinin istikrarsız devletleri ve demokrasinin
kıtada gelişememesi de ABT’nin başarısızlığına yol açmıştır.
Örgüt, kıtada bazı sınır anlaşmazlıklarının çözümünde ve çatış-
maların sonlandırılmasında katkı sağlamasına rağmen barış ve
istikrarın sağlanmasında etkili bir sonuç alamamıştır.
1994 yılında yürürlüğe giren Abuja Antlaşması ile kurulan
Afrika Ekonomik Topluluğu aşamalı olarak üyeleri arasında
öncelikle bir serbest ticaret bölgesi kurulmasını, ardından bir
gümrük birliğinin kurulmasını ve nihayet Afrika Tek Pazarı’nın
kurulmasıyla birlikte Afrika Ekonomik ve Parasal Birliği’nin
oluşturulmasını, Afrika Merkez Bankası ve Pan-Afrika Parla-
mentosu kurulmasını hedeflemektedir.
Soğuk Savaş’ın ardından 2002 yılında Afrika Birliği (AfB) res-
men kurulmuştur. AfB, Afrika’daki çatışmaların kıtanın sosyo-
ekonomik kalkınmasında büyük bir engel teşkil ettiğini kabul
etmektedir. Bu nedenle Birlik barışı teşvik etmek ve korumak
için ortak güvenlik sisteminin kurulmasını amaçlamakta ve gü-
venliğin sağlanması konusunu kıtadaki kalkınmanın ön şartı
saymaktadır. Kurucu Anlaşma’ya göre üyelerin birbirlerinin iç
işlerine karışması ve kuvvet kullanması veya tehdidinde bulun-
ması yasaklanmıştır. Ancak AfB’nin ABT’dan en önemli farkı
Devlet ve Hükümet Başkanları Asamblesi’nin kararı ile savaş
suçları, soykırım veya insanlığa karşı suç söz konusu olduğunda
Birliğin üye devletlere müdahale hakkına sahip olmasıdır.
Afrika kıtasındaki bölgesel ekonomik işbirliği girişimlerini
AfB’nin üzerinde yükseldiği sütunlar olarak değerlendirmek
gerekir. Bu alt bölgesel bütünleşme hareketleri içinde en önem-
lileri Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu – ECOWAS,
Doğu Afrika Topluluğu – EAC, Orta Afrika Devletleri Eko-
nomik Topluluğu – ECCAS ve Güney Afrika Gümrük Birliği
– SACU’dir.

200
Uluslararası Örgütler

6 Güneydoğu Asya Ülkeleri Birliği’ni

tanımlayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

7 Asya-Pasifik Ekonomik İşbirliği
Örgütü’nün fonksiyonlarını
açıklayabilme

Asya-Pasifik Bölgesindeki
Örgütler

6 Güneydoğu Asya Ülkeleri Birliği (ASEAN) Ağustos 1967’de Endonezya, Malezya, Filipinler, Singapur
ve Tayland tarafından kurulmuştur. ASEAN’ın hedefleri, bölgedeki ekonomik büyümeyi, sosyal ilerle-
meyi ve kültürel gelişmeyi hızlandırmak ve bölgedeki ülkeler arasındaki ilişkilerde adalete ve hukukun
üstünlüğüne saygı göstererek ve BM Şartı’nın ilkelerine bağlı kalınarak bölgesel barış ve istikrarı sağla-
maktır. Dolayısıyla kuruluşundaki amaç serbest ticaret bölgesi gibi bir bölgesel bütünleşme yaratmak
değildir. Örgüt’e sonradan Brunei, Vietnam, Laos, Myanmar ve Kamboçya katılmıştır.
2003 yılında gerçekleşen Bali Zirvesi’nde önemli bir karar alınarak ASEAN’ın siyasi, ekonomik ve sosyo-
kültürel olmak üzere üç ayaklı bir entegrasyona dönüşmesi kararlaştırılmıştır. ASEAN Politik-Güvenlik
Topluluğu bölge ülkelerinin birbirleriyle ve dünya demokratik ortamıyla uyumlu bir şekilde var olmasını
sağlayacak, değer üreten, çatışmaları önleyen ve çözüm mekanizmaları içeren bir Örgüt olacaktır. ASEAN
Ekonomik Topluluğu ise malların, kişilerin, sermayenin ve hizmetlerin serbestçe dolandığı bir ortak pazar
yaratarak, yoksulluk ve sosyo-ekonomik farklılıkların azaltıldığı, üretim üssü haline dönüşmüş bir bölge
haline gelmeyi amaçlamaktadır. ASEAN Sosyo-Kültürel Topluluğu ise ortak bir bölgesel kimliğe dayalı,
dezavantajlı grupların ve kırsal nüfusun yaşam standardının yükseleceği bir toplumsal kalkınmada işbirli-
ğini sağlamayı amaçlamaktadır. 2025 yılına kadar mal, hizmet ve yatırım akışının serbestçe gerçekleşeceği
ASEAN Ekonomik Topluluğu’nun kurulması hedeflenmiştir.

7 1980’lerde dünya ekonomisinde yaşanan büyük sıçrama Asya-Pasifik Bölgesi ülkelerinin ekonomik
alanda işbirliğini geliştirme yönündeki isteklerini arttırdı. 1989 yılında 12 ülkenin bakanlar düzeyinde
gayri resmî toplantılarıyla başlayan APEC, yıllık toplantılar aracılığıyla bölgesel ve küresel ticaretin serbest-
leştirilmesi ile ilgili konuların tartışıldığı, işbirliği ve güvenlik konularının görüşüldüğü bir forum görevi
yürütmektedir.
APEC, üyelerinin yasal olarak bağlayıcı yükümlülüklere girmelerini gerektirmeden, ticaret ve yatırımların
önündeki engelleri azaltmayı taahhüt ettikleri bir hükümetlerarası örgüttür. APEC, diyalog ve uzlaşma
yoluyla alınan kararlar ile hedeflerine ulaşmaktadır. Temel olarak küreselleşme sürecinde serbest piyasa
ekonomisinin etkin bir şekilde işletilmesini amaç edinmiştir. Bu nedenle APEC bir anlamda OECD’nin
Asya versiyonudur.
Günümüzde APEC’in 21 üyesi Avustralya, Bruney, Kanada, Şili, Çin, Hong Kong, Tayvan, Endonezya,
Japonya, Güney Kore, Malezya, Meksika, Yeni Zelanda, Papua Yeni Gine, Peru, Filipinler, Rusya Federas-
yonu, Singapur, Tayland, Amerika Birleşik Devletleri ve Vietnam’dır. APEC ülkeleri 1994 yılında Bogor
Hedefleri olarak bilinen ticaret ve yatırımların önündeki engelleri kaldırması kararını almışlardır. Bu kap-
samda Asya-Pasifik Serbest Ticaret Bölgesi (Free Trade Area of the Asia-Pacific: FTAAP)’nin 2020 yılına
kadar kurulması için tartışmalar sürmektedir.

201
 Bölgesel Ekonomik Örgütler

8 Avrasya Ekonomik Birliği’nin

özelliklerini tanımlayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Asya Kıtası: Avrasya Ekonomik

Birliği 8 Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından Rusya lider-
liğindeki Avrasya’da bütünleşme süreci 1995 yılında Rusya,
Belarus ve Kazakistan arasında imzalanan Gümrük Birliği
Anlaşması’yla başlamaktadır. Klasik bir gümrük birliği perspek-
tifi olan Anlaşma üye ülkeler arasında “malların serbest dolaşı-
mının sağlanması”, “üçüncü ülkelere karşı ortak gümrük poli-
tikası izlenmesi” ve “serbest piyasa ekonomisi ilkeleri ile ortak
mevzuat çerçevesinde aynı tip düzenleme mekanizmalarının
oluşturulması”na dayanmaktaydı. 2000 yılında Rusya Fede-
rasyonu, Belarus, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan Avrasya
Ekonomik Topluluğu’nu kurmuşlar ve gümrük birliği hedefinin
yerini ortak pazar (Ortak Ekonomik Alan: Single Economic
Space) almıştır.
2011 yılında AVET üyeleri arasından Rusya, Kazakistan ve
Belarus gümrük birliği aşamasını tamamladıklarını, artık or-
tak pazar hazırlıklarına başladıklarını açıklamışlar ve bu amaç-
la Avrasya Ekonomik Komisyonu 2012 yılında faaliyetlerine
Moskova’da başlamıştır.
2014 yılında Avrasya Ekonomik Birliği Kurucu Anlaşması im-
zalanmış ve 1 Ocak 2015 tarihi itibariyle AVEB faaliyetlerine
başlamıştır. Aynı yıl içinde Ermenistan ve Kırgızistan ile katı-
lım anlaşmaları imzalanmış, böylece AVEB’in üye sayısı beşe
yükselmiştir.
AVEB, aynı AB’de olduğu gibi malların, hizmetlerin, sermaye-
nin ve işgücünün serbest dolaşımı ilkeleri üzerine kurulmuş-
tur. Kurucu ülkelerin liderleri ortak pazar hedefine 2025 yılına
kadar ulaşılmasını öngörmüşlerdir. Kurucu Anlaşma’da enerji,
ulaştırma, tıbbi cihaz ve ilaç, tarım, sanayi, makroekonomik
politikaların uyumu, istatistiki bilgiler, işgücünün serbest dola-
şımı ve finansal piyasaların düzenlenmesi hedeflenen öncelikli
bütünleşme alanları olarak tanımlanmıştır. Ortak pazar gibi
daha ileri bir bütünleşme modeli olan AVEB’in kurumsal yapısı
içinde uluslarüstü yetkilerle donatılmış bir organ bulunmaması
Örgüt’ün en önemli özelliğidir. Birlik, farklı ekonomik yapıda-
ki çok geniş bir coğrafyayı kapsayan ülkeler arasında ortak bir
pazar yaratmanın güçlükleriyle karşı karşıyadır.
AVEB’in önümüzdeki yıllarda AB gibi güçlü bir uluslarüstü ör-
güt olarak dünya siyasetinde ve ekonomisinde adından çok söz
ettirme potansiyeli bulunmaktadır.

202
Uluslararası Örgütler

1 Başlangıçta Avrupa Ekonomik Topluluğu’na ka- 6 Aşağıdakilerden hangisi Afrika Ekonomik

tılmayan ülkeler kendi aralarında serbest ticareti sağla- Topluluğu’nun hedefleri arasında yer almaz?
mak için hangi örgütü kurmuşlardır?

neler öğrendik?
A. Ortak Dış Politika
A. EFTA B. Gümrük birliği
B. NAFTA C. Afrika Ortak Pazarı
C. OECC D. Ekonomik ve Parasal Birlik
D. OECD E. Afrika Merkez Bankası’nın kurulması
E. APEC
7 Vietnam Savaşı döneminde Pasifik bölgesin-
2 Latin Amerika ülkelerinin kurduğu, de komünizmin yayılmasını engelleme amacıyla
LAFTA’nın yerine geçen örgüt aşağıdakilerden kurulan örgüt aşağıdakilerden hangisidir ?
hangisidir?
A. APEC
A. EFTA B. ASEAN
B. MERCOSUR C. NAFTA
C. NAFTA D. EurAsEC
D. ALADI E. MERCOSUR
E. APEC
8 Üyeleri arasında çoktaraflı ekonomik ve ti-
3 Arjantin ve Brezilya öncülüğünde, ALADI caret forumu olarak faaliyet gösteren, OECD’nin
içerisinden türeyen ortak pazar girişimi aşağıdaki- Asya versiyonu olarak tanımlanan örgüt aşağıdaki-
lerden hangisidir? lerden hangisidir?
A. MERCOSUR A. ASEAN
B. EFTA B. APEC
C. NAFTA C. AVEB
D. EurAsEc D. EurAsEC
E. APEC E. BDT

4 ABD ve Kanada ile birlikte NAFTA üyesi

olan diğer ülke aşağıdakilerden hangisidir? 9 Aşağıdaki ülkelerden hangisi Avrasya Ekono-
mik Birliği üyesi değildir?
A. Arjantin
A. Kazakistan
B. Meksika
B. Ermenistan
C. Honduras
C. Azerbaycan
D. Bolivya
D. Kırgızistan
E. Brezilya
E. Belarus
5 Aşağıdakilerden hangisi Afrika Birliği’nin
amaçları arasında sayılamaz? 10 Avrasya Ekonomik Birliği’nin en üst seviye-
deki yönetim organı aşağıdakilerden hangisidir?
A. Afrika ülkeleri arasında bir gümrük birliği oluş-
turmak A. Avrasya Ekonomik Komisyonu
B. Üye ülkelerin pazarlarını bütünleştirmek B. AVEB Parlamentosu
C. Sermaye ve işgücünün serbest dolaşımını sağlamak C. Avrasya Yüksek Ekonomi Konseyi
D. Parasal birlik gerçekleştirmek D. Hükümetlerarası Konsey
E. Kıtadaki yabancı sermaye yatırımlarını kamu- E. AVEB Mahkemesi
laştırmak

203
 Bölgesel Ekonomik Örgütler

1. A Yanıtınız yanlış ise “Avrupa Serbest Ticaret 6. A Yanıtınız yanlış ise “Afrika Birliği” konusunu
Birliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Latin Amerika Enteg-

2. D 7. B Yanıtınız yanlış ise “Güneydoğu Asya Ülkeleri
rasyon Birliği” konusunu yeniden gözden
Birliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Asya-Pasifik Ekonomik

3. A Yanıtınız yanlış ise “Güney Ortak Pazarı” ko- 8. B
İşbirliği Örgütü” konusunu yeniden gözden
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Kuzey Amerika Serbest

4. B 9. C Yanıtınız yanlış ise “Avrasya Ekonomik Birli-
Ticaret Bölgesi” konusunu yeniden gözden
ği” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

5. E Yanıtınız yanlış ise “Afrika Birliği” konusunu 10. C Yanıtınız yanlış ise “Avrasya Ekonomik Birli-
yeniden gözden geçiriniz. ği” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

204
Uluslararası Örgütler

Araştır Yanıt
6 Anahtarı

Avrupa Ekonomik Alanı, AB üyesi ülkeler ile İzlanda, Lihtenştayn ve Norveç

arasında malların, hizmetlerin, kişilerin ve sermayenin serbest dolaşımını ön-
görmektedir. AEA Anlaşması farklı bir bütünleşme modelidir. AB ile EFTA
üyesi üç ülke arasında bir “ortaklık” ilişkisi kuran Anlaşma kişilerin, malların,
hizmetlerin ve sermayenin serbest dolaşımını öngörmektedir. Ancak AEA,
Araştır 1
AB’nin ortak tarım, balıkçılık politikaları, gümrük birliği, ticaret politikası,
parasal birlik, ortak dış ve güvenlik politikası ile adalet ve içişleri alanındaki
politikalarını kapsamaz. Bir başka ifadeyle AEA Anlaşmasıyla üç EFTA ülkesi
AB üyesi olmadan AB tek pazarına dahil olmaktadır.

Amerika kıtasında iki gelişmiş ekonomi olan ABD ve Kanada ile Meksika
arasında 1994 yılından itibaren uygulamaya giren Kuzey Amerika Serbest Tica-
ret Anlaşması ile belirli ürünlerin ticaretinin önündeki engeller kaldırılmış ve
AB’den sonra dünya ekonomisindeki en önemli ticari blok oluşmuştur.
Latin Amerika ülkeleri ise 80’li yıllardan sonra açık bölgeselcilik yaklaşımı
çerçevesinde iki veya çoktaraflı anlaşmalarla bölge içi ticareti serbestleştirmeye
çalışmıştır. Bu amaçla 1980 yılında kurulan Latin Amerika Entegrasyon Birliği-
ALADI ile bölge ülkelerinin ekonomik gelişmişlik seviyelerine göre farklı böl-
ge altı bütünleşmeler gerçekleştirmesine olanak sağlayacak esnek bir bütün-
leşme modeli benimsenmiştir. Kuruluş anlaşması gereği tüm Latin Amerika
ülkelerinin üyeliğine açık olan ALADI, Latin Amerika’daki bütün çoktaraflı
ticaret anlaşmalarının ve diğer bölgesel entegrasyonların şemsiye örgütüdür.
Güney Ortak Pazarı - MERCOSUR, 1991 yılında Arjantin, Brezilya, Paraguay
ve Uruguay tarafından Asuncion Antlaşması’nın imzalanmasıyla kurulmuş-
tur. Diğer ALADI üyelerinin katılımına açık olan MERCOSUR’a Venezuela
2006 yılında dahil olmuştur. Günümüzde kurucu dört ülke arasında ‘şeker’
Araştır 2 ve ‘otomotiv’ sektörleri ile her ülke bazında belirlenen hassas ürünler dışında
gümrük birliği gerçekleştirilmiş, üçüncü ülkelere karşı ortak gümrük tarifesi
uygulanmaktadır. MERCOSUR üyesi ülke vatandaşları Birlik içinde vizesiz
seyahat etme hakkına sahiptir.
1993 yılında Bolivya, Ekvator, Kolombiya, Peru ve Venezuela arasında ku-
rulan serbest ticaret bölgesini 1996 yılında gümrük birliğine dönüştürmeyi
hedeflemişler Örgüt’ün adını And Topluluğu- CA) olarak değiştirmişlerdir.
And Topluluğu üyesi ülkelerin vatandaşları Topluluk içinde serbest dolaşım
hakkına sahiptir.
Latin Amerika’daki çokuluslu yapılanmaların ulaştığı en son aşama, 2004 yı-
lında 12 Güney Amerika ülkesinin liderlerinin MERCOSUR ve And Top-
luluğu birleştirilerek, Şili’nin de katılımıyla kıta genelinde bir serbest ticaret
bölgesi oluşturulması girişimi olmuştur. Bu bütünleşme süreci Güney Ame-
rika Ulusları Birliği-UNASUR ismiyle anılmaktadır. Başlangıcından itibaren
UNASUR üyesi ülkeler arasında var olan özellikle bölgesel savunma ve ticaret
politikasına ilişkin görüş ayrılıkları nedeniyle bütünleşme hareketi ilerleme
kaydedememiştir

205
 Bölgesel Ekonomik Örgütler

Araştır Yanıt
6 Anahtarı

Sömürgecilikle mücadeleyi sürdürme ve Afrika’nın çıkarlarını küresel ölçek-

te korumayı amaçlayan Afrika ülkeleri liderleri 1963 yılında Afrika Birliği
Teşkilatı’nı kurmuşlardır. Örgüt kıtada bazı sınır anlaşmazlıklarının çözümün-
de ve çatışmaların sonlandırılmasında katkı sağlamasına rağmen barış ve istik-
rarın sağlanmasında etkili bir sonuç alınamamıştır. Soğuk Savaş’ın bitmesinin
ardından bütünleşme girişimleri yeniden canlanmış ve 1994 yılında Afrika
Ekonomik Topluluğu kurulmuştur. Topluluk ile aşamalı olarak üyeleri arasında
öncelikle bir serbest ticaret bölgesi kurulması, ardından bir gümrük birliği-
nin kurulması ve nihayet Afrika Tek Pazarı’nın kurulmasıyla birlikte Afrika
Ekonomik ve Parasal Birliğinin oluşturulması, Afrika Merkez Bankası ve Pan-
Afrika Parlamentosu kurulması hedeflenmektedir.
2002 yılında kurulan Afrika Birliği (AfB), ile kıtadaki tüm bütünleşme ha-
Araştır 3 reketlerinin şemsiye örgütü oluşturulmuştur. AfB, Afrika’daki çatışmaların
kıtanın sosyo-ekonomik kalkınmasında büyük bir engel teşkil ettiğini ka-
bul etmektedir. Bu nedenle Birlik barışı teşvik etmek ve korumak için or-
tak güvenlik sisteminin kurulmasını amaçlamaktadır. Kurucu Anlaşma’ya
göre üyelerin birbirlerinin iç işlerine karışması ve kuvvet kullanması veya
tehdidinde bulunması yasaklanmıştır. Ancak Devlet ve Hükümet Başkanları
Asamblesi’nin kararı ile savaş suçları, soykırım veya insanlığa karşı suçlar söz
konusu olduğunda Birlik üye devletlere müdahale hakkına sahiptir.
AfB, Afrika kıtasındaki bölgesel ekonomik işbirliği girişimleri sütunları üze-
rinde yükselmektedir. Bu alt bölgesel bütünleşme hareketleri içinde en önem-
lileri Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu – ECOWAS, Doğu Afrika
Topluluğu – EAC, Orta Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu – ECCAS ve
Güney Afrika Gümrük Birliği – SACU’dir.

Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı -OECD demokratik yapılara ve

piyasa ekonomisine sahip 35 ülkenin küreselleşmenin ekonomik, sosyal ve
yönetim sorunlarını çözmek ve bu sürecin fırsatlarından faydalanmak üzere
çalıştıkları forum niteliğinde bir hükümetlerarası işbirliği örgütüdür.
APEC de benzer şekilde Asya-Pasifik ülkeleri için çok taraflı ekonomik ve
Araştır 4 ticaret forumu olarak faaliyet göstermektedir. Üyelerin yasal olarak bağlayıcı
yükümlülüklere girmeden, ticaret ve yatırımların önündeki engelleri azaltma-
yı taahhüt ettikleri bir hükümetlerarası örgüttür. APEC, üyeleri diyalog ve
uzlaşma yoluyla karar alarak hedeflerine ulaşmaktadır. Örgüt temel olarak kü-
reselleşme sürecinde serbest piyasa ekonomisinin etkin bir şekilde işletilmesini
amaç edinmiştir.

206
Uluslararası Örgütler

Araştır Yanıt
6 Anahtarı

Rusya ile yakın bağlar kurmak isteyen ülkelerden Kazakistan ve Belarus, bu

ülke ile 1995 yılında bir gümrük birliği kurmuşlardır. 1996’da aralarına Kır-
gızistan da katılmıştır. Taraflar arasında böylesine derin bir entegrasyonu he-
defleyen anlaşmanın uygulanabilmesi için, kurumsal bir yapının inşa edilmesi
gerekmekteydi. Nitekim 5 ülke 2000 yılında yeni bir anlaşma imzalayarak,
Avrasya Ekonomik Topluluğu’nu kurmuşlardır.
2006 yılında Avrasya Ekonomik Topluluğu üyeleri içinden Rusya, Kazakistan
ve Belarus bütünleşmeyi derinleştirmek için hamle yapmışlardır. Kırgızistan
ve Tacikistan ise “çok vitesli bütünleşme modeli” çerçevesinde ekonomileri
hazır olduğunda bu çekirdek içinde yer almaya karar vermiştir. 1995 yılında
Araştır 5 imzaladıkları anlaşma ile Rusya ile Belarus arasında gümrük birliği kurulmuş,
Kazakistan’ın da bu sürece katılımı 2007 yılında gerçekleşmiştir. Böylece bu
üçlü arasında ortak gümrük kodları, ortak gümrük tarifesi, ortak ticaret politi-
kası ile idari ve yasal düzenlemeleri uygulanmaya başlamıştır. Bu yapı egemen-
lik yetkisinin paylaşımını da gerektirdiğinden 2011 yılında üç ülkenin liderle-
ri Avrasya Ekonomik Birliği Deklarasyonu’nu imzalamışlardır. Supranasyonel
yapının ilk organı olan Avrasya Ekonomik Komisyonu 2012 yılında faaliyete
başlamıştır. 2013 yılında Kırgızistan ve Ermenistan ile katılım görüşmelerine
başlanmıştır.
29 Mayıs 2014 tarihinde Avrasya Ekonomik Birliği’ni Kuran Anlaşma imza-
lanmış ve 1 Ocak 2015’te, tam 20 yıl sonra Avrasya Ekonomik Birliği (AVEB)
faaliyetlerine başlamıştır.

207
 Bölgesel Ekonomik Örgütler

Kaynakça
African Union (2017) African Union Handbook – Lopez-Jacoiste, Diaz, E. (2015). The Latin American
2017. Addis Ababa: African Union. Integration Association. Latin American and
Caribbean International Institutional Law. Odello,
Alpar, C. & Ongun, M.T. (1988). Dünya Ekonomisi
Marco ve Seatzu, F. (Eds.) (ss. 23-42). TMC Asser
ve Uluslararası Ekonomik Kuruluşlar, 3. B.,
Press.
İstanbul: Evrim Yay.
Martha, B. H. (2014). Regional Economic Integration
Badejo, D. L. (2008). The African Union. Infobase
in Africa: Challenges and Prospects. Mizan Law
Publishing
Review, 8(2), 299-332.
Balkır, C. (2010). Uluslarararası Ekonomik Bütünleşme:
Molle, W. (2003). Global Economic Institutions. New
Kuram, Politika ve Uygulama. İstanbul: Bilgi
York: Routledge.
Üniversitesi Yayınları.
Vickers, B. (2017), A Handbook on Regional
Başar, H. Asya Pasifik Ekonomik İşbirliği, www.mfa.gov.
Integration in Africa: Towards Agenda 2063,
tr/asya-pasifik-ekonomik-isbirligi-_apec_-tr.mfa.
Commonwealth Secretariat, London. http://
Hasgüler, M. & Uludağ, M. (2007). Devletlerarası dx.doi.org/10.14217/9781848599611-en
ve Hükümetler Dışı Uluslararası Örgütler. 3. B.,
Vinokurov, E. (2017) Eurasian Economic Union:
İstanbul: Alfa Yay.
Current state and preliminary results, Russian
Karluk, S. R. (2007). Uluslararası Ekonomik Mali Journal of Economics, Volume 3, Issue 1, ss. 54-70,
ve Siyasal Kuruluşlar. 6. Baskı, İstanbul: Beta ISSN 2405-4739, http://dx.doi.org/10.1016/j.
Yayınları. ruje.2017.02.004.
Kirkham, K. (2016) The formation of the Eurasian Yardımcı, P. (2014). Uluslararası Ekonomik
Economic Union: How successful is the Russian Kuruluşlar. Ankara: Detay Yayıncılık.
regional hegemony?, Journal of Eurasian Studies,
Volume 7, Issue 2, ss. 111-128, ISSN 1879-3665,
http://dx.doi.org/10.1016/j.euras.2015.06.002.

İnternet Kaynakları
Afrika Birliği: www.au.int
Asya-Pasifik Ekonomik İşbirliği Örgütü: www.apec.org
Avrasya Ekonomik Birliği :http://www.eaeunion.org/
Avrasya Ekonomik Birliği’ni Kuran Antlaşma: http://www.un.org/en/ga/sixth/70/docs/treaty_on_eeu.pdf
Avrasya Komisyonu : http://www.eurasiancommission.org/
Avrupa Serbest Ticaret Birliği: www.efta.int
Güney Ortak Pazarı: www.mercosur.org
Güneydoğu Asya Ülkeleri Birliği: http://asean.org/
Latin Amerika Entegrasyon Topluluğu: http://www.aladi.org/

208
 Bölüm 7
Sui Generis Örgütler

1 2
Bağımsız Devletler Topluluğu Şangay İşbirliği Örgütü
öğrenme çıktıları

1 Bağımsız Devletler Topluluğu’nun kuruluşu 2 Şangay İşbirliği Örgütü’nün dünya siyaseti

ve faaliyetlerini açıklayabilme içinde yeri ve önemini açıklayabilme

3 4
İslam İşbirliği Örgütü Arap Birliği
3 İslam İşbirliği Örgütü’nün kuruluş sürecini 4 Arap Birliği’nin amaçlarını ve bu amaçların
ve amaçlarını tanımlayabilme gerçekleşme düzeyini yorumlayabilme

Anahtar Sözcükler: • Glasnost • Perestroyka• Şangay Beşlisi • Dondurulmuş Çatışmalar

• İslam Konferansı Örgütü • Mescid-i Aksa’nın Kundaklanması • Filistin Sorunu
• 1973 Petrol Krizi • Camp David Anlaşması • Arap Baharı

210
Uluslararası Örgütler
GİRİŞ
Bu ünitede, ders kitabımızın genelinde yapmış
olduğumuz sınıflandırmaya uymayan, kendine
özgü uluslararası örgütler tanıtılmaya çalışılacaktır.
Bu örgütler Bağımsız Devletler Topluluğu, Şangay
İşbirliği Örgütü, İslam İşbirliği Örgütü ve Arap
Birligi olarak belirlenmiştir.
1917 Ekim Devrimi’nin ardından yaşanan İç
Savaş’ın sonunda 1922 Aralık’ında kurulan Sov-
yet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) Aralık
1991’de dağılmıştır. Kurmaya çalıştığı “Bolşevik
Sistem”le, İkinci Dünya Savaşı’nda faşizme karşı
kazanılan zaferdeki büyük payıyla ve Soğuk Savaş
dönemindeki iki kutuplu sistemde iki süper güç-
ten biri olma nitelikleriyle 20. yüzyıla damgasını
vuran bu büyük devletin yıkılması uluslararası sis-
tem içerisinde köklü değişikliklere yol açmıştır. Bu
değişikliklerden bazıları tüm sisteme ilişkin iken
(örneğin iki kutuplu sistemin sona ermesi) bazıları
ise eski Sovyet coğrafyasını ve komşu coğrafyaları
etkilemiştir. Bağımsız Devletler topluluğu, SSCB
sonrasında bu coğrafyadaki kendine özgü örgütler-
den biridir. Bölgedeki gelişmelerin masaya yatırıl-
dığı önemli bir platform rolü oynamaktadır.
Bu bölümde SSCB’nin dağılmasının sonuçların-
dan biri olan Bağımsız Devletler Topluluğu ile So-
ğuk Savaş’ın sona ermesinden sonra temelde Rusya
Federasyonu (RF) ve Çin arasındaki işbirliği arayış-
larına zamanla dört bölge ülkesinin de katılmasıyla
kurulan Şangay İşbirliği Örgütü incelenecektir.
İslam İşbirliği Örgütü, Filistin Sorunu ve buna
bağlı gelişmeler karşısında İslam ülkelerinin tep-
kilerini daha güçlü bir şekilde ortaya koymak için
toplanan konferanslar sonucunda kurulmuştur. Ör-
güt faaliyetleri açısından üye ülkelerin nüfuslarının
çoğunluğunun Müslüman olması, bir avantaj olarak
görülse de din dışında çok fazla ortak noktanın bu-
lunmaması önemli bir dezavantajdır. Farklı coğraf-
ya, kültür (dinsel boyut hariç), dil, ırk ve yönetim
şekilleri ülkelerin çıkarlarını uyumsuzlaştırırken pek
çok konuda uzlaşmayı da zorlaştırmaktadır.
Arap Birligi ise Arap devletleri arasında her
alanda işbirliğini geliştirmek amacıyla kurulmuş-
tur. Günümüzde 22 üyesi bulunan Örgüt, yoğun
bölgesel sorunlar karşısında ve İsrail ile ilişkilerde
başarılı politikalar geliştirememiştir.
BAĞIMSIZ DEVLETLER
TOPLULUĞU
Bağımsız Devletler Topluluğu (Commonwealth
of Independent States: CIS) 8 Aralık 1991 tarihinde
Rusya Federasyonu, Ukrayna ve Belarus’un Bağım-
sız Devletler Topluluğu’nu kuran anlaşmayı imzala-
yarak Sovyetler Birliği’ne son vermesiyle kurulmuş-
tur. Öncelikle Bağımsız Devletler Topluluğu’nun
kuruluşuna yol açan
gelişmeleri açıkla-
mak yararlı olacak-
tır. SSCB’de iktidar-
da olan Komünist
Parti’nin Genel Sek-
reteri olan Mihayl
Garbaçov, bu göre-
ve geldiği 1985’ten
başlayarak bir dizi
reform paketiyle (perestroyka, glasnost ve demok-
ratikleşme) çözülmenin önüne geçmeye çalışmıştır.
Sonuçta bu girişiminde başarısız olmuş ve 1990’da
Baltıklar’dan başlayarak SSCB’yi oluşturan cum-
huriyetler bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Bunu
engellemeye çalışan Garbaçov, yeni bir açılım suna-
rak 24 Kasım 1990’da “Egemen Devletler Birliği”
adı altında bir federatif yapı öne sürmüştür. Savun-
ma, maliye ve dış politika konuları dışında merkezî
yönetimi ikinci plana iten bu öneri, 19 Ağustos
1991’deki darbe girişiminin de etkisiyle gerçekleşe-
memiştir (Bilge, 1995: 69).
Gorbaçov’un bu girişiminin ardından, Baltıklar
dışındaki cumhuriyetler de birer birer bağımsızlık-
larını ilan edince çözülme süreci ivme kazanmıştır.
SSCB’nin dağılma sürecinin tamamlanması kimi
araştırmacılara göre 8 Aralık 1991’de imzalanan
Minsk Anlaşması’yla olmuştur. Bu tarihte Belarus’ta
bir araya gelen Rusya, Belarus ve Ukrayna yönetici-
leri SSCB’nin dağıldığını, Bağımsız Devletler Top-
luluğu (BDT)’nun kurulduğunu ilan etmişlerdir
(Purtaş, 2005: 57). 13 Aralık’ta Orta Asya Cum-
huriyetleri, Türkmenistan’ın başkenti Aşkabat’ta
bir araya gelerek bu birliğe katılıp katılmamayı ele
almışlar, sonucun olumlu çıkması üzerine bu kez
21-22 Aralık’ta o dönemde Kazakistan’ın başkenti
olan Almaata’da imzalanan Protokol’le BDT’nin
kuruluş süreci tamamlanmıştır. Ardından, Gorba-
çov, 25 Aralık’ta yaptığı televizyon konuşmasıyla
görevinden istifa etmiştir (Özen, 1995: 19). Ku-
ruluş sürecine ilişkin bu çok kısa özetin ardından,
üyeleri bir araya getiren “ortak çıkar” ya da zorun-
luluklar üzerine durmakta yarar vardır.
211

