Professional Documents
Culture Documents
شمنیسم و ترکمانان
شمنیسم و ترکمانان
*1
عق٘ل تقَٕ
چك٘ذُ
ثؼ٘بسٕ اص ثبٍسّب ٍ اػتقبدات کْي ػبکٌبى تشکويكحشا سا هٖتَاى دس قبلت ثبصًوبّٖٗب ٍ
سفتبسّبٕ آٌٖٗ٘ آىّب ثبصجؼت؛ آٗ٘يّبٖٗ ّوچَى پَشَخَاًٖ ٗب رکش خٌجش ضوي اٌٗکِ
ًوبدٕ اص تلَسات ٍ ثبٍسّبٕ کْي آىّب ّؼتٌذ ،ثؼ٘بسٕ اص اػتقبدات ساُٗبفتِ اص جَاهغ
ّنجَاس ٗب ادٗبى پ٘ؾ اص اػالم ،اػتقبدات اػالهٖ سا ثبصتبة هٖدٌّذ .دس اٗي پظٍّؾ ضوي
ثبصگَٖٗ اطالػبت گشدآهذُ اص ه٘ذاى تحق٘ق تالؽ ؿذُ اػت ثب ثْشُگ٘شٕ اص هٌبثغ پظٍّـٖ
هؼتجش ،تحل٘لٖ ّوِػًَگش اص پذٗذاسؿٌبػٖ ًوبدّبٕ دٌٖٗ -قج٘لِإ ٍ آٗ٘يّبٕ تشکويّبٕ
تشکوي كحشا اسائِ ؿَد .هـخق کشدى ػْن ٍ ًقؾ اػتقبدات اٗشاًٖ ٍ اػالهٖ دس تجلٖ
آٗ٘يّبٕ تشکوٌٖ ّذف دٗگش اٗي هقبلِ ثِؿوبس هٖسٍد کِ ّنػَ ثب هضوَى اكلٖ
پٖگشفتِ ؿذُ اػت .ثشسػٖ اًؼبىؿٌبختٖ ؿوٌ٘ؼن ثِػٌَاى اكلٖتشٗي قبلت دٌٖٗ دس ه٘بى
تشکويّب ٍ تلف٘ق ػٌبكش اٗشاًٖ ٍ تلَف اػالهٖ ثب آى ،ثخؾ هْوٖ اص اٗي پظٍّؾ اػت
کِ دسهجوَع ًظبم اػتقبدٕ تشکويّب سا ثِ تلَٗش هٖکـذً .ظبم اػتقبدٕ دس ّش جبهؼِإ اص
هٌطق ٍ الگَٕ ًخجگبى ٍ تَدٓ هشدم تجؼ٘ت هٖکٌذ کِ جشٗبى دٗي فَلکلَسٗک ٗب غ٘شسػوٖ
Downloaded from cfl.modares.ac.ir at 22:47 IRST on Tuesday March 3rd 2020
ٍاطُّبٕ کل٘ذٕ :تشکويّبٕ تشکوي كحشا ،ؿوٌ٘ؼن ،تلَف ،پشخَاًٖ ،رکشخٌجـش ،اٍساد
ٍ ارکبس.
.1هقذهِ
تشکويّب ٗکٖ اص اقَام اٗشاًٖ ّؼتٌذ کِ ػبلّب دس فالت اٗشاى صٗؼتِاًـذ .هـزّت آًـبى
ػٌٖ اػت .دس تبسٗخ کْي تب ػذُّب پ٘ؾ اص ظَْس اػالم قشاثـتّـب ٍ دسآه٘ختگـّٖـبٕ
فشاٍاًٖ ه٘بى آىّب ثب اٗشاً٘بى ػبکي دس آػ٘بٕ ه٘بًِ اصجولِ ػغذّـب ٍ تخـبسّٕـب ٍجـَد
داؿتِ اػت (س.ک :الگبؿٍَا1359 ،؛ ً٘ض :آٗشًٍض .)1968 ،1ثِ غ٘ش اص اػٌبد صثبىؿـٌبختٍٖ ،جـَد
تلَسات ٍ اػتقبدات ،آٗ٘يّب ٍ هشاػن هـتشک ،اٗي ادػب سا ثِ حق٘قت ًضدٗـک هـٖکٌـذ.
ثؼ٘بسٕ اص اػتقبدات ٍ ثبٍسّبٕ فَلکلَسٗک تشکويّب ثب ًظبم اػتقبدٕ تَدُّـب دس اٗـشاى
ّنخَاًٖ داسد .اص ػَٖٗ دٗگش دس ًظبم اػتقبدٕ ٍ ثبٍسّبٕ کْي دٌٖٗ آىّب ،ػٌبكش کْي
ٍ اثتذاٖٗ ّوچَى اػتقبد ثِ ػبحشٕ ٍ جبدٍ ٍ ،تؼلط اسٍاح ثش اًؼبىّب کِ ثِ طَس کلٖ
«ؿوٌ٘ؼن» ًبه٘ذُ هٖؿَدً٘ ،ض هـبّذُ هٖؿَد کِ دس اػتقبدات کْي ٍ آً٘و٘ؼتٖ آىّب دس
گزؿتِّبٕ دٍس سٗـِ داسد .ؿوٌ٘ؼن هْنتشٗي ًظـبم دٌٗـٖ تـشکويّبػـت کـِ ثـِهثبثـٔ
کْيالگَ ،ػبختبس اػتقبدٕ آىّب سا ؿکل دادُ اػت؛ ثِ گًَـِإ کـِ ثـب ٍجـَد پـزٗشؽ
اػالم اص ػذُّب پ٘ؾ تبکٌَى ٌَّص ّن ًــبًِّـب ٍ ًوبدّـبٕ ؿوٌ٘ؼـتٖ دس آٗـ٘يّـب ٍ
هشاػن قَهٖ -هلٖ آىّب هتجلٖ ٍ هؼتحکن اػت .پًَ٘ذ اًذٗـِّبٕ ػـلَکٖ ػشفـبًٖ ٍ
گًَِإ اص تلَف ثب ؿوٌ٘ؼن ٍ تأث٘شگزاسٕ ثش آى ٍ تأث٘شپزٗشٕ اص آى ثِ تقَٗت اٗي اهش
هٌجش ؿذُ اػـت .ؿوٌ٘ؼـن ٍ ثشخـٖ اجـضإ آى اصجولـِ فٌـَى خلؼـگٖ ثـش ثشخـٖ
گشاٗؾّبٕ كَف٘بًِ ً٘ض هؤثش ثَدُ اػت .افضٍىثش اٗي دس ػذُّبٕ ه٘بًِ دس ه٘بى تشکوي-
ّب ٍ ثؼ٘بسٕ اص اقَام ٍ هشدهبى دٗگش آػ٘بٕ ه٘بًِ فشقِّب ٍ طشٗقتّبٕ كـَفٖهؼـلک،
ثِ ٍٗظُ فشقٔ ٗؼَػٖ (قشى دٍاصدّن) ٍ ًقـجٌذِٗ (قـشى پـبًضدّن) سٍای ٗبفـت (ثـبثَس ،2
.)804-803 :2003خالف ًظبم هٌؼجن ٍ هؼتحکن دٗي اػالم ،تلَف ًفَرپزٗشتش ثـَد ٍ
ثِ ساحتٖ اص طشف تشکويّب ٍ سّجشاى ٍ ثضسگبى قَم آىّب پزٗشفتِ ؿذ؛ صٗشا ثِ ثبٍسّـب ٍ
48
پَرَخوانی و ذکر خنجر :بقایای اعتقادات کهن ________________________________ ...عقیل تقوی
اػتقبدات دٗشٗي آىّب کِ سٗـِّبٕ ؿوٌ٘ؼتٖ داؿتٌذً ،ضدٗکتش ثَد .دس ثـ٘ي هحققـبى ٍ
Downloaded from cfl.modares.ac.ir at 22:47 IRST on Tuesday March 3rd 2020
پظٍّـگشاى جْبى ساثطٔ ػق٘ذتٖ ٍ آٌٖٗ٘ تلَف ثب ؿوٌ٘ؼن هَضَع پظٍّؾّبٕ هْوٖ
قشاس گشفت کِ دس اداهِ ثشخٖ اص آىّب هؼشفٖ هٖؿَد.
ثشخٖ ػٌبكش ًوبدٗي دس ؿوٌ٘ؼن تـبثِ آؿکبستشٕ ثب هؼـلکّـبٕ هتلـَفِ داسًـذ.
چٌبًچِ ػفش ،خلؼِ ٍ سٗبضتپ٘ـگٖ سا هٖتَاى دس ثشخٖ گشاٗؾّبٕ تلَف ً٘ض دٗـذ.
اٗي اهش سا سّجشاى دٌٖٗ ٗب سٍحبًَ٘ى ؿوٌ٘ؼن تقَٗـت کـشدُاًـذ .اخـتال فشٌّـ ّـب ٍ
ػٌبكش دٌٖٗ هختلف سا دس هشاػن «رکش خٌجش» تشکويّب ً٘ض هٖتَاى هـبّذُ کـشد؛ صٗـشا
اٗي هشاػن ًَػٖ ًوبٗؾ آٗ٘ي ؿوٌٖ ثَدُ ٍ اجشإ آى تجلٖ اػتقبدات هشثَ ثِ تَتن سا
دس ثش داؿتِ اػت .دس دٍسُّبٕ اػالهٖ اٗي هشاػن ثب هضبه٘ي اػالهٖ -ػشفـبًٖ ّوـشاُ
اػالهٖ ثِکبس سفت .ثِ ػجبست دٗگشٗ ،کـٖ اص ؿذ ٍ دس اجشإ آى ارکبس ٍ ادػ٘ٔ فشٌّ
اًؼطبفّب ٍ جبرثِّبٕ دٗي اػالم سا هٖتَاى دس جشٗبى دٌٖٗ – هـزّجٖ هشدهـبى هٌـبطق
هختلف آػ٘بٕ ه٘بًِ ثبصجؼت .چٌبىکِ اػالم دس ّش هٌطقِ تشک٘جٖ پ٘چ٘ـذُ اص ثبٍسّـب ٍ
اػتقبدات ٍ هقذػبت دٗيّبٕ کْي ٍ ػـٌتّـبٕ هؼوـَل اػـالهٖ ؿـذُ ٍ کـنٍثـ٘ؾ
كَست ًَػٖ هزّت تلف٘قٖ سا ثِ خَد گشفتِ ٍ ّو٘ي ػبهل اؿـت٘ب گشًٍـذگبى ثـِ آى
ثَدُ اػت.