SSCB’nin yıkılma süreci içerisinde, geride
kalan ülkeler arasında sıkı bir iletişim zorun-
luluğu BDT’nin doğmasına yol açmıştır.
Genel olarak, o dönemde BDT’yi oluşturan
cumhuriyetler arasında kesintisiz bağlar kurmak bir
zorunluluktur: Her şeyden önce merkezî ekonomi-
nin getirdiği bir zorunluluktur bu. SSCB ekonomisi
birbirine bağımlı cumhuriyetler temelinde örgüt-
lenmişti. Üretimin değişik aşamaları değişik cum-
huriyetlerde gerçekleşebiliyor ya da farklı cumhuri-
yetlerde üretilen parçalar tek bir merkezde bir araya
getiriliyordu. Bunun yanı sıra bazı cumhuriyetlerde-
ki sanayi (örneğin Ukrayna’da) diğer cumhuriyetler-
den sağlanan enerji kaynakları ile işletiliyordu. Bu
nedenle dağılmanın ardından ekonomik ilişkileri
sürdürmek kaçınılmazdı ve BDT bunu sağladı.
İkincisi, BDT siyasi açıdan da bir zorunluluktu.
Pek çoğu ilk kez bağımsızlıklarını kazanan bu iktidar-
lar “devlet geleneği”ne sahip değillerdi. Daha sonra
yaşanan iktidar değişikliklerinde bu açıkça görüldü.
Üçüncüsü, toplumsal açıdan da bir zorunluluktu.
Ortak evlilikler ve Birlik içerisindeki çalışma alanları
nedeniyle milyonlarca kişi kendi cumhuriyeti dışında
buldu kendisini. Bunları bir gün içerisinde vatandaş-
lık ve dolaşım haklarını düzenlemek olanaksızdı.
Son olarak, askerî açıdan yaşanan zorunluluk-
tan söz edilebilir. Aralık 1991’de Kızıl Ordu’nun
silah ve donanımının eşit biçimde paylaşılması ka-
rarı alındı. Ardından Mayıs 1992’de RF kendi or-
dusunu kurdu ve askerî konuları karara bağlamak
üzere Haziran’da Taşkent’te bir toplantı yapıldı. RF,
Ermenistan ve Orta Asya Cumhuriyetleri arasında
bir güvenlik anlaşması imzalandı bu anlaşma başka
bir örgüt olan Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü
(KGAÖ)’nün de nüvesini oluşturacaktır.
Ancak, bu zorunlulukların yanı sıra anlaşmaz-
lıklar da söz konusuydu. Genel olarak BDT içe-
risinde RF’nin ağırlığından ve bu yapıyı kendi çı-
karları doğrultusunda yönlendirme çabalarından
söz edilebilir. Diğer üyeler başlangıçta olduğu gibi
zaman zaman bu durumdan yakınmışlardır. İkinci
olarak, üyeler arasındaki çatışmaya varan anlaşmaz-
lıklar vardı. Anlaşmazlıklardan biri RF ile Moldova
arasında ve Transdinyester bölgesi konusundaydı.
Dinyester nehrinin doğusunda yaşayan halkın bü-
yük çoğunluğu Rus’tu ve bunlar dağılma süresinde
bağımsızlık ilan ettiler. Çıkan çatışmalar 21 Tem-
212
Sui Generis Örgütler
muz 1992’de RF’nin Moldova’nın toprak bütün-
lüğünü kabul etmesiyle sona erdi (Purtaş, 2005:
215-218). Bir başkası RF ile Ukrayna arasında
Karadeniz Donanması’nın paylaşımına ilişkin an-
laşmazlıktı. Bu anlaşmazlık çatışmaya yol açma-
dıysa da geçici olarak çözüme kavuşması 1997’yi
buldu. 20 yıllığına imzalanan anlaşmayla Rusya
yıllık 100 milyon dolar karşılığında üsler kiraladı.
2017’de süresi dolacak anlaşma 2010’da 2042’ye
değin uzatıldı. 2013’te Ukrayna’da başlayan “Mey-
dan Hareketi” sonrasında 21 Mart 2014’te Kı-
rım Rusya tarafından ilhak edilince donanmanın
tümü Rusya’nın eline geçti (Özdal, 2016: 237-
251). Kafkaslar’da yaşanan anlaşmazlıklar daha az
karmaşık değildi. Gürcistan, başından başlayarak
toprak bütünlüğü sorunuyla uğraştı. Abhazya ve
Güney Osetya bölgeleri bağımsızlıkları için Mer-
kezi Tiflis Yönetimi’ne karşı savaştılar. Çatışmalar,
14 Temmuz 1992’de Güney Osetya ve 20 Haziran
1994’ten başlayarak Abhazya sınırına Rus askerle-
rinin konuşlanmasıyla sona erdirildi. Başlangıçta
böyle bir girişime uzak duran Gürcistan’ın BDT
üyeliği, bu süreç içerisinde RF’ye olan bağımlılık
nedeniyle 22 Ekim 1993’te gerçekleşti. Hiç kuşku-
suz sorunlar çözüme kavuşmamıştı (hatta bundan
sonra dondurulmuş çatışmalar -frozen conflicts-
adıyla anılmaya başlandı) ve BDT içerisindeki an-
laşmazlık noktalarından olmayı sürdürdü. Ağustos
2008’de Rusya ile Gürcistan arasında yaşanan ça-
tışmanın ardından 18 Ağustos 2009’da Gürcistan
BDT’den ayrılmıştır.
Azerbaycan’la Ermenistan arasında Karabağ
üzerine yaşanan çatışmalar zaman zaman katliam
noktasına geldi. SSCB döneminde Azerbaycan’a
bağlı bir özerk bölge olan Karabağ’ın tarihî Erme-
ni toprağı olduğunu savunan Ermenistan, bölgede
SSCB’den arda kalan silah ve personelin de yardı-
mıyla Karabağ’ın da içinde bulunduğu Azeri toprak-
larını işgal etti. Sonuçta işgal edilen toprak parçası
Azerbaycan ülkesinin % 20’sine ulaştı. Çatışmalar
Mayıs 1994’te sona erdiyse de bir çözüm söz ko-
nusu değildi. Orta Asya’da en önemli çatışmalar
Tacikistan’da yaşandı. Bir yandan iktidarı silah kul-
lanarak ele geçirmeye çalışan radikal İslamcılar, bir
yandan bölgeler/kabileler arasındaki güç savaşımı
ve buna eşlik eden ekonomik çöküş üzerinden yaşa-
nan iç savaş ancak RF’nin desteğiyle engellenebildi.
1994’te Afganistan sınırında 24 Rus askerin öldü-
rülmesi üzerine Rus 201. Zırhlı Tümen’i bölgeye
müdahale ederek denetimi sağladı. Bir ateşkes anlaş-
masının imzalanması 1996 sonunu buldu.
Uluslararası Örgütler
Özetleyecek olursak eski Sovyet coğrafyasındaki
yeni devletler BDT çatısı altında bir arada olmaya
ne denli zorunluysa aralarında zaman zaman çatış-
maya varan bir o kadar önemli çıkar farklılıkları söz
konusuydu. Zaten BDT’nin ilk 25 yılına damgası-
nı vuran üye devletleri bir araya getirmesi beklenen
çıkarlardaki bu farklılık oldu.
internet
Bağımsız Devletler Topluluğunun kurumsal
İnternet sitesi: http://www.cis.minsk.by/
Yapısı ve Yönetimi
BDT’nin neden ve nasıl kurulduğu kısaca özet-
lendikten sonra, örgüt yapılanması üzerinde dur-
mak yararlı olacaktır. 1993’te kabul edilen BDT
Şartı’nın birinci maddesinde topluluğun eşit hak-
lara sahip bağımsız uluslararası hukuk öznelerinin
egemen eşitliği ilkesi üzerine kurulu olduğu kabul
edilmiştir. BDT, siyasal, askerî, ekonomik, toplum-
sal ve kültürel alanlarda yakın işbirliğini hedefleyen
çok amaçlı bir bölgesel örgüttür. BDT Şartı’nın
ikinci maddesinde amaçlar sıralanmıştır:
• Siyasal, ekonomik, ekolojik, insani, kültü-
rel ve diğer alanlarda işbirliği,
• Ortak ekonomik alan, devletlerarasında
işbirliği ve bütünleşme çerçevesinde üye
devletlerin dengeli ekonomik ve toplumsal
kalkınmasını sağlamak,
• Uluslararası hukukça benimsenmiş evrensel ilke
ve normlarla AGİK belgeleriyle uyumlu biçim-
de insan hakları ve özgürlüklerinin sağlanması,
• Uluslararası barış ve güvenliğin sağlanma-
sında üye devletler arasında işbirliği,
• Silahlanma ve askerî harcamaların azaltılma-
sı, nükleer ve diğer kitle imha silahlarının
ortadan kaldırılması ve evrensel/kapsamlı bir
silahsızlanma için etkin önlemlerin alınması,
• Üye devlet vatandaşlarının iletişim ve dola-
şım özgürlüklerinin sağlanması,
• Diğer hukuksal alanlarda karşılıklı hukuki
yardım ve işbirliğinin sağlanması,
• Üye devletler arasında anlaşmazlık ve çatış-
maların barışçıl yöntemlerle çözümü.
Şartın üçüncü maddesinde üye devletlerin ulus-
lararası hukukça benimsenmiş evrensel norm ve il-
kelere saygılı olacakları da kabul edilmiştir. Ayrıca
Topluluk amaç ve ilkelerini paylaşan diğer devlet-
lerin katılımına açıktır.
Topluluğun temel organları şunlardır: Devlet
Başkanları Konseyi (DBK), Topluluğun en üst dü-
zey organıdır. Olağanüstü durumlar dışında yılda
iki kez toplanır. Kararlar oydaşmayla (consensus)
alınır. Devlet başkanlarından birinin alınacak kara-
ra katılmaması, kararın alınmasına engel değildir.
Karar, onaylayan devletler için alınabilir. Nisan
1999’da DBK başkanlığının bir yılı geçmemek
kaydıyla rotasyon usulünce belirlenmesi kara-
rı alınmıştır (Purtaş, 2005: 74-75). DBK, en üst
düzeyde görüş alış verişinin yapıldığı ve çıkan an-
laşmazlıkların masaya yatırılarak doğrudan çözüm
arayışlarının gündeme geldiği bir platform işlevi
görmektedir.
Hükûmet Başkanları Konseyi, üye devletlerin yü-
rütme organlarını bir araya getirir. Ekonomik, top-
lumsal, siyasal alanlarda işbirliğini geliştirmek ve
DBK’nin bu doğrultuda verdiği görevleri yerine getir-
mek işlevine sahiptir. Ekonomik Birlik Anlaşması’nın
uygulanması ve ortak pazarın yaratılması için faaliyet-
lerde bulunur. HBK de oydaşma ile karar alır ve bir/
birkaç üyenin karara katılmaması, kararın alınmasına
engel değildir. Yılda iki kez toplanır.
1993 yılında DBK, Ekonomik Birlik
Anlaşması’nı onaylamıştır.
Dışişleri Bakanları Konseyi (DİBK), DBK’nin 4
Eylül 1993 tarihli kararıyla üye devletlerin dışişleri
politikalarının eşgüdümünü sağlamak amacıyla ku-
rulmuştur. 2 Nisan 1999’da alınan başka bir kararla
bu Konsey Örgüt’ün temel yürütme organlarından
biri niteliğini kazanmıştır. DİBK şu görevleri üst-
lenir: DBK ve HBK kararlarının uygulanması; üye
devletlerin dış politikalarının eşgüdümü ve diplo-
matik misyonlar arasında işbirliğinin sağlanması;
insani ve hukuki alanlarda işbirliğini arttırmak; an-
laşmazlık ve çatışmaların barışçıl yollarla çözümünü
sağlayarak topluluk içinde barış, anlayış ve istikrarı
kurmak; üyeler arasında dostluk ve iyi komşuluk
ilişkilerini inşa etmek. DİBK ayrıca barışı koruma
faaliyetleriyle de uğraşmaktadır. Savunma Bakanları
Konseyi ile bu alanda işbirliği yapmaktadır.
213

Savunma Bakanları Konseyi, 14 Şubat 1992
tarihli DBK kararıyla kurulmuştur. Ermenistan,
Kazakistan, RF, Tacikistan ve Özbekistan tarafın-
dan imzalanmıştır. 22 Ocak 1993’te Kırgızistan
katılmıştır. 15 Nisan 1994’te Konseyin yapısı ve
işlevi belirlenmiş, bu belgeyi Azerbaycan, Belarus,
Gürcistan da imzalamışlardır. Gürcistan 2006’da
SBK’den ayrılmıştır. SBK, Ukrayna, Belarus, Mol-
dova dışındaki devletlerin Savunma Bakanları’ndan
oluşur. Üye devletler arasında askerî işbirliğini eş-
güdümünü üstlenir.1993’te kurulan Askerî İşbirli-
ği Eşgüdüm Dairesi 2005’teki bir değişiklikle SBK
Sekreterliği’ne dönüştürülmüştür. 20 kişiden olu-
şan Sekreterlik SBK’nın sürekli faaliyet gösteren
birimidir. SBK yılda iki kez toplanır. Tacikistan ve
Abhazya’daki barış gücü birliklerinin eşgüdümünü
Konsey yapmıştır.
Sınır Birlikleri Komutanları Konseyi, 6 Tem-
muz 1992’de Ermenistan, Belarus, Gürcistan,
Kazakistan, Kırgızistan, Moldova, RF, Tacikistan,
Türkmenistan, Özbekistan ve Ukrayna tarafından
imzalanan DBK kararıyla kurulmuştur. Azerbay-
can gözlemci sıfatıyla yer almaktadır. Gürcistan
18 Ağustos 2009’da Konsey’den çıkmıştır. Sürekli
organı Eşgüdüm Dairesi’dir. Üye devletler arasında
ve dış sınırları korumak aslî görevidir.
Parlamentolararası Asamble, 27 Mart 1992’de
Alma Ata’da Ermenistan, Belarus, Kazakistan, Kır-
gızistan, RF, Tacikistan ve Özbekistan Parlamento
Başkanları’nın imzasıyla kurulmuştur. 1993-1995
arasında Azerbaycan, Gürcistan ve Moldova;
1999’da Ukrayna katılmışlardır. Yasama süreçleri-
nin BDT çerçevesinde uyumlaştırılması kaygısını
taşımaktadır. BDT içinde yolsuzluklarla mücade-
leden bilimsel/kültürel işbirliğine, oradan insan
hakları konusunda düzenlemelere çeşitli alanlarda
eşgüdüm için çalışmalar yapmaktadır. Önemli gö-
revlerinden biri de barışı koruma alanındadır: “Sı-
cak bölgelerde” barışın korumasını gözlem altında
tutar. BM ve AGİT’le birlikte Karabağ, Transdin-
yester, Abhazya ve Tacikistan’da etkin görevler üst-
lenmiştir. Üye parlamento heyetlerinden oluşan
Asamble Konseyi yılda dört kez toplanır. Ayrıca
merkezi Sankt Peterburg’da bulunan bir sekretar-
yası vardır. Asamble’nin çalışmaları büyük ölçüde
sürekli komisyonlar aracılığıyla yürütülür.
214
Sui Generis Örgütler
Ekonomi Mahkemesi, DBK ile 6 Temmuz
1992’de kurulmuştur. Belarus, Kazakistan, Kırgı-
zistan, Moldova, RF, Tacikistan ve Özbekistan ta-
raftır. BDT içerisinde ekonomi alanındaki ilişkileri
düzenlemeyi ve ortaya çıkan sorunları çözüme ka-
vuşturmayı amaç edinmiştir. Mahkeme imzalanan
anlaşma ve belgelerin yorumunu yapar, uyuşmazlık
durumunda tavsiye niteliğinde kararlar alır.
Yürütme Komitesi, 2 Nisan 1999’da yeniden
yapılandırılarak BDT’nin işlevini yerine getirme-
sinde en önemli organlardan biri hâline gelmiş-
tir. Komite’nin başındaki Sekreter BDT’yi diğer
uluslararası örgütlerle temasta temsil etmektedir.
Ayrıca, imzalanan anlaşmaların depoziterliğini
yapmakta, uygulamalarını izlemektedir. Ekonomik
entegrasyon için çalışan Ekonomi Konseyi ve diğer
uzmanlık konseyleri Sekreterliğe bağlı olarak ça-
lışmalarını yürütmektedir. Yürütme Komitesi’nin
Sekreterliği’ni 2007’den bu yana Sergey Nikolaye-
viç Lebedev üstlenmektedir.
BDT çatısı altında 70’e yakın organ vardır. Bu
organlar insan haklarından istatistiğe, kalkınma-
dan terörizmle mücadeleye çok geniş bir yelpa-
zede çalışmalar yapmaktadırlar. 2 Nisan 1999’da
BDT’nin örgüt yapısı düzenlenmiştir. Yukarıda de-
ğinilen kurucu organlar dışında 25 Ocak 2000’de
kurulan Ekonomi Konseyi de önemli organlardan
biri olarak değerlendirilebilir. Zira ekonomi ala-
nında işbirliği ve ortak pazarın yaratılması hedefi
için çalışmaktadır.
BDT üzerine yapılan tartışmalardan biri de
onun uluslararası hukuktaki statüsüne ilişkindir.
BDT diğer uluslararası örgütler gibi bir yapıya
sahip değildir (Başlar, 2001:101-111; Kembayev,
2009: 34-40). Uluslarüstü bir yapılanma olmadı-
ğı da tüzüğün ilk maddesinde açıkça belirtilmiş-
tir. Rusçası “topluluk”, “dernek” anlamlarına gelse
de ilk anlamı “birlik”tir (sadrujestva). Bu nedenle
“örgüt”ten daha yoğun bir birlikteliği nitelemek-
tedir. Topluluk içerisinde yer alan devletler bazı
organlara katılırken bazılarına katılmayabilmekte-
dir. Ayrıca BDT içerisinde, belirli alanlara yönelik
(KGAÖ gibi) uluslararası örgütlerden de söz edile-
bilmektedir. Bütün bunlar göz önüne alındığında
BDT’nin kendine özgü (sui generis) bir yapıya
sahip olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.
Uluslararası Örgütler
Resim 7.1 Bağımsız Devletler Topluluğunun üyeleri Azerbaycan, Ermenistan, Belarus, Kazakistan, Kırgızistan,
Moldova, Rusya Federasyonu, Tacikistan, Türkmenistan, Özbekistan ve Ukrayna’dır.
Kaynak: http://www.cis.minsk.by/
İşlevi
1992’den başlayarak BDT içerisindeki pek
çok işbirliği girişimi başarısızlıkla sonuçlanmıştır.
Örneğin, bütün üyeleri kapsayan bir ortak pazar
hedefine ulaşılamamıştır. Bütün çabalara karşın
2008’de BDT ülkeleri yaptıkları ihracatın yalnızca
yüzde 20’sine yakınını, ithalatın ise yüzde 30’unu
diğer BDT ülkelerine/ülkelerinden yapmışlar-
dır. 2008’de RF ile yaşanan çatışmanın ardından
18 Ağustos 2009’da Gürcistan BDT’den ayrılma-
sı topluluğun bütünlüğüne yönelik çok ciddi bir
darbe niteliğini taşımaktadır. Son olarak, 2013 gü-
zünde başlayan, 2014’te Rusya’nın Kırım’ı ilhakı ve
Ukrayna’daki devlet bütünlüğünün sona ermesiyle
sonuçlanan bunalım ilişkileri son derece olumsuz
yönde etkilemiştir (Özdal, 2016: 235-265).
2008 Güney Osetya Savaşı ile başlayan
ve Rusya ile aralarında çıkan savaş sonrası
Gürcistan BDT’den ayrılmaya karar ver-
miştir. 15 Ağustos 2008 tarihinde Gür-
cistan Meclisi, BDT’den ayrılma kararını
onaylamış ve üyelik resmen 18 Ağustos
2009 tarihinde sona ermiştir.
Yine de BDT’yi toptan bir başarısızlık olarak
değerlendirmek yanlış olacaktır. 2016’da 25. yılını
kutlayan topluluk sürekliliğini kanıtlamıştır (http://
www.cis.minsk.by/page.php?id=19200) Bir kere,
düzenli olarak yapılan DBK zirveleri bölgedeki so-
runların dile getirilerek çözüm arandığı bir platform
işlevini görmektedir. SSCB’nin dağılmasının ardın-
dan yaşanan pazar ekonomisine geçiş ve devletin
inşası süreçlerinin kansız biçimde gerçekleşmesin-
de BDT’nin büyük katkısı olmuştur. Bu coğrafya-
nın “Balkanizasyonu” engellenmiştir. Kazakistan
ve Ukrayna’nın nükleer silahlardan arınma süreci
de BDT çerçevesinde gerçekleştirilmiştir (İvanov,
2002: 106). Bu gelişmelere paralel biçimde, bölge-
de uyuşturucu kaçakçılığından insan ticaretine pek
çok sorunla BDT çerçevesinde mücadele edilmekte-
dir. Yürütme komitesine bağlı olarak çalışan onlarca
uzmanlık komisyonu hemen her alanda işbirliğini
geliştirmek için çaba harcamaktadır. BDT’nin ku-
rumsal yapısını hızla tamamlayabilmesi ve uluslara-
rası kabul görmesi de ona saygınlık kazandırmıştır.
BDT’ye Mart 1994’te BM Genel Kurulunda göz-
lemci statüsü verilmiştir (Purtaş, 2005: 87). İşbir-
liğinin en çok ilerleme kaydettiği alan savunma ve
güvenlik olmuştur. Tüm BDT üyeleri katılmasalar
da KGAÖ, 2000’lerde bölgede ortak savunmayı he-
defleyen en önemli yapı hâline gelmiştir.
215
 Sui Generis Örgütler

Öğrenme Çıktısı

1 Bağımsız Devletler Topluluğu’nun kuruluşu ve faaliyetlerini açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

BDT’nin Uluslararası Hu- Rusya Federasyonu’nun BDT BDT üyeleri arasındaki an-
kuk’taki statüsünü anlatınız içindeki belirleyici rolünü tartışınız. laşmazlıkları anlatınız.

ŞANGAY İŞBİRLİĞİ ÖRGÜTÜ

Çin Halk Cumhuriyeti’nin ilk yılları, SSCB ile en azından ideolojik
(“yoldaşlık”) temelli iyi ilişkilerin söz konusu olduğu dönemdir. Bu dö-
nem kısa sürede yerini rekabete bırakmıştır. Çin ve SSCB arasında Kore
Savaşı’yla başlayan müttefiklik, sınır sorunları dâhil pek çok nedenle kısa
sürede bozulmuştur. Bir yandan 1953’te Stalin’in ölmesi ve Kruşçev’le
başlayan “de-Stalinizasyon”/“revizyonizm” dönemi diğer yandaysa Çin’de
Kültür Devrimi’nin getirdiği ideolojik ayrışma ilişkileri bir ölçüde “düş-
manlık” seviyesine getirmiştir. Öyle ki SSCB’nin Afganistan’ı işgaline
dek giden süreç içinde, bölgede ciddi bir örgütlenme çabası “imkânsız”
hâle gelmiştir. Çin’in dünya politikası bir yana “zorunlu” durumlar hariç
bölge politikasına bile dahil olmama anlayışı, SSCB’nin de uluslararası
ilişkilerini büyük ölçüde iki-kutuplu dünyanın iki ana devletinden birisi olarak ve nihayetinde temel ola-
rak Avrupa merkezli yürütmesi (Varşova Paktı), bir bölgesel örgütlenmenin siyasal zeminini yok etmiştir.
Soğuk Savaş’ın bitiş sürecinde durum aşamalı olarak değişmiştir. Bu anlamda ilk dönüşümün Çin’de
yaşandığı söylenebilir. Dışta hem SSCB’yle hem de Batı dünyasıyla ciddi sorunlara, içeride de ekonomik,
siyasi, sosyal ve kültürel çalkantılara neden olan Kültür Devrimi, Mao’nun ölümüyle terk edilmiştir. Üstelik
1978’de yapılan Çin Komünist Partisi’nin 11. Kongresi’nde alınan kararlarla da “reform ve dışa açılma” süreci
başlatılmıştır. Bu çerçevede “Çin’e özgü sosyalizm” yani “piyasa sosyalizmi” ya da “devlet kapitalizmi” olarak
da anılan karma ekonomik ve siyasi sisteme geçilmiştir. Böylece Çin, yaygın görüşe göre binlerce yıldır için-
de durduğu kabuğu kırmaya ve ekonomik ve hatta siyasi olarak sınırlarının dışıyla aktif olarak ilgilenmeye
başlamıştır. Bölgesinden başlayarak uluslararası sahada varlık göstermeye başlamasının tartışmasız en önemli
nedenlerinden birisi, yeni ekonomi politikaları için gerekli hammadde ve pazar arayışıdır. Zaten bu arayış,
Şangay İşbirliği Örgütü’nün kurulmasına giden süreçte Çin açısından çok belirleyici olmuştur.

Kültür Devrimi (1966-1976)

Çin Komünist Partisi Genel Sekreteri Mao Zedong’un iktidarının son 10 yılında yürüttüğü “Çin
Devrimi’nin ruhunu yeniden canlandırma” hareketi. SSCB’nin Stalin’in ölümüyle Bolşevik ilkelerden uzak-
laştığı ve Batı’yla fazla yaklaştığı görüşü, Çin’in benzer bir “tehlike”ye karşı önlem alması gerektiği fikrinde
olanları harekete geçirmiş, Parti içi iktidar mücadelelerinden galip çıkan Mao liderliğindeki ekip de köklü bir
“toplumsal yeniden yapılanma” programı başlatmıştır. “Geçmişi hatırlatan her şeye lanet olsun” ve “Feodaliz-
mi ve burjuvazizmi hatırlatan her şeyi tahrip edin” gibi sloganlar eşliğinde yürütülen “Büyük Proleter Kültür
Devrimi” çerçevesinde eski ve klasik sanat eserleri, kitaplar, kültürel öğeler ve hatta zanaatlar yasaklanmış,
sadece “devrimci” eserlere ve çalışmalara izin verilmiştir. Mao’nun kült haline geldiği, “devrimci şiddet”i be-
nimseyen “gönüllü” Kızıl Muhafızlar eliyle baskıcı bir rejimin kurulduğu dönem, Çin’in ekonomik ve kültü-
rel hayatında önemli çalkantılara sahne olmuş, 1976’da Mao’nun ölümüyle de terk edilmiştir. Çin Komünist
Partisi’nin 1978’deki 11. Kongresi’nde alınan “reform ve dışa açılma” kararlarıyla da günümüzde de süren
karma ekonomik ve siyasi sisteme geçilmiş ve Çin uluslararası sistemde günümüzdeki pozisyonunu almıştır.

216
Uluslararası Örgütler

Soğuk Savaş’ın bitimiyle SSCB’nin bir anlamda

yerini alan Rusya Federasyonu (RF) da dünyaya,
ŞİÖ’nün kurucu ülkeleri RF ve Çin,
Batı’ya ya da en azından Batı sistemine bakışını
Örgüt’ün kuruluşundan bundan bir ay son-
önemli ölçüde değiştirmiştir. Ekonomik olarak
ra, Temmuz 2001’de İyi Komşuluk, Dostluk
“kapitalist” sisteminin parçası olmak için ciddi
ve İşbirliği Antlaşması da imzalamıştır.
adımlar atılmıştır. Ancak kısa zamanda ortaya çık-
tığı gibi RF askerî ve siyasi anlamda SSCB döne-
Orta Asya ülkelerinin bir taraftan Çin, Rus-
minin tarihsel sürekliliğini de tümden terk etmiş
ya ve Hindistan, batıdan Avrupa, güney-
değildir. Özellikle NATO’nun Orta ve Doğu Av-
den ise ABD’nin ilgi odağı hâline gelmesi
rupa politikası çerçevesinde neredeyse tüm eski
Orta Asya bölgesinin güvenliğinin dünya
müttefiklerini kendi tarafına çekerek aşama aşama
gündemine oturmasına neden olmuştur.
RF’nin “burnunun dibine kadar” sokulması ve
Yeltsin’in deyimiyle “Soğuk Barış”ın RF’yi endi-
şelendirmesi gibi etkenler, bu ülkenin bölgesel ve
uluslararası politikasını “eski bir süper güce yakışır
şekilde” sürdürme refleksini hep tetikte tutmasını
sağlamıştır. Zira ABD, kalan tek süper güç oldu- internet
ğu düşüncesiyle ve tek kutuplu dünya özlemleriyle Şangay İşbirliği Örgütü’nün kurumsal İnter-
hegemonik politikalar güderken RF de kendi etki net sitesi: http://www.sectsco.org/
alanlarına, pazara ve zayıf da olsa zamanla güçlene-
bilecek müttefiklere ihtiyaç duymaya başlamıştır.
Tüm bu sürecin gelişimi çerçevesinde ve Soğuk Amaç ve İlkeleri
Savaş sonrasının koşullarında 1996’da birbirlerini
Örgüt, “Şangay Ruhu” olarak atıf yapılan ku-
“stratejik ortak” ilan eden iki ülke, 1999’da yap-
rucu ilkelerini, karşılıklı güven, karşılıklı fayda,
tıkları ortak tatbikatla da ikili ilişkilerini yeni bir
dayanışma, kültürel farklılığa saygı ve ortak bir ge-
safhaya taşıdı. Bu çerçevede bu iki ülke bölgesel ya-
leceğe yönelme olarak belirtmektedir. Örgütün dış
pılanmalarda başı çekecek iki lider ülke olduklarını
ilişkilerinin esası da bağlantısız ilkeleri esas alma,
gösterme şansını elde etti. İkilinin devlet başkan-
kimseyi hedef almama ve açıklıktan yana olma ola-
larına Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan liderle-
rak sıralanmaktadır.
rinin de katılmasıyla 26 Nisan 1996’da Şangay’da
imzalanan Sınır Bölgelerinde Askeri Güveni De- Ana amaçlarsa “karşılıklı güveni ve üyeler ara-
rinleştirme Antlaşması’yla “Şangay Beşlisi (Shang- sı iyi ilişkileri güçlendirmek; siyaset, ticaret, eko-
hai Five)” olarak anılan yapı kuruldu. nomi, bilim ve teknoloji, kültür, eğitim, enerji,
ulaşım, turizm, çevre koruma vb. alanlarda etkin
Bunu, 24 Nisan 1997’de Moskova’da imzalanan Sı-
işbirliğini artırmak; bölgede barış, güvenlik ve is-
nır Bölgelerinde Askerî Kuvvetleri İndirme Antlaşma-
tikrarı sağlamak, korumak ve sürdürmek için ortak
sı (Treaty on Reduction of Military Forces in Border
çaba göstermek ve yeni demokratik, adil ve makul
Regions) izledi ve takip eden her yıl da sırayla diğer üç
bir siyasi ve ekonomik uluslararası düzen kurmaya
devletin başkentlerinde zirveler yapıldı. 2001’de tekrar
yönelmek” olarak ifade edilmiştir.
Şangay’da yapılan zirveye Özbekistan’ın da katılı-
mıyla yapılanmanın bir hükûmetler arası örgüt şek- Bu çerçevede toplumsal yakınlaşmayı amaçlayan
linde kurumsallaşması kararı alındı ve 15 Haziran çeşitli ortak kültür aktiviteleri yapılmakta, orta-uzun
2001’de yayımlanan bildiriyle de altı üyeli Şangay vadede serbest ticaret bölgesi kurmak ve hatta alterna-
İşbirliği Örgütü (Shanghai Cooperation Organisati- tif banka sistemi kurmak gibi ekonomik-finansal he-
on: SCO) resmen kurulmuş oldu. defler belirlenmekte, doğal gaz, petrol arama ve hatta
su kaynakları üzerinde ortak enerji çalışmaları yürüt-
Örgütün liderleri konumundaki RF ve Çin,
me fikirleri geliştirilmektedir. Nitekim ŞİÖ’nün ener-
bundan bir ay sonra Temmuz 2001’de İyi Kom-
ji, ulaşım, iletişim gibi alanlarda yürütmekte olduğu
şuluk, Dostluk ve İşbirliği Antlaşması imzaladılar.
geniş kapsamlı projelere de sıklıkla dikkat çekilmekte
Örgütün kurucu metni (SCO Charter) ise Haziran
ve örgütün “asıl” amaçlarının altyapısal gelişmeye da-
2002’de Sankt Petersburg’da yapılan zirvede im-
yalı “hazırlık” dönemini takiben orta vadede görünür/
zalandı ve böylece örgütün ilkeleri, amaçları, he-
hissedilir olacağı ileri sürülmektedir.
defleri, yapısı ve işleyişi belirlenmiş oldu.
217

Öte yandan, ŞİÖ’nün üyeler arası dayanış-
ma, ortak politikalara/hassasiyetlere sahip olma
ve bölgede belirleyici olma gibi hedeflerle “terörle
mücadele”ye de özel önem atfettiği görülmekte-
dir. Örgütün yapılanmasına da yansıyan bu du-
rum, dinî köktencilik, ayrılıkçılık ve terörizmle
mücadele şeklinde tanımlanmaktadır. Tüm örgüt
üyelerinin kendi dış ve özellikle de iç politikaları
çerçevesinde bu üçlü kavram setine atıfla açıkla-
nan sorunlarla mücadele etme yönünde belirginle-
şen ortak anlayış, benzer sorunlarda ortak hareket
etme isteği kadar bölge çapında etkileri/yansımala-
rı olan ilgili meseleler karşısında ancak ortak hare-
ket edilirse başarı sağlanabileceği gibi bir siyasaya
da dayanmaktadır. Bölge-dışı güçlerin (özellikle de
ABD’nin) benzer gerekçe ve hedeflerle bölgede ve
yakın çevresindeki sahip olduğu ve/veya olmaya ça-
lıştığı etkinliği de düşünüldüğünde, ŞİÖ’nün Taş-
kent merkezli Bölgesel Anti-Terör Yapısı üzerinden
yürüttüğü tüm faaliyetleri bu çerçevede anlamak ve
anlamlandırmak yerinde olacaktır.
Yapısı ve Yönetimi
Örgütün en üst karar alma organı olan Devlet
Başkanları Konseyi, yılda bir kez (Rus alfabesine
göre sırayla) üye ülkelerden birisinin başkentinde
toplanmakta ve ev sahibi ülke devlet başkanı da bir
anlamda o yıl için dönem başkanlığı yürütmekte-
dir. Örgütün genel siyasasını belirleyen, makro ka-
rarları alan ve tüm önemli konularda diğer örgüt
organlarına direktifler veren bu Konseyin yanı sıra
bir de üye devlet hükümet başkanlarından oluşan
Hükümet Başkanları Konseyi bulunmaktadır. Yıllık
bütçeyi onaylama yetkisine de sahip olan Konsey,
yılda bir kez toplanarak üyeler arası işbirliğini çe-
şitli boyutlarıyla ele almaktadır. İşbirliği stratejileri
belirleme ve işbirliği alanlarında gerekli kararları
alma yetkisi de bu organa verilmiştir.
Onun da altında yine düzenli toplantılar yapan
ve örgütün dış ilişkilerini yürüten Dışişleri Bakan-
ları Konseyi yer almaktadır. Üyeler arası ilişkileri
koordine eden ve ŞİÖ’nün bu çerçevede işleyişini
yürüten ise Ulusal Koordinatörler Konseyi’dir. Ay-
rıca, ele alınacak konuya göre üye ülke bakanları
da işbirliğini artıracak mekanizmalar üzerinden iş-
leyen çeşitli düzeylerde toplantılar yürütmektedir.
Nihayet, ŞİÖ’nün sürekliliğinin aracı ve sembolü
olarak bir uluslararası örgüt olmasını sağlayan bir de
Sekretarya vardır. Örgütün tüm rutin “bürokratik”
218
Sui Generis Örgütler
işleyişinden sorumlu olan Sekretarya, Devlet Baş-
kanları Konseyi’nden başlayarak diğer ana organ-
larda alınan kararların uygulanması, yürütülmesi ve
gözetlenmesinden sorumludur. Pekin’de bulunan ve
örgütün tüm resmî belgelerinin depozitörü de olan
Sekretarya’nın başında, Devlet Başkanları Konseyi
tarafından 3 yıllığına atanan ve (şimdilik) zayıf/sem-
bolik de olsa örgütü bir anlamda temsil eden Genel
Sekreter bulunmaktadır.
Örgütün daimi iki organından bir diğerinin
Bölgesel Anti-Terör Yapısı (Regional Anti-Terrorist
Structure: RATS) olması, yani örgütün sıralanan
amaçları arasında sadece “terörle mücadele”nin özel
bir daimi yapılanmaya konu olması, kuşkusuz me-
seleye atfedilen önemin bir göstergesidir. 2004’te
Taşkent’te yapılan zirvede kurulan ve merkezi de
Taşkent’te olan RATS, kendi içinde karar alma
organı işlevi gören bir Konsey ve bir de Yürütme
Komitesine sahiptir. Yapı’nın Direktörü, Devlet
Başkanları Konseyi tarafından 3 yıllığına atanmak-
tadır. Ayrıca her üye devlet de Yapı nezdinde daimi
temsilciler bulundurmaktadır.
Yapı’nın ana çalışma konuları, “ayrılıkçılık” ve
“dinî köktencilik”le birlikte 2006’da ilan edilen poli-
tika çerçevesinde uyuşturucu kaçakçılığıyla mücade-
leyi de kapsayacak şekilde genişletilen “terörle müca-
dele” olarak tanımlanmıştır. Bir yandan başlı başına
özel bir organın ilgilenmesini gerektirecek ölçüde
bir hedef olarak tanımlanan bu sorunlarla mücade-
le, öte yandan askerî-güvenlik temelli işbirliğinin ve
hatta ittifakının zorunlu olduğuna delil olarak da
gösterilmektedir. Bu çerçevede örgütün aslında bu
alanlarda yapılan her türlü işbirliğinin “daha ötesi”
için bir “deneme aşaması” ya da “altyapı” olduğu yö-
nünde değerlendirmeler de yapılmaktadır.
Üyeleri
Kuruluşunu takiben kimi bölge ülkeleri de üye
olma niyetlerini ilan etmiş ve uzun süre de “gözlem-
ci üyelik” statüsüyle ŞİÖ’nün kimi çalışmalarına
katılmıştır. Bunlardan Hindistan ve Pakistan 9 Ha-
ziran 2017’de örgüte katılmış ve böylece ŞİÖ’nün
üye sayısı sekize ulaşmıştır. Afganistan, Belarus, İran
ve Moğolistan ise Eylül 2017 itibariyle “gözlemci
statüsü”ne sahip olan devletlerdir. Ayrıca, 2008’de
“örgütün amaç ve ilkelerini paylaşan ve karşılıklı ya-
rar ilkesine dayalı ilişkiler tesis etmek isteyen devlet
ya da örgütler” için “Diyalog Partneri” statüsü ihdas
edilmiştir. Türkiye’nin 2012’de aldığı bu statüye sa-
Uluslararası Örgütler

hip olan diğer devletlerse Azerbaycan, Ermenistan,
Kamboçya, Nepal ve Sri Lanka’dır. NATO üyesi olan
ve AB’yle katılım müzakereleri yürüten Türkiye’nin
ŞİÖ’ye tam üyelik ihtimalini zaman zaman dillen-
dirmesi genelde siyasi bir manevra unsuru olarak
görülse de, ŞİÖ enerji kulübünün 2017 dönem baş-
kanlığı görevinin tam üye olmayan bir devlete ilk
kez olacak şekilde Türkiye’ye verilmesi bu konunun
zamanla alabileceği istikamet konusundaki görüşleri
çeşitlendirmektedir. Öte yandan, Bangladeş, İsrail,
Mısır ve Ukrayna gibi devletlerin gözlemcilik baş-
vurularının da gösterdiği üzere Örgüte bölge içi ve
dışı ilgi de artmakta ve 2107’de ilk kez genişleyen
örgütün üye sayısının gelecekte artabileceği görüşü
yaygınlaşmaktadır.
ABD’nin Şangay İşbirliği Örgütü’ne gözlem-
ci üye olma başvurusu 2005’te reddedilmiştir.
Nihayet ASEAN, Birleşmiş Milletler (BM), Ba-
ğımsız Devletler Topluluğu (BDT), Türkmenistan
da “konuk katılımcılar” olarak ilgili örgüt zirveleri-
ne davet edilmektedir.
ŞİÖ de BM Genel Kurulu, Avrupa Birliği,
ASEAN, Bağımsız Devletler Topluluğu ve İslam
Konferansı Örgütü gibi uluslararası platformlarda
gözlemci statüsü elde etmiş durumdadır. Ayrıca,
Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’yle 2007’de
Tacikistan’ın başkenti Duşanbe’de imzalanan an-
laşma temelinde iki örgüt arasında güvenlik, suçla
mücadele ve uyuşturucu kaçakçılığı konusunda iş-
birliği de yapılmaktadır.
Hem ŞİÖ’nün kendisini tanıtırken hem de ör-
güt hakkındaki yazılarda mutlaka dikkat çekilen
bir diğer noktaysa, örgütün coğrafi olarak Avras-
ya kıtasının çok büyük bir kısmını kapsaması ve
3 milyara yaklaşan nüfusuyla da dünya nüfusunun
neredeyse yarısına ev sahipliği yapmasıdır.

Resim 7.2 ŞİÖ’ne Rusya Federasyonu, Çin, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Özbekistan, Hindistan ve Pakistan
olmak üzere sekiz üye ülke bulunmaktadır. Devlet Başkanları Konseyi Örgüt’ün en üst düzey karar alma organıdır.
Kaynak: http://eng.sectsco.org/

İşlevi
Örgütün resmî açıklamaları bir yana, dünya politikası çerçevesinde örgütün konumlandırıldığı yer de
aslında bir hayli dikkat çekmektedir. Zira iki kutuplu dünyanın sona ermesi ve bu çerçevede RF’nin ko-
numu, Çin’in artan ham madde ihtiyacı gibi ekonomik dürtülerinin de etkisiyle dünya politikasına aktif
katılmaya başlaması vb. durumların, bu iki ülkenin küresel siyasette daha fazla yer almaya önem vermesine
neden olduğu kanısı yaygındır.
Ekonomik ilişkilerden siyasî ve kültürel yakınlaşmaya, ortak tehdit olarak tanımlandığı şekliyle “terörle
mücadele”den ortak askerî tatbikatlara kadar geniş bir yelpazede yürütülen ve olgunlaştırılan işbirliği faaliyet-

219

leri, kuşkusuz en azından bölgesel bazda ortak hare-
ket etme ve hatta müttefiklik ilişkisi kurma anlamı-
na gelmektedir. Öyle ki, tam üyelik talepleri uzun
süre “henüz” erken olduğu gerekçesiyle bekletilen
Hindistan ve Pakistan’ın 2017’de ŞİÖ’ye kabul edil-
mesi, örgütün geleceğine dair temel hedefler açısın-
dan istenilen/olgunlaşmış aşamaya gelmekte olduğu
kanısının yerleştiğine bir işaret olsa gerektir.
Enerji başta olmak üzere ekonomik kaynaklara,
beşerî kaynak potansiyeline ve mevcut sanayileşme
girişimlerine atıf yapanlar açısından ABD hegemon-
yasındaki tek-kutuplu dünya siyasetinde olası bir
rahatlama anlamına gelen bu ihtimal, kimilerince
de Soğuk Savaş döneminin gerginliklerinin yeniden
yaşanabileceği bir geleceğe işaret etmektedir.
Temel olarak orta ve uzun vadede ABD
karşısında bir denge/karşı-güç oluşturma
amaçlı olduğu düşünülen bu yaklaşımın
işe bölgesinden başladığı, yani en azından
yakın çevrelerini ve bölgelerini ABD’nin
hegemonik tek-kutuplu dünya anlayışına
kaptırmama anlayışıyla hareket ettiği dü-
şünülmektedir.
Örgütün iki ana ülkesi olan RF ile Çin’in özelde
bölge, genelde de dünya siyasetine bakışlarının ne
dereceye kadar örtüştüğü ya da örtüşmeye devam
edeceği ciddi bir soru işareti olarak görülmekte-
dir. Bu durum örgütün en temel zayıflığıdır. RF,
Baltıklardan Kafkaslar ve Orta Asya’ya kadar eski
Sovyet coğrafyasıyla ilişkileri, Türkiye’yle birlikte
başını çektiği Karadeniz İşbirliği Teşkilatı’nı Batı
nezdinde konumlandırış şekli, AB ve özellikle de
NATO gibi Batılı oluşumlarla ilişkileri ve nihayet
eski süper güç olarak taşıdığı sosyo-psikolojik ve
soysa-politik kimlik ve tüm bunların üstüne kadim
Avrupa-Asya-Avrasya tartışmaları gibi değişkenler
üzerinden hareket etmektedir. Öte yandan, özellik-
le Ukrayna ve Suriye krizlerinin gösterdiği üzere,
RF’nin dünya politikasında tekrar ön plana çıktığı
ve ABD’ye karşı bir denge oluşturmaya başladığı
söylenebilir. Çin de bir yandan belki de bin yıllar
süren içe kapanıklığını aşmaya çalışmakta, beşerî
kaynakları, farklılaşan ekonomi ve sanayileşme
politikaları ve bunun getirdiği bölgesel ve küresel
açılımları gerçekleştirmeye çalışmaktadır. Afrika ve
Avrupa’daki ekonomik girişimlerle Suriye krizinde
220
Sui Generis Örgütler
fazla ön plana çıkmadan oynanan rolün Çin’i sa-
dece ekonomik değil politik açıdan da bir dünya
aktörü yapmakta olduğunu söylemek mümkün-
dür. Nihayet, kimi soru işaretlerine konu olmakla
birlikte dünyanın farklı kıtalarının ön plan çıkan
devletlerinin ortak platformu olan BRICS içindeki
rolleri de Çin ve RF’nin alternatif bir uluslararası
çekim merkezi olma arayışını göstermektedir.
ŞİÖ’nün orta vadede küresel siyasette
daha etkin bir güç merkezi olabileceği-
ni, en azından bu potansiyeli taşıdığını
ve “mücadele merkezi”nin Asya-Pasifik’e
kaymasıyla da örgütün gelecekte adından
sıklıkla söz ettireceğini ileri süren görüşle-
re yaygın şekilde rastlanmaktadır.
Dünya petrol üretim ve kullanım pazarı-
nın yarısından fazlasını elinde bulundu-
ran İran ve Moğolistan’ın gözlemci olarak
bulunduğu örgüt, ABD’ye karşı etkili bir
kutup oluşturmaktadır. Dönemin Rus-
ya Devlet Başkanı Putin, Şanghay İşbir-
liği Örgütü’nün Ağustos 2007 Bişkek
Zirvesi’nde “tek kutuplu dünya kabul edi-
lemez” diyerek bir anlamda Örgüt misyo-
nunu da belirtmiştir.
Öte yandan, her ne kadar örgütün temel iki ül-
kesine dikkat kesilmek tümüyle yanlış olmayacaksa
da diğer altı üyenin durumunun ve örgüte bakışı-
nın bu anlamda ıskalanmaması gerektiği de açıktır.
Zira Şangay Beşlisi’nin Özbekistan’ın katılımıyla
örgüte dönüşmesi ve terörle mücadele organının
merkezinin Taşkent’te olmasından da görüldü-
ğü üzere her bir üye ŞİÖ için/açısından farklı bir
önem ve anlam taşıyabilmektedir. “Avrasya’nın ka-
pısı Orta Asya”nın durumu bu açıdan bu örgütün
de ana belirleyenlerinden biri olarak açıklanmak-
tadır. Nitekim başta askerî tatbikatlar olmak üzere
tüm üyeleri arasında çeşitli ortak siyasi-askerî ça-
lışmalar yürüten ŞİÖ’nün en önemli meselelerin-
den biri de ABD’nin özellikle Özbekistan ve Kır-
gızistan’daki askerî varlığı olmuştur. Özbekistan’ın
ABD’nin K-2 hava üssünün ülkesinden çıkarılma-
sını 2005’te talep etmesi ve 2010’da Kırgızistan’da
yaşanan hükûmet krizi süreçlerinde de görüldüğü
gibi ABD’nin bölgedeki varlığı ve etkisi yadsına-
Uluslararası Örgütler

maz bir etkendir. Öte yandan, ŞİÖ’nün bu konularda resmî bir açıklama yapmaktan ya da açık tutum
almaktan genelde kaçındığı da açıktır. Nihayet, değerlendirme yapmak için henüz erken olmakla birlikte,
2017’de birlikte üye olan Hindistan ve Pakistan’ın hem bölge/kıta hem de dünya politikası açısından
ŞİÖ’nün elini kuvvetlendirme ihtimali olduğu rahatlıkla söylenebilir. Bu iki ülkenin on yıllardır süren
sorunlarına ŞİÖ zemininde çözüm aranması ihtimali bir yana, ekonomik, kültürel, ideolojik ve stratejik
açılardan ŞİÖ’nün temsil gücü yüksek ve dolayısıyla da daha güçlü bir aktör haline geldiği söylenebilir.

Öğrenme Çıktısı

2 Şangay İşbirliği Örgütü’nün dünya siyaseti içinde yeri ve önemini açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Şangay İşbirliği Örgütü

Şangay İşbirliği Örgütü’yle
Şangay İşbirliği Örgütü’nün üyelerinin özellikle terö-
Türkiye arasındaki yakın-
özel önem atfettiği “terörle rizmle mücadele konusun-
laşmanın olası ekonomik,
mücadele” konusundaki fa- da çok daha somut giri-
stratejik ve ideolojik neden-
aliyetlerini araştırınız. şimlerde bulunabilmesinin
lerini anlatınız.
gerekçelerini anlatınız.

İSLAM İŞBİRLİĞİ ÖRGÜTÜ

1969-1972 arasında düzenlenen bir dizi konferans neticesinde ku-
rulan İslam Konferansı Örgütü (İKÖ), 2011’de İslam İşbirliği Örgütü
(İİÖ) adını almıştır. Başlangıçtan beri isminde bir din adı barındırma-
sı açısından sui generis bir uluslararası örgüt olan İİÖ, amaç ve faaliyet
alanlarını da büyük ölçüde bu çerçevede belirlemiştir. İİÖ’nün bir diğer
dikkat çekici özelliğiyse, Birleşmiş Milletler’den sonra en fazla üyeye sahip
olan uluslararası örgüt olmasıdır. Örgütün 57 üyesi, toplam 1.5 milyar-
lık nüfuslarıyla dünya nüfusunun yaklaşık yüzde 22’sini teşkil etmektedir.
Öte yandan, örgütün dünya siyasetinde bir uluslararası güç merkezi ya da
önemli bir aktör olduğunu söylemek zordur. Bunda, örgüte ismini de ve-
ren ortak dini referansa rağmen, üyelerinin coğrafi olarak Asya, Afrika ve
Avrupa kıtalarına dağılmış olması, ekonomik olarak çok farklı seviyelerde bulunmaları, birer ulusal devlet
olarak farklı siyasi yönelimleri ve angajmanları olmaları ve hatta kültürel anlamda da farklı dini yorum
ve uygulamalara sahip olmaları etkili olsa gerektir. Nihayetinde modern uluslararası ilişkiler sistemi, bu
türden dini-kültürel boyutları olduğu düşünülen kimi ittifak ilişkilerinin söz konusu olduğu ya da olabi-
leceği yönünde kimi görüşler olsa da, büyük ölçüde siyasi ve ekonomik çıkar ilişkileriyle değer ortaklıkları
temelinde şekillenmektedir. Dolayısıyla, uygulamada da görüldüğü gibi, İİÖ sadece dini-kültürel boyutu
ön planda olduğu düşünülen kimi sorunlara karşı kısmen ön plana çıkabilmektedir. Tabii ancak üyeleri
arasındaki siyasi ve ekonomik farklılıkların ve uluslararası ilişkilerin genel işleyişinin izin verdiği ölçüde.

Kuruluş Süreci
Örgütün kuruluş sürecinde biri genel bir de özel ve hızlandırıcı iki etkenin rol oynadığı söylenebilir.
Genel etken olarak karşımıza dünya ve özellikle de bölge politikasında yaşanan gelişmeler çıkmakta. Şöyle
ki, bir sonraki başlıkta ele alınan Arap Birliği’nin 1945’te, İsrail’in de 1948’de kurulması Ortadoğu siyasetini
derinden etkiledi. Mısır önderliğinde kurulan Arap Birliği, özellikle Bağlantısızlar Hareketi’nin de liderlerin-

221

den olan Nasır döneminden itibaren Ortadoğu’da
seküler/sosyalist ve pan-Arabist politikaların ön pla-
na çıkmasına neden oldu. Buysa, diğer boyutları bir
yana, bölgede Filistin sorunu konusunda yürütü-
lecek mücadelenin merkezinin neresi olacağı ve bu
mücadelenin hangi temelde yürütüleceği tartışmala-
rını da başlattı. Yanıtı seküler Arap milliyetçiliğinde
arayanların Mısır merkezli Arap Birliği üzerinden
ve kısmen Sovyetler Birliği’ne yakın olarak yürüttü-
ğü politikalara alternatif olma arayışı zamanla daha
belirgin olmaya başladı. 1958’de Mısır’la Suriye’nin
“Birleşik Arap Cumhuriyeti” adı altında birleşti-
rilmesi girişiminin başarısız olsa da, bu kez Baas
Partisi’nin Irak ve Suriye’de güç kazanmasıyla böl-
gede Sovyetler Birliği’nin etkisinin arttığı yönünde
düşünceler de artmaya başladı. Tüm bunlar, İsrail-
Filistin sorunun dini boyutları da olduğu ve hatta
mücadelenin ve daha da önemlisi Ortadoğu devlet-
leri arasında İsrail karşıtı birliğin zemininin din ol-
ması gerektiği düşüncesini başını Suudi Arabistan’ın
çektiği devletler arasında ön plana çıkardı.
İşte bu ortamda 21 Ağustos 1969’da Mescid-i
Aksa’nın kundaklandığı haberi geldi. Her ne ka-
dar eylemi Avustralyalı fanatik Hristiyan Denis
Ruhan’ın “İsa Mesih’in gelmesini hızlandırmak
için” yaptığı sonradan anlaşılsa (ve hatta mahke-
mece “akıl hastası” bulunsa) da, nihayetinde Müs-
lümanlar için kutsal olan mekânın yakılması büyük
tepki çekmiş ve Ürdün, Fas ve Suudi Arabistan ta-
rafından Rabat’ta acil bir toplantı yapılması talep
edilmiştir. İsrail’in işgal ettiği topraklardan derhal
çekilmesinin talep edildiği toplantıda ayrıca bir
“daimi sekreterlik” kurularak toplantıların yıllık
olarak tekrarlanması kararı da alındı. Örgütlen-
me yolunda atılan bu adım yıllık konferanslarda
ilerletilmiş, 1971’deki Karaçi toplantısında şekil-
lendirilen İslam Konferansı Örgütü kurucu metni
1972’deki Cidde toplantısında da kabul edilmiştir.
Kurucu metinde “Genel Sekreterliği’nin
merkezinin Kudüs kurtulana ve ebedi
merkez olana kadar Cidde’de olacağı”nın
belirtilmesi, örgütün başlıca kuruluş ama-
cını ve ortak hedefini bariz bir şekilde gös-
termektedir.
222
Sui Generis Örgütler
Üyeleri
30 kurucu devleti olan İİÖ’nün günümüzde
57 üyesi bulunmaktadır. Kurucu metnin 3. mad-
desinde yapılan düzenlemeye göre, örgüt kurucu
metnine uyan ve “Müslüman çoğunluğa sahip olan
(having Muslim majority)” BM üyesi her devlet,
üyeliğe başvurabilecektir. Üyeliğe kabul ise Dışişle-
ri Bakanları Konseyi tarafından oydaşma/konsen-
süs ile kararlaştırılmaktadır (madde 3). İİÖ’nün
Ağustos 2017 itibariyle üyesi olan 57 devlet şunlar-
dır: Afganistan, Arnavutluk, Azerbaycan, Bahreyn,
Bangladeş, Benin, Birleşik Arap Emirlikleri (BAE),
Brunei, Burkina-Faso, Cezayir, Cibuti, Çad, En-
donezya, Fas, Fildişi Sahili, Filistin, Gabon, Gam-
biya, Gine, Gine Bissau, Guyana, Irak, İran, Ka-
merun, Katar, Kazakistan, Kırgızistan, Komorlar,
Kuveyt, Libya, Lübnan, Maldivler, Malezya, Mali,
Mısır, Moritanya, Mozambik, Nijer, Nijerya, Öz-
bekistan, Pakistan, Senegal, Sierra Leone, Somali,
Sudan, Surinam, Suriye, Suudi Arabistan, Tacikis-
tan, Togo, Tunus, Türkiye, Türkmenistan, Uganda,
Umman, Ürdün ve Yemen. Öte yandan, Suriye’nin
üyeliği 14-15 Ağustos 2012’de düzenlenen 4. Ola-
ğanüstü İİÖ Zirvesi’nde askıya alınmıştır.
Dünya politikasında daha fazla etkili olma ara-
yışının da bir ürünü olarak örgütün “Müslüman
çoğunluk” yerine (az da olsa) “Müslüman nüfus”
barındıran devletleri de üye kabul edebileceği ya da
etmesi gerektiği yönünde görüşler bulunmaktadır.
Kuşkusuz günümüzde bu anlamda akla ilk gelen
devletlerden biri de şu an gözlemci üye olan Rusya
Federasyonu’dur. İİÖ’ne ayrıca Bosna-Hersek, Orta
Afrika Cumhuriyeti, Tayland Krallığı ve “Kıbrıs
Türk Devleti” gözlemci üye statüsüne sahiptir.
internet
İİÖ’ye ait bilgilere http://www.oic-oci.org/
adresinden ulaşabilirsiniz.
Amaçları
Yukarıdaki tablodan da görüldüğü üzere üyele-
ri farklı kıtalara yayılan, farklı ekonomik, siyasi ve
kültürel özelliklere sahip olan İKÖ’nün tek değilse
de asıl ortaklık zemini İslam dinini benimseyen nü-
fusa sahip devletleri bir araya getirmesi olmuş, bu
durum başlangıçta örgütün büyük ölçüde “içe dö-
Uluslararası Örgütler
nük” olan amaçlarına da yansımıştır. Ancak bölge
ve dünya siyasetinde etkili olamayan örgüt, hem bu
etkisizliği kırmak hem de Soğuk Savaş sonrasında
şekillenen yeni ortama ayak uydurmak amacıyla
2005’te yeniden yapılanma hedefleri belirlemiştir.
Bu “reform” çalışmaları neticesinde 2011’de ismi ve
logosuyla birlikte örgütün amaçları da gözden ge-
çirilmiştir. Ekonomik, siyasi ve kültürel anlamda-
ki genel işbirliği amaçlarını kısmen güçlendirerek
koruyan İİÖ, özellikle 11 Eylül Saldırıları’nı takip
eden tartışmaları da doğrudan kurucu metnine
yansıtmıştır. Bir yandan İslam adına yapılamayaca-
ğı ilan edilen radikal terörizmle mücadele edileceği
vurgulanmış, diğer yandan da ılımlı ve hoşgörüye
dayalı bir İslam anlayışının sahiplenilip teşvik edi-
leceği ilan edilerek İslam karşıtlığıyla hep birlikte
mücadele edileceği belirtilmiştir. Ayrıca bilim ve
teknoloji alanında ortak çalışmaların yapılacağı
şeklindeki düzenlemeyi de bu kapsamda değerlen-
dirmek mümkündür.
Örgütün kurucu metninde (Madde 1) yer alan
güncellenmiş amaçlarından bazıları şöyledir:
• Üyeler arasında kardeşlik ve dayanışma
bağlarını geliştirmek;
• Ortak çıkarları korumak ve meşru davala-
rında üyelerini desteklemek;
• Kendi geleceğini tayin hakkına ve iç işleri-
ne karışmama ilkesine saygı göstermek ve
üyelerin egemenliğine, bağımsızlığına ve
toprak bütünlüğüne saygı duymak;
• İşgal altındaki üyelerin tam egemenliğinin
ve toprak bütünlüğünün yeniden sağlan-
masını desteklemek;
• Üyelerin küresel siyasi, ekonomik ve toplum-
sal karar alma süreçlerine ortak çıkarlarını sağ-
layacak şekilde aktif katılımını sağlamak;
• Küresel barışı, güvenliği ve uyumu sağla-
mak için adalet, karşılıklı saygı ve iyi kom-
şuluk üzerine bina edilmiş devletler arası
ilişkileri teşvik etmek;
• İslam ülkeleri arasındaki ekonomik ve ticari
ilişkileri bir İslam Ortak Pazarı kurmakla
sonuçlanacak ekonomik bütünleşmeyi sağ-
layacak şekilde güçlendirmek;
• Üyelerde sürdürülebilir ve kapsamlı insani
kalkınmayı ve ekonomik refahı sağlamak
için çaba sarf etmek;
• Ilımlı ve hoşgörüye dayalı İslami doktrinleri
ve değerleri teşvik etmek, korumak ve yay-
mak, İslami kültürü teşvik etmek ve İslam
mirasını korumak;
• İslam’ın gerçek imajını korumak ve savun-
mak, İslam karşıtlığıyla mücadele etmek;
• Bilim ve teknolojiyi güçlendirmek ve geliş-
tirmek ve üyeler arasında bu alanlarda araş-
tırma ve işbirliğini teşvik etmek;
• Kadınların, çocukların, gençlerin, yaşlıların
ve engellilerin hakları dâhil olmak üzere in-
san haklarını ve temel özgürlüklerini ve İsla-
mi aile değerlerini teşvik etmek ve korumak;
• Her türlü terörizm, uyuşturucu ticareti,
yolsuzluk, para aklama ve insan kaçakçılı-
ğıyla mücadelede işbirliği yapmak;
• Doğal afetler gibi acil insani durumlarda iş-
birliği yapmak ve birlikte çalışmak.
Bu amaçların dışında 2016-2025 yıllarını kap-
sayacak yeni 10 Yıllık Eylem Programı da kabul
edilmiştir. Buna göre, ılımlılığın ve hoşgörünün
teşviki, terörizmle ve İslamofobi ile mücadele, baş-
ta Filistin sorunu olmak üzere çatışmaların önlen-
mesi ve çözümü, ekonomik işbirliği ve Afrika’da
yoksullukla mücadele, bilim ve teknoloji alanın-
da ortak çalışmalar yapılması, insan hakları ve iyi
yönetişim ile üyeler arasında kültürel değişim gibi
konular öncelikli çalışma alanları ve hedefler olarak
belirlenmiştir.
Yapısı ve İşleyişi
İİÖ’nün üç ana organı bulunmaktadır. Güncel
gelişmelerin ve İslam dünyasının sorunlarının ele
alındığı Zirve, İİÖ’nün en üst düzeyde yönetim ve
karar alma organıdır. Üyelerin devlet ya da hükü-
met başkanlarının katılımıyla üç yılda bir toplan-
maktadır (madde 6-8). Üyeler, zirve toplantılarına
coğrafi gruplar (Arap, Asya ve Afrika) esasında
dönüşümlü olarak ev sahipliği yapmaktadır. Ay-
rıca, “Ümmet’in çıkarlarının gerektirmesi duru-
munda”, Dışişleri Bakanları Konseyi’nin tavsiyesi
ya da üyelerin salt çoğunluğunun desteğini almak
kaydıyla üyelerden birinin ya da Genel Sekreter’in
girişimiyle olağanüstü toplantı da mümkündür
(Madde 9). Nitekim bu yönteme son yıllarda sık-
lıkla başvurulmaktadır.
223