.2ادث٘بت پظٍّص
.2-1ث٘بى هسئلِ
تلَسات دٌٖٗ -هزّجٖ ٍ ثبٍسّبٕ هلٖ ٍ قَهٖ هٖتَاًٌـذ خـَد سا دس قبلـت ًوبدّـب ٍ
ًـبًِّبٕ فشٌّگٖ آؿکبس کٌٌذ .اًؼبىؿٌبػبى ٍ هشدمؿٌبػبى هؼتقذًذ کـِ دس ثؼـ٘بسٕ اص
فشٌّ ّب ثب آٗ٘يّب ٍ هٌبػک ٍ هشاػوٖ سٍثِسٍ ّؼت٘ن کِ اص چگًَگٖ پ٘ذاٖٗ آىّب ٗـب
ثبٍس ٍ اػتقبدٕ کِ ػجت ثِجَد آهذى آىّب ؿذُ اػت ،آگبّٖ ًذاسٗن .ثؼـ٘بسٕ اص آداة
ٍ هٌبػک دٌٖٗ ٍ غ٘شدٌٖٗ دس جَاهغ كَست ث٘شًٍٖ ٍ تجلٖ ثبٍسّب ٍ اػتقـبداتٖ اػـت
کِ ثبٍسپزٗشاى ثِ كَست ًوبدٗي ثب اجشإ جوؼٖ آى ػؼٖ دس ًوـبٗؾ اػتقـبدات خـَد
داسًذّ .وچٌ٘ي گبُ اص طشٗق هٌبثغ هؼتٌذ اص ٍجـَد اػتقـبدات ٍ ثبٍسّـبٖٗ کْـي اطـالع
هٖٗبث٘ن ،ل٘کي اص كَستّبٕ ًوبٗــٖ آى ٗؼٌـٖ آداة ٍ سػـَم ٍ هٌبػـک ٍ آٗـ٘يّـب
49
دوماهنامة فرهنگ و ادبیات عامه ______________________ سال ،5شمـارة ،55مرداد و شهریور 5931
55
پَرَخوانی و ذکر خنجر :بقایای اعتقادات کهن ________________________________ ...عقیل تقوی
.2-3پ٘طٌ٘ٔ پظٍّص
دسثبسٓ تشکويّبٕ اٗشاى پظٍّؾّبٕ هتؼذدٕ اص هٌظشّب ٍ اثؼبد هختلف كـَست گشفتـِ
کِ دس تأل٘ف ٍ تٌظ٘ن پظٍّؾ حبضش اص آى ّـب اػـتفبدُ ؿـذُ اػـت .ثـِ ثشخـٖ اص اٗـي
پظٍّؾّب اؿبسُ هٖؿَد:
.1سػبلٔ ٍالدٗو٘ش هٌَ٘سػکٖ دسثبسٓ تشکويّب کِ ثب ػٌَاى تبسٗخ هختصش ترشکوي
دس 1960هٌتـش ؿذ؛
.2س٘شٕ دس تبسٗخ س٘بسٖ ٍ اجتوبعٖ تشکويّب اثش اه٘ي گلٖ ()1366؛
.3تشکويّب دس عصش اهپشٗبل٘سن ٍ کتبثٖ دٗگش ثب ػٌَاى ًگبّٖ گزسا ثِ تبسٗخ
تشکويّب ّش دٍ اص هحوت ػبسإ ()1378؛
.4گٌجذکبٍٍع اثش ػَصل٘ک قبضٖگٌجذ ( )1364کِ دس آى ٍضؼ٘ت تـشکويّـبٕ
هٌطقٔ گٌجذ کبٍٍع سا هطبلؼِ کشدُ اػت؛
.5تشکويّبٕ جْبى ،تأل٘ف دسدٗف ٍ قبدٗشف ()1991؛
.6اٗشاً٘بى تشکوي ،پظٍّطٖ دس هشدمضٌبسٖ ٍ جوع٘تضٌبسٖ اثـش هحوـذ ؿـشٗف-
کوبلٖ ()1374؛
.7اقَام هسلوبى اتحبد ضَسٍٕ اثش ؿ٘شٗي آکٌ٘ش ()1378؛
.8تشکويّبٕ اٗشاى اثش لَگبؿَا ثٖثٖ ساثؼِ ()1359؛
.9تشکويّبٕ اٗشاى اثش هحوذسضب ث٘گذلٖ ()1361؛
51
دوماهنامة فرهنگ و ادبیات عامه ______________________ سال ،5شمـارة ،55مرداد و شهریور 5931
اجتوبػٖ تشکويّب سا هطبلؼِ کشدُ ٍ ثِ صًذگٖ ؿجبًٖ آىّب اص جٌجِّبٕ هختلف پشداختِ
اػت ٍٕ .ػبلّب دس ه٘بى تشکويّب صٗؼتِ ٍ پظٍّؾّـبٕ ه٘ـذاًٖاؽ سا دس قبلـت آثـبس
3
هتؼذد هٌٌتـش کشدُ اػت .ثشخٖ اص هْنتشٗي آثبس ٍٕ ػجبستاًذ اص تشکويّبٕ ٗورَت
()1975؛ قجبٗل تشکوي)1968( 4؛ قطشثٌذٕ اجتوبعٖ تشکويّبٕ ٗوَت دس اٗشاى.)1971( 5
پظٍّؾّبٕ ٍاػ٘لٖ ثبستَلذ دسثبسٓ تشکويّب ً٘ض ثؼ٘بس اّو٘ت داسد .آثـبس ٍٕ کـنٍ-
ث٘ؾ ثِ فبسػٖ تشجوِ ؿذُاًذ ،ثٍِٗظُ کتبة تشکستبىًبهرِ ( ٍ )1352تربسٗخ ترش ّربٕ
آس٘بٕ ه٘بًِ ( .)1376هقبالتٖ دس اٗي ثبسُ اص اٍ هَجَد اػت هبًٌذ «دسثـبسٓ تـبسٗخ هـشدم
7
تشکوي» 6کِ ؿشح هفللٖ دسثبسٓ تشکويّب دس آى هَجـَد اػـت .هقبلـٔ «اٗــبىّـبٕ»
8
(ً٘ )1966ض دس اٗيثبسُ تحق٘قٖ هْن ثِ ؿوبس هٖسٍد .افضٍىثش اٗـي ٍالدٗو٘ـش ثبػـ٘لَف
کِ اختلبكبً ثِ هحتَإ اػتقبدٕ تشکويّب ٍ آداة ٍ هٌبػک آىّـب ًظـش داؿـتِ اػـت،
هقبالت ٍ کتبةّبٕ ثؼ٘بسٕ دس اٗـي ثـبسُ داسد .ثشخـٖ اص هْـنتـشٗي آثـبس ٍٕ دس اٗـي
پظٍّؾ هَسد اػتفبدُ قشاس گشفتِ اػت.
ٗکٖ دٗگش اص ثْتشٗي پظٍّؾّبٕ ه٘ذاًٖ اص دٗذگبُ هشدمؿٌبختٖ هشثَ ثِ َّؿٌ
پَسکشٗن ( )1345اػت کِ دس ًـشٗٔ ٌّش ٍ هشدم ،ثب ػٌَاى «تشکويّـبٕ اٗـشاى ،اٌٗچـِ-
ثشٍى ٍ تشکويّبٕ قَؿبىتپِ» هٌتـش ؿذ .دس ػبلّبٕ اخ٘ش ً٘ض هٖتَاى ثِ پظٍّؾّبٕ
اًؼبىؿٌبختٖ هٌ٘ظُ هقلَدٕ اؿبسُ کشد .هقلَدٕ ثب اًتــبس هقـبالت پظٍّــٖ هتؼـذد،
صٍاٗبٕ هختلف اػتقبدات تشکويّب دسثبسٓ آٗ٘ي پشخَاًٖ سا ثِ تلَٗش کـ٘ذُ اػت (ًـک:
هقلَدٕ.)85:1392،
.2-4سٍشضٌبسٖ
سٍٗکشد اًؼبىؿٌبختٖ ٍ ثْشُگ٘شٕ اص سٍؽّبٕ هشدمًگبسٕ ٍ اتٌـَگشافٖ ػـبختبس اٗـي
پظٍّؾ سا تـک٘ل هٖدّذ .ثشإ ثشسػّٖبٕ تبسٗخٖ ٍ هقبٗؼٔ ػٌبكش فشٌّگـٖ ػـبکٌبى
تشکويكحشا ثب جَاهغ ّنجَاس ٍ ثشسػٖ خبػتگبُ دٌٖٗ ٍ اػتقبدٕ آىّب اص پظٍّؾّبٕ
کتبثخبًِإ ٍ اػٌبدٕ ثْشُ گشفتِ ؿذ .اص اٗيسٍ ،هٌبثغ دػـت اٍل تـبسٗخٖ ،اجتوـبػٖ ٍ
حتٖ جغشاف٘بٖٗ ٍ قَمًگبسٕ ثشإ تج٘٘ي ّؼتٖؿٌبختٖ ثبصًوبّٖٗبٖٗ آٌٖٗ٘ تشکويّـب ٍ
52
پَرَخوانی و ذکر خنجر :بقایای اعتقادات کهن ________________________________ ...عقیل تقوی
تـشٗح آداة ٍ سػَم ٍ هٌبػک آىّب ثـِکـبس گشفتـِ ؿـذ .دس پـظٍّؾّـبٕ ه٘ـذاًٖ اص
Downloaded from cfl.modares.ac.ir at 22:47 IRST on Tuesday March 3rd 2020
.3چبسچَة ًظشٕ
چبسچَة ًظشٕ اٗي هقبلِ اص ٗکػَ ثش تئَسّٕبٕ هشدمؿٌبختٖ ٍ قـَمًگـبسٕ ثـٍِٗـظُ
پظٍّؾّبٕ ج٘وض فشٗضس ،تـبٗلَس ٍ 9لـَٕ ثـشٍل اػـتَاس اػـت ٍ اص ػـَٖٗ دٗگـش ثـِ
ًظشِّٗبٕ اػطَسُؿٌبختٖ ٍ دٗيؿٌبػٖ تطج٘قٖ ً٘ض تَجِ داسد .جبًذاساًگبسٕ ٗـب سٍح-
اًگبسٕ هؼبدلّبٕ فبسػٖ «آً٘و٘ؼن» اػـت .اٗـي تئـَسٕ اًؼـبىؿـٌبختٖ کـِ اص هکتـت
اًؼبىؿٌبػٖ اًگل٘غ ثِ ػشدهذاسٕ ادٍاسد ثشًت تبٗلَس آغبص ؿذ ،ثش ٍجَد ًَػٖ رٌّ٘ت
دس اًؼبىّبٕ جَاهغ اثتذاٖٗ تأک٘ذ داسد کِ ّؤ پذٗذُّبٕ هبدٕ ٍ هؼٌَٕ پ٘شاهَى خـَد
سا داسإ سٍح ٍ جبى هٖپٌذاسًذ .اٗـي هَضـَع سا تـبٗلَس ( )109-108/2 :1871دس کتـبة
فشٌّگ اثتذاٖٗ 10ثِ تفض٘ل ؿشح هٖدّذ .تبٗلَس ثش اػبع اكل «ٍحذت سٍاًٖ ثــش»11
اٗي ًظشِٗ سا ث٘بى کشد.
تَتو٘ؼن ٍ هبًب ثِ ّوشاُ آً٘و٘ؼن هثلثٖ سا تـک٘ل دادًذ کِ اص آى ثشإ تَجِ٘ سٗـِ-
ّــبٕ تفکــش دٌٗــٖ ٍ چگــًَگٖ پ٘ــذاٖٗ دٗــيّــبٕ اٍل٘ــِ اصجولــِ ؿوٌ٘ؼــن ٍ تَج٘ــِ
ثبصًوَدّبٕ آٌٖٗ٘ -دٌٖٗ ٍ فشٌّگٖ آى اػتفبدُ ؿذ .ثش اػبع اٗي تئَسّٕب ٍ دس تَج٘ـِ
پذٗذاسؿٌبختٖ ؿوٌ٘ؼن ثبٗذ گفت کِ هب ثب آٌٖٗ٘ ثغ کْي ٍ اثتذاٖٗ سٍثِسٍ ّؼت٘ن کـِ
ثب ٍجَد تحَالت ٍ تطَسات فشاٍاى ٌَّص ّن ثؼـ٘بسٕ اص ًوبدّـبٕ جوؼـٖ ٍ ثبٍسّـبٕ
هَجذ آى سا هٖتَاى دس جَاهغ هختلف ٗبفت .حتٖ ثب ٍجَد ػـشاٗت ٍ سػـَع ػٌبكـش
53
دوماهنامة فرهنگ و ادبیات عامه ______________________ سال ،5شمـارة ،55مرداد و شهریور 5931
ٍ ثبصًوَدّبٕ فشٌّگٖ جَاهغ دٍس ٍ ًضدٗک ثبصؿٌبخت .آًچـِ ثـِ ه٘ؼـت٘ک 12هؼـشٍف
اػت ٍ ًَػٖ اص «ػشفبى» ٍ هؼلک ثبطٌٖ سا هؼٌب هٖکٌذٗ ،کٖ اص هَاسدٕ اػت کِ ًــبى
هٖدّذ ،تفکشات ؿوٌ٘ؼتٖ ثِ ادٗبى دٗگش ً٘ض ٍاسد ؿذُ اػت (لَٕ ثشٍل.)92:1390،
ثبصؿٌبػٖ جَاهغ ثشاػبع تحل٘ل ٍ تجضٗٔ ًوبدّب ٍ ًـبىّبٕ آٌٗ٘ـٖ آىّـب ،اصجولـِ
هَضَػبتٖ اػت کِ ًظشِّٗبٕ هختلف اػطَسُؿٌبػٖ ،دٗيؿٌبػٖ تطج٘قٖ ،فَلکلـَس ٍ
حتٖ اًؼبىؿٌبػٖ فشٌّگٖ سا ثٍِجَد آٍسدُ اػت .ثـشإ سجـَع ثـِ ٗکـٖ اص ثْتـشٗي
پظٍّؾّب دسثبسٓ ؿوٌ٘ؼن ،پظٍّؾّب ٍ تئَسّٕبٕ ه٘شچـب ال٘ـبدُ هـٖتَاًـذ چـبسچَثٖ
سٍؿي ثشإ هحققبى تشػ٘ن کٌذ .ثِ ٍٗظُ اٌٗکـِ تئـَسّٕـبٕ ال٘ـبدُ دسثـبسٓ دٗـي اقـَام
هختلف ثش پبٗٔ دادُّبٕ هشدمؿٌبختٖ ،اػطَسُؿٌبػـٖ ٍ تـبسٗخ اػـت ،ثـِ ًحـَٕ کـِ
هٖتَاى سٍؽ اٍ سا ًَػٖ ّشهٌَت٘ک تبسٗخٖ -دٌٖٗ دس ًظش گشفـت ٍٕ .ؿوٌ٘ؼـن سا اص
دٗذگبُ دٗيؿٌبػٖ تطج٘قٖ اصجولِ ادٗبى کْي هٖداًـذ کـِ ًـَع خبكـٖ اص ػقالً٘ـت سا
ًوبٗبى هٖػبصدّ .شچٌذ ٍٗظگٖ خلؼِ ٍ گًَِإ اص ػشفبى ٗب هؼلک ثـبطٌٖ هَجـَد دس
ؿوٌ٘ؼن آى سا ثِ هشکضٗت ػٌت دٌٖٗ ًَع ثـش ً٘ض ًضدٗک هٖػـبصد (جؼفـشٕ.)51:1387 ،
ال٘بدُ (ً٘ )32:1372ض دس دس ثحث ساثطٔ ؿوٌ٘ؼن ٍ هـشةّبٕ ثبطٌٖ ّـنػـَ ثـب آى ،ثـش
اّو٘ت دسک اٗي آٗ٘ي دس ثؼتش تبسٗخٖ -فشٌّگٖ تأک٘ذ کشدُ اػت .پظٍّؾّـبٕ ال٘ـبدُ
دسثبسٓ ؿوٌ٘ؼن ضشٍست هطبلؼٔ ّوِجبًجٔ آى سا دس پٖداؿت .دس حق٘قت ؿوٌ٘ؼن ،پغ
اص کتبة ال٘بدُ ثب ػٌَاى ضوٌ٘سن :فٌَى ثبستبًٖ خلسِ ،ثِ كَست گؼتشدُإ هـَسد تَجـِ
پظٍّـگشاى قشاس گشفت .اٗي کتبة ،ؿوٌ٘ؼـن سا ػوـل دسهـبًٖ جْـبىؿـوَلٖ دس ًظـش
هٖگشفت کِ ثب کبسثؼت ساثطِإ خلؼِ آه٘ض ثب جْبى سٍحبًٖ ٍ ثِ ً٘بثت اص کـل جبهؼـِ
كَست هٖگ٘شد (ال٘بدٌٍُٗ .)1392 ،کلوي دس اثش هفلل خَد ثب ػٌَاى فشٌّرگ ٍ سرالهتٖ:
اًسبىضٌبسٖ پضضكٖ کبسثشدٕ 13ؿوٌ٘ؼن سا پذٗذُإ ات٘ک (هطبلؼٔ هشدمؿٌبختٖ ٗک اثـش
ٗب ٗک هَضَع) هؼشفٖ هٖکٌذ کِ ػبصگبسٕ ثَمؿٌبختٖ ٍ سٍاى-صٗؼتؿٌبختٖ جَاهـغ
ؿکبسچِٖ گشدآٍسًذٓ خَساک ثب ػبختبسّبٕ صٗؼتؿٌبختٖ ،فشاٌٗذّبٕ سٍاىاجتوـبػٖ ٍ
14
ً٘بصّبٕ دسهبًٖ هقَّم آى (ؿو٘ؼ٘ن) ثَدُ اػـت .ثـِ ًظـش ٍٗـٌکلوي ()224-204 :2008
ثخؾ هْن ٍ پشقذستٖ اص ؿوٌ٘ؼن سا هٖتَاى دس هفبّ٘ن هشثَ ثِ ػـالهت ٍ ث٘وـبسٕ ٍ
54
پَرَخوانی و ذکر خنجر :بقایای اعتقادات کهن ________________________________ ...عقیل تقوی
سٍؽّبٕ دسهبًٖ دس ث٘ـتش جَاهغ ثبصجؼت .ثش اٗي اػبع ٌَّص تلَسٕ کِ ث٘ـتش تَدٓ
Downloaded from cfl.modares.ac.ir at 22:47 IRST on Tuesday March 3rd 2020
هشدم دسثبسٓ ث٘وبسٕ داسًذ ،هجتٌٖ ثش ػشفبى آً٘و٘ؼتٖ ٍ ؿوٌٖ اػت ٍ سٍؽّبٕ دسهـبًٖ
هَسد ًظش ػَام ثش پبٗٔ ّو٘ي آٗ٘ي قبثل تَجِ٘ ٍ تج٘٘ي اػت.
.3-1-1ضوٌ٘سن
ؿوٌ٘ؼن دس هٌبثغ اٗيگًَِ تؼشٗف ؿذُ اػت :ؿوٌ٘ؼن هجوَػِإ اص اػتقبدات پشػتـٖ
ٍ ثبٍسّب اػت؛ حبل آًکِ ؿويٍاسگٖ فقط ثِ حشکبت ٍ اػوبل ؿوي هشثـَ هـٖؿـَد
(پبتبپَف)19 :1991 ،15؛ اهب ثشخٖ اص هحققبى ثب اٗي توبٗض ٍ تفک٘ک هَافق ً٘ؼتٌذ ٍ ثِ ًظـش
آىّب کبسثشد ّوبى اكطالح ؿوٌ٘ؼن ثِ خـَثٖ ث٘ـبًگش اٗـي هضـبه٘ي اػـت (ثبػـ٘لَف،16
. )208 :1984ثٌبثشاٗي دس اداهٔ اٗي تحق٘ق فقـط اص ٍاطٓ ؿوٌ٘ؼـن ثـب هفْـَم گؼـتشدٓ آى
اػتفبدُ خَاّ٘ن کشد .ؿوٌ٘ؼن ًظبم اػتقبدٕ خبف هشدهبى ػ٘جشٕ ٍ آػ٘بٕ ه٘بًـِ اػـت
(ثبػَست802 :2003 ،؛ ٗبکَثؼيّ .)191 :1999 ،17ـش چٌـذ ًـبم ؿوٌ٘ؼـن دس صثـبى تًَغـَصٕ
ػ٘جشٕ سٗـِ داسد؛ اهب ثِػٌَاى ٗک اٗذئَلَطٕ دس دٍساى پ٘ؾ اص تبسٗخ دس ه٘بى ثؼـ٘بسٕ
اص اقَام ثذٍٕ ٍ هلل هختلف دس اقلٖ ًقب جْبى ،اصجولِ ػ٘جشٕ ،خـبٍسدٍس ،آػـ٘بٕ
جٌَة ؿشقٖ ،آفشٗقب ،آهشٗکبٕ ؿوبلٖ ٍ غ٘شُ سٍای داؿتِ اػت .تؼ٘ـ٘ي هکـبى پ٘ـذاٗؾ
ؿوٌ٘ؼن اهکبىپزٗش ً٘ؼت؛ صٗشا ثؼ٘بسٕ اص اقَام ٍ هلل جْبى دس ثخـٖ اص تـبسٗخ کْـي
خَد ،هؼتقل اص دٗگشاى ،ثِ هشحلِإ اص تکبهـل سػـ٘ذُاًـذ کـِ ثـِ ثبٍسّـب ٍ اػتقـبدات
ؿوٌ٘ؼتٖ سٍٕ آٍسدُاًذ .اػبع جْبىثٌٖ٘ ؿوٌ٘ؼتٖ ثش هجٌبٕ چٌذ ثبٍس ٍ ػق٘ذٓ اكـلٖ
55
دوماهنامة فرهنگ و ادبیات عامه ______________________ سال ،5شمـارة ،55مرداد و شهریور 5931
ثٌ٘بى ًْبدُ ؿذُ اػتً .خؼت٘ي ٍ هْنتشٗي آىّب اٗي اػـت کـِ اسٍاح هختلفـٖ ٍجـَد
Downloaded from cfl.modares.ac.ir at 22:47 IRST on Tuesday March 3rd 2020
داسًذ کِ ثش سٍٕ صه٘ي ػبکي ّؼـتٌذ .آىّـب ثـش اٗـي ثبٍسًـذ کـِ اٗـي اسٍاح دس کبلجـذ
هَجَدات جبًذاس ثِ كَست سٍح ٍ سٍاى آىّب صًذگٖ هٖکٌٌذ .ثبػـَست هؼتقـذ اػـت
کِ ؿوٌ٘ؼن دٗي ً٘ؼت ،ثلکِ هجوَػِإ اص آٗ٘يّب ٍ ثبٍسّبٖٗ اػت کِ اػبع اػوبل ٍ
حشکبت پ٘چ٘ذٓ ؿويّب سا تـک٘ل هٖدٌّذ ٍ الجتِ تـبثْبتٖ ثـب ادٗـبًٖ چـَى ثَدائ٘ؼـن،
کٌفؼَ٘ػ٘ؼن ،اػالم ٍ هؼ٘ح٘ت داسد (ّوبى .)802 ،اص طشفٖ دٗگش ه٘شچب ال٘ـبدُ ؿوٌ٘ؼـن
سا ثِػٌَاى دٌٖٗ تؼشٗف هٖکٌذ کِ ّنصهبى ػشفبى ٍ جبدٍگشٕ ٍ هـخلـبً هجوَػـِإ
اص هْبستّب ٍ تکٌ٘ک ّـبٕ ثبػـتبًٖ سا دس خـَد داسد ٍ ثـِ هٌظـَس سػـ٘ذى ثـِ حبلـت
خلؼگٖ آىّب سا ثِ کبس هٖگ٘شد (ال٘بدُ1392:15 ،؛ ً٘ض سکٗ :بکَثؼي.)4 :1999 ،
ّوبىگًَِ کِ هٖداً٘ن اػتقبد ثِ اسٍاح هختلف ٍ جْبى سٍحبًٖ سا آً٘و٘ؼن هًٖبهٌـذ.