Resim 7.3 İİÖ’nün en üst düzey organı üyelerin devlet ya da hükümet başkanlarının katılımıyla oluşan Zirve’dir.
Her yıl bir üyede toplanan (ve Zirve’ninkine ben-
zer usulle olağanüstü de toplanabilen) Dışişleri Ba-
kanları Konseyi, örgütün genel politikasının yürütül-
mesinden ve hayata geçirilmesinden sorumludur. Bu
çerçevede kararlar almakta, daha önce alınmış karar-
ların uygulanmasını takip etmekte ve örgüt programı-
nı, bütçesini ve diğer organlar tarafından hazırlanan
mali ve idari raporları görüşüp karara bağlamaktadır.
Yeni organ ya da komite kurulmasını da tavsiye ede-
bilen Konsey’in en önemli yetkisiyse, Genel Sekreter’i
ve yardımcılarını seçmektir (madde 10).
Örgütün ve çalışanlarının (Genel Sekreterlik) baş
idari sorumlusu olan Genel Sekreter, Dışişleri Ba-
kanları Konseyi tarafından beş yıl için ve toplamda
en fazla iki dönem olacak şekilde seçilir. Seçimde
liyakatli olmak kaydıyla üye devlet vatandaşları
arasında eşit coğrafi dağılıma dayalı dönüşümün
dikkate alınacağı belirtilmektedir (madde 16). Ge-
nel Sekreter’in başkanlığındaki Genel Sekreterlik,
İİÖ’nün rutin işleyişinden sorumludur. Zirve ve
Dışişleri Bakanları Konseyi’nde alınan kararların
ve kabul edilen raporların takibini yaparak sonuç-
ları yıllık raporlar halinde ilgili organlara iletir. İl-
gili organlarda ele alınacak çeşitli konuları günde-
me taşır. Bütçe ve programı da hazırlayan Genel
Sekreterlik, örgütün çalışmalarının uyumlu şekilde
devamını temin eder (madde 16-20).
Bunların dışında İİÖ’nün siyasi, ekonomik,
finansal, kültürel, tarihi, sanatsal ve bilimsel alan-
larda çalışmalar yürüten çeşitli yardımcı organları
ve daimi komiteleri de bulunmaktadır. Bu komi-
telerden Ekonomik ve Ticari İşbirliği Daimi Ko-
mitesi (İSEDAK), üyeler arasındaki ekonomik ve
ticari işbirliğini geliştirmek amacıyla 1981’de ku-
rulmuştur. 1984’teki Zirve’de alınan karar gereğin-
ce İSEDAK’ın başkanlığını sürekli olarak Türkiye
Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı yapmaktadır.
224
Sui Generis Örgütler
Türkiye - İslam İşbirliği Örgütü
İlişkileri
Türkiye’nin kurucu konferanslar sırasında me-
safeli yaklaştığı İİÖ’yle ilişkileri zamanla gelişmiş-
tir. 1969 Rabat toplantısına davet edilen Türkiye’de
konunun birkaç açıdan tartışıldığı söylenebilir. Bi-
rincisi, dini nitelik taşıyan bu girişimin anayasada
yer alan laiklik ilkesine aykırı olduğu gündeme
gelmiştir. İkincisi, Ortadoğu’da Mısır gibi ülkele-
re karşı yapıldığı açık olan toplantının Türkiye’yi
doğrudan tarafı olmadığı karşıtlıkların içine çeke-
ceği düşünülmüştür. Üçüncüsü, İsrail’i ilk tanıyan
devletlerden olan Türkiye’nin Filistin sorunun ba-
rışçıl çözümü adına aldığı tüm taraflara eşit mesafe-
li tutumun zarar görebileceği görüşü hâkimdir.
Öte yandan, “dışarıda kalmaktansa içeride ol-
mak iyidir” şeklindeki Dışişleri Bakanlığı politikası-
nın da etkisiyle olsa gerek, davet alınan (ve zamanla
bir örgüte dönüşme olasılığı yüksek olan) bir ulus-
lararası toplantıya katılmayarak dışarıda kalmanın
çeşitli dezavantajları olacağı düşüncesi ağır basmış
ve Türkiye, Rabat toplantısına dışişleri bakanı düze-
yinde gözlemci olarak katılmıştır. Toplantıda İsrail’i
işgal ettiği tüm topraklardan çekilmeye çağıran bir
karar alınsa da, bu ülkeyle diplomatik ilişkilerin
kesilmesi yönünde açık bir karar alınmaması, bu
konuda çekinceleri olan İran’la birlikte Türkiye’yi
de konferanslara katılmaya devam etme anlamında
rahatlatmıştır. Yine de iç politikada artan tartışma-
ların etkisiyle 1970’deki Cidde toplantısında bu kez
dışişleri bakanlığı genel sekreterinin temsil ettiği
Türkiye, kurulan ve katkı vermek istemediğini açık-
ladığı konferans sekretaryasına bir çekince mektubu
vermiştir. Buna göre, “konferans kararlarına ancak
anayasasının ve dış politikasının ilkeleriyle bağdaştı-
ğı ölçüde” katılacaktı. Nitekim Türkiye, örgüt çalış-
malarına laiklik ilkesiyle çelişmediği ve Filistinlilerin
Uluslararası Örgütler

haklarını gözeten barışçıl çözümü desteklemekle
birlikte İsrail’le ilişkilerini de etkilemediği sürece ka-
tılacaktır.
Her ne kadar bu çekince genel olarak geçerli-
liğini korusa da, aslında alınan temkinli tutumda
o dönemde gündemde çok yeni ve önemli bir yer
tutan Kıbrıs sorununun etkileri de açıktır. Zira kısa
bir süre sonra Bağlantısızlar Hareketi’nin Kıbrıslı
Rumların ilgili bir teklifini reddetmesiyle, Türkiye
Kıbrıs sorunu konusunda aradığı uluslararası desteği
Ortadoğu’da ve İslam konferansı ülkelerinde bulabi-
leceğini görmüştür. Nitekim 1972’de imzaya açılan
kurucu metne ulusal ve uluslararası hukuk usullerine
uygun olarak (Eylül 2017 itibariyle de) taraf olma-
yan Türkiye, karşılıklı fiili anlayış çerçevesinde örgüt
çalışmalarına katılmaya başlamıştır. İlişkileri tümüy-
le “normalleştiren” gelişmeyse 1975’teki Dışişleri Ba-
kanları Konseyi toplantısına Rauf Denktaş’ın Kıbrıs
Türkleri adına “misafir” olarak katılması ve sonuç
bildirisinde “Türk toplumunun meşru haklarını
ve adanın İslam karakterini koruma çabaları”ndan
bahsedilmesi olmuştur. Bir sonraki toplantının
İstanbul’da yapılması kabul edildiği gibi, örgü-
tün Tarih, Kültür ve Sanat Araştırma Merkezi’nin
İstanbul’da, İstatistik, Ekonomi ve Sosyal Araştır-
ma ve Eğitim Merkezi’nin de Ankara’da kurulması
kararlaştırılmıştır. Bu süreçte Türkiye örgüt kurucu
metnini TBMM’den geçirme hazırlıkları yapsa da,
erken seçimler nedeniyle girişim yarım kalmıştır.
Ancak artan ilişkilerin etkisiyle, 1979’daki Dışişleri
Bakanları Konseyi toplantısında “Kıbrıs Türk Müs-
lüman Topluluğu”nun “misafir” şeklindeki statüsü
“gözlemci”liğe yükseltilmiştir. (Bu statü günümüz-
de aynen devam etse de 2004’te bir isim değişiklik
yapılmış ve Annan Planı’nda geçen “Kıbrıs Türk
Devleti” ifadesi kullanılmaya başlamıştır.) İlişkileri
daha da pekiştirense, 1981’de kurulan İSEDAK’ın
Öğrenme Çıktısı
daimi başkanlığının 1984’te Türkiye Cumhuriyeti
Cumhurbaşkanı’na verilmesi oldu.
Öte yandan, her ne kadar 1980’lerde ABD’nin
“Yeşil Kuşak” politikalarının da etkisiyle bölge ülke-
leri arasında yakınlaşmalar artsa da, o zamanki adıyla
İKÖ’nün bölge ve dünya politikasında çok ön plan-
da olmamasının da etkisiyle 2000’li yıllarda kadar
ikili ilişkilerde kaydadeğer gelişmelerin olduğunu
söylemek zor. Bu anlamda 11 Eylül Saldırıları’yla
başlatılabilecek dönemde yeni gelişmelerin olduğu
söylenebilir. Nitekim, dini radikalizmle ve İslamo-
fobiyle mücadele konularının gündeme gelmesiyle
İKÖ’de bir kıpırdanma olduğunu, ılımlı İslam yo-
rumlarının ön plana çıkarılması ve desteklenmesi an-
layışının daha fazla dillendirilmeye başladığını görü-
yoruz. Türkiye, bu çerçevede İKÖ çalışmalarına daha
aktif şekilde katılmaya başlamış, 2005’te Ekmeleddin
İhsanoğlu (bu göreve gelen ilk Türk vatandaşı olarak)
İKÖ Genel Sekreteri seçilmiştir. Örgütü yeniden
yapılandırarak amaç ve hedeflerini gözden geçirme
çalışmalarının da hızlandığı bu dönemde, sadece
dini boyutu olan sorunların ele alınmasıyla yetinil-
memesi, üyelerin ekonomik, bilimsel ve teknolojik
kalkınma alanlarında işbirliğini de uluslararası po-
litikayı etkileyecek şekilde artırması hedeflenmiştir.
Nitekim 2011’de Astana’da düzenlenen ve örgütün
adının İslam İşbirliği Örgütü (İİÖ) olarak değiştiril-
diği Dışişleri Bakanları Konseyi toplantısında örgü-
tün hedefleri ve çalışma alanları da resmen gözden
geçirilmiştir. Bununla birlikte, Mısır, Suriye, Yemen,
Libya ve en son da Katar krizlerinde görüldüğü üzere
görüş ve çıkar farklılıkları yaşayan İİÖ üyeleri, sorun-
ların çözümü konusunda çok etkili olamamaktadır.
Bunda, en başta da belirtildiği gibi, üyelerin homo-
jen olmayan ekonomik, kültürel, siyasi özelikleri ka-
dar dünya ekonomisinde ve kültüründe kendilerini
fazla hissettirememeleri de etkili olsa gerektir.

3 İslam İşbirliği Örgütü’nün kuruluş sürecini ve amaçlarını tanımlayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

İslam İşbirliği Örgütü’nün İslam İşbirliği Örgütü-Tür-

2001’de adını, amaçlarını ve
hedeflerini gözden geçirerek
değiştirmesinin uluslararası
siyasetten kaynaklanan ne-
denlerini araştırınız.
kiye ilişkilerinin zaman İslam İşbirliği Örgütü’nün
içindeki seyrini Türk dış Arap Birliği’yle ilişkilerinin
politikasının temel sorunla- Ortadoğu siyasetine etkile-
rı açısından tartışınız. rini anlatınız.

225
 Sui Generis Örgütler

ARAP BİRLİĞİ
1945’te kurulan Arap Birliği, isminde bir etnisite adı barındırması
açısından sui generis bir uluslararası örgüttür. İmparatorlukların dağıldığı,
sömürgeciliğin sürdüğü ve “merkezi” devletlerin “ulus” temelli olarak ku-
rulmaya başladığı 20. yüzyılın ilk yarısında, nüfusunun çoğunluğu Arap
olan Kuzey Afrika ve Ortadoğu ülkelerinde de çeşitli görüşler ortaya çık-
mıştır. Sömürgeciliğe ve manda sistemine karşı Arap dünyasının ortak
mücadelesinin ancak tek bir Arap devleti (Pan-Arabizm) kurulmasıyla
mümkün olduğunu dillendirilenler olsa da, kurulan ve kurulacak egemen
ve bağımsız devletlerin yakın işbirliği esasında birlikte hareket etmesi fikri
daha ağır basmıştır. Bunda geniş bir coğrafyaya yayılan ülkelerin ekono-
mik, toplumsal ve kültürel farklılıklarıyla iç ve dış politikalarındaki çıkar
ve görüş ayrışmalarının da etkisi olmuştur. Ayrıca bölge dışı müdahaleler kadar özellikle Mısır gibi devlet-
lerin ön plana çıkması olasılığının da bölge içinde kimi çekincelere neden olduğu söylenebilir.
Bu gibi nedenlerle nihayetinde bir “uluslararası” örgüt olarak 1945’te kurulan Arap Birliği’nin çalış-
malarında zamanla etkisi epey hissedilen sorunlar da olmuştur. Nitekim “Arap dünyasını bir bütün olarak
ilgilendirdiği için” kurucu metinde özel olarak ele alınan (Ek 1) Filistin sorunu kronikleştikçe, uluslararası
politikadaki konumlarının da etkisiyle üyelerinin soruna yaklaşımları zamanla farklılaşmıştır. Ayrıca Bağ-
lantısızlar Hareketi’nin en önemli ülkelerinden olan Mısır’ın kendi liderliğinde tek bir Arap devleti kurma
arayışları da bölgede ilgiden çok endişe yaratmıştır. Nitekim 1958’de Mısır’la Suriye’nin “Birleşik Arap
Cumhuriyeti” adı altında birleştirilmesi aslında Suriye’de bile tepki çekmiş, Yemen’in savaşla karşı çıkma-
sıyla da bu girişim kısa sürede başarısız olmuştur. Öte yandan, Soğuk Savaş’ın etkisiyle 1950’lerde ABD
ve Sovyetler Birliği’ne yakın bölge ülkeleri arasında oluşan mesafe, temel ilkeleri vahdet (Pan-Arabizm),
hürriyet ve iştirakkiye (Arap sosyalizmi) olan Baas Partisi’nin 1968’de Irak, 1970’te de Suriye’de iktidara
gelmesiyle daha da derinleşmiştir. 1973 krizi sonrasında petrolün artan öneminin de etkisiyle ekonomik
imkânları ve siyasi çıkarları farklılaşan bölge ülkeleri, bağımsız varlıklarını korumaya daha fazla önem ver-
miştir. Nihayet 1979’da Camp David Antlaşmaları’yla Mısır’ın İsrail politikasını değiştirmesi, bölge ülke-
leri arasındaki çatlağı daha da büyütmüştür. Aslında kurucu Mısır’ın bir süreliğine üyelikten atılmasına ve
örgüt merkezinin Kahire’den Tunus’a taşınmasına neden olan sorun 1989’a gelindiğinde aşılmıştır. Ancak
Soğuk Savaş sonrasında uluslararası siyasette beraber bölge de belirsizlik içine girmiş, 2011’den itibaren de
Arap Birliği’nin yaşadığı iç sorunlar daha da belirgin hale gelmiştir. Her ne kadar Suriye’nin üyeliğini as-
kıya alma kararı 2011’de alınabilse de, Mısır, Libya, Yemen,
Katar ve hatta Suriye krizlerinde oluşan görüş farklılıkla-
rı, bölge siyasetinde pek etkili olamadığı eleştirilerine hep Arap Birliği’nin merkezi Kahire’dir. An-
konu olan Arap Birliği’nin etkinliğinin ve işlevinin daha cak Konsey’in belirleyeceği başka bir
fazla sorgulanmasına neden olmuştur. yerde toplanması da mümkündür (mad-
de 10). 1979’da imzalanan Camp David
Kısacası, başta Filistin sorunu olmak üzere çeşitli temel so-
Anlaşması’yla İsrail’le yakın ilişkiler kuran
runların olası çözüm biçimi ve zemini konusunda kurucuları
Mısır’ın üyelikten çıkarılmasıyla örgüt
ve üyeleri arasında oluşan ya da gün yüzüne çıkan görüş fark-
çalışmaları Mısır’ın tekrar üye olacağı
lılıkları, belki de üyelerinin “ortak çıkar ve değerleri” düşünül-
1989’a kadar Tunus merkezli olarak yürü-
düğü kadar fazla olmadığı için, örgütün uluslararası siyaset bir
tülmüştür.
yana bölgede de çok etkin olamamasına neden olmuştur.

Kuruluş Süreci
I. ve II. Dünya Savaşları’nın en çok etkilediği bölgelerin başında Orta Doğu gelmektedir. 20. yüzyılın
başında önem kazanan petrol nedeniyle paylaşım mücadelesinin yoğunlaştığı bölge olan Orta Doğu, doğ-
rudan sömürgeciliğin tasfiyesi sürecinde de bölge dışı devletlerin müdahalelerine maruz kalmıştır. Çeşitli
siyasi aktörlerle akımların bölge sorunlarını kendi lehlerine çare bulma arayışları çerçevesinde gündeme gelen
fikirlerin başında da “Arap dayanışması”nın sağlanması ve derinleştirilmesi gelmiştir. 1930’larda kimi bölge
devletleri kendi aralarındaki sorunları barışçıl yollarla çözme, saldırmazlık ve kültürel işbirliğini geliştirme
226
Uluslararası Örgütler
adımları atmış, bu girişimleri pekiştiren ve yayarak
kurumsallaştıransa Arap Birliği’nin 22 Mart 1945’te
kurulması olmuştur.
internet
Resmi internet sayfası sadece Arapça hizmet ve-
ren örgütün kurucu metnine şu sayfadan ulaşıla-
bilir: <http://avalon.law.yale.edu/20th_century/
arableag.asp> (erişim tarihi 8 Ağustos 2017)
Üyeleri
Arap Birliği’nin kurucu metni, 22 Mart 1945’te
Kahire’de altı devlet (Mısır, Irak, Ürdün, Lübnan,
Suudi Arabistan ve Suriye) tarafından imzalanmış-
tır. Aynı yıl Yemen’in de katıldığı örgütün üye sa-
yısı zamanla 22’ye çıksa da, 2011’de kuruculardan
Suriye’nin üyeliğinin “hükümetin siyasi muhale-
fete yönelik acımasız yöntemler uygulaması nede-
niyle” askıya alındığı açıklanmıştır. Ağustos 2017
itibariyle örgütün 21 üyesi şunlardır: Bahreyn,
Birleşik Arap Emirlikleri, Cezayir, Cibuti, Fas, Fi-
listin, Irak, Katar, Komor Adaları, Kuveyt, Libya,
Lübnan, Mısır, Moritanya, Oman, Somali, Sudan,
Suudi Arabistan, Tunus, Ürdün ve Yemen.
Kurucu metninde bağımsız tüm Arap devlet-
lerinin örgüte üye olma hakkının olduğu belirtil-
mekte ve isteyen Arap devletinin üyelik talebinin
Genel Sekreterlik’e kayıt ettirebileceği ve takip
eden ilk toplantıda da Konsey’e sunabileceği hük-
me bağlanmaktadır (madde 1). Dolayısıyla, örgüt
üyeliğinin “başvuran” Arap devletleri için herhangi
bir kabule ya da onaya tâbi olmadan (bir hak ola-
rak) kendiliğinden gerçekleştiği kabul edilebilir.
Örgüt üyeliğinden Konsey’e bir yıl önceden haber
vermek kaydıyla ayrılmak mümkündür (madde 18).
Ayrıca Konsey’in kurucu metinden kaynaklanan yü-
kümlülükleri yerine getirmediğine diğer tüm üyelerin
oybirliğiyle karar verdiği bir devletin üyelikten atılma-
sı da mümkündür (madde 18). Nitekim İsrail’le 1979
Camp David Anlaşması’nı imzaladığı için üyelikten
çıkarılan Mısır, 1989’da tekrar üye olmuştur.
Öte yandan, kurucu metinde bu yönde açık
bir hüküm olmasa da, örgüt üyeliğinin askıya alın-
ması uygulamasına da rastlanmaktadır. Nitekim
Mart 2011’de Libya’nın üyeliğinin askıya alındığı
duyurulmuştur. Kaddafi’nin Arap Birliği’ni gay-
rimeşru ilan etmesine neden olan bu kararın ge-
çerliliği Kaddafi’nin devrilmesiyle kurulan Geçiş
Yönetimi’nin tanınmasıyla bir anlamda son bulmuş
ve Libya’nın tam üyeliğinin devam ettiği ilan edil-
miştir. Benzer şekilde, 2011’de iç savaşın başladığı
Suriye ve Yemen’in üyeliklerinin askıya alınması da
gündeme gelmiş, Suriye, Lübnan ve Yemen’in aleyh-
te oy kullandığı, Irak’ın da çekimser kaldığı oylama
sonrasında Suriye’nin üyeliğinin askıya alındığı du-
yurulmuştur. Her ne kadar 2013’te Suriye’yi Arap
Birliği’nde Suriye Ulusal Koalisyonu’nun temsil ede-
ceği açıklansa da, kısa süre sonra Suriye muhalefeti
kurumsal yapılanmasını sağlayana kadar Suriye kol-
tuğunun boş kalacağı ilan edilmiştir.
Arap Birliği’nin dört gözlemci üyesi ise şunlar-
dır: Brezilya, Eritre, Hindistan ve Venezuela.
Amaçları
Örgütün amacı kurucu metninde “üyeler arası
ilişkileri güçlendirmek, politikaların uyumlulaş-
tırılmasını sağlamak, egemenlik ve bağımsızlık-
larını korumak ve Arap ülkelerinin çıkarlarının
gözetmek” şeklinde ifade edilmektedir. Bu çerçe-
vede ticaret, gümrük, tarım ve endüstriyi içerecek
şekilde ekonomik ve finansal konularda; ulaşım
ve iletişimde; kültürel konularda; vatandaşlık iş-
lemlerinde ve sosyal güvenlikle sağlığı ilgilendiren
konularda her bir üyenin koşullarını ve yapılarını
gözetecek şekilde yakın işbirliğinin hedeflendiği de
ayrıca vurgulanmıştır (madde 2). Dolayısıyla örgü-
tün hemen her alanda işbirliği yapılmasını amaç-
ladığı söylenebilir. Öte yandan, üyeleri arasındaki
kimi derin ekonomik farklıklar ve farklı siyasi an-
gajmanlar nedeniyle bu amaçların ancak belirli bir
seviyeye kadar gerçekleştirilebildiği görülmektedir.
Kurucu metinde yapılan ve aşağıda Konsey’in
yetkileri bağlamında ele alınacak ayrıntılı düzenle-
meler dikkate alındığında, özellikle bölgedeki uyuş-
mazlıkların çözümüne ve üyelerin iç yapılarının ko-
runmasına da büyük önem verildiği görülmektedir.
Arap Birliği’nin üyelerine getirdiği belki de en
ilginç yükümlülükse, örgüt üyesi olsun ya da ol-
masın imzalanan tüm uluslararası antlaşmaların
bir nüshasının Genel Sekreterliğe tescil edilme-
sidir (madde 17). Bu hükmün, Birinci Dünya
Savaşı’ndan sonra kurulan Milletler Cemiyeti’nin
getirdiği gizli antlaşmaların yasaklanması anlayışı-
nın devamı olduğu söylenebilir.
227

Yapısı ve İşleyişi
Örgütün kurucu metninde açıkça zikredilen
iki ana organı bulunmaktadır: Konsey ve Genel
Sekreterlik. Ocak ve ekim aylarında olmak üzere
yılda iki olağan toplantı yapan Konsey’de üyelerin
istedikleri sayıda temsilci bulundurması mümkün
olsa da, her üye devlet bir oy hakkına sahiptir.
Konsey’de örgütün çalışanlarını ve iç işleyişini il-
gilendiren konularla oturumların sona erdirilmesi
ve bütçenin kabulü kararları basit çoğunlukla alın-
maktadır (Madde 16). Öte yandan hemen aşağıda
ele alınacak uyuşmazlıkların çözümü gibi konular-
da aranacak karar çoğunluğu ayrıca belirtilmiştir.
Örgütün amaçlarının ve üyeler arasında imzalanan
anlaşmaların hayata geçirilmesinin takibinden sorumlu
olan Konsey’e barış ve güvenliği sağlamak ve ekonomik
ve toplumsal ilişkileri düzenlemek amacıyla gelecekte
kurulabilecek uluslararası örgütlerle ilişkileri yürütme
görevi verilmiştir (Madde 3). Mart 1945’te yazılan bu
maddede, kuruluş hazırlıkları başlamış olan Birleşmiş
Milletler kastediliyor olsa gerektir.
Kurucu metninde (Madde 5) üye devletler ara-
sında çıkabilecek uyuşmazlıkların çözümünde kuv-
vet kullanmaya başvurulmasına izin verilmeyeceğini
hükme bağlayan örgütün bu konulara verdiği önem,
Konsey’e verilen yetkilerde de kendini göstermektedir.
Zira aynı maddede, aralarında egemenliği ve toprak
bütünlüğünü ilgilendirmeyen uyuşmazlıklar çıkan
üyelerin konuyu Konsey’in önüne getirmesi duru-
munda taraflar katılmadan yapılacak görüşmelerle
oylama sonrasında alınacak kararların taraflar için
bağlayıcı olacağı belirtilmektedir. Öte yandan, üyeler
arasında ya da bir üyeyle üye olmayan bir devlet ara-
sında savaşa gidebilecek bir uyuşmazlık yaşanması du-
rumunda, Konsey’in çoğunluk oyuyla arabuluculuk
yapabileceği de hükme bağlanmıştır (Madde 5). Bir
üyenin bir saldırıyla ya da saldırı tehdidiyle karşılaştığı
durumlarda acilen toplanmasını isteyebileceği Konsey,
Arap Birliği Üyeleri
228
Sui Generis Örgütler
ilgili devletin üye olması durumunda katılamayacağı
oylamada oy birliğiyle karar alabilecektir (Madde 6).
Genel olarak Konsey’in oy birliğiyle aldığı karar-
ların tüm üyeleri bağladığı örgütün bu anlamdaki en
özgün özelliğiyse, çoğunluk oyuyla alınan kararların
sadece kabul eden üyeleri bağlayacağının, dahası her
durumda Konsey kararlarının üyelerin temel iç ya-
pısına uygun olarak hayata geçirileceğinin hükme
bağlanmasıdır (Madde 7). Nitekim üyelerin kendi
hükümetlerini oluşturma biçimlerine karşılıklı ola-
rak saygı duyulacağı, bu anlamda müdahalede bu-
lunulmayacağı ve hükümetlerin tanınacağı da kay-
da alınmaktadır. Tüm bunlar, Arap Birliği’nin bir
yandan üye devletler içinde diğer yandansa bölgede
statükonun korunmasına verdiği merkezi önemi
göstermektedir. Temel amaç statükonun korunma-
sı olduğu için de, daha önce de vurgulandığı gibi,
başta Filistin sorunu olmak üzere Arap Birliği’nin
bölgesel uyuşmazlıkların çözümü konusunda kuru-
cu metinde yazan amaçlara ulaşması zorlaşmaktadır.
Örgütün kurucu metinde ismen zikredilen ikinci
ana organıysa Genel Sekreterlik’tir. Genel Sekreter, yar-
dımcıları ve uygun sayıda çalışandan oluşan (Madde
12) Genel Sekreterlik, Konsey tarafından belirlenecek
üyelik aidatlarını da içerecek şekilde bütçeyi hazır-
layıp Konsey’in onayına sunmak (Madde 13) başta
olmak üzere örgütün rutin işleyişinden sorumludur.
Konsey tarafından üçte iki oyla atanan ve büyükelçi
sıfatı taşıyacağı hükme bağlanan Genel Sekreter, yar-
dımcılarını ve başlıca görevlileri belirleme yetkisine
de sahiptir (Madde 12).
Mısır’ın üyelikten çıkarılması nedeniy-
le 1979-1990 dönemi hariç örgüt genel
sekreterliğini hep Mısır vatandaşları yap-
mıştır. Mevcut Genel Sekreter ise 2016’da
seçilen Ahmed Aboul Gheit’tir.
İslam İ birliği Örgütü Üyeleri
Uluslararası Örgütler

Ayrıca ikinci maddede sıralanan amaçlarla

çalışma alanlarının her biri konusunda üyelerin
temsil edileceği özel komiteler kurulabileceği
belirtilmektedir. Nitekim bu kapsamda çok sa-
yıda komite bulunmaktadır. Konsey’in gözetimi
altında çalışacak komitelere diğer Arap ülkelerin
temsilcilerinin uygun şekilde katılmasına imkân
verilmesi de dikkat çekici bir düzenlemedir
(madde 4).
Biri “geniş Orta Doğu” coğrafyasında ku-
rulan bölgesel bir örgüt olmasına, diğeriyse
tüm dünyadan üyeliğe açık uluslararası bir
örgüt olmasına rağmen Arap Birliği ile İslam
İşbirliği Örgütü hep karşılaştırılmakta ve
birlikte ele alınmaktadır. Bunun temel nede-
ni, Arap Birliği’nin Mısır merkezli seküler,
sosyalist ve Pan-Arabist akımı, İslam İşbirliği
Örgütü’nün ise Suudi Arabistan merkezli
ümmetçi akımı temsil ettiğinin düşünülmesi
ve iki örgütün de İsrail-Filistin Sorunu’nun
da etkisiyle doğrudan Orta Doğu siyaseti
açısından akla gelmesi olsa gerektir.

Öğrenme Çıktısı
4 Arap Birliği’nin amaçlarını ve bu amaçların gerçekleşme düzeyini yorumlayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Arap Birliği’yle İslam İş-

Arap Birliği’ni üyeliğe ka-
birliği Örgütü’nün kuruluş Arap Birliği’nin kuruluşun-
bul açısından diğer ulus-
süreçlerinde Filistin soru- da “Pan-Arabizm” akımının
lararası örgütlerden ayıran
nunun etkilerini karşılaştır- etkilerini anlatınız.
özelliğini araştırınız.
malı olarak tartışınız.

229
 Sui Generis Örgütler

Bağımsız Devletler Topluluğu’nun

1 kuruluşu ve faaliyetlerini
açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Bağımsız Devletler Topluluğu

Bağımsız Devletler Topluluğu (Commonwealth of Independent States: CIS) 8 Aralık 1991 tarihinde
Rusya Federasyonu, Ukrayna ve Belarus’un Bağımsız Devletler Topluluğu’nu kuran anlaşmayı imzala-
malarıyla kurulmuştur. Sonradan Topluluğa Azerbaycan, Ermenistan, Kazakistan, Kırgızistan, Moldo-
va, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan da katılmış ve üye sayısı 11’e yükselmiştir.
Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla birlikte BDT’yi oluşturan cumhuriyetler arasında kesintisiz bağlar kur-
mak bir zorunluluktur. Çünkü SSCB ekonomisi birbirine bağımlı cumhuriyetler temelinde örgütlenmiş-
ti. Bu nedenle dağılmanın ardından ekonomik ilişkileri sürdürmek kaçınılmazdı ve BDT bunu sağladı.
Ayrıca BDT siyasi açıdan da bir zorunluluktu. Pek çoğu ilk kez bağımsızlıklarını kazanan bu iktidarlar
“devlet geleneği”ne sahip değillerdi. Daha sonra yaşanan iktidar değişikliklerinde bu açıkça görüldü.
Üçüncüsü, toplumsal açıdan da bir zorunluluktu. Ortak evlilikler ve Birlik içerisindeki çalışma alan-
ları nedeniyle milyonlarca kişi kendi cumhuriyeti dışında buldu kendisini. Bunları bir gün içerisinde
vatandaşlık ve dolaşım haklarını düzenlemek olanaksızdı. Son olarak, askerî açıdan yaşanan zorunlu-
luktan söz edilebilir.
BDT siyasal, askerî, ekonomik, toplumsal ve kültürel alanlarda yakın işbirliğini hedefleyen çok amaçlı
bir bölgesel örgüttür. Örgüt’ün amaçları:
• Siyasal, ekonomik, ekolojik, insani, kültürel ve diğer alanlarda işbirliği,
• Ortak ekonomik alan, devletlerarasında işbirliği ve bütünleşme çerçevesinde üye devletlerin den-
geli ekonomik ve toplumsal kalkınmasını sağlamak,
• Uluslararası hukukça benimsenmiş evrensel ilke ve normlarla AGİK belgeleriyle uyumlu biçimde
insan hakları ve özgürlüklerinin sağlanması,
• Uluslararası barış ve güvenliğin sağlanmasında üye devletler arasında işbirliği,
• Silahlanma ve askerî harcamaların azaltılması, nükleer ve diğer kitle imha silahlarının ortadan
kaldırılması ve evrensel/kapsamlı bir silahsızlanma için etkin önlemlerin alınması,
• Üye devlet vatandaşlarının iletişim ve dolaşım özgürlüklerinin sağlanması,
• Diğer hukuksal alanlarda karşılıklı hukuki yardım ve işbirliğinin sağlanması,
• Üye devletler arasında anlaşmazlık ve çatışmaların barışçıl yöntemlerle çözümüdür.
BDT, 1992’den günümüze pek çok alanda işbirliğine sahne olmuştur. Bu işbirliği girişimlerinden pek
çoğu RF’nin girişimiyle başlatılmıştır. BDT’nin ekonomik işbirliği alanında başarılı olamamıştır. Eylül
1993’te Devlet Başkanları ortak pazarı öngören Ekonomik Birlik kurmayı öngören bir anlaşma imza-
lamışlar ve 1990’lar boyunca bu konuda çalışmalar yapmışlardır. Bütün çabalara karşın 2008’de BDT
ülkeleri arasında ticaret hacmi yeterince gelişememiştir. Gürcistan’ın BDT’den ayrılması da topluluğun
bütünlüğüne yönelik çok ciddi bir darbe niteliğini taşımaktadır. Son olarak, 2013 güzünde başlayan,
2014’te Rusya’nın Kırım’ı ilhakı ve Ukrayna’daki devlet bütünlüğünün sona ermesiyle sonuçlanan bu-
nalım ilişkileri son derece olumsuz yönde etkilemiştir.
Yine de BDT’yi toptan bir başarısızlık olarak değerlendirmek yanlış olacaktır. 2016’da 25. yılını kut-
layan topluluk sürekliliğini kanıtlamıştır. Bu gelişmelere rağmen, düzenli olarak yapılan DBK Zirve-
leri bölgedeki sorunların dile getirilerek çözüm arandığı bir platform işlevini görmektedir. Ardından,
gümrük tarifelerinin kaldırılması ve bir ortak Pazar kurulması hedefine ulaşılamamış olsa da SSCB’nin
dağılmasının ardından yaşanan pazar ekonomisine geçiş, devletin inşası süreçlerinin kansız biçimde
gerçekleşmesinde BDT’nin büyük katkısı olmuştur. Bu coğrafyanın “balkanizasyonu” engellenmiştir.
Kazakistan ve Ukrayna’nın nükleer silahlardan arınma süreci de BDT çerçevesinde gerçekleştirilmiştir.
Bölgede uyuşturucu kaçakçılığından insan ticaretine pek çok sorunla BDT çerçevesinde mücadele
edilmektedir. BDT, BM Genel Kurulunda gözlemci statüsü kazanmıştır. İşbirliğinin en çok ilerleme
kaydettiği alan savunma ve güvenlik olmuştur. Tüm BDT üyeleri katılmasalar da Kolektif Güvenlik
Antlaşması Örgütü, 2000’lerde bölgede ortak savunmayı hedefleyen en önemli yapı hâline gelmiştir.