اص ٍٗظگّٖبٕ اكلٖ ؿوٌ٘ؼن آى اػت کِ ثشإ اٗجبد استجب ث٘ي جْـبى آدهـٖ ٍ دً٘ـبٕ
سٍحبًٖ ً٘بص ثِ ٍاػطِّبٖٗ 18اػت .اٗي ٍاػطِّب تَػط خَد اسٍاح ثشگضٗذُ ٍ تَاًبٖٗ-
ّبٕ خبكٖ ثِ آىّب القب هٖؿَد .ؿويّب اص ّو٘ي ٍاػطِّب ثِ ؿوبس هٖسًٍذ کِ ٍظ٘فـٔ
آىّب خذهتکشدى ثِ اسٍاح ٍ ًجبت اًؼبىّبٕ اطشافـبى اص سًجّـب ٍ دؿـَاسّٕـب ثـِ
کوک آىّبػت .ؿويّب ثب سػ٘ذى ثِ حبلت خلؼگٖ ،هؼتق٘وبً ثب اسٍاح توبع هٖگ٘شًـذ
ٍ ثب کوک آىّب هٖتَاًٌذ آٌٗذُ سا پ٘ؾثٌٖ٘ کٌٌذ ،ػلت ث٘وبسّٕب سا ث٘بثٌـذ ٍ ث٘وـبساى سا
ؿفب دٌّذ ،اؿ٘بٕ گوـذُ سا ث٘بثٌذ ٍ اص ٍقَع فجـبٗغ پ٘ــگ٘شٕ کٌٌـذ (ثبػـ٘لَف:1984،
.)208ال٘بدُ ً٘ض ثِ تَاًبّٖٗبٕ خبف ؿويّب ٍ هْبستّبٕ آىّب دس غلجِ ثش آتؾ ٍ ً٘ض
تؼلط کبهل دس ػ٘ش ٍ پشٍاص آصاداًِ اؿبسُ هٖکٌذ .ؿويّب قـبدس ّؼـتٌذ ثـِ تـشاًغ ٍاسد
ؿًَذ ٍ اص طشٗق آى اص جؼوـبى سّب ؿًَذ ٍ ثِ آػـوبى كـؼَد کٌٌـذ ٍ ٗـب ثـِ دً٘ـبٕ
آخشت ػفش کٌٌذ .تَاًبّٖٗبٕ خبس الؼبدٓ ؿويّب ٍ ّوچٌ٘ي آٗ٘يّبٕ هختلـف هشثـَ
ثِ حَ٘اًبت ٍ پشًذگبى کِ اجضإ اكلٖ اػتقبدات ؿوٌ٘ؼتٖ سا ؿکل هٖدٌّذ ،اص دٗذگبُ
ال٘بدُ ،دس فشٌّ ؿکبس دٍساى پبلئَل٘تٖ سٗـِ داسًذ (ّوبىجب).
56
پَرَخوانی و ذکر خنجر :بقایای اعتقادات کهن ________________________________ ...عقیل تقوی
دس ث٘ي هلل اسٍپبٖٗ ً٘ض آثبس ٍ ًوبدّبٕ ؿوٌ٘ؼن تب ثِ اهـشٍص ٍجـَد داسًـذ .جـبدٍگشٕ
Downloaded from cfl.modares.ac.ir at 22:47 IRST on Tuesday March 3rd 2020
ٗکٖ اص ًوبدّبٕ ثبصهبًذُ اص اػتقبدات ؿوٌ٘ؼتٖ اػت کـِ سٍحبً٘ـبى هؼـ٘حٖ دس طـَل
تبسٗخ ّو٘ـِ ػلِ٘ آى هجبسصُ هٖکشدًذ .اٗي هجبسصُإ اػت کِ احتوبالً تب ثِ اهـشٍص اداهـِ
داسد« .جبدٍگشاى» ٍ «ػبحشّبٖٗ» کِ دس ث٘ي هشدهبى اسٍپبٖٗ فؼبل٘ت داسًذ ،قطؼبً پ٘ـشٍاى
ؿويّبٕ ثبػتبى ثِؿوبس هٖآٌٗذ (ثبػ٘لَف.)8 :1992 ،
اػبع ؿکلگ٘شٕ ثبٍسّبٕ ؿوٌ٘ؼتٖ هلل آػـ٘بٕ ه٘بًـِ افؼـبًِّـب ٍ اػـطَسُّـبٕ
هتؼذدٕ اػت کِ هتؼلق ثِ هشدهبى اٗشاًٖصثبى ٍ تشکصثـبى اٗـي هٌطقـِ ثـب فشٌّـ ّـبٕ
هختلف ثَدُ اػت .ثشخٖ ًَٗؼٌذگبى ثـش ٍجـَد ثبٍسّـبٕ ؿوٌ٘ؼـتٖ دس ثـ٘ي هشدهـبى
اٗشاًٖ صثبى دس دٍساى ثبػتبى تأک٘ذ داسًذ .خالف آى ًظشِٗ کِ سٍای ؿوٌ٘ؼـن دس آػـ٘بٕ
ه٘بًِ سا ًت٘جٔ هْبجشت اقـَام پشؿـوبس تـشک هـٖداًـذ ،اِػٌِؼـبسٗف )66-43 :1966( 19دس
پظٍّـٖ ثب ػٌَاى اعوبل ٍ ثبٍسّبٕ پ٘ص اص اسالم دس ه٘بى اصثکّربٕ آسر٘بٕ ه٘بًرِ 20ثـب
سجَع ثِ ثشخٖ هؼتٌذات ،ثش آى ًظش تأک٘ذ داسد کِ هٌـأ ؿوٌ٘ؼن اٗي هٌطقِ سا ثبٗـذ دس
اػتقبدات دٌٖٗ اقَام اٗشاًٖ ؿشقٖ (ػغذّب ،ثلخّٖب ٍخَاسصهّٖب) ٍ دس صهبىّبٕ ثؼـ٘بس
دٍس جؼتٍجَ کشد .ثشإ اثجبت اٗي ًظشِٗ ٍٕ ،ثِ هتَى اٍػتبٖٗ اػتٌبد هٖکٌـذ کـِ دس
آىّب ؿَ٘ٓ ثشگضاسٕ آٗ٘يّـبٕ هختلـف هبّ٘ـت ؿوٌ٘ؼـتٖ داسًـذ ٍ ً٘ـض دسثـبسٓ اسٍاح
هختلف ٍ «خبده٘ي دَّٗب» تفؼ٘شّبٖٗ آٍسدُ ؿذُ اػت کِ ثـب هکتـت اكـلٖ صستــت٘بى
تٌبقض داسًذ .دس کتبة اسداٍٗشافًبهِ کِ هٌؼَة ثِ آٗ٘ي صستـت٘بى ٍ ثـِ صثـبى پبسػـٖ
ه٘بًِ ًَؿتِ ؿذُ اػت ،اسداٍٗشاف کِ قْشهبى اكلٖ (سٍح اٍ) اػت ،دس آػوبى ٍ ػـپغ
دس جْبى آخشت ػفش هٖکٌذ ٍ ،ثب ثبصگـت اص آًجـب کل٘ـٔ هــبّذات خـَد سا تؼشٗـف
هٖکٌذ .دس اٗي سػبلِ ،آثبس اػتقبدات ؿوٌ٘ؼتٖ دسثبسٓ ً٘شٍّبٕ خبس الؼبدُ کـِ هخـتق
ؿويّبػت ،ثِ سٍؿٌٖ دٗذُ هٖؿَد (ل٘تٌَٗؼکٖ ٍ 21گ٘گٌَکغ)420 -403 :1996 ،22
دس ساثطِ ثب سٍای ؿوٌ٘ؼن دس ه٘بى هشدهبى تشکصثبى ،ثبٗذ ٗبدآٍس ؿذ کِ اطالػبت دس
اٗي صهٌِ٘ ثِ قشى ؿـن ه٘الدٕ ثبص هٖگشدد .هحققبى ثؼ٘بسٕ دس تحق٘قبت خَد ثِ ٍجَد
ثبٍسّبٕ ؿوٌ٘ؼتٖ دس اقَام تشکصثبى پشداختِاًذ .پـظٍّؾّـبٕ آقبجـبًَفٍ )1971( 23
گَه٘ل٘ف )1967( 24ثِ ٍٗظگّٖبٕ تشکّبٕ ثبػتبى ٍ اقَام ٍ قجبٗل تـک٘لدٌّـذٓ آىّـب
هٖپشداصد .ثبػ٘لَف ( )14 :1992اؿبسُ هٖکٌذ کِ طجق هٌبثغ ٍ هذاسک هَجَد ؿوٌ٘ؼن دس
57
دوماهنامة فرهنگ و ادبیات عامه ______________________ سال ،5شمـارة ،55مرداد و شهریور 5931
ه٘بى تشکّبٕ قذٗن ثِ ًَػٖ ثِ ػٌَاى اػتقبدات ٍ ثبٍسّـبٕ سػـوٖ پزٗشفتـِ هـٖؿـذُ
Downloaded from cfl.modares.ac.ir at 22:47 IRST on Tuesday March 3rd 2020
اػت .جبلت تَجِ آى اػت کِ اطالػبت هَجَد گَاّٖ هٖدٌّذ کِ تشکّبٕ قذٗن ّن
ؿويّبٕ ػبدٕ ٍ ػبهٖ داؿتِاًذ ٍ ّـن ؿـويّـبٖٗ کـِ ًقـؾ هْوـٖ دس حکَهـت ٍ
ػ٘بػت قج٘لِإ داؿتِاًذ .ثـشإ هثـبل ،دس ثخــٖ اص اٍغَصًبهرِ (ًوًَـٔ اٍٗغـَسٕ آى
هشثَ ثِ قشٍى 14-13م) داػتبًٖ اص دٍساى اٍغَصخبى ث٘بى هٖؿَد کِ دس آى ثِ حضَس
پ٘شٕ فشصاًِ ،سٗؾػف٘ذ ٍ ػف٘ذهَٕ اؿبسُ هٖؿـَد کـِ قـذست پ٘ــگَٖٗ داؿـت ٍ اص
طشف آػوبى هقذع ًـبًِّبٖٗ ثِ اٍ ًوبٗبى هٖؿذ ٍ اٍغَصخبى ّن ثـِ تَكـِّ٘ـبٕ اٍ
ػول هٖکشد (ّوبىجب؛ ً٘ض س.ک :ؿشثبک دس اغَصًبهِ ٍ هحجتًبهِ اص اثَالغـبصٕ ثْبدسخـبى.)1959 ،25
دس تبسٗخ اقَام قشٍى ٍػطٖ ً٘ض دسثبسٓ پ٘ـگَ ٍ هـبٍس داًب ٍ افؼبًِإ دٗگـشٕ ثـِ ًـبم
«کَسکَت آتب» ًبم ثشدُ هٖؿَد کِ خبىّب ّو٘ـِ ثـِ تَكـِّ٘ـبٕ اٍ ػوـل هـٖکشدًـذ
(کـبًًَف )60-55 :1985 ،26اٗي داػتبىّب حبکٖ اص آى اػت کِ ؿويّب دس جَاهغ کـَ سٍ
چِ جبٗگبُ خبف ٍ ٍاالٖٗ داسًذ .حتٖ سٍاٗبت هشثَ ثِ کَسکَت آتب دس اثـش حوبػـٖ
هؼشٍف اٍغَصٕ ٗؼٌٖ کتـبة دِدُ قَسد قرَسد ثجـت ؿـذُ اػـت .پشػـتؾ اٍ دس ثـ٘ي
هشدهبى ٍ اقَام تشکصثبى ،ثٍِٗظُ قضا ّب ثؼـ٘بس سٍای داؿـتِ اػـت .آىّـب قَسدقـَسد سا
اٍل٘ي ؿوي جْبى ٍ حبهٖ هقذع ّؤ ؿويّب هٖداًؼتٌذ (ثبػ٘لَف.)41-40 :1970 ،
58
پَرَخوانی و ذکر خنجر :بقایای اعتقادات کهن ________________________________ ...عقیل تقوی
سٗـٔ ٍاطُّبٕ «پشخَاى» (پشٕخَاى)ٗ ،ب «ثَسخـَاى» کـِ دس ثـ٘ي تـشکويّـب ثـشإ
Downloaded from cfl.modares.ac.ir at 22:47 IRST on Tuesday March 3rd 2020
ًبه٘ذى ؿوي ساٗج ؿذُ اػت ،اص دٗذگبُ ػلن اؿتقب ،چٌذ ًَع تؼج٘ش هٖؿَد« :پشخـَاى»
اػـبط٘شٕ اٗـشاى ثبػـتبى ثـِ سٍح پل٘ـذ گفتـِ (پشٕخَاى) اص ٍاطٓ «پشٕ» کِ دس فشٌّ
هٖؿذُ ٍ دس اٍستب ً٘ض ثِ كَست « »pairikaآٍسدُ ؿذُ اػت« ٍ ،خَاى» کِ ثي هضبسع
فؼل «خَاًذى» اػت ،تـک٘ل ؿذُ اػت ٍ هفَْم آى «دػب خَاًذى ثش ػش جيصدُ» اػت.