230
Uluslararası Örgütler

Şangay İşbirliği Örgütü’nün

2 dünya siyaseti içinde yeri ve
önemini açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Şangay İşbirliği Örgütü

Soğuk Savaş bitmesiyle RF’nin dünyaya, Batı’ya ya da en azından Batı sistemine bakışı tümden değiş-
mediyse de epey farklılaşmıştır. Ekonomik olarak “kapitalist” sisteminin parçası olmak için ciddi adımlar
atılmıştır ve hâlen de atılmaktadır. Ancak kısa zamanda ortaya çıktığı gibi RF askerî ve siyasi anlamda
SSCB döneminin tarihsel sürekliliğini de tümden terk etmiş durumda değildir. Özellikle NATO’nun
Orta ve Doğu Avrupa politikası çerçevesinde neredeyse tüm eski müttefiklerini kendi tarafına çekerek
aşama aşama RF’nin “burnunun dibine kadar” sokulması ve Yeltsin’in deyimiyle “Soğuk Barış”ın RF’yi
endişelendirmesi, bölgesel ve uluslararası politikayı “eski bir süper güce yakışır şekilde” sürdürme ref-
leksini hep tetikte tutmuştur. Zira ABD kalan tek süper güç olduğu düşüncesiyle ve tek kutuplu dünya
özlemleriyle hegemonik politikalar güderken RF de etki alanlarına (sahip çıkmaya), pazara ve zayıf da olsa
zamanla güçlendirilebilecek güçlü müttefiklere ihtiyaç duymaktaydı ve/veya mecburdu.
Öte yandan, Çin de artık kimilerine göre binlerce yıldır içinde durduğu kabuğu kırmaya ve ekonomik
ve hatta siyasi olarak sınırlarının dışıyla da aktif olarak ilgilenmeye başlamaktaydı. Bölgesinden başla-
yacak her türlü iyi ilişki platformu, uluslararası sahaya daha güvenle çıkmasını sağlamakla kalmayacak,
yeni ekonomi politikaları için gerekli ham madde ve pazar arayışlarına da yanıt verecekti.
Tüm bu sürecin gelişimi çerçevesinde 1996’da birbirlerini “stratejik ortak” ilan eden iki ülke, 1999’da
yaptıkları ortak tatbikatla hem ikili ilişkileri yeni bir safhaya taşımış oldular hem de bölgesel yapılan-
malarda başı çekecek iki lider ülke olduklarını gösterme şansını elde ettiler. İkilinin devlet başkanlarına
Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan liderlerinin de katılmasıyla 26 Nisan 1996’da Şangay’da imzala-
nan Sınır Bölgelerinde Askerî Güveni Derinleştirme Antlaşması’yla Şangay Beşlisi olarak anılan yapı
kurulmuştur. Bu yapıya 2001’de Özbekistan’ın katılımıyla da altı üyeli Şangay İşbirliği Örgütü resmen
kurulmuş oldu. 2017’de Pakistan ve Hindistan’ın da katılmasıyla ŞİÖ’nün üye sayısı sekiz oldu.
İki kutuplu dünyanın sona ermesi ve bu çerçevede RF’nin konumu, Çin’in artan ham madde ihtiyacı
gibi ekonomik dürtülerinin de etkisiyle dünya politikasına aktif katılmaya başlaması vb. durumların, bu
iki ülkenin küresel siyasette daha fazla yer almaya önem vermesine neden olduğu kanısı yaygındır. Temel
olarak orta ve uzun vadede ABD karşısında bir denge/karşı-güç oluşturma amaçlı olduğu düşünülen bu
yaklaşımın işe bölgesinden başladığı, yani en azından yakın çevrelerini ve bölgelerini ABD’nin hegemo-
nik tek-kutuplu dünya anlayışına kaptırmama anlayışıyla hareket ettiği düşünülmektedir. Gerçekten de
ekonomik ilişkilerden siyasi ve kültürel yakınlaşmaya, ortak tehdit olarak tanımlandığı şekliyle “terörle
mücadele”den ortak askerî tatbikatlara kadar geniş bir yelpazede yürütülen ve olgunlaştırılan işbirliği
faaliyetleri, kuşkusuz en azından bölgesel bazda ortak hareket etme ve hatta müttefiklik ilişkisi kurma an-
lamına gelmektedir. Hindistan ve Pakistan’ın 2017’de üye olmasıyla örgütün ilk kez genişlemesi ve üyelik
niyetlerini açıklayan bölge içi ve dışı devletlerin olması, örgütün zamanla dünya politikasında ön plana
çıkma arayışının yavaş da olsa gerçekleşmekte olduğu yönünde yorumlara neden olmakta.
Kısacası, ŞİÖ’nün şimdi değilse de orta vadede küresel siyasette daha etkin bir güç merkezi olabile-
ceğini, en azından bu potansiyeli taşıdığını ve “mücadele merkezi”nin Asya-Pasifik’e kaymasıyla da
örgütün gelecekte adından sıklıkla söz ettireceğini ileri süren görüşlere yaygın şekilde rastlanmaktadır.
Enerji başta olmak üzere ekonomik kaynaklara, beşerî kaynak potansiyeline ve mevcut sanayileşme
girişimlerine atıf yapanlar açısından ABD hegemonyasındaki tek-kutuplu dünya siyasetinde bir ra-
hatlama anlamına gelen bu ihtimal, kimilerince de Soğuk Savaş döneminin gerginliklerinin yeniden
yaşanabileceği anlamına gelmektedir.
Örgütün diğer üyelerinin durumunun ve örgüte bakışının bu anlamda ıskalanmaması gerektiği de
açıktır. Zira Şangay Beşlisi’nin Özbekistan’ın katılımıyla örgüte dönüşmesi ve terörle mücadele orga-
nının merkezinin Taşkent’te olmasından da görüldüğü üzere her bir üye ŞİÖ için/açısından farklı bir
önem ve anlam taşıyabilmektedir. Stratejist bakış açılarının büyük önem verdiği “Avrasya’nın kapısı
Orta Asya”nın durumu, birçoklarına göre bırakın bölgeyi dünya siyasetinin ana meselelerinden birisi-
dir. Nitekim başta askerî tatbikatlar olmak üzere tüm üyeleri arasında çeşitli ortak siyasi-askerî çalışma-
lar yürüten ŞİÖ’nün en önemli meselelerinde biri de ABD’nin özellikle Özbekistan ve Kırgızistan’daki
askerî varlıkları olmuştur. ŞİÖ’nün kurucu üyesi olan eski Sovyet devletlerinin iç ve dış politikaları
ve örneğin ABD’yle ilişkileri, örgütün mevcut politikaları ve geleceği açısından kritik önem taşımaya
devam etmektedir. Nihayet, örgütün ekonomik ve siyasi bir ağırlık merkezi olma arayışının Hindistan
ve Pakistan’ın 2017’deki üyeliğiyle güç kazandığı da rahatlıkla söylenebilir.
231
 Sui Generis Örgütler

İslam İşbirliği Örgütü’nün

3 kuruluş sürecini ve amaçlarını
tanımlayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

İslam Birliği Örgütü

İsminde bir din adı barındırması açısından sui generis bir uluslararası örgüt olan İslam İşbirliği Örgütü
(İİÖ), 1969-1972 arasında düzenlenen bir dizi konferans neticesinde İslam Konferansı Örgütü (İKÖ)
adıyla kurulmuş, mevcut ismini ise 2011’de almıştır. BM’den sonra en fazla üyeye sahip olan ulusla-
rarası örgüt olan İİÖ’nün 57 üyesinin toplam 1.5 milyar nüfusu vardır. Örgütün bir uluslararası güç
merkezi ya da önemli bir aktör olamaması genelde üyelerinin coğrafi olarak Asya, Afrika ve Avrupa
kıtalarına dağılmış olmasına, ekonomik olarak çok farklı seviyelerde bulunmalarına, birer ulusal devlet
olarak farklı siyasi yönelim ve angajmanlara sahip olmalarına bağlanmaktadır.
Örgütün kuruluşunda özellikle Arap Birliği’nin 1945’te, İsrail’in de 1948’de kurulması etkili olmuş-
tur. Mısır önderliğindeki Arap Birliği’nin Orta Doğu’da seküler/sosyalist ve pan-Arabist politikaların
ön plana çıkması anlamına gelmesi, Filistin sorunu konusunda yürütülecek mücadelenin merkezi-
nin neresi olacağı ve bu mücadelenin hangi temelde yürütüleceği tartışmalarını da başlatmıştır. Orta
Doğu devletleri arasında İsrail karşıtı birliğin zemininin din olması gerektiği düşüncesi, başını Suu-
di Arabistan’ın çektiği devletler arasında zamanla ön plana çıkmıştır. Müslümanlar için kutsal olan
Mescid-i Aksa’nın 1969’da kundaklanması üzerine bu düşünceler fiiliyata yansımış ve acilen toplanan
İslam konferansında bir “daimi sekreterlik” kurulmasıyla da örgütlenme süreci başlamıştır. İslam Kon-
feransı Örgütü kurucu metni ise 1972’deki Cidde toplantısında kabul edilmiştir.
“Müslüman çoğunluğa sahip olan” BM üyesi her devletin üyeliğe başvurabildiği örgüt, Soğuk Savaş
boyunca etkisiz kalmış, 2005’ten itibarense küresel siyasette daha aktif olma amacıyla “reform” ça-
lışmaları başlamıştır. 2011’de ismi ve logosuyla birlikte amaçlarını da gözden geçiren örgüt, ekono-
mik, siyasi ve kültürel anlamdaki genel işbirliği amaçlarını kısmen güçlendirdiği gibi özellikle 11 Eylül
Saldırıları’nı takip eden tartışmaları da doğrudan kurucu metnine yansıtmıştır. Bir yandan İslam adına
yapılamayacağı ilan edilen radikal terörizmle mücadele edileceği vurgulanmış, diğer yandan da ılımlı
ve hoşgörüye dayalı bir İslam anlayışının sahiplenilip teşvik edileceği ilan edilerek İslam karşıtlığıyla
hep birlikte mücadele edileceği vurgulanmıştır. Ayrıca bilim ve teknoloji alanında ortak çalışmaların
yapılacağı da belirtilmiştir. Bununla birlikte, Mısır, Suriye, Yemen, Libya ve en son da Katar krizlerinde
görüldüğü üzere görüş ve çıkar farklılıkları yaşayan İİÖ üyeleri, sorunların çözümü konusunda çok
etkili olamamaktadır. Bunda, üyelerin homojen olmayan ekonomik, kültürel, siyasi özelikleri kadar
dünya ekonomisinde ve kültüründe kendilerini fazla hissettirememeleri de etkili olsa gerektir.
Kuruluş sürecindeki konferanslara “anayasasının ve dış politikasının ilkeleriyle bağdaştığı ölçüde” ka-
tılan Türkiye, özellikle Kıbrıs sorunu konusunda uluslararası destek aramasına koşut olarak İİÖ’yle
ilişkilerini zamanla geliştirmiştir. Örgütün İSEDAK organının daimi başkanlığının 1984’ten itibaren
Türkiye Cumhurbaşkanı’na verilmesiyle kurumsallaşan ilişkiler, 2005’te Ekmeleddin İhsanoğlu’nun
(bu göreve gelen ilk Türk vatandaşı olarak) İKÖ Genel Sekreterliğine seçilmesiyle daha da artmıştır.
Örgütün yeniden yapılandırma çalışmaları da bu dönemde resmiyete bürünmüştür.

232
Uluslararası Örgütler

Arap Birliği’nin amaçlarını ve bu

4 amaçların gerçekleşme düzeyini
yorumlayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Arap Birliği

1945’te kurulan ve isminde bir etnisite adı barındırması açısından sui generis bir uluslararası örgüt olan
Arap Birliği, bağımsız tüm Arap devletlerinin üye olma hakkının tanınması açısından dikkat çekmek-
tedir. Örgüt, 20. yüzyılda modern uluslararası ilişkiler sistemine dâhil olan Orta Doğu’da egemen ve
bağımsız devletler arasında yakın işbirliği amaçlamaktadır. Bölge liderliğine soyunan Mısır’ın ön plana
çıktığı süreçte, Filistin sorununa çözüm bulunması en temel amaçlardan biridir. Ancak hem bu sorun
kronikleştikçe hem de örneğin 1973 krizi sonrasında petrolün artan önemine koşut olarak üyeleri
arasında görüş farklılıkları artmıştır. Öyle ki, zamanla bağımsız varlıklarını korumaya daha fazla önem
veren üyeler arasındaki işbirliği zemini önemli ölçüde zayıfladığı için örgüt de genelde başarısız hatta
işlevsiz bulunmuştur. Zaman zaman kimi üyeliklerin askıya alınması da örgütün iç uyumuyla ilgili
sorunlar olduğunu göstermektedir.
“Üyeler arası ilişkileri güçlendirmek, politikaların uyumlulaştırılmasını sağlamak, egemenlik ve ba-
ğımsızlıklarını korumak ve Arap ülkelerinin çıkarlarının gözetmek” şeklinde amaçları olan örgüt bün-
yesinde ekonomi, finans, ulaşım, iletişim, kültür, vatandaşlık, sosyal güvenlik ve sağlık konularında
“her bir üyenin koşullarını ve yapılarını gözetecek şekilde” yakın işbirliği yapılmaktadır. Ancak üyeleri
arasındaki ekonomik ve siyasi farklar nedeniyle bu amaçların sınırlı şekilde gerçekleştirilebildiği görül-
mektedir. Kurucu metni bölgedeki uyuşmazlıkların çözümüne yönelik düzenlemeler içerse de, Arap
Birliği’nin bu anlamda başarılı olduğunu söylemek de zordur. Nitekim Filistin sorunu bir yana, Libya,
Mısır, Suriye, Yemen ve Katar krizlerinde örgütün kurucu metinde yazan amaçlara ulaştığını söylemek
zordur.

233
 Sui Generis Örgütler

1 Aşağıdakilerden hangisi Bağımsız Devletler 6 “Şangay Beşlisi” olarak anılan oluşum aşa-
Topluluğu (BDT) üyelerini bir araya getiren ortak ğıdaki ülkelerden hangisinin katılımıyla “Şangay
çıkarlardan biri değildir?
neler öğrendik?

İşbirliği Örgütü”ne dönüşmüştür?

A. Ekonomik çıkarlar A. Rusya Federasyonu
B. Siyasal zorunluluklar B. Çin
C. Etnik benzerlikler C. Özbekistan
D. Toplumsal sorunlar D. Pakistan
E. Askeri gereklilikler E. Hindistan

2 Bağımsız Devletler Topluluğu üyesi olduğu 7 Aşağıdakilerden hangisi Şangay İşbirliği

halde 1990’larda ülkesinde çatışma yaşamayan Örgütü’nün kuruluş amaçlarından biri değildir?
devlet aşağıdakilerden hangisidir?
A. Karşılıklı güveni güçlendirmek
A. Azerbaycan B. Bölgesel barışa katkıda bulunmak
B. Gürcistan C. Enerji ve ulaşım alanında işbirliği yapmak
C. Moldova D. Kolektif meşru müdafaa yapmak
D. Tacikistan E. Adil bir uluslararası düzen kurmak
E. Kazakistan
8 Şangay İşbirliği Örgütü’ne 2017’de üye olan
3 Bağımsız Devletler Topluluğu’nu diğer ulus- iki devlet aşağıdaki şıklardan hangisinde birlikte
lararası örgütlerden ayıran özellik aşağıdakilerden ve doğru olarak verilmiştir?
hangisidir?
A. Azerbaycan-Ermenistan
A. Üye sayısı B. Nepal-Bangladeş
B. BM Genel Kurulu’nda gözlemci statüsü C. Pakistan-Hindistan
C. Kurucu belgesinin olmaması D. Özbekistan-Türkmenistan
D. Üye devletlerin bazı organ ve kararlara katılma- E. Sri Lanka-Belarus
yabilmesi
E. Üyelerinin devlet dışı örgütlerden oluşması
9 İslam İşbirliği Örgütü’nün kurucu metnine
göre örgüte hangi devletler üye olabilir?
4 Daha önce Bağımsız Devletler Topluluğu
üyesiyken bu Örgütten ayrılan devlet aşağıdakiler- A. Müslüman çoğunluğa sahip olan devletler
den hangisidir? B. İslam hukukunu benimseyen devletler
C. Nüfusunun en az yarısı Müslüman olan devletler
A. Gürcistan
D. İsrail’i tanımayan devletler
B. Ermenistan
E. Müslüman nüfus barındıran devletler
C. Türkmenistan
D. Tacikistan
E. Özbekistan
10 Aşağıdakilerden hangisi İsrail’le imzaladığı
Camp David Anlaşması nedeniyle 1979’da Arap
Birliği üyeliğinden çıkarılmıştır?
5 Aşağıdakilerden hangisi Şangay İşbirliği
Örgütü’nün üyeleri arasında yer almaz? A. Yemen
B. Ürdün
A. Pakistan
C. Tunus
B. Türkmenistan
D. Mısır
C. Kazakistan
E. Cezayir
D. Özbekistan
E. Tacikistan

234
Uluslararası Örgütler

1. C Yanıtınız yanlış ise “Bağımsız Devletler Top- 6. C Yanıtınız yanlış ise “Şangay İşbirliği Örgütü”
luluğu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

2. E Yanıtınız yanlış ise “Bağımsız Devletler Top- 7. D Yanıtınız yanlış ise “Şangay İşbirliği Örgütü”
luluğu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. D Yanıtınız yanlış ise “Bağımsız Devletler Top- 8. C Yanıtınız yanlış ise “Şangay İşbirliği Örgütü”
luluğu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. A Yanıtınız yanlış ise “Bağımsız Devletler Top- 9. A Yanıtınız yanlış ise “İslam İşbirliği Örgütü”
luluğu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. B Yanıtınız yanlış ise “Şangay İşbirliği Örgütü” 10. D Yanıtınız yanlış ise “Arap Birliği” konusunu
konusunu yeniden gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.

235
 Sui Generis Örgütler

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

BDT diğer uluslararası örgütler gibi bir yapıya sahip değildir. Uluslarüstü bir ya-
pılanma olmadığı da tüzüğün ilk maddesinde açıkça belirtilmiştir. Rusçası “toplu-
luk”, “dernek” anlamlarına gelse de ilk anlamı “birlik”tir (sadrujestva). Bu nedenle
“örgüt”ten daha yoğun bir birlikteliği nitelemektedir. Topluluk içerisinde yer alan
Araştır 1 devletler bazı organlara katılırken bazılarına katılmayabilmektedir. Ayrıca BDT
içerisinde, belirli alanlara yönelik (KGAÖ gibi) uluslararası örgütlerden de söz edi-
lebilmektedir. Bütün bunlar göz önüne alındığında BDT’nin kendine özgü (sui
generis) bir yapıya sahip olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.

Şangay İşbirliği Örgütü, özel önem atfettiği “terörle mücadele”de kendisine

üç temel konu belirlemiştir: Dinî köktencilik, ayrılıkçılık ve terörizm. Tüm
üyelerinin kendi dış ve özellikle de iç politikaları çerçevesinde öne çıkan or-
tak sorunlar nedeniyle “terörle mücadele” için Bölgesel Anti-Terör Yapısı adlı
Araştır 2 özel bir organ da Taşkent merkezli olacak şekilde kurulmuştur. Bu yapı, ortak
politikalara/hassasiyetlere sahip olma kadar bölge-dışı güçlerin (özellikle de
ABD’nin) benzer gerekçe ve hedeflerle bölgede ve yakın çevresindeki sahip
olduğu ve/veya olmaya çalıştığı etkinliğe karşılık verme amacı da taşımaktadır.

1972’de İslam Konferansı Örgütü adıyla kurulan örgüt, uzun yıllar boyunca İs-
lam dinini benimseyen nüfusa sahip devletleri bir araya getirme işlevinin ötesine
pek geçememiştir. Ne var ki, üyeleri farklı kıtalara yayıldığı, farklı ekonomik,
siyasi ve kültürel özelliklere sahip olduğu için, uluslararası siyasette pek etkili
olamamıştır. Hem bu etkisizliği kırmak hem de Soğuk Savaş sonrasında şekille-
nen yeni ortama ayak uydurmak amacıyla 2005’te yeniden yapılanma hedefle-
ri belirlenmiştir. 2011 Astana Zirvesi’nde alınan kararlarla da örgütün kurucu
Araştır 3 metninde resmen değişiklik yapılmıştır. Yeni adıyla İslam İşbirliği Örgütü’nün
logosu da değiştirilmiş ve amaçları da gözden geçirilmiştir. Böylece özellikle 11
Eylül Saldırıları’nı takip eden tartışmalar da doğrudan kurucu metnine yansı-
tılmıştır. Bir yandan İslam adına yapılamayacağı ilan edilen radikal terörizmle
mücadele edileceği vurgulanmış, diğer yandan da ılımlı ve hoşgörüye dayalı bir
İslam anlayışının sahiplenilip teşvik edileceği ilan edilerek İslam karşıtlığıyla hep
birlikte mücadele edileceği vurgulanmıştır. Ayrıca amaç ve çalışma alanlarında
da kapsamlı değişiklikler yapılmış ve örneğin ekonomi, finans, bilim ve tekno-
loji alanlarında ortak çalışmalar yapılacağı belirtilmiştir.

Arap Birliği’nin kurucu metninde bağımsız tüm Arap devletlerinin örgüte üye
olma hakkının olduğu belirtilmekte ve isteyen Arap devletinin üyelik tale-
binin Genel Sekreterlik’e kayıt ettirebileceği ve takip eden ilk toplantıda da
Araştır 4 Konsey’e sunabileceği hükme bağlanmaktadır (madde 1). Dolayısıyla örgüt
üyeliği, “başvuran” Arap devletleri için herhangi bir kabule ya da onaya tâbi
olmadan (bir hak olarak) kendiliğinden gerçekleşmektedir.

236
Uluslararası Örgütler

Kaynakça
Aktaş, M. (2009). “Türkiye İslam Konferansı Karluk, R. (2007). Uluslararası Kuruluşlar. (6. Baskı),
Örgütüne Üye midir?” Dokuz Eylül Üniversitesi İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş.
Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt:11, Sayı 1, <http://
Kembayev, Z. (2009). Legal Aspects of the Regional
web.deu.edu.tr/hukuk/dergiler/dergimiz/ 11-
Integration Processes in the Post-Soviet Area.
1/1-%20aktas.pdf >( 21.02.2011)
Berlin: Springer.
Matveeva, A. & Giustozzi, A. (2008). “The SCO: A
Hasgüler, M. & Uludağ, M.B. (2007). Devletlerarası
Regional Organisation In The Making” Working
ve Hükümetlerdışı Uluslararası Örgütler. İstanbul:
Papers, Crisis States Research Centre-LSE.
Alfa Yayınları.
Başlar, K. (2001). “The Commonwealth of
Nauşebayeva, A. (2001). “21. Yüzyılın Başında
Independent States: Decayed within a Decade”,
BDT’nin Sorunları ve Geleceğe Yönelik
Turkish Yearbook of International Relations, XXXII:
Senaryolar”, Stratejik Analiz, 9: 41-46.
91-125.
Özen, Ç. (1995). “Bağımsız Devletler Topluluğu ve
Bilge, S. (1995). “Bağımsız Devletler Topluluğu ve
Bütünleşme Olgusu”, Yeni Forum, 16/313: 16-28.
Türkiye”, Avrasya Etüdleri, 1/4: 63-100.
Prajakti K. & Siddharth, S. (2007) “Shanghai
Brown, C. & Ainley, K. (2007). Uluslararası İlişkileri
Cooperation Organisation and Prospects of
Anlamak. (Gözden Geçirilmiş 3.Basım), İstanbul:
Development in Eurasia Region” Turkish Policy
Yayın Odası.
Quarterly, Cilt 6, No 2, ss. 95-99.
Demir, A. (1998). Tarihten Günümüze Rus Yayılmacılığı
Purtaş, F. (2005). Rusya Federasyonu Ekseninde
ve Yeni Kurulan Cumhuriyetler. İstanbul: Ötüken.
Bağımsız Devletler Topluluğu, Ankara: Platin.
Denk, E. (2015). Uluslararası Örgütler Hukuku:
Sean, L. Y. (2002). “Power Politics in Central
Birleşmiş Milletler Sistemi. Ankara: Siyasal
Asia: The Future of the Shanghai Cooperation
Kitabevi.
Organisation”, Harvard Asia Quarterly, Cilt 6, No
Doran, M. (2004). “Egypt: Pan-Arabism in Historical 4. s. 48-54.
Context”, Diplomacy in the Middle East. Ed:
Özdal, H. (2016). Rus Dış Politikasında Ukrayna,
L.Carl Brown, I.B. Tauris. London and New York.
USAK Yayınları, Ankara.
Hüseynov, F. (2003), “Bağımsız Devletler
Yeltsin, B. (2001). Gece Yarısı Günlükleri (çev. Ahmet
Topluluğu’nun Oluşumunun Hukuki
Fethi) İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür
Boyutları”, <http://dergiler.ankara.edu.tr/
Yayınları.
dergiler/38/280/2544.pdf> (29.7.2010).
Zagorskiy, A. V. (2000). “Rassiya i SNG”, Vneşnaya
İvanov, İ. (2002). Novaya Rassiskaya Diplomatiya.
Palitika Rassiskay Federatsi 1992-1999, Moskova,
Moskova: Olma Pres.
ROSSPEN.

İnternet Kaynakları
Bağımsız Devletler Topluluğu: http://www.cis.minsk.by/ İslam İşbirliği Örgütü: http://www.oic-oci.org
Şangay İşbirliği Örgütü: http://www.sectsco.org/ Arap Birliği: http://www.lasportal.org/

237
 Bölüm 8
Hükümet Dışı Uluslararası Örgütler
Hükümet Dışı Uluslararası Örgütlerin

1 2
Tanımı ve Uluslararası Politikadaki Yeri Uluslararası Af Örgütü
öğrenme çıktıları

1 Hükümet dışı uluslararası örgütleri ve dış 2 Uluslararası Af Örgütü’nü ve faaliyetlerini

politika üzerindeki etkilerini açıklayabilme açıklayabilme

3 4
İnsan Hakları İzleme Örgütü Yeşil Barış
3 İnsan Hakları İzleme Örgütü’nü 4 Yeşil Barış Örgütü’nün faaliyetlerini
tanımlayabilme açıklayabilme

Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay

5
Federasyonu
5 Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay
Federasyonlarını tanımlayabilme

Anahtar Sözcükler: • Sivil Toplum Örgütü • Kâr Amacı Gütmeyen Kuruluşlar • Greenpeace
• Hükümet Dışı Örgüt • Ülke Kuralı • İnsan Hakları İhlalleri • Gökkuşağı Savaşçısı

238
Uluslararası Örgütler
GİRİŞ
Hükümet dışı uluslararası örgütler, devletlerin/
kamu gücünün kurduğu ve yürüttüğü kurumların
dışında ortaya çıkan uluslararası sivil yapılardır. Si-
yasal, ekonomik, dinî, kültürel ve toplumsal birçok
alanda kâr amacı gütmeden, uluslararası alanda
gönüllü faaliyet göstermek üzere kurulan bu ya-
pıları devletlerden ve onların oluşturduğu ulusla-
rarası örgütlerden ayırt etmek için “gönüllü ku-
ruluşlar”, “sivil toplum kuruluşları” ve “hükümet
dışı kuruluşlar” başta olmak üzere farklı kavramlar
kullanılmaktadır. Biz tüm bu kavramları hükümet
dışı uluslararası örgütler başlığı altında toplaya-
cağız. Yasal, siyasal, toplumsal, sosyo-psikolojik
ve sosyo-politik birçok gerekçeye dayandırılan bu
kavram ve tanım farklılığı, aslında biraz da konu-
nun niteliğinden kaynaklanmaktadır. Gerçekten
de söz konusu olan, hem kuruluş gerekçeleri hem
de kuruluş, örgütleniş ve çalışma şekilleri itibarıyla
“geleneksel” resmî ve/veya siyasi kurumlardan ve
yapılardan farklı oluşumlardır. Bu çerçevede, ki-
mileri resmî yapılarla ilgisiz olunduğunu, hatta on-
lara kısmen alternatif olunduğunu dile getirirken
kimileri de mevcut resmî yapılanmalara “karşıtlık”
(“anti”lik) çağrışımına pek sıcak yaklaşmamakta
ve amacın olsa olsa bir “tamamlayıcılık” olduğunu
ima ve/veya ifade etmektedir. Ayrıca, söz konusu
olanın mevcut hukuksal yapılar içerisinde faaliyet
gösteren ya da göstermek durumunda/zorunda ka-
lan oluşumlar olduğu varsayımından yola çıkarak
yine “hukuksal” tanımlama ölçütlerinin esas alın-
masının gerektiğini savunan anlayışlara da rastlan-
maktadır.
Hükümet dışı uluslararası örgütler başlığı al-
tında, uluslararası ilişkiler ve uluslararası hukuk
sahasında “resmen” kurulan ve “resmen” faaliyet
gösteren “sivil” yapılar ele alınacaktır. Bu açıdan,
“sivil” ya da “gönüllü” nitelemesi yetersiz kalabilir.
Bu tercih, kimi kurumsal ya da somut durumlarda
ciddi bir açıklayıcılık gücü kazanan diğer kavram-
sal tanımlamaları görmezden gelmeyi de gerektir-
memektedir. Kısacası, her ne kadar bundan sonra
hükümet dışı uluslararası örgütler kavramı kulla-
nılacaksa da “sivil toplum kuruluşu” ve “gönüllü
kuruluşlar” gibi kavramlara da yeri geldiğinde baş-
vurulacaktır. Nihayetinde önemli olan kavramın
kendisinden ziyade işaret ettiği ve tanımladığı şey
ve bu çerçevede yapılacak anlama faaliyetleridir.
HÜKÜMET DIŞI ULUSLARARASI
ÖRGÜTLERİN TANIMI VE
ULUSLARARASI POLİTİKADAKİ
YERİ
Uluslararası ilişkiler disiplininin pek çok ala-
nında rastladığımız kadar olmasa da “hükümet dışı
uluslararası örgütler”i açıklamak için de çeşitli resmî
girişimler olmuştur. BM kurucu antlaşmasının 71.
maddesinde hükümet dışı örgütler sadece “sivil
toplum kuruluşları” şeklinde ismen geçmektedir.
Antlaşma, BM’nin ana organlarından olan Ekono-
mik ve Sosyal Konseyin “uluslararası kamuoyu”yla
istişare hâlinde çalışması amacı bağlamında yapılan
bu gönderme dışında herhangi bir açıklama getir-
memiş, bir tanım yapma yoluna gitmemiştir. BM
çerçevesinde hükümet dışı örgütlere ilişkin ilk ka-
rarsa bu tür yapılanmalara ilgili konularda danışma
ihtiyacının yaygınlaşmasıyla alınmıştır. BM Genel
Kurulunun 1996/31 sayılı kararına göre, BM’de da-
nışmanlık statüsü elde etmek isteyen hükümet dışı
örgütlerin BM amaç ve ilkelerine uygun hareket et-
mesi, faaliyet alanında genel kabul görmüş ve temsil
niteliğini haiz olması, merkezi ve temsilcisi bulun-
ması yani kurumsal varlık ve süreklilik arz etmesi ve
devletler/hükümetler arası bir anlaşmayla kurulma-
mış olması gibi özellikler taşıması gerekmektedir. Bu
koşullar çerçevesinde yapılan tanımlama, BM’nin
uluslararası düzeyde sahip olduğu meşruiyet (ya da
küresel siyasetteki etkisi) nedeniyle genelde kuşatıcı
ya da en azından göz ardı edilemez bulunmaktadır.
Benzer şekilde, Avrupa Konseyi (AK) de 1986’da
hazırladığı ve aslında sadece 10 devletin iç hukuk-
larında etki kazandırmak üzere taraf olduğu 24
Sayılı Sözleşme’de çeşitli ölçütlerden bahsetmiştir.
BM’dekine benzer bir mantıkla Sözleşme şartlarının
uygulanacağı hükümet dışı örgütleri işaret ederken
yani AK açısından ve AK platformunda geçerli ola-
cak şekilde sıralanan ölçütlere göre, kâr amacı güt-
meme/gönüllülük, uluslararası yarar gütme, taraf bir
devlet iç hukukuna uygun kurulma, en az iki dev-
lette faaliyet gösterme ve taraf devletlerden birinde
merkezî olma ölçütlerinin karşılanması gerekmekte-
dir. AK, bunun dışında, 2001-2002 döneminde de
çeşitli resmî çalışmalar yapmış ve çeşitli “temel ilke-
ler” belirlemiştir. Bu çerçevede örneğin, siyasi parti-
lerin kapsam dışı olduğu belirtilmiş, tüzel kişiliğin
şart olmadığı vurgulanmış ve faaliyetlerden elde edi-
len kazancın yine faaliyetlerde kullanılabileceği ama
üyelere dağıtılamayacağı not edilmiştir.
239

BM’ye göre devletlerarası anlaşmalarla
kurulmamış bütün uluslararası örgütler
“hükümet dışı örgüt” olarak kabul edilir.
BM ve AK’nin söz konusu kararları, hükümet
dışı uluslararası örgütlerin faaliyetlerine resmiyet,
meşruiyet ve tanınırlık kazandırmaktadır. Öte yan-
dan, devletler ve devletlerarası uluslararası örgütler
de kendi etki alanlarındaki faaliyet sahasına katıla-
cak hükümet dışı örgütleri tanımlamak, sınırlamak
ve akredite etmek için bu tanımlama girişimlerini
desteklemiştir. Sayıca az olan bu girişimlerin kav-
ram/tanım konusundaki önerilerinin tam anlamıy-
la kabul görmüş olduğunu söylemek de pek yerin-
de olmayacaktır. Öyle ki, günlük kullanımdan isim
seçimine, resmî kayıtlardan faaliyet alanlarına ka-
dar bu kapsamda değerlendirilen oluşumların fark-
lı farklı tanımları ve kavramları (örgüt, fon, teşki-
lat, birlik, dernek vb.) tercih ettiği gözlenmektedir.
O nedenle burada da yapılacağı gibi, vurguyu
tanım ya da kavramdan ziyade ölçüt ve gerekçeye
yapmak daha makul gözükmektedir. Ama hemen
vurgulamakta yarar var: Büyük ölçüde üzerinde
uzlaşılan birçok ölçüt de farklı dünya görüşlerine
tekabül edebilmekte ve bu nedenle de aşağıda yeri
geldikçe yapılmaya çalışılacağı gibi tartışma konu-
su olabilmektedir.
Hükümet dışı örgütleri tanımlamak için en sık
başvurulan ölçütler arasında, “kâr amacı gütmeme/
gönüllülük” ve “uluslararası (toplumsal) yarar güt-
me” bulunmaktadır.
Kâr amacı gütmeme/gönüllülük ölçütüne göre,
bir oluşumun hükümet dışı örgüt olabilmesi için
özel/ticari şirketlerden farklı olarak faaliyetlerini
herhangi bir maddi beklenti olmadan yürütmesi
gerekmektedir. Burada vurgu yapılan, üyelere/ça-
lışanlara “kâr payı dağıtmama”larıdır. Öte yandan,
genelde faaliyet gösterebilmek için her durumda
ekonomik kaynaklara ihtiyaç duyulduğu ve bunu
karşılamak için bireysel katkılar, bağışlar ve aidat-
ların her zaman yeterli olmadığı da vurgulanmakta
ve yine üyelere dağıtılmamak ve diğer faaliyetlerde
kullanılmak kaydıyla kazanç/kâr getirici faaliyetle-
rin temel ilkeye halel getirmediği söylenmektedir.
Kâr amacı gütmeme/gönüllülük ölçütü konu-
sunda kimisi oldukça ciddi bazı eleştiriler getiril-
mektedir. Bir görüşe göre, hükümet dışı örgütlerin
240
Hükümet Dışı Uluslararası Örgütler
özellikle vakıflardan, şirketlerden ve hatta resmî
organlardan aldıkları bağışlar üzerine dikkatli-
ce düşünmek gerekmektedir. Zira özellikle insan
hakları ve çevre sorunları gibi konularda alınacak
tavırlarda bir çıkar çatışması anlamına gelebilecek
ve ilgili oluşumun ekonomik, siyasi ve ideolojik
duruşunu etkileyebilecek bu tür katkıların daha
tanım aşamasından başlayarak bir “sorun” potansi-
yeli taşıdığı dile getirilmektedir. Yine, özellikle adil
ticaret (fair trade) olarak bilinen ve ürünlerin üre-
ticiden doğrudan tüketiciye ulaştırılması anlamına
gelen alanda faaliyet gösteren kuruluşlarla yardım
kuruluşlarının “ister istemez” bir ekonomik faali-
yette bulundukları ve çalıştırılan (sınırlı sayıda da
olsa) profesyonel personelin ücretleri dâhil kimi sa-
bit/rutin giderlerin bu yolla elde edilen gelirlerden
ödendiği yönünde itirazlar da yapılmaktadır.
Gerçekten de her ne kadar büyük ölçüde gö-
nüllülerden oluşsa da özellikle küresel faaliyet
gösteren ve birçok ülkede şubesi olan örgütlerin
sabit giderleri arasında bina, kırtasiye, iletişim vb.
masraflar kadar profesyonel personel giderleri de
önemli bir yer tutmaktadır. Bunların bağışlar ya da
kimi faaliyetlerden elde edilen açıklanabilir gelir-
lerden karşılanması bir yere kadar kabul edilebilir
bulunmakta, ancak bu durumda da birinci itiraz
gündeme gelmekte ve gelirlerin ya da bağışların
izlenen politikaları etkileme potansiyeli anlamında
“etik” ve “siyasi” boyutları tartışılmaktadır. Tüm
bunları ilgilendirir bir şekilde getirilen genel bir
eleştiriyse, en genel anlamıyla hükümet dışı örgüt-
lerin faaliyetlerinin ve faaliyet gösterdikleri alanla-
rın ekonomik büyüklüklerinin bu alanı neredeyse
bir “sektör” olarak adlandırmaya zemin teşkil eder
boyutlara ulaştığı yönündedir. Ekonomik değiş-
kenlerin bu kadar merkezî bir konumda olduğu
faaliyetler sahasını gönüllülük/kâr amacı gütmeme
ilkesi/ölçütü üzerinden tanımlamanın artık nere-
deyse olanaksız olduğu vurgulanmaktadır.
Uluslararası (toplumsal) yarar gütme ölçütü: Tüm
“uluslararası toplum”un ve özellikle de geleneksel
olarak devletler arası ilişkiler alanının birçok açıdan
dışarıda bıraktığı toplumlar arası ve ötesi örgütlen-
meleri ve insanların genel yararını gütme şeklinde
tanımlanabilecek bu ölçüt, beraberinde birçok tar-
tışmayı da getirmektedir. Kavramda yer alan her
bir kelime (örneğin, “toplum”, “uluslararası top-
lum” ve “(genel) yarar”) tartışmaya açıktır. Kimi
oluşumların sadece bu ölçüt üzerinden “hükümet
dışı örgüt” olmadığını ya da olduğunu ileri süren
Uluslararası Örgütler
ya da bu anlamda çeşitli sınıflandırmalar yapan ol-
dukça ciddi tartışmalar ve görüşler bulunmaktadır.
Örneğin, hükümetler tarafından toplumdan
ziyade hükümetin çıkarlarına hizmet etmek için
“gerçek” hükümet dışı örgütlere karşı kurulduğu
gerekçesiyle kimi oluşumlar GONGO (goverment-
organised NGOs) olarak adlandırılmaktadır. Yine
dinî oluşumların cemaatlerinin dar çıkarlarını ger-
çekleştirme amacıyla kurduğu savlanan kuruluşlar
RINGO (religious-oriented NGOs), iş çevreleri/
sermaye tarafından kurulan/desteklenen örgütler
de BINGO (business-oriented NGOs) olarak ad-
landırılabilmektedir. Kısacası, kimi STK’ların ge-
niş toplumsal kesimlerin değil de belli bir kesimin
çıkarlarını desteklemek için kurulduğu, oysa top-
lumların ve hatta tüm insanların (insanlığın?) yara-
rına çalışmayan yapılanmaların olsa olsa lobi/baskı
faaliyeti ve hatta ticari faaliyet de yürütebilen “çı-
kar grupları” olduğu ileri sürülmektedir. Tersinden
okursak, açıkça söylenmese de (“gerçek”) hükümet
dışı örgütler bu gibi arazlardan azâde kabul edil-
mekte ve dolayısıyla da sıfatsız, nitelemesiz “hükü-
met dışı örgüt”, “sivil toplum örgütü” gibi isimlerle
ayrıştırılmaktadır.
Aslında toplumsal her konuda olduğu gibi bu
konuda da ulaşılacak yargılar ve bu yolda benim-
senecek her türlü ölçüt, her durumda “subjektif”
olmaya mahkûmdur. Zira “insanlık”, “toplum”,
“toplumsal fayda” gibi kavramlar birçok değişkene
göre içeriği farklı doldurulabilecek kavramlardır.
Hem bu sadece genelin/çoğunluğun “toplumsal ya-
rar” olarak tanımladığı ama belli bir öncelik/önem
sırasına koyduğu konular için söz konusu değildir;
genelin/çoğunluğun bırakın “toplumsal yarar” ola-
rak görmeyi “toplumsal zarar” hatta “organize suç”
olarak kodladığı konular bile taşıyıcıları tarafından
pekâlâ “toplumsal yarar” olarak nitelenebilmektedir.
Burada kastedilen toplumsal değerlerin hiç olmadı-
ğı veya olamayacağı şeklinde bir belirsizlik, biline-
mezlik, sübjektiflik vurgusu, kurgusu, övgüsü ya da
çağrısı değildir. Tersine, söylenmek istenen her türlü
tanımlama çabasında odağa “amaç”ın konmasının
bizi fazla uzağa götürmeyeceği, götüremeyeceğidir.
Öte yandan, eğer vurgulanmak istenen “daha
geniş toplumsal kesimlerin çıkarını ve/veya yararını
gözetmek” ise bu durumda da tartışmanın ekseni
kaymakla birlikte sorunlar bitmemektedir. Zira bu
tür itirazların kabul edilmesi durumunda da tüm
itirazlar giderilememektedir. Nitekim ilgili kuru-
luşların kendilerinin ve gönüllülerinin iyi niyeti
veri olarak kabul edilse bile ortada tartışmaya değer
başka ilgili sorunlar bulunmaktadır. Birincisi, ken-
di bağlamlarında daha derin eleştirileri hak etmekle
birlikte “resmî” kuruluşlar ve özellikle de siyasi olu-
şumlar nihayetinde bir dışsal/kamusal hesap verme
mekanizmasına tâbidir. Gerçekten de örneğin se-
çimler başta olmak üzere denetim vb. yollarla bir
dışsal/kamusal hesap verme mekanizması hükümet
dışı örgütler için neredeyse hiç geçerli değildir. Tabii
ki burada söylenmek istenen hükümet dışı örgütle-
rin tümüyle denetimsiz bir alan oldukları değildir.
Tersine, bu tür gönüllü hareketlerin kendilerini he-
sap verme bağlamında belirli (özellikle iç) süzgeç-
lerden geçirmesi belki de işin doğası gereğidir. Ki,
çoğu durumda olan da budur. Ancak, bu tür ör-
gütlerin nihayetinde resmî kurumlara alternatif ve
hatta onları denetlemek veya frenlemek amacıyla
kurulmuş olduğu ve hareket ettiği gerçeği kendileri
açısından hesap verme meselesini geri plana atma
anlamına gelir şekilde değerlendirilmemelidir. Öy-
leyse “başarı”, “etkinlik”, “etkililik” gibi ölçütlerin
bu anlamda daha ön plana çıkması da bizi sorulan
soru açısından çok ileri taşımayacaktır. Burada kas-
tedilen neo-liberal dönemin şeffaflık ve hesap veri-
lebilirlik gibi küresel-resmî ölçütleri değil, yararını,
hak ve çıkarlarını savunduklarını söyledikleri geniş
toplumsal kesimlere ve üyelerine karşı “açıklama/
anlatma” sorumluluğudur.
Ayrıca, kimi eleştiriler de hükümet dışı örgüt-
lerin tümüyle değilse de yabancılaşma, kendisi için
var olma ve büyüme gibi konularda eleştirdikleri
resmî-kamusal yapılanmalara benzeme riski taşıdı-
ğına dikkat çekmektedir. Bu tür eleştirilerin, özel-
likle de hükümet dışı örgütlerin kendi varlıklarını
idame ettirme refleksiyle davranabilecekleri ger-
çeğini hatırlatması açısından göz ardı edilmemesi
yerinde olacaktır.
Daha da önemlisi, bu tür yapılanmaların hesap
verebilirlik ilkesiyle doğrudan bağlantılı bir şekilde
ele alınabilecek “temsil gücü”yle ilgili de ciddi eleş-
tiriler bulunmaktadır. Buna göre, ilgili yasal mev-
zuatın asgari koşullarını karşılayarak yani görece
çok az sayıda insanın katılımıyla kurulan bir hükü-
met dışı örgütün medyayla bağlantıları ve özellikle
de sosyal medya üzerinden/sayesinde yürüttükleri
halkla ilişkiler etkinlikleriyle “cürmünden fazla”
etki doğurabilmesi de pekâlâ mümkündür. Elbette
az üyeye sahip olma ya da ilişkiler ağı (network) tek
başlarına “toplumsal yarar” ve “toplumsal temsil”
bağlamında bir eleştiri getirmeye yeterli değildir.
241

Hatta tüm mesele resmî kanallar dışında faaliyet
göstermek olduğuna göre, özellikle az üyeye sahip
olma kimi durumlarda bu amaca hizmet etmenin
en iyi yolu da olabilir. Ancak bu tür eleştirileri
toplumsal meselelere aktif katılım ve bu çerçeve-
de yatay örgütlenmenin bir gereği olmanın ötesine
taşıyıp resmî yapılar için getirilen eleştirileri ter-
sinden üretir bir şekilde genel/ulusal/toplumsal/
küresel çıkara yönelik olarak kodlamak da hiçbir
şey değilse de çelişki olacaktır. Bu durumun en
önemli riski de odaklanılan konu itibarıyla geniş
toplumsal kesimler nezdinde veya genele “makul/
haklı” gelen öneriler bağlamında bile bir “vicdani
tekel” yaratma riskidir. Gerçekten de, özellikle de
çalışmalarıyla ciddi saygınlık kazanmış kuruluşla-
rın yoğunlaştıkları sorunlarda aldığı ilkesel ya da
somut pozisyonlar, aynı düşünce/tavır dünyasında
bile tartışmanın, düşünmenin, eylemenin önünü
tıkar bir duruma neden olma riski taşımaktadır.
Mevcut görüşün/tutumun ola ki aynı yönde
daha da derinleştirilmesi veya genişletilmesi imkânı
anlamına da gelebilecek alternatif seslerin zamanla
gündeme getirilemez olması, hem düşünce tembel-
liği hem de düşünce kıtlığı anlamına gelecektir. Bu
durum ise en azından hükümet dışı örgütün bir
otorite olarak dolaşıma soktuğu görüşün toplum-
sal temsilini ve/veya meşruiyetini olumsuz yönde
etkileyecektir. Kaldı ki, örgütlerin kendilerinin de
“ahlakçılık” yapar duruma düşmesi yerine göre çok
uzak bir ihtimal de olmayabilir. Zira çeşitli konu-
larda toplumsal önermeler yapmak gibi son derece
meşru, makul ve hatta saygıdeğer tutumların ah-
lakçılık gibi bir anlamda totaliter bir yola açık kapı
bırakması bile -özellikle de yola çıkış amaçları ha-
tırlandığında- yeterince sorunludur.
Sivil toplum kuruluşlarının, mevcut düze-
nin açıklarını kapatarak kendisini idame
ettirmesi için yönlendiren, bu anlamda
da toplumun “gazını alma” işlevi gören
ve “halka dayalı alternatifler” olmaktan
ziyade “neo-liberalizmin araçları” olarak
faaliyet gösteren yapılanmalar olduğu yö-
nünde eleştiriler getirilmektedir.
Hükümet dışı örgütlerin sonuç alma kapasitesi
açısından değerlendirilmesi gerektiği yönünde gö-
rüşler de yaygındır. Buna göre, esas mesele bu tür
örgütlerin ilgilendikleri, yoğunlaştıkları alanlar ve
242
Hükümet Dışı Uluslararası Örgütler
bu bağlamda gerek somut değişiklik sağlama gerek-
se toplumsal farkındalık/bilinç yaratma anlamında-
ki etkileri ve etkileme kapasiteleridir. Yukarıda ele
alınan ve genellikle liberal-demokratik sistem/yapı
içi eleştiriler şeklinde nitelenebilecek eleştirilerden
farklı bir çıkış noktası olan bu yaklaşımlara göre,
hükümet dışı örgütlerin genel/yapısal/sistemik so-
runları da bulunmaktadır. Eleştirinin ötesine geçen
bu itirazlara göre, hükümet dışı örgütler, işlevleri
itibarıyla “mevcut dünya düzeni”ni meşrulaştırma
araçlarıdır. Örneğin kimi çevreci akımlardan gelen
ve asıl kirletici olanlara yönelmekten ziyade birey-
lere yönelik yapılan çevreci hayat tarzı çağrılarına
bu bağlamda dikkat çekilmektedir. Buna göre, as-
lında çözüm olmayan önlemlerin maliyetini de bi-
reye/tüketiciye ödeten yaklaşımların ifa ettiği işlev,
çevresel tahribatın önlenmesinden/giderilmesin-
den ziyade bu hassasiyeti (krizi) piyasa adına fırsata
çevirmek ve mevcut kalkınma anlayışını sorgulama
dışı tutarak yeniden üretmektedir.
Uluslararası ilişkiler, genelde devletler ve özelikle
20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren de yoğun şe-
kilde devletler tarafından kendi aralarında kurulan
uluslararası örgütler aracılığıyla yürütülmektedir.
Bu durum, özellikle bağlayıcı kararlar alma ve bun-
ları uygulama anlamında geçerlidir. Öte yandan,
devletlerin ve uluslararası örgütlerin yapmadığı, ya-
pamadığı ya da yetişemediği alanlarda faaliyet gös-
terme amacıyla yola çıkan ve/veya kendilerini böyle
tanımlayan hükümet dışı kuruluşların da zamanla
bu sisteme bir şekilde dâhil olmaya başladığını gör-
mekteyiz. Gerçekten de özellikle insan hakları ve
çevre sorunları konusunda faaliyet gösteren birçok
hükümet dışı örgütün başta Birleşmiş Milletler, Av-
rupa Birliği, Avrupa Konseyi, Afrika Birliği, Ameri-
kan Devletler Örgütü, İslam İşbirliği Örgütü, Arap
Birliği vb. birçok uluslararası örgütte daimi ya da
ad hoc danışmanlık hatta gözlemci statüsü elde et-
tiğini görmekteyiz. İlgili örgütlerin ilgili organları
nezdinde genel ya da konu esasında söz sahibi olan
hükümet dışı örgütlerin, hükümetler-arası konfe-
ranslar da dahil olmak üzere birçok zeminde birçok
konunun gündeme gelmesinde ya da ilgili karar-
ların oluşturulmasında oy vermeksizin pay sahibi
olmasının ciddi bir katkı olduğu yadsınamaz. Bağ-
layıcı karar alma aşamasına (oy sahibi olarak) aktif
katılım şeklinde cereyan etmese de bu işlevin ister
radikal eleştiriler getirenlerin isterse de lehte görüş-
lerin dikkat çektiği anlamda alınan kararlara görece
daha fazla meşruiyet sağlayacağıysa açıktır.
Uluslararası Örgütler

Gerçekten de hükümet dışı uluslararası örgütlerin ulus-

lararası politikada oynadığı rol, en ciddi muhaliflerinin bile
Hükümet-dışı örgütlerin temel faaliyet
göz ardı edemeyeceği, görmezden gelemeyeceği önemli bir
alanları arasında sayılabilecek çevre, in-
gelişmedir. Bu açıdan bakıldığında, hükümet dışı örgütler
san hakları, kültürel değerlerin korunması
uluslararası politikanın bir gerçeğidir. Bu nedenle “uluslara-
gibi konular küresel nitelikte olması bu
rası ilişkiler” kavramı da yerini “dünya politikası”, “küresel
örgütlerin de küreselleşmesi sonucunu
politika” gibi kavramlara bırakmaktadır. Bunun en azından
doğurmuştur.
aktör çeşitliliği ve bunun getireceği disipliner açılımlarla
birlikte söz konusu sahanın dönüşmesine -tüm olumlu ve
olumsuz etkileriyle- çoktan kapıyı araladığı rahatlıkla söy-
lenebilir. Hükümet-dışı örgütler birçok uluslararası
Bu açıklamalardan sonra uluslararası politikada öne çı- örgütte görüş bildirme, gündem yaratma
kan bazı hükümet dışı uluslararası örgütleri ele alabiliriz. ve danışma işlevi görmektedir.

Öğrenme Çıktısı

1 Hükümet dışı uluslararası örgütleri ve dış politika üzerindeki etkilerini açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Hükümet dışı uluslararası Hükümet dışı uluslararası

örgütler, uluslararası politi-
kayı hangi kanallardan etki-
leyebilmektedir?
Hükümet dışı uluslararası
örgütlerin hükümetler ara-
örgütlerin artan öneminin
sı örgütlerin çalışmalarında
küreselleşmeyle ilişkisini
artan önem ve etkisini an-
tartışınız.
latınız.

ULUSLARARASI AF ÖRGÜTÜ
28 Mayıs 1961’de The Observer’da Peter Benenson imzasıyla
yayınlanan “The Forgotten Prisoners” makalesiyle başladığı kabul
edilen bir süreçle kurulan Uluslararası Af Örgütü (UAÖ) (Amnesty
International), bugün hem ulaştığı kapsama alanı, hem etkinliği
hem de tanınırlığı ve bilinirliği açısından en önde gelen hükümet
dışı uluslararası örgütlerdendir. UAÖ, bir yandan sömürge altındaki devletlerin bağımsızlaştığı ve Bağ-
lantısızlar Hareketi’nde somutlaştığı üzere üçüncü dünyacı akımların güçlendiği, diğer yandan da insan
hakları alanında uluslararası düzeyde yoğunlaşan tartışmalar çerçevesinde mevcut devlet sisteminin farklı
bakış açılarıyla eleştirildiği dönemde kurulmuştur.
Genel olarak insan hakları alanında faaliyet gösteren UAÖ, söz konusu makalenin adından da anlaşı-
lacağı üzere, ilkin fikir, düşünce ve ifade özgürlüğü kapsamında kovuşturmaya uğrayan ve özgürlüğü kısıt-
lananların haklarını savunmak amacıyla yola çıktı. “Fikir suçluları”nın mahkûmiyetlerinin son bulması ve
serbest bırakılmaları yönünde ilerletilen kampanyalarla elde edilen başarılar ve artan destekle de zamanla
diğer insan hakları ihlalleriyle de ilgilenme şeklinde sürdürüldü. “Karanlığa küfredeceğine bir mum da sen
yak” anlayışından esinlenerek ve fakat mevcut sorunlara, engellere ve mahkûmiyetlere de dikkat çekerek
dikenli telle çevrilmiş bir mum şeklinde bir amblem benimseyen UAÖ, günümüzde kendi temel misyo-
nunu şöyle sıralamaktadır:

243

• Kadınların, çocukların, azınlıkların ve yerel
halkların hakları,
• İşkenceye son verme,
• İdam cezasının kaldırılması,
• Fikir mahkûmlarının, sığınmacıların ve
göçmenlerin sorunları ve hakları,
• Siyasi suçluların hakları,
• İnsan onurunun korunması.
Uluslararası Af Örgütü, insan haklarına say-
gı gösterilmesi ve bu hakların korunması
konusunda çalışan insanların oluşturduğu
uluslararası alanda tanınan küresel bir ha-
rekettir. Vizyonu, her insanın İnsan Hak-
ları Evrensel Beyannamesi tarafından kabul
edilen insan haklarına ve diğer tüm ulusla-
rarası insan hakları standartlarına erişebil-
mesini sağlamaktır.
UAÖ, bu çerçevede, işkence ve kötü muame-
leye son verilmesi, idam cezasının kaldırılması,
şiddette başvurmamış tüm siyasi mahkûmların
serbest bırakılması, kadınlara karşı şiddetin ve ay-
rımcılığın durdurulması, yoksul ve yoksunların
hakları ve onurunun gözetilmesi, göçmenlerin ve
sığınmacıların haklarının korunması, küresel silah
ticaretinin düzenlenmesi ve terörle mücadelenin
adaletten ayrılmadan yürütülmesi, nefret söylemi
hariç ifade özgürlüğünün sağlanması gibi konular-
da aktif kampanyalar yürütmekte, çeşitli hükümet-
ler ve uluslararası örgütler nezdinde baskı ve lobi
faaliyetleri yapmaktadır. Son yıllarda artan sorunlar
nedeniyle göç konusuna özel bir önem atfedildiği-
ni söylemek de mümkündür. 1977’de Nobel Barış
Ödülü, 1978’de de BM İnsan Hakları Ödülü alan
UAÖ, genel olarak da en etkin, bilinen ve saygın
hükümet dışı kuruluşlar arasında sayılmaktadır.
Ayrıca çeşitli uluslararası örgütler, resmî konferans-
lar gibi platformlarda danışmanlık/gözlemci statü-
sü de elde etmiş durumdadır.
Uluslararası Af Örgütü “karanlığa küfre-
deceğine bir mumda sen yak” anlayışın-
dan esinlenerek ve fakat mevcut sorunla-
ra, engellere ve mahkûmiyetlere de dikkat
çekerek dikenli telle çevrilmiş bir mum
şeklinde bir amblem benimsemiştir.
244
Hükümet Dışı Uluslararası Örgütler
Uluslararası Af Örgütü, 1977’de Nobel
Barış Ödülü, 1978’de BM İnsan Hakları
Ödülü’nü almıştır. UAÖ, genel olarak da
en etkin, bilinen ve saygın hükümet-dışı
kuruluşlar arasında sayılmaktadır. Ayrıca
çeşitli uluslararası örgütler, resmî konfe-
ranslar gibi platformlarda danışmanlık/
gözlemci statüsü de elde etmiş durumdadır.
internet
Uluslararası Af Örgütü ilgili bilgilere http//
www.amnesty.org.tr adresinden ulaşabilirsiniz.
Örgütlenme
Her hükümet dışı örgütte olduğu gibi resmî
yapılanmalardan farklı olarak görece esnek ve ya-
tay olarak örgütlenen UAÖ’nün en üst düzey yö-
netim organı, Uluslararası Konsey’dir. Örgütün
merkezînin bulunduğu Londra’da faaliyet göste-
ren ve şubelerin ve alt-birimlerin üyeleri oranında
önerdiği adaylardan oluşan Uluslararası Konsey’de
örgüt dışından da katılımcılar yer alabilmekte, an-
cak oy verme hakkı sadece UAÖ üyelerine ait sayıl-
maktadır. İki yılda bir toplanan Konsey, hem genel
siyasayı ve politikaları belirlemekte hem de bir an-
lamda iç denetim yapmaktadır.
Bunun dışında, Uluslararası Konsey tarafından
seçilen 8 üye ve Mali İşler Sorumlusu’ndan oluşan
ve yılda bir kez toplanan Uluslararası Yürütme Ko-
mitesi de bulunmaktadır. Komite’nin ana amacı,
tüm faaliyetlerin UAÖ’nün statüsüne, ilkelerine ve
Uluslararası Konsey tarafından belirlenen genel po-
litikalara uygun bir şekilde yürütülmesini gözetle-
mek, denetlemek ve sağlamak olarak belirlenmiştir.
Örgütün sürekliliğini ve devamlılığını (ve hat-
ta bir adresi olabilmesini), kısacası bir örgüt (tüzel
kişilik) olabilmesini sağlayan kilit organ olan Sekre-
tarya ise Uluslararası Konsey ve Uluslararası Yürüt-
me Komitesi’nin günlük rutin işlerini takip etmek
ve gerçekleştirmekle görevlidir. Genel Sekreter’in
başkanlığında yaklaşık 500 profesyonel personelin
çalıştığı Sekretarya, Londra’da(n) yürüttüğü çalış-
malar çerçevesinde çeşitli kampanyalar, projeler,
programlar ve araştırmalarla lobi faaliyetlerini fii-
len yürütmekte ve yönlendirmektedir.
Uluslararası Örgütler
Her ne kadar kampanyalar, eğitim programları,
projeler vb. saha çalışmalarının önemli bir kısmı
büyük ölçüde gönüllüler tarafından yürütülse de
özellikle merkez büroda ve BM gibi büyük ulus-
lararası örgütler nezdinde çalışmakta olan profes-
yonellerin maaşları ve saha harcamaları dâhil tüm
rutin harcamalar, UAÖ’nün büyük ölçüde bağış-
lardan oluşan bütçesinden karşılanmaktadır. UAÖ,
dünyanın her yerinden bireysel bağışçılarından
kaynaklanan gelirleri dışında yıllık raporları dâhil
kendi yayınlarıyla çeşitli ürünlerin satışından da
gelir elde etmektedir.
Resmî İnternet sayfalarındaki bilgilere göre
150’nin üzerinde ülkeden yaklaşık 7 milyon gönül-
lüsü, destekçisi ve abonesi olan UAÖ’nün, 70’den
fazla ülkede de büroları bulunmaktadır. Üye sayı-
larına ve büyüklüklerine göre 52’si şube (section),
“şube olma yolundaki” diğerleri de yapı (structure)
olarak anılan bu büroların her biri, UAÖ’nün sta-
tüsü, temel ilkeleri, amaçları ve hedefleri doğrultu-
sunda çalışmak üzere kendi özerk örgütlenmesini
yapabilmektedir. UAÖ çatısı altında 2017 itibariy-
le 159 ülke için yıllık raporlar yayınlamaktadır.
Ülke Kuralı
UAÖ’nün kendisini benzer birçok hükümet
dışı örgütten de ayıran en önemli çalışma ilkesi,
“ülke kuralı”dır (Work on Own Country Rule -
WOOC). Bu kurala göre, örgüt temsilcilikleri bu-
lundukları ülkede hak ihlaline uğrayanlarla ilgili
raporlama yapamamaktadır. İnsan hakları mücade-
lesinin “millî” değil “uluslararası” bir sorumluluk
olduğundan hareketle getirilen ve idam cezası ve
göçmenlerin durumu konusunda istisnası olan bu
kuralın iki temel amacı olduğu söylenmektedir:
Yürütülen faaliyetlerin tarafsızlığını teminat altına
almak ya da bu manada örgüt içine ve/veya dışı-
na teminat vermek ve üyelerle gönüllü-profesyonel
tüm çalışanların herhangi bir baskı olmadan çalış-
masını garanti altına almak.
Öte yandan, UAÖ’nün internet sayfasında ve
diğer ilgili platformlarda hemen vurguladığı gibi
ülke kuralı, çalışanların ve örgütlerin kendi ülke-
lerinde insan hakları konusunda farkındalığı ar-
tırma, aktivistleri destekleme, insan hakları konu-
sunda genel faaliyetlerde bulunma vb. çalışmalara
bir engel teşkil etmemektedir. Bu durum, hemen
yukarıda belirtildiği gibi, özellikle de idam cezasına
çarptırılanlar ve göçmenler konusunda geçerli ola-
rak kabul edilmektedir.
Uluslararası Af Örgütü’ne Yönelik
Eleştiriler
Genel olarak hükümet dışı örgütlere yöneltilen
eleştiriler bir yana, UAÖ’ye çeşitli devletlerden ge-
len eleştiriler bulunmaktadır. “Batılı” devletlerin
sol/sosyalist/Marksist kökenleri olduğu gerekçesine
dayanan itirazları, UAÖ’nün ABD ve İsrail başta ol-
mak üzere Batılı devletlerin dış politika uygulama-
larına, askeri-sivil müdahalelerine ve bu bağlamda
ortaya çıkan insan hakları ihlallerine oransal olarak
daha fazla eğildiği iddiasında yoğunlaşmaktadır.
Buna göre, demokratik sistemleri gereği ihlal iddia-
larının gündeme gelmesine karşı baskıcı ve sansür-
cü bir anlayış sergilemediği için, “açık toplumlar”
olan Batılı devletlerin en küçük ihlalleri bile etkin
ifade ve şikâyet mekanizmalarıyla hemen gündeme
gelebilmekte (ve böylece aslında hemen etkin çö-
zümler de üretilebilmekte), buysa sanki Batılı dev-
letler daha çok/ciddi sayıda ihlal yapıyormuş gibi
bir durum ortaya çıkarmaktadır. Oysa özellikle de
“kapalı toplumlar”da çok daha fazla ve yaygın olan
ihlallerin bu kadar kolay gündeme gelmemesi, san-
ki ortada oransal olarak farklı bir durum varmış iz-
lenimi yaratmaktadır. UAÖ’nün yıllık raporlarında
ve diğer uygulamalarıyla açıklamalarında bu duru-
mu göz önüne almaması ve buna uygun bir dil ve
yöntem kullanmaması da ortaya “haksız”, “adilane
olmayan” bir durum çıkarmaktadır. Öte yandan,
Batılı devletlerden gelen bu itirazların anlamsız
olduğunu, tüm ihlallerin gündeme getirildiğini ve
UAÖ’nün Batı dışı dünyada -ve/veya en azından
aktivistler nezdinde- görece saygın bir imaja sahip
olmasının tam da bu duruşundan kaynaklandığını
dile getirenler de bulunmaktadır.
Öte yandan, UAÖ’nün Batılı devletlerin ve
özellikle de ABD ile İngiltere’nin dış politika önce-
liklerine ve uygulamalarına paralel hareket ettiği ve
insan hakları ihlalleriyle ilgili çalışmalarını bu çer-
çevede belirlediği yönünde eleştiriler de getirilmek-
tedir. Buna göre, Batı’da hem de tam üçüncü dün-
ya bağımsızlaşırken ortaya çıkan, merkezî Batı’da
olan, bağışçılarının önemli bir kısmı Batılı olan ve
Batılı devletlerle yakın çalışmalar yapan UAÖ’nün
başka türlü değerlendirilmesi de mümkün değildir.
Bu bağlamda, örgütün Batılı devletlere ve mütte-
fiklerine insan hakları ihlalleri konusunda daha
“anlayışlı” yaklaştığını ve yoğun ihlallerin istikrar-
barış vb. ilkeler ön plana çıkarılarak geçiştirilmesi
politikalarına payanda olduğunu ileri sürenler de
bulunmaktadır. Bu görüşe göre, insan hakları ulus-
245
 Hükümet Dışı Uluslararası Örgütler

lararası politikada araçsallaştırılmakta ve UAÖ de ve olumsuz anlamlarda tartışma konusu olmuştur.