ًخؼت٘ي ثبس اٗي ٍاطُ دس ًَؿتٔ جٌَٖٗ هَسع پبسػٖ قشى چْبسدّن هـ٘الدٕ آٍسدُ ؿـذُ
اػت (آػبسات٘ي.)149 :2001 ،28
طجــق ًظشٗــٔ ثشخــٖ پظٍّـــگشاى «پشخــَاى» ) (porxānهؼــتق٘وبً ثــِ ٍاطٓ هغــَلٖ
«ثَسخَاى» ) (burxānسثط دادُ هٖؿَد کِ هؼٌبٕ آى «ثت ،هـَسد پشػـتؾ» اػـت ٍ دس
فشٌّگ لغبت کبضغشٕ ً٘ض ثجت ؿذُ اػت .اص طشفٖ دٗگش «ثَسخَاى» دس ث٘ي تشکّـبٕ
آػ٘بٕ ه٘بًِ ًبم تحشٗشٕ ثَدا ؿوشدُ هٖؿذُ اػت (هقلَدٕ.)8 -7 :2007 ،
ثذٗي تشت٘ت تشدٗذٕ ً٘ؼت کِ اػتقبدات هشدهـبى هؼـلوبى آػـ٘بٕ ه٘بًـِ ثـش هجٌـبٕ
صٗشػبخت خبكٖ اص ثبٍسّب ٍ آٗ٘يّبٕ هختلف سٍحبًٖ ،دٌٖٗ ٍ فشٌّگٖ قجل اص اػـالم
ثٌب ًْبدُ ؿذُ اػت .اٗي پذٗذُ ثِ صثبى ػلوٖ «اػالم ػبه٘بًِ» ًبه٘ذُ هٖؿَد کِ اص اػـالم
سػوٖ هتوبٗض اػت .دس ػ٘ي حبل اٗي آٗ٘يّب ٍ ػبدات کِ ثبصتـبثٖ اص ثبٍسّـبٕ پـ٘ؾ اص
اػالم ّؼتٌذ ،اص طشف ػبهٔ هشدم ثِػٌَاى ػٌتّبٕ اػالهٖ ٍ ًـبًگش جضئـٖ اص ث٘ـٌؾ
اػالهٖ پزٗشفتِ هٖؿًَذ.
.3-4آٗ٘ي پشخَاًٖ
اهشٍصُ دس جبٕ جبٕ هٌبطق تشکويًـ٘ي اٗشاى ،ثـٍِٗـظُ دس تـشکويكـحشاٌّ ،ـَص ّـن
پشخَاىّبٖٗ صًذگٖ هٖکٌٌذ کِ اٗي آٗ٘ي خبف دسهبًگشٕ سا ثشگضاس هٖکٌٌـذ .اصجولـِ
هٖتَاى سجت پشخَاى (اسجت) سا ًبم ثشد کِ دس سٍػـتبٕ اٗـل چــوِ ٍاقـغ دس ؿـش
اػتبى گلؼتبى صًذگٖ هٖکٌذ .پشخَاىّبٕ دٗگشٕ ّن دس اػتبى خشاػبى ؿوبلٖ ،ثٍِٗـظُ
سٍػتبٕ جشگالى ٍاقغ دس ؿوبل ثجٌَسد ،صًذگٖ هٖکٌٌذ .ثٌب ثـِ گفتـٔ سجـت پشخـَاى،
آٗ٘ي پشخَاًٖ ث٘ـتش تَػط اػضبٕ طبٗفٔ تشکوٌٖ «آتب» ثشگضاس هٖؿذُ اػت .طبٗفـٔ آتـب
ٗکٖ اص طَاٗف هقذع تشکوٌٖ ٗب اٍالد اػت .طَاٗـف هقـذع تشکوٌـٖ (آتـب ،خَجـِ،
ؿ٘خ ،ػ٘ذ ،هختَم ٍ غ٘شُ) سا اص ًؼـل خلفـبٕ ػـشة (اثـَثکش ،ػوـش ،ػثوـبى ٍ ػلـٖ)
59
دوماهنامة فرهنگ و ادبیات عامه ______________________ سال ،5شمـارة ،55مرداد و شهریور 5931
هٖداًٌذ .طجق سٍاٗبت هشدهٖ طبٗفٔ آتب اص ًؼل ػثوبى اػت .ده٘ـذٍف ( )2015دس اثـشٕ
Downloaded from cfl.modares.ac.ir at 22:47 IRST on Tuesday March 3rd 2020
ثب ػٌَاى صَف٘سن دس تشکوٌستبىٗ 29بدآٍس هٖؿَد کِ اٗي طبٗفِ دٍ ًَع رکش خبف داسًذ؛
آٌٖٗ٘ – جبدٍٖٗ ٍ دسهبًٖ کِ ثشإ ث٘وبساى سٍحٖ -سٍاًٖ ثشگضاس هٖؿـذُ اػـتً .ـَع
دٍم رکش ّوبى آٗ٘ي ؿوٌٖ کْي اػت ،ثب اٗي تفبٍت کِ سّجش هشاػن ثـِ جـبٕ پشخـَاى
ؿ٘خ كَفٖ ثَدُ اػت .طبٗفٔ خَجِ تشکويّب ّـن اٗـي گًَـِ آٌٗ٘ـٖ داؿـتِاًـذ (ثبػـ٘لَف:1970 ،
.)41-40
ثِ ًظش هٖسػذ کِ ًوٖتَاى ًقب توبٗض هـخلٖ ث٘ي جلَُّبٕ ؿوٌ٘ؼتٖ ٍ تلـَف
کِ ّش دٍ دس جَاهغ تشکوٌٖ ثؼ٘بس سٍای داسًذ ،قبئل ؿذ .اٌٗکِ تـشکويّـب ث٘ــتش آٗـ٘ي
پشخَاًٖ سا ثب رکش كَف٘بى ٗکٖ هٖداًٌذ ٍ تفبٍتٖ ث٘ي آىّـب ًوـٖثٌٌ٘ـذ ،ث٘ـبًگش ّوـ٘ي
ًظشِٗ اػت .احتوبالً ّش دٍٕ آىّب ثش هبّ٘ت پ٘چ٘ذٓ ٗکذٗگش ثؼ٘بس تأث٘شگزاس ثَدُاًذ.
پشخَاى ّش طبٗفٔ تشکوٌٖ ٍٗظگّٖـبٕ خبكـٖ داسد .ثـِػـالٍُ ّـش هشاػـن ٍ آٗـ٘ي
پشخَاًٖ ثشخبػتِ اص آداة ٍ سػَم هختلف اػت کِ هٖتَاًذ ثـب آٗـ٘ي پشخَاًـبى دٗگـش
تفبٍتّبٖٗ داؿتِ ثبؿذ .حتٖ ّش پشخَاى هٖتَاًذ اًَاع هشاػـن سا اجـشا کٌـذ .هشاػـن
پشخَاًٖ تشکوٌٖ کبهالًِ٘ (هشاػن ؿوٌٖ) «( »oyunثبصٕ) ًبه٘ذُ هٖؿَد کِ پشخـَاى آى
سا ثشگضاس ٍ سّجشٕ هٖکٌذ.
ضكل :1اًجبم هشاسن پشخَاًٖ دس ه٘بى قجبٗل تشکوي؛ کبس ه٘ذاًٖ هٌطقٔ جشگالى.
پشخَاى ثب اسٍاح هختلف استجب ثشقشاس هٖکٌذ تب ثب کوک آىّب ؿخق ث٘وبس سا کـِ
ثِ اػتقبد هشدم «جيصدُ» ؿذُ اػت ،دسهبى کٌذ .فقط پشخَاى اػـت کـِ تَاًـبٖٗ دسهـبى
65
پَرَخوانی و ذکر خنجر :بقایای اعتقادات کهن ________________________________ ...عقیل تقوی
ؿخق جيصدُ سا داسد؛ صٗشا ٍٕ ً٘شٍٕ هبٍساءالطج٘ؼٖ داسد ٍ ثِ ٍػ٘لٔ آى هـٖتَاًـذ اص
Downloaded from cfl.modares.ac.ir at 22:47 IRST on Tuesday March 3rd 2020
اسٍاح ٗبسٕ ثطلجذ .اسٍاح (کِ ثِ كَست اػتػـَاساى هؼـلح حبضـش ّؼـتٌذ) ػـپبُ ٍ
لـگش هط٘غ اٍ ٗؼٌٖ «گٌـٖ» سا تـک٘ل هٖدٌّذ ٍ دس کـبس هـذاٍإ ث٘وـبس ثـِ اٍ کوـک
هٖکٌٌذ .دس اٗي هشاػن «ػپبُ» پشخَاى کِ اص جيّب ٍ پشّٕبٕ خ٘ش تـک٘ل ؿـذُ اػـت،
ثِ ًجشد ثب «ػپبُ» اسٍاح ؿش کِ ثِ ث٘وبس آػ٘ت هٖسػبًٌذ ،ثشهٖخ٘ضد .اگـش اص اٗـي ًجـشد ٍ
پ٘کبس «ػپبُ» پشخَاى پ٘شٍص دس ث٘بٗذ ،ث٘وبس ثْجَد هٖٗبثذ ٍ جيّبٕ هغلـَة ثـِ «ػـپبُ»
ؿوي هٖپًَ٘ذًذ .خالف قضا ّب ٍ اصثکّب ،هشاػن پشخَاًٖ تشکوٌٖ فقط ثؼذ اص غـشٍة
آفتبة ؿشٍع هٖؿَد .کل٘ٔ کؼبًٖ کِ توبٗل ثـِ حضـَس دس هشاػـن داسًـذ ،دس َٗستـبٕ
تشکوٌٖ کِ حذٍد ً 60فش ظشف٘ت داسد ،جوغ هٖؿـًَذ .دس كـَست اصدحـبم جوؼ٘ـت،
پبسچِّب اص سٍٕ اػکلت چَثٖ َٗستب ثشداؿتِ هٖؿـَد تـب هـشدم ث٘ـشٍى ّـن هشاػـن سا
ثجٌٌ٘ذ .ثب ٍجَد اٗي ،ثشخٖ پشخَاىّب هبًذى هشدم دس ث٘ـشٍى اص َٗستـب سا هٌـغ هـٖکٌٌـذ،
چَى «هوکي اػت جيصدُ ؿًَذ» ٍ حتٖ ثِ ػبکٌبى سٍػتب ّـذاس دادُ هٖؿـَد کـِ آى
ؿت هشاػن پشخَاًٖ ثشگضاس خَاّذ ؿذ ،دس ًت٘جِ اسٍاح دس کَچِّب ػشگشداى خَاٌّـذ
ثَد ،ثٌبثشاٗي ثْتش اػت هشدم دس خبًِّبٕ اهي خَد ثوبًٌذ.