buna katkı sağlamaktadır.
“Batı”ya bakış/yaklaşım konusunda getirilen
bu iki-yanlı eleştiriler bir yana, bazı devletler de
UAÖ’yü “güvenlik-insan hakları dengesi”ni iyi oku-
yamamakla eleştirmektedir. Buna göre, devletlerin
vatandaşlarının haklarını korumak için gerekli ön-
lemleri alma görevinin olduğu ve bunun da insan
hakları anlayışının bir parçası olduğu görmezden
gelinmekte ve “dengesiz” ve “gerçekçi olmayan” eleş-
tiriler yapılmaktadır. Bu anlayış, üstü kapalı bir şe-
kilde de olsa müttefiklerini kaybetmeme önceliğiyle
davranan Batılı devletlere de atfedilebilmektedir.
Yine bazı devletler de insan haklarına ve insan
hakları örgütlerine genel yaklaşımları çerçevesinde
evrensel insan hakları kategorileri konusunda iti-
razlar dile getirmekte ve kültürel/yerel değerlere ve
anlayışlara dikkat edilmediği eleştirisini yapmak-
tadır. Her ne kadar genelde “Doğu” daha doğru-
su “Batılı olmayan” devletlere atıfla anlaşılsa daha
doğrusu kodlansa da, bu yaklaşıma aslında “Batı”
içinde de rastlanabilmektedir. Bu bağlamda özel-
likle de Katolik Kilisesi ve Vatikan’ın sıkça günde-
me getirdiği kürtaj, eşcinsellik vb. konularda insan
hakları söyleminin içi boş evrensel değerler olarak
dayatıldığı yönündeki eleştirilere dikkat çekilebilir.
Genelde insan hakları örgütlerini özelde de
UAÖ’yü seçici, ön yargılı, tek-yanlı ve “anlayışsız”
davranmakla eleştiren bu genel iddialar bir yana,
UAÖ’nün özellikle 11 Eylül sonrası dünyada yaşa-
nan kimi kritik gelişmelerde aldığı tavır da olumlu
Guantanamo uygulamalarını sert şekilde eleştiren
ve bunları günümüzün Gulag Kampları olarak ni-
teleyen UAÖ, Danimarka’da patlak veren ve bir-
çok Avrupalı siyasetçi tarafından “ifade özgürlüğü”
kapsamında değerlendirilen “karikatür krizi” ko-
nusunda da farklı bir tutum almış ve “nefret söyle-
mi niteliğindeki eylemlerin ifade özgürlüğü kapsa-
mında değerlendirilemeyeceğini” açıklamıştır.
Yukarıda değinilen açık-kapalı toplum temalı
eleştirilerden farklı olarak mevcut koşulları, yani
“terörle mücadele sırasında hukuk-devleti anla-
yışı çerçevesinde kalmak kaydıyla kaçınılmaz ola-
rak başvurulan yöntemleri” anlamamakla ve ifade
özgürlüğünü tek taraflı olarak gündeme getiren
hoşgörüsüz akımların haklarını savunmakla itham
edilen UAÖ’nün eleştiri aldığı bir diğer konu da
Filistin sorunu konusundaki tutumu olmuştur.
Özellikle 2008-2009 kışında İsrail’in Gazze mü-
dahalesi sonrasında hem İsrail devletinin hem de
HAMAS’ın çeşitli uygulamalarını insan hakları
perspektifinden eleştiren UAÖ, kimileri açısından
saygınlığını bir kere daha ispatlamışken, iki taraf-
ta da kaşların kalkmasına neden olmuştur. Genel
olarak bakıldığında kaş kaldıran taraflardan birisi
Guantanamo ve karikatür krizi sırasında UAÖ’nün
“saygın ve onurlu” bir duruş benimsediğini açıkla-
yanlarken, diğeri de kadın hakları, ifade özgürlüğü
vb. konularda getirilen eleştirileri kendi politika-
larını desteklediği ölçüde sahiplenen, kanıt olarak
kullananlar olmuştur.

Öğrenme Çıktısı

2 Uluslararası Af Örgütü’nü ve faaliyetlerini açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Bir hükümet dışı uluslarara- Uluslararası Af Örgütü’ne

sı örgüt olarak Uluslararası
Af Örgütü misyonunu nasıl
tanımlamıştır?
Uluslararası Af Örgütü’ne
dünyanın farkı bölgelerinde-
“Batılı” devletlerden gelen
ki faaliyetlerinden karşılaş-
eleştirilerin olası siyasi ve
tığı sorunları, insan hakları-
ekonomik nedenlerini an-
nın evrenselliği tartışmaları
latınız.
açısından tartışınız.

246
Uluslararası Örgütler
İNSAN HAKLARI İZLEME ÖRGÜTÜ
İnsan Hakları İzleme Örgütü (Human Rights
Watch: HRW), 1978’den itibaren kurulan bir dizi
insan hakları örgütünün 1988’de tek bir şemsiye
altında toplanmasıyla oluşturulmuştur. Helsinki
Nihai Senedi’nin
1975’te yayınlan-
masını takiben
özellikle Doğu Blo-
ku devletlerindeki
insan hakları ih-
lallerini gündeme
getirmek, bu dev-
letlerin Helsinki’de
uzlaşılan ilke ve
kurallara ne ölçüde
uyduğunu izlemek ve bu çerçevede onlar üzerinde
siyasi baskı oluşturmak amacıyla 1978’de kurulan
Helsinki Watch, örgütün ilk nüvesini oluşturmak-
tadır. Bölgelerindeki insan hakları uygulamalarını
izlemek için 1981’de kurulan Americas Watch,
1985’te kurulan Asia Watch, 1988’de kurulan Afri-
ca Watch ve 1989’da kurulan Middle East Watch,
örgütün diğer temel bileşenlerini oluşturmaktadır.
Kuruluş dönemleri ve süreçleri itibarıyla
ABD’nin insan haklarını bir aktif dış politika me-
selesi/aracı olarak görmeye başlamasına (olumlu ve
olumsuz manada) paralelliğine hep dikkat çekilen
İnsan Hakları İzleme Örgütü’nün merkezi New
York’ta bulunmaktadır. Amsterdam, Berlin, Beyrut,
Brüksel, Chicago, Cenevre, Johannesburg, Londra,
Los Angeles, Moskova, Nairobi, Oslo, Paris, San
Francisco, Sao Paulo, Sidney, Tokyo, Toronto,
Washington ve Zürih’te şubeleri bulunan örgüt,
örneğin UAÖ’yle karşılaştırıldığında çok daha az
gönüllüye ve profesyonel çalışana sahiptir. (Faaliyet
gösterilen 90 kadar ülkede 280 civarı uzman). Tıp-
kı UAÖ gibi, HRW’nin de BM, Avrupa Birliği, Af-
rika Birliği gibi hükümetler arası örgütlerle ve malî
kuruluşlarla kurumsal ilişkileri bulunmakta ve bu
örgütlerle yakın işbirliği hâlinde çalışabilmektedir.
HRW, biraz da bu durumun sonucu olarak,
faaliyetlerini genellikle raporlama, bu kapsamda
yapılan inceleme/araştırma ziyaretleri ve ulaşılan
sonuçların duyurulması şeklinde yürütmektedir.
Raporlarını genellikle konu-odaklı olmaktan ziya-
de insan hakları sorunlarının cereyan ettiği geniş
tarihsel-sosyal arka planı da irdeleyen kapsamlı-
uzun metinler hâlinde kaleme alan HRW, bir an-
lamda insan hakları analizinden ziyade merkezîne
insan hakları ihlallerini alan geniş ülke analizleri
şeklinde raporlar yayınlamaktadır.
Resim 8.1 HRW, her yıl yayınladığı rapor
aracılığıyla dünya genelindeki insan hakları ihlallerini
sergilemektedir.
Kaynak: Human Rights Watch.
Yumuşama (détant) döneminde, sosyalist
bloğa karşı, özellikle insan hakları ala-
nında önemli eleştiriler yönelmiştir. Bu
eleştirilere aracılık eden hükümet-dışı ör-
gütlerin başında da İnsan Hakları İzleme
Örgütü gelmektedir.
HRW, temel hedefini, ortaya çıkarılan insan
hakları ihlalleri ışığında ihlalci devletler üzerinde
uluslararası baskının artması ve ilgili devletlerin
bu kapsamda uygun ve etkin önlemleri almasının
sağlanması olarak ilan etmiş durumdadır. Bu çerçe-
vede, dünyadaki tüm insanların haklarının korun-
ması, ayrımcılığın önlenmesi, siyasi özgürlüklerin
sağlanması, insanların savaş sırasındaki gayriinsani
uygulamalardan korunması, göçmenlerin sorun-
larına insan onuruna yakışır çözümler getirilmesi,
ihlalcilerin adalet önüne getirilmesi, işkencenin ve
her türlü kötü muamelenin önlenmesi ve tüm bu
ve benzeri konularda uluslararası toplumun deste-
ğinin alınması misyonunun benimsendiği açıklan-
maktadır.
Her yıl bir de İnsan Hakları Savunucusu Ödü-
lü veren HRW, insan hakları örgütlerinin çalıştı-
ğı genel insan hakları konularının yanı sıra çocuk
askerlerin durumu, kara mayınlarının ve misket
247

bombalarının yasaklanması, sansürün önlenmesi
vb. konularda yaptığı çalışmaları da özellikle vur-
gulamaktadır.
internet
İnsan Hakları İzleme Örgütü ilgili bilgilere
http://www.hrw.org adresinden ulaşabilirsiniz.
İnsan Hakları İzleme Örgütü’ne
Yönelik Eleştiriler
HRW, en başta UAÖ için getirilen eleştirilerin
benzerleriyle karşılaşmaktadır. Hazırladığı ülke ra-
porlarıyla getirdiği eleştiriler seçici, ideolojik, taraflı
vs. bulunan HRW, Batılı devletler tarafından kendi-
lerine karşı daha acımasız davranıldığı şeklinde eleş-
tirilirken, diğer devletler tarafından da Batıcı, İsrail
yanlısı ve Batılı lobilerin etkisinde olan bir yapılan-
ma olarak nitelenebilmektedir. Gerçekten de, bu an-
lamda getirilen farklı eleştirilere bakıldığında, HRW
bir yandan İsrail karşıtı, ABD karşıtı vs. bulunurken
diğer yandan da Çin karşıtı, Venezüella karşıtı ya da
İsrail yanlısı ve ABD yanlısı da bulunabilmektedir.
HRW, çalışma ve örgütlenme yöntemi bağla-
mında eleştirilerle de karşılaşmaktadır. Saha ça-
lışmasından ziyade izleme ve raporlamaya ağırlık
vermesi, yani bir anlamda “masa başı” çalışmasının
HRW’nin çalışmalarının sağlıklı olmasını engelle-
diği yaygın olarak vurgulanmaktadır. Buna göre,
HRW, doğrudan sosyolojik gözlem ve sahada bil-
gi toplama ve izleme yöntemlerinden ziyade akti-
vistler, uzmanlar, siyasetçiler, medya, resmî haber
kanalları vb. “ikincil” kaynaklar kullanmakta, bu
da bulgu, tespit ve önerilerinin sahada olanı her za-
man ve tüm yönleriyle yansıtamaması gibi bir riski
doğurmaktadır. Öte yandan, HRW’nin ülke ra-
porları, çoğu durumda, hemen hemen hiçbir ülke-
nin karşı çıkmak, reddetmek ve eleştirmek için de
olsa görmezden gelemediği insan hakları envanter
çalışmaları arasında görülmekte ve öyle de kabul
edilmektedir. En azından şöyle denilebilir: Kendi
ülkesi için hazırlanan raporu “gerçeği yansıtmadı-
ğı için” eleştiren birçok hükümet, diğer devletlerin
insan hakları uygulamalarıyla ilgili bir değerlen-
dirme ya da açıklama yapacağı zaman HRW’nin
o ülke için hazırladığı rapora atıf yapmayı, oradaki
“bulgular”dan yararlanmayı pekâlâ tercih edebil-
mektedir.
248
Hükümet Dışı Uluslararası Örgütler
HRW’ye yönelik bir diğer eleştiriyse aldığı ba-
ğışlar ve odaklandığı konular bağlamında karşı-
mıza çıkmaktadır. Buna göre, maddi kaynaklarını
bireysel bağışlardan ziyade yoğunlukla büyük ba-
ğışçılardan elde eden HRW, sansasyon yaratacak
ya da en azından medyada yer alacak konulara
yoğunlaşmakta ve raporlarını da bu amaç/öncelik
doğrultusunda kaleme almaktadır. En azından ses
getirici (ve belki de sonuç alıcı) bulunarak bir şe-
kilde açıklama getirilebilmesi bir yana, HRW’nin
özellikle bağışçıları konusunda getirilen eleştiriler
-ilk noktayı da dolaylı şekilde belirleme kapasitesi-
ne sahip olduğu için- göz ardı edilemez niteliktedir.
Nitekim faaliyetlerini büyük ölçüde bağışlarla
finanse eden HRW’ye katkıların yoğunlukla Kuzey
Amerika ve Batı Avrupa’dan geldiği, “diğer” bölge-
lerden alınan bağışın toplam içerisinde yüzde 1’i
bile bulmadığı çeşitli eleştirilere zemin teşkil et-
mektedir. Kaldı ki, her ne kadar HRW de hükü-
metlerden doğrudan ya da dolaylı fon almadığını
özellikle vurgulasa da örgütün “büyük” bağışçıları
bulunduğu bilinmektedir. Her zaman eleştiri ko-
nusu olan Ford, Rockefeller gibi vakıflar bir yana,
2010’da yaptığı bağış açıklamasıyla HRW’nin “ta-
rihindeki en büyük bağışçı” olarak anılmaya baş-
layan ve HRW’yi “açık toplum”un merkezî olarak
tanımlayan George Soros’un HRW’ye “ilgisi” cid-
di bir eleştiri noktası teşkil etmektedir. Kimileri
tarafından HRW’nin avantajı olarak görülse de,
ABD’de vergi muafiyetine sahip olması da ciddi bir
eleştiri noktası olarak görülmektedir. Tüm bu eleş-
tirilerin dikkat çekmeye çalıştığı konuysa açıktır:
Sorun, bağış alınmasından ziyade bağış kaynakla-
rının çalışma alanına olası/kaçınılmaz etkisidir. Bu
tür durumlarda asıl dikkat çekilen, örgütlerin bir
yandan bağışçıların dünya algısına ve tasavvuruna
“uygun” ya da çelişik olmayan insan hakları ajan-
dası belirleyebilmesi, diğer yandan da zaten seçici
olarak belirlediği bu sorunlara/ihlallere yaklaşımı-
nın da bu kapsamda şekillenebilmesidir. Kısacası,
“çıkar çatışması”nın, örgütün tüm insan hakları
ihlallerinin takipçisi olmak şeklindeki asli amacını
sağlıklı ve etkin bir şekilde gerçekleştirmesini en-
gelleme ihtimali ısrarla gündeme getirilmektedir.
Nihayet, örgütün belli toplumlardan bağış
toplamak için söylemini ve çalışma konularını de
belirleyebildiği dile getirilmekte ve örneğin Suudi
Arabistan gibi bağış toplama potansiyelinin yüksek
olduğu yerlerde İsrail aleyhtarı bir söylemi ve yönte-
mi özellikle gündeme getirdiği ileri sürülmektedir.
Uluslararası Örgütler

Öğrenme Çıktısı

3 İnsan Hakları İzleme Örgütü’nü tanımlayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

İnsan Hakları İzleme İnsan Hakları İzleme

İnsan Hakları İzleme Örgütü’nün aldığı bağışlar Örgütü’nün hazırladığı yıl-
Örgütü’nün temel faaliyet nedeniyle bir “lobi” olarak lık raporlardan herhangi
alanları nelerdir? nitelendirilebileceği söyle- birisini inceleyerek dikkat
nebilir mi? çeken özelliklerini anlatınız.

YEŞİL BARIŞ
Kalkınma-sanayileşme-çevre denkleminin ve as-
lında mevcut kalkınma/sanayileşme politikalarıyla
yöntemlerinin yoğunlukla tartışılmaya başlandığı 1960’ların sonu ve 1970’lerin başı, çevre hareketlerinin
de doğmaya başladığı döneme tekabül etmektedir. Bir yandan üçüncü dünyanın kalkınma programlarının
çevre ya da siyasi-ekonomik dengeler açısından yarattığı tedirginlik ve/veya arayışlar, diğer yandan da 68
hareketi başta olmak üzere Batı içinde mevcut kalkınma stratejilerinin ve örneğin nükleer denemelerin
yol açtığı çevre tahribatına karşı artan itirazlar, kabaca çevreci diyebileceğimiz yeni anlayışları gündeme
getirmiştir. Özellikle 1972’de BM tarafından ilan edilen Stockholm Deklarasyonu, uluslararası çevre poli-
tikaları ve kuralları açısından da bir dönüm noktası teşkil etmektedir.
İşte bu süreçte ilk elde
Vencouver’da (Kanada) düzen-
lenen nükleer-karşıtı eylemler-
le olgunlaşan yapılanma, ismi-
ni ABD’nin Alaska’da yapacağı
nükleer denemeye itirazi tanıklık
etme yolculuğu için kiralanan ve
adı Greenpaece olarak değiştirilen
gemiden almaktadır. Farklı ülke
ve kıtalarda aynı isim altında faa-
liyet gösteren çevreci oluşumlar,
14 Ekim 1979’da Amsterdam mer-
kezli Greenpeace International’ın
oluşmasıyla çok kısa sürede küresel
çapta faaliyet göstermeye başla-
mıştır. Zehirli ve kimyasal atıklar,
Resim 8.2 Yeşil Barış, 1971 yılından itibaren küresel düzeyde çevre
balina avcılığı, deniz canlılarının
sorunlarına karşı mücadele veren en önemli hükümet-dışı uluslararası
korunması, okyanuslar, yağmur
örgüttür.
ormanları ve habitat, biyolojik çe-
şitlilik, sürdürülebilir tarım, temiz Kaynak: © Greenpeace
enerji, iklim değişikliği, nükleer kirlilik ve silahsızlanma, genetiği değiştirilmiş organizmalar vb. konular
dâhil her türlü çevresel sorun, örgütün zamanla genişleyen ajandasında yer almaktadır.

249
 Hükümet Dışı Uluslararası Örgütler

1972 tarihli Birleşmiş Milletler İnsan ve

Çevre Konferansı neticesinde imzalanmış
olan Stockholm Deklarasyonu, “çevre internet
hakkı” konusunda uluslararası düzeydeki Greenpeace ilgili bilgilere http://www.green-
ilk ve en önemli belgedir. peace.org/turkey adresinden ulaşabilirsiniz.

Günümüzde 26 ülke ve bölge bürosuyla 55’den fazla ül-

kede faaliyet gösteren ve profesyonel çalışanlarının yanı sıra Greenpeace’in, çalışmalar yürüttüğü te-
gönüllüleri vasıtasıyla çeşitli kampanyalar, eylemler, yayın- mel konular şunlardır:
lar ve etkinlikler yapan Greenpeace, dünyanın ilgi alanı ge- • Okyanuslar ve yaşlı ormanların korun-
nişliği itibarıyla en kapsamlı, faal ve etkin uluslararası çevre ması,
örgütü sayılmaktadır. • İklim değişikliğini durdurabilmek için
Greenpeace International’ın büyük ölçüde özerk olan fosil yakıtların kademeli olarak son-
bölgesel büroları, genel politika belirleme aşamasında kul- landırılması ve yenilenebilir enerjilerin
landıkları birer oyla karar alma sürecine katılırken, her bir teşvik edilmesi,
büro da gelirlerinin belli bir kısmını merkeze aktarmakla • Nükleer silahlanma ve nükleer kirliliğe
yükümlü sayılmaktadır. Öte yandan, Londra ve ABD’de son verilmesi,
faaliyet gösteren Greenpeace oluşumları, uluslararası ya- • Zehirli kimyasalların ortadan kaldırıl-
pılanmadan (Greenpeace International) bağımsız faaliyet ması,
göstermektedir. • Genleri ile oynanmış organizmaların
Bağımsızlığını korumak için hükümetlerden, şirketler- doğaya bırakılmasının önlenmesi.
den, siyasi partilerden ve uluslararası örgütlerden maddi
destek ya da bağış almayan örgüt, çoğu Avrupa’dan gelen bireysel bağışların yanı sıra vakıflar ve benzeri
kuruluşlardan da Greenpeace’in amaç ve ilkelerine aykırı karşı-koşullar ileri sürülmemesi kaydıyla destek
almaktadır.

Resim 8.3 Greenpeace’in kurucuları, Jim Bohlen, Paul Cote, Irving Stowe; 1971
Kaynak: © Greenpeace

250
Uluslararası Örgütler
Yeşil Barış’a Yönelik Eleştiriler
Özellikle eylemlerle isimlerinin (marka de-
ğerlerinin) zarar görmesini istemeyen şirketlerin
Greenpeace’e yüklü miktarlarda bağışlar yaptığı
gibi spekülatif kimi eleştiriler bir yana, örgütün
profesyonel çalışanlarının maaşları vb. harcamala-
rın çok ciddi miktarlarda olduğu yönünde itirazlar
sıklıkla dile gelmektedir. Öte yandan, örgüt çalı-
şanlarının özellikle çevresel tahribatlarına dikkat
çekilen çokuluslu şirketler tarafından çeşitli baskı
yöntemleriyle sindirilmeye çalışıldığı ve hatta teh-
dit edildiği de ileri sürülmekte, hatta bilinmekte-
dir. Ancak, Greenpeace’in “karar alma sürecine da-
hil olarak şirket politikalarını yönlendirme” amaçlı
olduğunu açıkladığı Shell petrol şirketinin küçük
de olsa bazı hisselerini satın alma “eylem”i gibi gi-
rişimleri de ciddi tartışmalar yaratmıştır. Öte yan-
dan, özellikle Kuzey Kutbu’nda petrol arama faali-
yetleri nedeniyle Shell ile Greenpeace arasında son
yıllarda yaşanan gerilim, “kaleyi içeriden fethetme”
amaçlı olduğu söylenebilecek bu politikanın iste-
nen sonuçları vermediğini göstermektedir.
Birçok hükümet dışı örgüt için olduğu gibi,
Greenpeace için de hem Batılı/sanayileşmiş hem
de sanayileşmemiş devletlerden eleştiriler gelmek-
tedir. Birinci grup, örgütün özellikle küresel çev-
resel sorunlar bağlamındaki eleştirilerini ve çözüm
konusundaki taleplerini temelde Batılı devletlere
yönelttiğini ileri sürürken, ikinci grup ise çevresel
duyarlılıkların “aynı yöntemlerle sanayileşme sı-
rası kendilerine gelmişken” gündeme getirilmesi-
Yaşamla İlişkilendir
Gökkuşağı Savaşçısı
Greenpeace’in birçok eylemi için kullandığı
Gökkuşağı Savaşçısı (Rainbow Warrior) gemisine/
gemilerine de kısaca değinmekte yarar var. 1978’de
çeşitli eylemlerde kullanılmaya başlanan gemi, 10
Temmuz 1985’te Yeni Zelanda açıklarında Fransa
tarafından yapılacak bir nükleer denemeyi protesto
etmek için bölgeye gitmiş ama Fransa gizli servisi
tarafından bombalanarak batırılmıştır. (Fransa, bir
gazetecinin de öldüğü saldırı (Operation Satanique)
nedeniyle 1987’de özür diledi ve tazminat ödedi.
Bombalamayı gerçekleştiren istihbarat biriminin
nin Batı’nın bir oyunu olduğunu düşünmektedir.
Öte yandan, devletlerin dış politika öncelikleriyle
Greenpeace gibi çevreci örgütlerinin hassasiyet-
lerinin örtüşmesi durumunda tezlerin tam tersi
istikamette olabildiği de görülmektedir. Buna ve-
rilebilecek en yakın/bilinen örnek, 1990’ların so-
nunda Türkiye’nin Kafkaslardan Avrupa’ya petrol
taşınmasında Boğazlar yerine boru hatlarının ter-
cih edilmesi dış politika önceliğiyle Greenpeace’in
İstanbul Boğazı’nda yaptığı “çevreci” eylemlerin
örtüşmesi ve eylemcilerin özellikle bu dönemde ve
bu minvalde “anlayış” görmesidir.
Greenpeace’in en önemli eylem biçimi, “ta-
nıklık etme” olarak adlandırılmaktadır. Buna
göre, aktif bir eylem tarzından ziyade itiraz edi-
len, dikkat çekilmek istenen uygulamaların oldu-
ğu mekânlarda genelde sadece hazır bulunarak ve/
veya pasif direniş yöntemleriyle konunun gündeme
gelmesi ve tartışılması amaçlanmaktadır. Örneğin
bir nükleer deneme alanına ünlü Gökkuşağı Sa-
vaşçısı (Rainbow Warrior) gemisiyle gidilmekte ve
olaya “seyirci olunmakta”, bir tehlikeli atık geçişine
nezaret edilmekte ya da çevre kirliliği yaratan bir
fabrika kapısında durarak sabah işine giden çalı-
şanlara durum “hatırlatılmakta”dır. Nadiren en-
gelleme şeklinde gerçekleşen eylemlerin amacının
dikkatleri konuya çekme ve toplumsal farkındalık
yaratma olması, öte yandan Greenpeace’e etkisiz-
lik, “üst-orta sınıftan kendini önemli hissetmek is-
teyen pasif kişilikler olma” ve hatta şov yapma gibi
eleştirilerin gelmesine de neden olabilmektedir.
251
 Hükümet Dışı Uluslararası Örgütler

başkanı, 2005’te yaptığı bir açıklamada, Fransa Savunma Bakanı Charles Hernu’nun hemen istifa et-
mesine neden olan saldırı emrini bizzat dönemin Devlet Başkanı François Mitterrand’dan aldığını açık-
ladı.) Greenpeace, kullanılamaz hâle gelen ve ana gövdesi bir müzede sergilenmekte olan Rainbow
Warrior gemisinin yerine alınan gemiye de aynı adı vermeyi tercih etti. Yıpranma nedeniyle hizmet-dışı
kalan bu ikinci geminin yerine Greenpeace için özel olarak ima edilen tümüyle çevre dostu Rainbow
Warrior-III ise 2011’de göreve başladı.
Greenpeace’in örneğin 1996’da daha konu 2000’lerde olduğu kadar gündemde değilken genetiği
değiştirilmiş soya fasulyesi taşıyan gemilere karşı yürüttüğü eylem sırasında “seyrüsefer kurallarına uy-
madığı” gerekçesiyle Hollanda polisi tarafından alıkonan MV Sirius gibi başka deniz araçları da bulun-
maktadır.
22 yıl boyunca görev yapan Gökkuşağı Savaşçısı II (Rainbow Warrior)’nın adı Bengal dilinde gök-
kuşağı anlamına gelen Rongdhonu olarak değiştirilmiş sağlık hizmetlerine erişimi olmayan ve tıbbi
yardımdan mahrum kalmış toplumların ihtiyaçlarını karşılamak üzere faaliyet göstermeye başlamıştır.

Kaynak: © Greenpeace

Öğrenme Çıktısı

4 Yeşil Barış Örgütü’nün faaliyetlerini açıklayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Greenpeace’in ilgi alanının Greenpeace’in “tanıklık

zamanla gelişmesinin çevre
Greenpeace’in temel faali-
sorunlarının çözümü açı-
yet alanları nelerdir?
sından etkisi olup olmadığı-
nı tartışınız.
etme” yönteminin toplum-
sal yansımalarının karar alı-
cılara ne tür etkileri olabile-
ceğini anlatınız.