ؿوي ٗب پشخَاى دس اثتذإ هشاػن دس ٍّلٔ اٍل ثخؾ هقبثل ٍسٍدٕ َٗستب سا ثب ثؼتي
ٍ ًؼجتبً ثلٌذ جذا هٖکٌذ .پـت اٗي پشدٓ ػف٘ذسً ِ ٗـبساى 30پشخـَاى، پشدُإ ػف٘ذسً
ٗؼٌٖ ّوبى اسٍاحٖ کِ ثشإ دٗگشاى قبثل هـبّذُ ً٘ؼـتٌذ ،جوـغ هـٖؿـًَذ .ؿـوي ثـِ
ّ٘چکغ اجبصٓ ٍسٍد ثِ اٗي ثخؾ اص َٗستب سا کِ ثب پشدُ جذا ؿذُ اػتً ،وـٖدّـذ ،اهـب
خَدؽ گبّٖ ثِ آى ػَٕ پشدُ هٖسٍد ٍ ثب اسٍاح خَد ػخي هٖگَٗذ ٍ گبّٖ ّـن آى-
ّب سا ثِ ًبم كذا هٖکٌذ ،تب آىّـب ً٘ـض دس «ثـبصٕ» ٗؼٌـٖ اجـشإ هشاػـن ؿـشکت کٌٌـذ.
حبضشاى دس هشاػن پشخَاًٖ ثبٗذ قجل اص ٍسٍدؿبى خَد سا ثِ خَثٖ پـبک ٍ تو٘ـض کٌٌـذ،
ٗؼٌٖ ٍضَ ثگ٘شًذ؛ ّوبى کبسٕ کِ پ٘ؾ اص ّش ًوبصٕ اًجبم هٖدٌّذ .پشخَاى ثـِ خـَثٖ
هٖداًذ کِ چِ کؼٖ اٗي قبًَى سا سػبٗت ًکشدُ اػت ٍ فَسأ اٍ سا ث٘شٍى هٖکٌذ.
ّوبًٌذ ثخـّٖبٕ قضاقٖ ثشإ اجشإ هشاػن پشخَاًٖ تشکوٌٖ خٌجش ٍ ؿوـ٘ش الصم
ٍ ضشٍسٕ اػت .پشخَاى ثب خٌجشؽ تَاًبّٖٗبٕ خبس الؼبدُاؽ سا ثِ ًوبٗؾ هٖگزاسد.
پشخَاى دس ح٘ي اجشإ هشاػن ثب دٍ پب ثش سٍٕ ًَکّبٕ ت٘ض ؿوـ٘ش ثِ ساحتٖ هٖاٗؼتبد
61
دوماهنامة فرهنگ و ادبیات عامه ______________________ سال ،5شمـارة ،55مرداد و شهریور 5931
ٍ ٗب ثش سٍٕ لجِّبٕ آى ،ثذٍى آًکِ صخوٖ ؿَد ساُ هٖسفت ٍ ٗـب ّوـبى ؿوــ٘ش سا ثـِ
Downloaded from cfl.modares.ac.ir at 22:47 IRST on Tuesday March 3rd 2020
ؿکوؾ فشٍ هٖک شد ٍ دسهٖ آٍسد ،ثذٍى آًکِ اثشٕ اص آى ثش ثذى پشخَاى ثـِجـب ثوبًـذ.
ؿوي هٖتَاًذ ثب کوک طٌبة هخلَكٖ (تَگ) کِ قجالً اص ػقف آٍٗضاى ؿذُ اػت ،ثـِ
ثبم َٗستب ثشٍد ٍ اص سٍصًِإ کِ دس هشکض آى قشاس داسد جيّب سا كذا ثضًذ ،پبّـبٗؾ سا اص
آى سٍصًِ ث٘شٍى ثجشد ٍ اص آًجب ٍاسًٍِ آٍٗضاى ؿَدً .بگفتِ ًوبًذ کِ هشاػـن پشخـَاًٖ ثـب
ّوشاّٖ هَػ٘قٖ اجشا هٖؿَد .ػبص هَسد اػتفبدُ دس اٗي هشاػن هؼوَالً دٍتبس اػـت کـِ
ػبص هحجَة تشکويّبٕ اٗشاى اػت ٍ گبّٖ ّن کوبًچِ (ق٘چق) اػت .ػـشاٌٗذٓ اكـلٖ
اؿؼبس آٍاصّبٕ پشخَاىِ تشکوٌٖ ،ػل٘ـ٘ش ًَاٖٗ ،كَفٖ ٍ ؿـبػش قـشى ّ10جـشٕ اػـت.
ؿويّب دس طَل هشاػن اص هَػ٘قٖ خبكٖ اػتفبدُ هٖکٌٌذ کِ ثب ؿٌ٘ذى آٍإ آى ،جيّب
ٍ پشّٕب جوغ هٖؿًَذ .پشخَاىّب ثب ّوشاّٖ آٍإ هَػ٘قٖ اثتذا ًبم هؼلَه٘ي ٍ ػپغ
اسٍاح خ٘ش سا رکش هٖکٌٌذ .پشخَاىّبٕ تشکوٌٖ ثـِ خـَثٖ ثـش سٍؽّـبٕ ّ٘پٌـَت٘ضم ٍ
تشفٌذّبٕ ؿؼجذُثبصٕ تؼلط داؿتٌذ کِ خَد ٗکٖ اص ٍٗظگّٖبٕ ثشجؼتٔ ؿويّبٕ هلـل
دٗگش اػت.
گبّٖ پشخَاى ثشإ اجشإ هشاػن ،رثح ٍ قشثبًٖ کشدى حَ٘اًٖ خبف هثل هشؽ ػـ٘بُ
ح٘ـَاى ٗب حٌبٖٗ ،ثض ٗب گبٍ ًش سا ثشإ اسٍاح الصم ٍ ضشٍسٕ هٖداًذ .جيّب دسثبسٓ سً
31
ثِ پشخَاى تزکش هٖدٌّذ .حَ٘اًٖ کِ دس اٗي هشاػن قشثبًٖ هٖؿـَد «اٍچـَک » ًبه٘ـذُ
هٖؿَد .پشخَاى حَ٘اى رثح ؿذُ سا ثشهٖداسد ٍ ثِ دٍس ث٘وبس هٖگشداًذ ٍ حتٖ چٌـذٗي
ثبس ثب آى ثِ ث٘وبس ضشثِ هٖصًذ .دس آخش حَ٘اى جبى هٖدّذ ٍ ؿوي دػتَس هٖدّذ تب آى
سا دس هکبًٖ دٍس اص ػکًَتگبّـبى ،دس چبلِإ ػو٘ق دفي کٌٌـذ .احتوـبالً ثـب اٗـي گًَـِ
ػول٘بت سٍح پل٘ذ ثِ حَ٘اى هٌتقل هٖؿَد ٍ ث٘وبس ؿفب هٖٗبثذ.
ثبػ٘لَف (ثبػ٘لَف )208 :1984 ،دس اٗي ساثطِ هؼتقذ اػت کِ اػالم اص ؿـويّـب حـق
ػفش ثِ دً٘بّبٕ دٗگش سا گشفت؛ صٗشا ثب اػتقـبدات اػـالهٖ هغـبٗشت داؿـت .دس دً٘ـبٕ
اًؼبىّب ً٘ض ػولکشد ٍ ًقؾ اجتوبػٖ آىّب سا هحذٍد کشد ٍ دس ًحَٓ ثشگـضاسٕ آٗـ٘ي ٍ
هشاػن آىّب تغ٘٘شاتٖ داد .اهب كؼَد پشخَاى ثب طٌبة ثِ ثبم َٗستب ٍ چشخ٘ذًؾ دس آًجـب،
ًوبد تَاًبٖٗ ٍٕ دس ػفش ثِ دً٘بٕ دٗگش اػـت (اٗـي حشکـت تَػـط ؿـويّـبٕ تـشک
62
پَرَخوانی و ذکر خنجر :بقایای اعتقادات کهن ________________________________ ...عقیل تقوی
ػ٘جشٕ ً٘ض اًجبم هٖؿَد) ،اگشچِ اهشٍصُ ث٘ــتش اٗـي حشکـت فقـط ٗکـٖ اص تشفٌـذّبٕ
Downloaded from cfl.modares.ac.ir at 22:47 IRST on Tuesday March 3rd 2020
.3-5رکش خٌجش؛ سقص هحلٖ تشکويّب ثِعٌَاى ًوبدٕ اص هشاسن تلف٘قٖ دٌٖٗ
دس اٗي ثخؾ ثِ آٗ٘ي رکش خٌجش هٖپشداصٗن کِ دس ه٘بى تشکويّبٕ اٗشاى ثؼـ٘بس ساٗـج ٍ
هشػَم اػت .اٗي هشاػن دس اكل ٗک قطؼٔ ًوبٗـٖ اػت کِ ثِ ًـبمّـبٕ «سقـق رکـش
خٌجش» ٍ ٗب «سقق خٌجش» ؿْشت داسد .اٗي سقق سا دس اكل هشداى تشکوٌٖ کـِ لجـبع
هحلٖ پَؿ٘ذُاًذ ،ثب کبسگشداًٖ پشخَاى کِ خٌجـشٕ ثـِ کوشثٌـذؽ ثؼـتِ اػـت ،اجـشا
هٖکٌٌذ.