ULUSLARARASI KIZILHAÇ VE da birleşmiş olan tüm bu ulusal ve uluslararası yapı-

KIZILAY FEDERASYONU ların bir şekilde bir arada anılmasının asıl sebebiyse,
amaçları, ilkeleri, çalışma alanları ve statüleri ara-
Her ne kadar hükümet dışı uluslararası örgüt-
sındaki paralelliktir. Bu bağlamda özellikle çatışma,
ler kategorisinde değerlendirilmesi kaçınılmazsa da
afet vb. bölgelerde taşınan kimi semboller üzerin-
Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Federasyonu aslın-
den ortak ayrıcalıklara sahiptirler. Gerçekten de,
da kendine has bir yapıdır. Zira Kızılhaç, Kızılay
bugün Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Federasyonu
vb. dernek ve yapılanmalar tarihsel olarak ulusal
(International Federation of Red Cross and Red
düzlemde ve genelde de özel bir ulusal statüye sahip
Crescent Societies: IFRC) çatısı altında hareket
olacak şekilde kurulmuştur. Günümüzde de büyük
eden tüm yapıların özellikle de insancıl hukukun
ölçüde geçerli olan bu yapılanma, her biri aslında
temel belgeleri olan 1949 Cenevre Sözleşmeleri ve
bağımsız birer “ulusal” yapının bir araya gelmesiyle
ekli protokolleriyle belirlenen semboller ve statü-
oluşmaktadır. Tümü de benzer uluslararası/evrensel
lerle çatışma alanında kimi ayrıcalık ve hatta do-
amaçlar benimseyen bu yapılar zaman içerisinde
kunulmazlıkları vardır. Afet bölgelerine acil yardım
farklı şekillerde sınıraşan kurumsal iş birliklerine de
ulaştırmada öncelik, yardım toplama konusunda
girmiş ve böylece çeşitli formel ve informel ulusla-
birçok sivil toplum kuruluşundan farklı kimi hak
rarası çatı yapılanmaları ortaya çıkmıştır. “Uluslara-
ve ayrıcalıklar da bu bağlamda gündeme gelen di-
rası Kızılay ve Kızılhaç Hareketi” şeklinde genel bir
ğer sui generis özelliklerdir.
tanımlamaya da konu olan ve çatı bir örgüt altında

252
Uluslararası Örgütler
Kuruluş Süreci ve Örgütlenme
Artık klasikleşmiş anlatıya göre, Kızılhaç olarak
anılacak yapının 1863’te kurulmasına giden yol,
İtalyan birliğinin sağlanmasıyla sonuçlanacak sü-
reçteki savaşlardan 1859 Solferino Muharebesi’ne
tanık olan İsviçreli iş adamı Hanry Dunant’nın sa-
vaş alanında yaralıların ve sivillerin durumu karşı-
sındaki “insani” rahatsızlığıyla başlamıştır.
Her durumda, artan silah teknolojisi ve ulus-
devletlerin kurulma ve yerleşme süreci, savaşların
hem daha yıkıcı hem de daha geniş kitleleri etki-
leyici boyutlara ulaşmasına neden olmuş, buysa
daha sonra “insancıl hukuk” olarak adlandırılacak
savaş kurallarının gelişmesinde de görüleceği üzere
savaşın yürütülmesiyle ilgili birçok konuda kimi
adımların atılmasına neden olmuştur. Dunant ve
arkadaşlarının Yaralılara Yardım için Uluslararası
Komite (International Committee for Relief to the
Wounded) adını verdikleri sivil yapılanma, İsviçre
bayrağının ters yüz edilmiş şekli olan sembolleri
nedeniyle “Kızılhaç” olarak anılmaya başlamıştır.
Önayak oldukları ve İsviçre hükümetinin de des-
teğiyle toplanan devletlerarası konferansta yaralıla-
rın durumunu ele alan ilk Cenevre Sözleşmesi’nin
(1864) imzalanmasıyla yapının uluslararası etkisi
artmıştır. Öyle ki, benzer yapıların taraf diğer ül-
kelerde de kurulması ve bu şartla kendilerine savaş
alanında dokunulmazlık diyebileceğimiz ayrıcalık-
ların sağlanması da kabul görmüştür.
Birçok ülkede kurulmaya başlayan benzer yapı-
ların ilk başta sadece bir kısmını içeren uluslararası
çatı örgütlenmesiyse, 1919’da kurulan Uluslararası
Kızılhaç ve Kızılay Federasyonu (International Fe-
deration of Red Cross and Red Crescent Societies:
IFRC) olmuştur. ABD ve İngiltere Kızılhaçlarının
önayak olmasıyla kurulan, başlarda sadece galip
devletlerin (itilaf devletleri/antant) parçası olduğu
ve hatta ittifak devletleri başta olmak üzere birçok
ülkeyi dışlayarak kurucu devletlere kimi ayrıcalık-
lar da veren yapı, tam bir evrensel/uluslararası kap-
sama ancak İkinci Dünya Savaşı ve hatta dekoloni-
zasyon süreci sonrasında ulaşmıştır. Bunda mevcut
yapının sahip çıkılan evrensel insani amaçlara ay-
kırılığı nedeniyle gelen eleştiriler kadar uluslararası
konjonktürün değişmesi de etkili olmuştur.
Federasyon, büyük ölçüde özerk/bağımsız ulu-
sal sivil toplum örgütleri/dernekler şeklinde ör-
gütlenmiş yapılardan (national societies) oluşan
bir uluslararası çatı örgütüdür. Öyle ki, bu çatı ya-
pılanmanın en yaygın bilinen parçalarından olan
Uluslararası Kızılhaç Komitesi (International Com-
mittee of the Red Cross: ICRC) de aslında ulus-
lararası bir örgüt değildir; bir İsviçre kuruluşudur.
“Uluslararası” nitelemesini benimsediği amaçlar-
dan ve faaliyetlerden alan yapının 100’e yakın ül-
kede temsilciliği ve dünyanın neredeyse her yerin-
den bağışçısı ve gönüllüsü bulunmaktadır.
Resim 8.4 Uluslararası Kızılhaç Komitesi (ICRC) bir
uluslararası örgüt olmamasına rağmen Uluslararası
Kızılhaç ve Kızılay Federasyonu çatısı altında yer
almaktadır.
Kaynak: ICRC.
Öte yandan amaç, ilke, hedef, uluslararası statü
ve özellikle de çatışma alanında sahip olunan kimi
hak ve ayrıcalıklar temelli ortaklık, eşgüdümlü ça-
lışma ve alınan ortak kararlar çerçevesinde yürü-
tülen faaliyetlerle uluslararası bir görünüm de arz
etmektedir. Temel uluslararası etkisini ve statüsünü
1949 Cenevre Sözleşmeleri’nden alan Uluslararası
Kızılhaç ve Kızılay Federasyonu ise, 190 ülkeden
bileşeniyle Cenevre merkezli olarak faaliyet göster-
mektedir. Kıtasal denebilecek beş büyük bürosu ve
14 bölgesel bürosu olan Federasyon, her iki yılda
bir tüm ulusal yapıların toplanmasıyla oluşan Ge-
nel Kurul tarafından seçilen Genel Sekreteri tarafın-
dan yönetilmektedir. Yürütme görevi ise Yönetim
Kurulu’na (Governing Board) aittir. Tüm dünyada
aktif 17 milyon gönüllüsüyle Federasyon, en kap-
samlı ve yaygın uluslararası sivil örgütlenmelerden
birisi olarak kabul edilmektedir. Üç kez Nobel Ba-
rış Ödülü de kazanan yapılar, çatışma alanında ya-
ralıların ve sivillerin sorunlarıyla ilgilenme görevini
günümüzde özellikle afet bölgelerindeki faaliyetle-
riyle de sürdürmektedir.
Eleştiriler
Bu kapsamdaki yapılara yöneltilen en ciddi
eleştirilerin başında, “yardım” sürecinde kimi dinî,
siyasi, kültürel ve ideolojik kötüye kullanmalarının
önüne geçme konusunda yeterli özenin her zaman
gösterilmediği gelmektedir. Öyle ki, özellikle de
253

kimi yardım faaliyetlerinin dinî, siyasi vb. propa-
ganda şekline de dönüşebildiği ve hatta bazen bu
yönde açık uygulamalara (yardım paketleri içeri-
sinden çıkan din kitapları, siyasi broşürler vs.) imza
atıldığı iddiaları önemli boyutlara ulaşabilmektedir.
Buna göre “yardım”lar, belirli bir dünyanın ya da
dünya görüşünün “merhametini” göstermek amaç-
lı yapılabilmektedir. Bu bağlamdaki daha kategorik
bir eleştiriye göreyse, her durumda “merhamet”
kavramının bizatihi kendisi sorunludur; zira “mer-
hamet” ancak asimetrik/hiyerarşik bir ilişki çerçe-
vesinde ve kimi beklentiler üzerinden sunulur ya
da inşa edilir. Bir diğer eleştiriyse, Kızılhaç ve Kızı-
lay yapılarının kimi bölgesel sorunlarda ve özellikle
de uluslararasılaşmış iç çatışmalarda bağışçı ve des-
tekçi ülke/devlet politikalarından bağımsız hareket
etme konusunda her zaman çok özenli olmadığıdır.
Yardım ekiplerinin içine resmî/askeri unsurların
“sızması”na karşı yeterli önlemlerin alınmadığı bu
bağlamda en sık tartışılan konudur. Bu gibi iddia-
ların belki de en önemli sonucuysa iddiaların ger-
çek olup olmadığından bağımsız olarak örneğin bir
iç savaş durumunda “tarafsız” insani yardımı red-
detmek isteyen kimi devletlerin Kızılhaç ve Kızılay
ekiplerinin ülkesine girmesine bu gibi gerekçelerle
izin vermemesine yol açabilmesidir.
Kuşkusuz bu türden sorunların tümünü Fede-
rasyonla bileşenlerinin tutumuna bağlamak yerinde
olmayacaktır. Ancak her durumda ilgili yapıların da
yeterli özeni ve dikkati göstermesi gerektiği açıktır.
Zira sahip çıkılan amacın kuşku götürmez gerekliliği
de dikkate alındığında, ilgili faaliyetlerin her türlü
kuşkudan arınmış şekilde yürütülmesi elzemdir.
Öte yandan genel olarak “Uluslararası Kızılhaç
ve Kızılay Federasyonu” bileşenlerinin çatışma or-
tamlarının mağduru olduğu durumların sayısı da
epeyce fazladır. Kabul gören amblemlerin de yardı-
mıyla usulüne uygun olarak açıkça işaretlenen has-
tanelerin, mülteci kamplarının vb. insani tesislerin
örneğin “teröristlerin barındırıldığı” vb. gerekçelerle
askerî hedef olduğu durumlara sıklıkla rastlanmak-
tadır. Temel bir uluslararası insancıl hukuk yüküm-
lülüğünün ağır bir şekilde ihlali anlamına da gelen
bu gibi gelişmeler, ilgili bileşenlerin faaliyetlerini
yürütmesi önünde ciddi bir engel de olabilmektedir.
Nihayet, ilk ortaya çıkışından günümüze tüm
ilgili yapıların ve özellikle de Uluslararası Kızılhaç
Komitesi’nin birçok insancıl hukuk sözleşmesinin
ve metninin silah teknolojisi ve çatışma biçimle-
rindeki dönüşümlere koşut olarak kotarılması, yü-
rürlüğe sokulması ve uygulanması aşamasında çok
ciddi katkıları olduğu da bilinmektedir. Bu neden-
254
Hükümet Dışı Uluslararası Örgütler
le Kızılhaç ve Kızılay yapılarına pek çok çatışma
ortamında “tarafsız” yardım kuruluşu niteliği üze-
rinden özel bir önem atfedildiği de açıktır.
Resim 8.5 Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay
Federasyonu’nun amblemi
Amblem Sorunu
Temel insancıl hukuk metinleri çerçevesinde
özellikle çatışma alanında bir anlamda dokunul-
mazlık sağlayan haklardan yararlanarak faaliyetle-
rini yürütebilen Kızılhaç ve Kızılay bileşenleriyle
ilgili en önemli konulardan biriyse bu varlığı görü-
nür ve mümkün kılan amblemin (sembol/bayrak)
belirlenmesi, daha doğrusu tanınması meselesidir.
Federasyon bileşenleri olan ulusal yapıların çatışma
alanında kullanmasına uluslararası hukuk çerçeve-
sinde cevaz verilen amblemler, uzun yıllar boyunca
Kızılay ve Kızılhaç amblemleri olarak bilinenler ol-
muştur. Cenevre Sözleşmeleri ve Ekli Protokollerle
tanınan bu iki “resmî/tanınmış” ambleme en ciddi
itirazlarsa tarihî “Kızıl Aslan ve Güneş” (The Red
Lion and Sun) amblemini kullanmak isteyen İran
ile “Kızıl Davut Yıldızı”nı (Kızılkalkan: Magen
David Adom) kullanmak isteyen İsrail’den gelmiş-
tir. 1979 Devrimi sonrasında 1980’te “Kızıl Aslan
ve Güneş” amblemini “Kızılay”la değiştiren İran,
eski amblemini kullanma hakkını saklı tuttuğunu
ilan etmiştir. İsrail’in uzun süren itirazıysa 2005’te
ABD’nin kabule yanaşmayan bileşenlere uyguladı-
ğı ekonomik yaptırımların gölgesinde imzalanan ve
2007’de yürürlüğe giren Cenevre Sözleşmeleri’ne
III no’lu Ek Protokol ile bir şekilde giderilmiştir.
Buna göre, “Kızıl Kristal” (The Red Crystal) olarak
adlandırılan seküler/nötr amblemi de kullanmak
kaydıyla diğer amblemlerin çatışma alanında aynı
hak ve dokunulmazlıklardan yararlanacak şekilde
kullanılmasına onay verilmiştir. Böylece günümüz-
de çatışma alanında ilgili “dokunulmazlık” statüsü-
nü kazandıracak şekilde kullanılabilen 3 amblemin
(“Kızılhaç”, “Kızılay” ve “Kızıl Kristal”) olduğunu
ve bunlardan sonuncusunun da fiilen örneğin “Kı-
zıl Davut Yıldızı”nın kullanımına da imkân tanıya-
cak şekilde benimsendiğini söylemek mümkündür.
Uluslararası Örgütler

Kızılhaç amblemi Kızılay amblemi Kızıl Kristal amblemi

İsrail’in önerdiği İran’ın önerdiği Kızıl Aslan

Kızıl Davut amblemi ve Güneş amblemi

Resim 8.6 Çatışma Alanlarında dokunulmazlık statüsü kazandıran amblemler

Türkiye Kızılayı
11 Haziran 1868 tarihinde “Mecruhin ve Mardayı Askeriyeye İmdat
ve Muavenet Cemiyeti (Osmanlı Yaralı ve Hasta Askerlere Yardım Cemi-
yeti)” adıyla kurulan Kızılay, 1877’de “Osmanlı Hilaliahmer Cemiyeti”,
1923’te “Türkiye Hilaliahmer Cemiyeti”, 1935’te “Türkiye Kızılay Ce-
miyeti” ve 1947’de de “Türkiye Kızılay Derneği” adını almıştır. “Kızılay”
ve “Türk Kızılayı” adlarını da kullanan ve kamu yararına çalışan derneğin
statüsü kendine hastır. Kızılay’ın kendine has yapısını/statüsünü belki de
en iyi gösteren, tüzüğünün Bakanlar Kurulu kararıyla yürürlüğe sokul- Resim 8.7 11 Haziran 1868
muş olması ve maddelere geçilmeden önce yer verilen “Varlığı zamanla tarihinde “Osmanlı Yaralı ve Hasta
sınırlı olmayan Türkiye Kızılay Derneği Türkiye Cumhurbaşkanı’nın Askerlere Yardım Cemiyeti” adıyla
yüksek himayeleri altındadır” genel hükmüdür. Cenevre Sözleşmeleri kurulan Kızılay, 1947’de “Türkiye
gereği çatışma alanlarında tanınan ayrıcalıklardan kaynaklanan uygula- Kızılay Derneği” adını almıştır.
maları yürütme yetkisi de münhasıran tanınan Kızılay, istediği zaman ve Kuruluşa “KIZILAY” adını Atatürk
şekilde yardım ve bağış toplama yetkisine de sahiptir. vermiştir.

Toplumsal dayanışmayı sağlamak, sosyal refahın gelişmesine katkıda bulunmak, yoksul ve muhtaç in-
sanlara barınma, beslenme ve sağlık yardımı ulaştırmak için önemli görevler üstlenen Türk Kızılayı, kan,
afet, uluslararası yardım, göç ve mülteci hizmetleri, sosyal hizmetler, sağlık, ilk yardım, eğitim, gençlik ve
mineralli su işletmeleri alanlarında faaliyet göstermektedir.

Öğrenme Çıktısı

5 Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Federasyonlarını tanımlayabilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Uluslararası Kızılhaç ve Kı- Uluslararası Kızılhaç ve Kı- Uluslararası Kızılhaç ve

zılay Federasyonu, çatışma zılay Federasyonu’nun ça- Kızılay Federasyonu’nun
alanlarında kullanılabilecek tışma alanlarındaki etkinli- doğal afetler sırasındaki fa-
amblem sorununu nasıl ğinde sosyal medyanın olası aliyetlerinin yansımalarını
çözmüştür? yerini tartışınız. anlatınız.

255
 Hükümet Dışı Uluslararası Örgütler

Hükümet dışı uluslararası örgütleri

1 ve dış politika üzerindeki etkilerini
açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Hükümet Dışı Uluslararası

Örgütlerin Tanımı ve
Uluslararası Politikadaki Yeri

Devletlerin/kamu gücünün kurduğu, yürüttüğü kurumlar dışında siyasal, ekonomik, dinî, kültürel, top-
lumsal birçok alanda kâr amacı gütmeden, gönüllü faaliyet göstermek üzere kurulan yapıları devletlerden
ve onların oluşturduğu uluslararası örgütlerden ayırt etmek için “gönüllü kuruluşlar”, “sivil toplum ku-
ruluşları” ve “hükümet dışı örgütler” başta olmak üzere farklı kavramlar tercih edilebilmektedir. Hükü-
met dışı örgütleri tanımlamak için en sık başvurulan ölçütler arasında, “kâr amacı gütmeme/gönüllülük”
ve “uluslararası (toplumsal) yarar gütme” bulunmaktadır.
Uluslararası ilişkiler sahası genelde devletler ve özelikle 20. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak da devlet-
ler tarafından ve devletler arasında kurulan uluslararası örgütler aracılığıyla yürütülmektedir. Devletlerin
ve uluslararası örgütlerin yapmadığı, yapamadığı ya da yetişemediği alanlarda faaliyet gösterme amacıyla
yola çıkan ve/veya kendilerini böyle tanımlayan hükümet dışı kuruluşların da zamanla bu sisteme bir
şekilde dahil olmaya başladığı görülmektedir. Birçok hükümet dışı kuruluşun başta Birleşmiş Milletler,
Avrupa Birliği, Avrupa Konsey, Afrika Birliği, Amerikan Devletler Örgütü, İslam İşbirliği Örgütü, Arap
Birliği vb. birçok uluslararası örgütte daimi ya da ad hoc danışmanlık hatta gözlemci statüsü elde ettiği
bilinmektedir. İlgili örgütlerin ilgili organları nezdinde genel ya da konu bazlı söz sahibi olan hükümet
dışı kuruluşlar, hükümetler-arası konferanslar da dahil olmak üzere birçok zeminde birçok konunun
gündeme gelmesinde ya da ilgili kararların formülasyonunda oy vermeksizin pay sahibi olmuşlardır.

2 Uluslararası Af Örgütü’nü ve
faaliyetlerini açıklayabilme

Uluslararası Af Örgütü, günümüzde kendi misyonunu temel

Uluslararası Af Örgütü
olarak şu altı alanla ifade etmekte:
• Kadınların, çocukların, azınlıkların ve yerel halkların hakları,
• İşkenceye son verme,
• İdam cezasının kaldırılması,
• Fikir mahkûmlarının, sığınmacıların ve göçmenlerin so-
runları ve hakları,
• Siyasi suçluların hakları,
• İnsan onurunun korunması.
Uluslararası Af Örgütü, bu çerçevede, işkence ve kötü muame-
leye son verilmesi, idam cezasının kaldırılması, şiddette başvur-
mamış tüm siyasi mahkûmların serbest bırakılması, kadınlara
karşı şiddetin durdurulması, yoksul ve yoksunların hakları ve
onurunun gözetilmesi, göçmenlerin ve sığınmacıların hakları,
küresel silah ticaretinin düzenlenmesi ve terörle mücadelenin
adaletten ayrılmadan yürütülmesi, nefret söylemi hariç ifade
özgürlüğünün sağlanması gibi konularda aktif kampanyalar yü-
rütmekte, çeşitli hükümetler ve uluslararası örgütler nezdinde
baskı ve lobi faaliyetleri yapmaktadır.

256
Uluslararası Örgütler
3 İnsan Hakları İzleme Örgütü’nü
tanımlayabilme
İnsan Hakları İzleme Örgütü
4 Yeşil Barış Örgütü’nün
faaliyetlerini açıklayabilme
Yeşil Barış
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti
İnsan Hakları İzleme Örgütü (Human Rights Watch: HRW),
1978’den itibaren kurulan bir dizi insan hakları örgütünün
1988’de tek bir şemsiye altında toplanmasıyla kurulmuştur.
HRW, temel hedefini ortaya çıkarılan insan hakları ihlalleri
ışığında ihlalci devletler üzerinde uluslararası baskının artırıl-
ması ve ilgili devletlerin bu kapsamda uygun ve etkin önlem-
leri almasının sağlanması olarak açıklamaktadır. Bu çerçevede,
dünyadaki tüm insanların haklarının korunması, ayrımcılığın
önlenmesi, siyasi özgürlüklerin sağlanması, insanların savaş sı-
rasındaki gayri-insani uygulanmalardan korunması, ihlalcilerin
adalet önüne getirilmesi, işkencenin ve her türlü kötü muame-
lenin önlenmesi ve tüm bu ve benzeri konularda uluslararası
toplumun desteğinin alınması misyonu benimsenmektedir.
HRW, bu kapsamda ihlalci ülkelere inceleme/araştırma ziyaret-
leri yapmakta ve ulaşılan sonuçları Raporlar aracılığıyla kamu-
oyuna duyurmaktadır.
Günümüzde 28 ülkede bölgesel bürosu, 42 ülkede de doğru-
dan çalışma merkezî olan ve profesyonel çalışanlarının yanı sıra
gönüllüleri vasıtasıyla çeşitli kampanyalar, eylemler, yayınlar ve
aktiviteler yapan Yeşil Barış (Greenpeace), dünyanın ilgi alanı
genişliği itibarıyla en kapsamlı, faal ve etkin uluslararası çevre
örgütü sayılmaktadır. 14 Ekim 1979’da Amsterdam merkezli
Greenpeace International’ın oluşmasıyla çok kısa sürede küre-
sel çapta faaliyet göstermeye başlamıştır.
Zehirli ve kimyasal atıklar, balina avcılığı, deniz canlılarının
korunması, okyanuslar, yağmur ormanları ve habitat, biyolojik
çeşitlilik, sürdürülebilir tarım, temiz enerji, iklim değişikliği,
nükleer kirlilik ve silahsızlanma, genetiği değiştirilmiş organiz-
malar vb. konular dahil her türlü çevresel sorun örgütün za-
manla genişleyen ajandasında yer almaktadır.
257
 Hükümet Dışı Uluslararası Örgütler

5 Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay

Federasyonlarını tanımlayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

1919’da kurulan Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Federasyonu

Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay
Federasyonu
büyük ölçüde özerk/bağımsız ulusal sivil toplum örgütleri/der-
nekler şeklinde örgütlenmiş yapılardan oluşan bir uluslararası
çatı örgütüdür. Bu çatı yapılanmanın en yaygın bilinen parça-
larından olan “Uluslararası Kızılhaç Komitesi” aslında ulusla-
rarası bir örgüt değildir; bir İsviçre kuruluşudur. “Uluslararası”
nitelemesini benimsediği amaçlardan ve faaliyetlerden alan ya-
pının 100’e yakın ülkede temsilciliği ve dünyanın neredeyse her
yerinden bağışçısı ve gönüllüsü bulunmaktadır.
Temel uluslararası etkisini ve statüsünü 1949 Cenevre
Sözleşmeleri’nden alan “Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Fede-
rasyonu” ise 190 ülkedeki bileşeniyle Cenevre merkezli olarak
faaliyet göstermektedir.

258
 Uluslararası Örgütler

1 Aşağıdakilerden hangisi Uluslararası Af 5 Aşağıdakilerden hangisi Yeşil Barış

Örgütü’nün faaliyet alanı içinde yer almaz? Örgütü’nün faaliyet alanları arasında yer almaz?

A. İdam cezasının kaldırılması
B. Kitle imha silahlarının yayılmasının engellenmesi
C. İnsan onurunun korunması
D. Azınlık ve yerel halkların haklarının korunması
E. Sığınmacıların ve göçmenlerin haklarının ko-
runması
2
Aşağıdakilerden hangisi hükümet dışı ulusla-
rarası örgütler arasında yer almaz?
A. Yeşil Barış
B. Dünya Sağlık Örgütü
C. İnsan Hakları İzleme Örgütü
D. Uluslararası Af Örgütü
E. Sınır Tanımayan Doktorlar Örgütü
3 I. Hükümetlerarası örgütler
II. Hükümet dışı örgütler
III. Devletler
IV. Bireyler
neler öğrendik?
A. İklim değişikliği
B. Nükleer atıklar ve kirlenme
C. Genetiği ile oynanmış organizmalar
D. Fosil yakıtların kullanılmasının teşviki
E. Deniz canlılarının korunması
6
Aşağıdakilerden hangisi BM’de danışmanlık
statüsü elde etmek isteyen hükümet dışı örgütle-
rin sahip olması gereken özellikleri arasında yer
almaz?
A. BM amaç ve ilkelerine uygun hareket etme
B. Faaliyet alanında genel kabul görmüş ve temsil
niteliğine sahip olma
C. Yıllık bütçesinin olma
D. Kurumsal varlık ve süreklilik arz etme
E. Devletler/hükümetler arası bir anlaşmayla ku-
rulmamış olma
7 I. Batılı devletlerin insan hakları ihlallerine
yoğunlaştığı

Yukarıdakilerden hangileri uluslararası ilişkilerin II. Bağışçılarının önemli bir kısmının Batılı
aktörleri arasında sayılabilir? olduğu

A. I ve II III. Batılı devletlerin müttefiklerine daha an-

layışla yaklaştığı
B. II ve III
C. I, II ve III IV. Kültürel-yerel değerlere dikkat edilmediği
D. II III ve IV Yukarıdakilerden hangileri Uluslararası Af
E. I, II III ve IV Örgütü’ne yöneltilen eleştiriler arasında sayılabilir?
A. I ve II
4
Uluslararası Af Örgütü Temsilcilikleri’nin B. II ve III
bulundukları ülke ile ilgili hak ihlali raporu yayın- C. I, II ve III
layamaması kuralına ne ad verilir? D. II III ve IV
A. Ulusal işlem kuralı E. I, II III ve IV
B. Parson yasası
C. Tanıklık etme kuralı
D. Ülke kuralı
E. En çok kayrılan ülke kuralı

259
 Hükümet Dışı Uluslararası Örgütler

8 İnsan Hakları İzleme Örgütü’nün temel he- 10 Hükümet dışı uluslararası örgütlerin tanımı
defi aşağıdakilerden hangisidir? aşağıdakilerin hangisinde verilmiştir?
neler öğrendik?

A. Tespit edilen insan hakları ihlalleri ışığında,
ihlalci devletler üzerinde uluslararası baskı ku-
rulmasını ve ilgili devletin bu kapsamda uygun
önlemler almasını sağlamak
B. Her yıl İnsan Hakları Savunucusu Ödülü vermek
C. Aktivist üyeler aracılığıyla insan haklarını ihlal
eden ülkelerde direnişler gerçekleştirmek
D. Topladığı bağışlarla, insan hakları ihlaline uğra-
yanlara tazminat ödemek
E. BM nezdinde üye ülkelerde insan hakları ihlali
denetimleri yapmak
A. Birden fazla ülkeden üyelerin yer aldığı sivil
toplum örgütlerdir.
B. Birden fazla ülkede şubesi bulunan sivil top-
lum örgütleridir.
C. Devletlerin kurduğu, yürüttüğü kurumların
dışında ortaya çıkan uluslararası sivil yapılardır.
D. Yıllık bütçesi 500.000 Euro’yu aşan dernekler-
dir.
E. Belirli bir amaca yönelik faaliyet gösteren ör-
gütlerdir.

9 Gelişme yolunda olan ülkelerin Yeşil Barış’a

yönelik temel eleştirisi aşağıdakilerden hangisidir?
A. Sanayileşmiş-Batılı ülkelerin, sanayileşmeye ça-
lışan ülkelerin bu çabalarına Yeşil Barış aracılı-
ğıyla engel olmaya çalışması
B. Yeşil Barış’ın sadece az gelişmiş ülkelerle ilgilen-
mesi
C. Dünya üzerinde enerji taşımacılığını ve fiyatla-
rını yönlendirmesi
D. Yeşil Barış’ın temel gıda fiyatlarına yönelik spe-
külasyonlar yapması
E. Yeşil Barış’ın kurucularının Batılı olması

260
Uluslararası Örgütler

Yanıtınız yanlış ise “Hükümet Dışı Uluslararası

1. B Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası Af Örgütü” 6. C
Örgütlerin Tanımı ve Uluslararası Politikadaki
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yeri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Hükümet Dışı Uluslararası
2. B 7. E Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası Af Örgütü”
Örgütlerin Tanımı ve Uluslararası Politikadaki
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yeri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Hükümet Dışı Uluslararası Yanıtınız yanlış ise “İnsan Hakları İzleme
3. E 8. A
Örgütlerin Tanımı ve Uluslararası Politikadaki Örgütü” konusunu yeniden gözden geçiri-
Yeri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. niz.

4. D Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası Af Örgütü” 9. A Yanıtınız yanlış ise “Yeşil Barış” konusunu
konusunu yeniden gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Hükümet Dışı Uluslararası

5. D Yanıtınız yanlış ise “Yeşil Barış Örgütü” ko- 10. C
Örgütlerin Tanımı ve Uluslararası Politikadaki
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yeri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
8 Anahtarı

Uluslararası ilişkiler sahası genelde devletler ve özelikle 20. yüzyılın ikinci ya-
rısından başlayarak da devletler tarafından ve devletler arasında kurulan ulus-
lararası örgütler aracılığıyla yürütülmektedir. Bu durum özellikle bağlayıcı ka-
rarlar alma ve bunları uygulama anlamında geçerlidir. Öte yandan, devletlerin
ve uluslararası örgütlerin yapmadığı, yapamadığı ya da yetişemediği alanlarda
faaliyet gösterme amacıyla yola çıkan ve/veya kendilerini böyle tanımlayan
Araştır 1 hükümet-dışı örgütlerin de zamanla bu sisteme bir şekilde dâhil olmaya baş-
ladığını görülmektedir.
Özellikle insan hakları ve çevre sorunları konusunda faaliyet gösteren birçok
hükümet-dışı örgütün, uluslararası örgütler nezdinde günden yaratabildiği,
görüş bildirdiği veya ilgili kararların formülasyonunda oy vermeksizin pay sa-
hibi olduğu görülmektedir. Kısacası, hükümet-dışı örgütler uluslararası politi-
kaya ucundan kıyısından da olsa katılmakta, katkı vermektedir.

UAÖ, günümüzde kendi misyonunu temel olarak şu altı alanla ifade etmek-
tedir:
• Kadınların, çocukların, azınlıkların ve yerel halkların hakları
• İşkenceye son verme
Araştır 2 • İdam cezasının kaldırılması
• Fikir mahkûmlarının
• Sığınmacıların ve göçmenlerin sorunları ve hakları
• Siyasî suçluların hakları
• İnsan onurunun korunması

261
 Hükümet Dışı Uluslararası Örgütler

Araştır Yanıt
8 Anahtarı

İnsan Hakları İzleme Örgütü, temel hedefini ortaya çıkarılan insan hakları
ihlalleri ışığında ihlalci devletler üzerinde uluslararası baskının artması ve ilgi-
li devletlerin bu kapsamda uygun ve etkin önlemleri alınmasının sağlanması
olarak ilan etmiş durumdadır. Bu çerçevede, dünyadaki tüm insanların hak-
Araştır 3 larının korunması, ayrımcılığın önlenmesi, siyasî özgürlüklerin sağlanması,
insanların savaş sırasındaki gayri-insani uygulanmalardan korunması, ihlal-
cilerin adalet önüne getirilmesi, işkencenin ve her türlü kötü muamelenin
önlenmesi ve tüm bu ve benzeri konularda uluslararası toplumun desteğinin
alınması misyonunun benimsediği açıklanmaktadır.

Greenpeace, zehirli ve kimyasal atıklar, balina avcılığı, deniz canlılarının ko-

runması, okyanuslar, yağmur ormanları ve habitat, biyolojik çeşitlilik, sürdü-
Araştır 4 rülebilir tarım, temiz enerji, iklim değişikliği, nükleer kirlilik ve silahsızlanma,
genetiği değiştirilmiş organizmalar vb. konular dâhil her türlü çevresel sorunla
ilgilenmektedir.

Temel uluslararası insancıl hukuk metinleri olan Cenevre Sözleşmeleri ve

ekli protokollerde çatışma alanlarında kullanılabilecek amblemler olarak sa-
dece Kızılay ve Kızılhaç amblemleri resmen tanımıştır. Buna özellikle İsrail
tarafından getirilen itirazlar neticesinde 2005’te imzalanıp 2007’de yürürlüğe
giren Cenevre Sözleşmeleri’ne III no’lu Ek Protokol ile “Kızıl Kristal” (The
Araştır 5 Red Crystal) olarak adlandırılan seküler/nötr amblemi de kullanmak kaydıyla
diğer amblemlerin çatışma alanında aynı hak ve dokunulmazlıklardan yarar-
lanacak şekilde kullanılmasına onay verilmiştir. Böylece günümüzde çatışma
alanında ilgili “dokunulmazlık” statüsünü kazandıracak şekilde kullanılabilen
3 amblemin (“Kızılhaç”, “Kızılay” ve “Kızıl Kristal”) olduğunu ve bunlardan
sonuncusunun da fiilen örneğin “Kızıl Davut Yıldızı”nın kullanımına da
imkân tanıyacak şekilde benimsendiğini söylemek mümkündür.

262
Uluslararası Örgütler

Kaynakça
Bennet, A. L., & James, O. K. (2015). Uluslararası Örgütler: İlkeler ve Meseleler. (N. Uslu, Çev.) Ankara:
BigBang Yayınları.
Başlar, K. (2005). Uluslararası Hukukta Hükümet Dışı Kuruluşlar. Ankara: Nobel-USAK Yayınları.
Denk, E. (2015). Uluslararası Örgütler Hukuku: Birleşmiş Milletler Sistemi. Ankara: Siyasal Kitabevi
Hasgüler, M. & Uludağ, M.B. (2007). Devletlerarası ve Hükümetlerdışı Uluslararası Örgütler. İstanbul: Alfa
Yayınları
L’Harmattan, E. (2001). Sivil Toplum Örgütleri: Neoliberalizmin Araçları mı, Halka Dayalı Alternatifler mi? (çev.
Işık Ergüden). Işık Demokrasi Kitaplığı.

İnternet Kaynakları
Yeşil Barış: http://www.greenpeace.org
İnsan Hakları İzleme Örgütü : http://www.hrw.org
Uluslararası Af Örgütü: http//www.amnesty.org.tr
Uluslararası Kızılhaç Komitesi: https://www.icrc.org/
Türk Kızılayı: http://www.kizilay.org.tr/

263