سٗؾػف٘ذاى تشکوي دسثبسٓ پ٘ـٌ٘ٔ تبسٗخٖ ٍ قذهت هشاػن سقق خٌجـش هـٖگٌَٗـذ
کِ اٗي هشاػن ثِ سقق هخلَف دسٍٗـبى كَفٖ ؿجبّت داسد ٍ دس ث٘ي تشکويّـبٖٗ
کِ پ٘شٍ طشٗقت ػشفبًٖ ًقـجٌذِٗ ثَدُاًذ ،سٍای داؿتِ اػت .اهب اٗي سقـق سٗــِّـبٕ
ػو٘قتشٕ داسد ٍ قذهت آى ثِ ػِ قـشى قجـل اص ظْـَس اػـالم ثـبصهٖگـشدد ٍ آٌٗ٘ـٖ ثـب
هضوَى حوبػٖ تشکوٌٖ ثَدُ اػت (ث٘گذلٖ :470 :1361 ،ػبثذٌٖٗ.)45 :1333 ،
63
دوماهنامة فرهنگ و ادبیات عامه ______________________ سال ،5شمـارة ،55مرداد و شهریور 5931
دس هشاػن رکش خٌجش ،صثبى گفتبسٕ ثِ ًظن ٍ دس قبلت ؿؼش ث٘ـبى هـٖؿـَد ٍ ؿـبّذ
Downloaded from cfl.modares.ac.ir at 22:47 IRST on Tuesday March 3rd 2020
دٍگًَِ سٍاٗت ٍ دٗبلَگ ّؼت٘ن کِ ٗکٖ اص آىّب استجب کالهٖ ٍ آٍاٖٗ ه٘بى پشخـَاى ٍ
ّنػشاٗبى اػت ٍ دٗگشٕ تکگَٖٗ ٗب هًََلـَگّـبٖٗ اػـت کـِ تَػـط پشخـَاى ثـِ
كَست دػبگًَِ ادا ٍ اجشا هٖؿَد ٍ هخبطت آى پشٍسدگبس اػت .دس ّنػـشاٖٗ آٍاٗـٖ
پشخَاى اؿؼبسٕ سا هٖخَاًذ کِ ٍ ّنػشاٗبى دس پبٗـبى ّـش ثٌـذ اص اؿـؼبس آٍإ «آِّّـٖ،
آِّّٖ ،آّْٖ ،آّْٖ ،آّْٖ» سا دس پبػخ ثِ پشخَاى تکشاس هٖکٌٌذ.
.3-5-1ضعش ٍ تشاًِ
هضوَى ث٘ـتش اؿؼبسٕ کِ دس هشاػن آٌٖٗ٘ پشخَاًٖ ٍ رکش خٌجش خَاًذُ هٖؿَد،
سؿبدت ٍ دالٍسّٕبٕ هشداى تشکوٌٖ ٍ جٌگبٍسٕ ٍ ػلحـَسٕ اػتّ .شچٌذ اؿؼبسٕ
ثب هضوَى ػبسفبًِ ٍ ً٘بٗؾّبٕ غضلگًَِ ً٘ض خَاًذُ هٖؿَد کِ ثش ّشچِ ًضدٗکتشؿذى
ثِ پشٍسدگبس تأک٘ذ داسد .دس اداهِ ثخـٖ اص اؿؼبس هَسد اػتفبدُ دس هشاػن سقق خٌجش
ثِ دٍ صثبى تشکوٌٖ ٍ فبسػٖ آٍسدُ ؿذُ اػت.
اٍؿــذٕ تَتــبٕ دٗــثن قــَل٘ن ٗتوــض، اٗــب دٍثــالس ،ثــشادس الس ،ال٘وــذاى ؿــًَقبسٗن
آهــ٘ي خــذا ،آهــ٘يّ -ــَّ ،ــبّ ،ــَ قبؿـــــذٕ اٗکـــــٖ ثـــــبق٘ن اٍصل٘ـــ ـ
آتبثٖ ،آدم حَّا ثٌذاى هذد ثبسچب السٌٗ إ کــشٗن ثکــشٗن ،قــبدس خــذا ثٌــذاى هــذد
فخش ػبلن ،حق حج٘جٖ ،هلطفٖ ثٌـذاى هـذد ّش ًِ ثَلقـبٕ کـل ػـبلن ،اًج٘ـب ثٌـذاى هـذد
إ گَصٗن ثٌٖ ،إ گَصلِ ٗبس -إ دٗل٘ن ثٌٖ إ آّالّٕ إ آّالّٕ إ آّالّٕ إ آّالّٕ
آالّٕ آالّٕ آالّٕ اٗؼــــــــتِ ٗــــــــبس إ ثَصٗلِ ٗبس -إ قلج٘ن ثٌٖ إ اٗؼـتِ ٗـبس
إ آالّٕ آالّٕ اٗؼتِ ٗبس َّّ ،بَّ ،
ثشگشداى :إ ٗبساى ثشادساى هشؽ ؿبٌّ٘ن ص دػتن گشٗخت .دػتبًن ثِ گشفتي آى قبدس
ً٘ؼت؛ صٗشا دٍ دػتن اص ثذًن گؼ٘خت .خذاٗب هي سا ٗبسٕ دُّ ،َّ .ب .َّ ،إ کشٗن
کبسػبص قبدس هتؼبل اص تَ هذد .إ آدم ٍ حَا اًج٘ب اص تَ هذد .إ اًج٘ب ّش چِ ّؼتٖ ػبلن
اص ؿوبػت .هذد اص تَ إ حج٘ت .فخش جْبى هحوذ هلطفٖ اص تَ هذدّ ، َّ .ب ٗ .َّ ،ب
سةٗ ،ب سةٗ ،ب سة چـوبًن تَ سا هًٖگشد .صثبًن گَٗبٕ تَػت .قلجن تَ سا هٖخَاّذ.
ٗب سة ٗب سة .تَ سا ٗب سة تَ سا َّّ ،ب.َّ ،
64
پَرَخوانی و ذکر خنجر :بقایای اعتقادات کهن ________________________________ ...عقیل تقوی
گفتٌٖ اػت کِ خٌجش فقط دس دػت پشخَاى اػت .اگش سقق خٌجش ثشإ دسهبى
Downloaded from cfl.modares.ac.ir at 22:47 IRST on Tuesday March 3rd 2020
ث٘وبس جيصدُ اجشا ؿَد ،ث٘وبس سا کٌبس آتـٖ کِ سٍؿي کشدُاًذ ،هٖخَاثبًٌذ .توبهٖ
ؿشکتکٌٌذگبى دس آٗ٘ي ،لجبع خبف هحلٖ هٖپَؿٌذ ،اصجولِ قجبٕ ثلٌذٕ کِ تب صاًَاى
ٍ هجبسصُ ػشع ًوبد خَى ،جٌ اػت .سً هٖسػذ ٍ اص جٌغ اثشٗـن ػشعسً
اػت ٍ ،احتوبالً آىّب ثش اٗي ثبٍس ثَدُاًذ کِ ً٘شٍثخؾ اػت .تشکويّب آى سا «قضل
دٍى» هًٖبهٌذ .کالُ پـوٖ ػف٘ذ ّن کِ پـنّبٕ ثلٌذٕ داسد ،جضء دٗگشٕ اص لجبع
خبف هشداى سا تـک٘ل هٖدّذ .اٗي کالُ تشکوٌٖ کبس دػت اػت ٍ آى سا «ثَخبس
ػف٘ذ کالُ ً٘ض ًوبد كلحطلجٖ ٍ افکبس خ٘شخَاّبًٔ تشکويّبػت. تلپک» هًٖبهٌذ .سً
ثشإ اجشإ اٗي هشاػن سقلٌذگبى ثبٗذ پبپَؽ خبكٖ ً٘ض ثِ پب کٌٌذ کِ اص جٌغ چشم
دٍختِ هٖؿَد ٍ «چبسٗق» ًبه٘ذُ هٖؿَد .اهشٍصُ دس هٌبطق تشکويًـ٘ي اٗشاى اصجولِ
گٌجذکبٍٍع ،ثٌذستشکوي ،گو٘ـبى ،آ قلؼِ ٍ غ٘شُ گشٍُّبٕ خبكٖ ثشإ اجشإ هشاػن
سقق خٌجش ٍجَد داسًذ کِ آىّب سا ثشإ ثشگضاسٕ آٗ٘يّبٕ سػوٖ هختلف ثِ خذهت
هٖ گ٘شًذ .جبلت تَجِ اػت کِ آٗ٘ي سػوٖ سقق خٌجش دس ث٘ي هشدم ػبدٕ کِ ثِ
قجبٗل هختلف تشکوٌٖ تؼلق داسًذً٘ ،ض هشػَم اػت ٍ اهشٍص ً٘ض ّوبًٌذ صهبىّبٕ قذٗن
اٗي هشاػن سا دس گشدّنآّٖٗبٕ سػوٖ ٍ ثِ هٌبػجتّبٕ هختلفٖ چَى هشاػن ػشٍػٖ،
تَلذ ًَصاد پؼش ،ثش پبکشدى آالچ٘ق جذٗذ ثشإ ًَداهبدّ ٍ ،وچٌ٘ي دس هشاػن «آ آؽ»
سقق خٌجش اجشا هٖؿَد .آ آؽ جـٌٖ اػت کِ ثِ هٌبػجت 63ػبلگٖ هشد تشکوي
کِ ّوبى ػي ٍفبت پ٘بهجش اػالم اػت ،ثشگضاس هٖؿَد .سقق خٌجشٕ کِ دس چٌ٘ي
آٗ٘يّب ٍ جـيّبٖٗ اجشا هٖؿَدً٘ ،بصٕ ثِ ثشپبٖٗ آتؾ ًذاسد.
ٍجَد آتؾ دس هشاػن ٍ سقق ػٌتًٖ ،وبدٕ اص اػتقبد تشکويّب ثِ ً٘شٍٕ هؼجضُگـش
آتؾ ثِؿوبس هٖآٗذ .تشکويّب هؼتقذًذ کـِ آتـؾ دسهـبًگش ٍ ؿـفبدٌّذُ ٍ تطْ٘شکٌٌـذُ
اػت ٍ ً٘ض ً٘شٍٕ ساصآه٘ض داسد کِ حبهٖ اًؼبى دس هقبثل «چـن صخـن» ،اسٍاح خج٘ـث ٍ
جيّبػت .دس ثؼ٘بسٕ اص آٗ٘يّب ٍ هشاػن تشکويّـب آتـؾ ثـِػٌـَاى طْـبستدٌّـذُ ٍ
حوبٗتگش ٍجـَد داسد .اٗـي هَضـَع سا ده٘ـذٍف )1965( 32اػـبع پظٍّــٖ ػلوـٖ
قشاسدادُ ٍ آتؾ سا ػلت ٍ هٌـأ ثبصًوبّٖٗبٖٗ جوؼٖ تشکويّب ث٘ـبى کـشدُ اػـت ثـذٗي
تشت٘ــت سٗـــِّــبٕ اٗــي آٗــ٘ي هــزّجٖ – ًوبٗـــٖ کــِ ثــِ اػتقــبدات ٍ ػــٌي کْــي
65
دوماهنامة فرهنگ و ادبیات عامه ______________________ سال ،5شمـارة ،55مرداد و شهریور 5931
تشکويّب پًَ٘ذ خَسدُ اػت ،دس طَل صهبى ثِ ؿذت تحت تأث٘ش ؿَُّ٘بٕ ث٘ـبى قبلـت-
Downloaded from cfl.modares.ac.ir at 22:47 IRST on Tuesday March 3rd 2020
ّبٕ اػتقبدٕ ػشفبى اػالهٖ ٗب تلَف قشاس گشفتٌذ کِ ثِ ًَػٖ ثب جْبىثٌ٘ـٖ ؿوٌ٘ؼـتٖ
تشکويّب دسٍاقغ ػبصگبستش ٍ ًضدٗکتش ثَدًذ.
دس حبل حبضش هبّ٘ت تلف٘قٖ ٍ پ٘چ٘ذٓ اػتقبدات ٍ دٗذگبُّبٕ هـزّجٖ تـشکويّـب
ػوذتبً ًت٘جِ تأث٘ش هتقبثل ادٗبى هختلف هضثَس دس طَل قشىّبػت ٍ ،هجلغ پشخَاًٖ ٗـب
آٗ٘ي رکش ٍ رکش خٌجش کِ اص جولِ آٗ٘يّب ٍ هشاػن هلٖ ّؼتذ کِ هشدم تشکوي آىّـب سا
تب ثِ اهشٍص حفظ کشدُاًذً ،ـبًگش ّو٘ي ٍاقؼ٘ت اػت.
دس ؿشح هشاػن پشخَاًٖ ٍ رکشخٌجش هٖتَاى تأث٘ش دٗي اػالم ثش آٗـ٘ي ثبصهبًـذُ اص
دٍساى ؿوٌ٘ؼن سا ثِ ٍضَح تــخ٘ق داد .ثـِ جـض هضـوَى اٗـذئَلَطٗکٖ اٗـي آٗـ٘ي
ؿوٌ٘ؼتٖ کِ دس آى تأث٘شگزاسٕ دٗي اػالم ثؼ٘بس سٍؿي اػتٍ ،جَد ػَاهلٖ چَى رکـش
ًبم هقذػبت اػالهٖ ٍ ٗب حضَس جيّب دس جبٗگبُ اسٍاح خ٘ش ٍ ٗبسٕسػـبى ،ثخــٖ اص
جْبىثٌٖ٘ اػالهٖ اػت .اص ػَٖٗ دٗگش اص دٗذگبُ چگًَگٖ ثشگضاسٕ اٗي آٗ٘ي ،اججـبسٕ
کشدى ٍضَگشفتي حبضشاى اص ػَٕ پشخَاى ٍ ً٘ض هحتَإ اؿؼبس آٍاصّـبٖٗ کـِ تَػـط
ػل٘ـ٘ش ًَاٖٗ ػشٍدُ ؿذُاًذ ،ث٘بًگش ػقبٗذ ػشفبى اػالهٖ اػـت .اٗـي سفتبسّـب اصجولـِ
اػالهٖ هٖثخـٌذ .ؿبّذ دٗگـش ثـش اٗـي ػَاهلٖ اػت کِ ثِ آٗ٘ي پشخَاًٖ سٍح ٍ سً
هذػب اٌٗکِ تشکويّبٕ اٗشاى ثشإ هشاػن پشخَاًٖ ٍ رکشخٌجش ً٘ض اص هَػـ٘قٖ تلـَف
اػتفبدُ هٖکٌٌذ.
ً .4ت٘جِگ٘شٕ
دس اٗي هقبلِ تالؽ ؿذ ضوي هؼشفٖ خبػتگبُ تبسٗخٖ -جغشاف٘بٕ تشکويّـب ٍٗ ،ضگـٖ-
ّبٕ اػتقبدٕ آىّب اص کْيتشٗي صهبىّب تب ثِ اهشٍص ثبصگَ ؿَد .ثـب ثشسػـٖ ّوـِ جبًجـٔ
ًوبدّبٕ آٌٖٗ٘ ٍ ًـبىّبٖٗ کـِ دس ثبصًوـبّٖٗـبٕ جوؼـٖ تـشکويّـب ٍجـَد داسد ،ثـِ
ػشچـؤ ثبٍسّبٖٗ هٖسػ٘ن کِ اٗي آٗ٘يّب سا سقن صدُاًـذ .سٗــٔ ثؼـ٘بسٕ اص هضـبه٘ي
دٌٖٗ ٍ اػتقبدٕ تشکويّب سا ثبٗذ ثب تَجِ ثِ ؿـشاٗط صٗؼـت ٍ هؼ٘ــت آىّـب هـشتجط
داًؼت .اٗي هَضَػٖ اػت کِ تشکويؿٌبػبى ٍ هتخللبى اًؼبىؿٌبػٖ ٍ قـَمًگـبساى
ً٘ض ثِ آى پشداختِاًذ .دس اٗي ساػتب ًقؾ ٍ تأث٘ش فشٌّ ّبٕ ّنجَاس ٍ ادٗـبى هؼـلط سا
66
پَرَخوانی و ذکر خنجر :بقایای اعتقادات کهن ________________________________ ...عقیل تقوی
ً٘ض ًجبٗذ ًبدٗذُ گشفت؛ صٗشا تشکويّب ثب صٗؼتي دس فالت اٗـشاى ثؼـ٘بسٕ اص اػتقـبدات ٍ
Downloaded from cfl.modares.ac.ir at 22:47 IRST on Tuesday March 3rd 2020
سفتبسّبٕ آٌٖٗ٘ اٗشاًٖ سا ثب ثبٍسّبٕ خَد تلف٘ق کشدُاًذ ٍ آى سا تب ثِ اهشٍص ًگِ داؿـتِ-
اًذ .ثب ظَْس اػالم ٍ تـشف تشکويّب ثِ اػالم ،ػٌبكش دٌٗـٖ ثـب ثبٍسّـبٕ کْـي آىّـب
ث٘ـتش تلف٘ق ٗبفت .اٗي هَضَع سا دس ػشاػش هقبلـِ ثـب ث٘ـبى ًوًَـِّـب ٍ ؿـَاّذ ثؼـ٘بس
ثشسػٖ کشدٗن ٍ ػْن ٍ ًقؾ اػالم سا دس تشک٘ت ٍ تٌـَعثخــٖ ثـِ هضـبه٘ي اػتقـبدٕ
تشکوي ّب تب حذٍدٕ هـخق کشدٗن .اص ػَٖٗ دٗگش ثبٗذ ثِ اٗي اهش هْن اؿبسُ کشد کـِ
اٗي تأث٘ش دٍػَِٗ ثَدُ ٍ هٖتَاى ًوًَِّبٕ فشاٍاًٖ اص ًفَر ٍ ساُٗبثٖ اػتقبدات ٍ آٗـ٘ي-
ّبٕ تشکوٌٖ ثِ ٍٗظُ ؿوٌ٘ؼن سا دس فشٌّ ّبٕ اٗشاًٖ ٍ اػتقـبدات اػـالهٖ ثبصجؼـت.
اٗي ًفَر دس اػتقبدات هتلَفِ ث٘ـتش خَد سا ًـبى هٖدّذ.
ثِ ّشحبل ًوبدّب ٍ ًـبًِّبٕ پذٗذاسؿٌبختٖ اػتقبدات تشکويّـب هـب سا ثـب ث٘ـٌؾ ٍ
جْبىثٌٖ٘ آىّب آؿٌب هٖکٌذ .اٗي اهش ّوچٌ٘ي هج٘ي اٗي حق٘قت اػت کِ اقـَام تـشکوي
چِ هشاحل تبسٗخٖ پش فشاص ٍ ًـ٘جٖ سا طٖ کشدُاًذّ .شچٌذ ًظبم اػتقبدٕ آىّـب ثقبٗـبٖٗ
اص دٍساى اػتقبدات آً٘و٘ؼتٖ ٍ تَتو٘ؼن سا ثب خَد ثِ ّوشاُ داسد.
پًَٖضتّب
1. Ironz
2. Basworth
3. The Psychic Unity of Mankind
4. Turkmen tribes
5. Social stratification of Turkoman Turkmen in Iran
6. About the history of the Turkmen people
7. Ishanhay
8. Bassiliev
9. Taylor
10. Elementary culture
11. Human psychic unity
12. Mystic
13. Culture and Health: Applied Medical Anthropology
14. Winkelman
15. Агаджанов С
16. Гумилев Л
17. Jacobson
18. Intermediaries
19. Snesariff
20. Pre-Islamic practices and beliefs among Central Asian Uzbeks
67
دوماهنامة فرهنگ و ادبیات عامه ______________________ سال ،5شمـارة ،55مرداد و شهریور 5931
21. Litvinsky
Downloaded from cfl.modares.ac.ir at 22:47 IRST on Tuesday March 3rd 2020
22. Gignoux
23. Aghajanov
24. Gomeliev
25. Sinbec on the anniversary and affectionate
26. Cannonf
27. Petafev
28. Asatrian
29. Sufism in Turkmenistan
( .30تشکٖ ) yoldaş
( .33تشکٖ قذٗن « - ïdukهقذع»)
32. Demidov
هٌبثع
الف) هٌبثع فبسسٖ
-آػبطَسٗبى ،گبسً٘ک (« .)1392آل» .داًطٌبهٔ فشٌّگ هشدم اٗشاى .تْـشاى :هشکـض دائشٓالوؼـبسف
ثضسگ اػالهٖ.
-اثشاّ٘وٖ ،هؼلَهِ ( .)1392دَٗضٌبسٖ اٗشاًٖ .تْشاى .فشّبهِ.
« .)1383( ---------- -پــشٕ» .دائررشُ الوعرربسف ثررضسی اسررالهٖ .ی .3تْــشاى :هشکــض
دائشۀالوؼبسف ثضسگ اػالهٖ.
-ال٘بدُ ،ه٘شچب ( .)1372اسطَسٓ ثبصگطت جبٍداًِ .تشجؤ ثْوي ػشکبساتٖ .تْشاى :طَْسٕ.
.)1392( ------- -ضوٌ٘سن فٌَى کْي خلسگٖ .تشجؤ هحوذ کبظن هْبجشٕ .تْشاى:
ادٗبى.
-ث٘بًٖ ،ؿ٘شٗي ( .)1389دٗي ٍ دٍلت دس اٗشاى عْذ هغَل .تْشاى :هشکض ًـش داًـگبّٖ.
-ث٘گذلٖ ،هحوذسضب ( .)1361تشکويّبٕ اٗشاى .تْشاى :پبػبسگبد.
-جؼفشٕ ،حؼي (« .)1387دٗي ٍ اػطَسُ ثشسػٖ فلؼفٖ ًظشٗٔ ه٘شچب ال٘بدُ پ٘شاهَى
اػطَسُ» .پظٍّطٌبهٔ ادٗبى .ع .2ؽ .4كق .74 -47
-جٌَٖٗ ،ػطبهلک ( .)1370تبسٗخ جْبًگطبٕ .ثِ اّتوبم هحوذ قضٌٍٖٗ .تْشاى :اسغَاى.
(« .)1394تأث٘ش تلَف ثش اٗلخبًبى هغَل» .اطالعبت حكوت ٍ فلسفِ .ؽ -ؿکشَّٕ ،ؿٌ
.116كق 1 -16؛
- http://www.ettelaathekmatvamarefat.com/new
-ػبثذٌٖٗ ،ػ٘ذهْذٕ (« .)1384ػٌبكش ًوبٗـٖ دس هشاػن رکش خٌجش» .دائشۀالوعبسف تشکوي.
68
________________________________ عقیل تقوی... بقایای اعتقادات کهن:پَرَخوانی و ذکر خنجر
http://www.bayragh.ir/
Downloaded from cfl.modares.ac.ir at 22:47 IRST on Tuesday March 3rd 2020
. تشجؤ ٗذاهلل هَقي.ُ کبسکشدّبٕ رٌّٖ دس جَاهع عقتهبًذ. )1390( لَػ٘ي، لَٕ ثشٍل-
. ّشهغ:تْشاى
. ٌّ ؿجب: تْشاى.ٕ تشجؤ ػ٘شٍع اٗضد. تشکويّبٕ اٗشاى.)1359( ِ ثٖثٖ ساثؼ، الگبؿٍَا-
69
5931 مرداد و شهریور،55 شمـارة،5 دوماهنامة فرهنگ و ادبیات عامه ______________________ سال
75