Aralin 4

Mga Anyong Patula

Mga Layunin: Pagkatapos ng araling ito, ang mga mag-aaral ay dapat na:

1. naipaliwanag ang mga katangiang taglay ng mga akdang may anyong patula;
2. nauri nang tama ang mga anyong patula;
3. nakapagbigay ng mga halimbawa ng bawat anyo ng patula;
4. nakalahok sa talakayan na may positibong saloobin at nagbabahagi ng sariling
karanasan;
5. nakumpletong sagutan ang mga gawain; at
6. nakasulat ng halimbawa ng akdang patula.

Talakayin Natin

Nahahati sa apat na pangkat ang mga akdang nasa anyong patula. Binubuo ito ng
tulang liriko, tulang pasalaysay, tulang pantanghalan at tulang patnigan

A. Tulang Liriko- naglalarawan ng mga damdamin, karanasan, guniguni, kaisipan na maaaring

nadama ng mga may-akda o ng ibang tao.
Nahahati ang tulang liriko sa mga sumusunod:

1. Pastoral- isang tula na naglalayong ilarawan o ipahayag ang tunay na buhay sa

kabundukan atbp.
2. Dalit- kadalasang pumupuri sa Diyos o kay Birhen Maria; nagtataglay ng mga
pilosopiya sa buhay at patakaran ng relihiyon.
3. Pasyon- ito’y isang aklat na inaawit kung panahon ng Mahal na Araw upang ilahad
ang mga sakripisyo ni Hesukristo upang tubusin ang sangkatauhan mula sa kanilang
kasalanan.
4. Oda- masigla ang nilalaman nito, pumupuri sa mga pambihirang nagawa ng isang tao
o grupo ng mga tao. Walang katiyakan ang bilang ng pantig at saknong sa bawat
taludtod.
5. Awit/Kanta- madamdamin ang nilalaman nito upang ipahiwatig ang pag-ibig,
kabiguan, kalungkutan, pag-asa, pangamba, kaligayahan at iba pang naramdaman
ng puso na kinahuhumalingan ng halos kabataan sa ngayon.
6. Elehiya- naglalahad ito ng alaala ng isang yumao, guniguni tungkol sa kamatayan,
panangis at pananaghoy.
7. Soneto- laging nagtataglay ito ng mga aral sa buhay, may labing-apat na taludtod at
ang mga nilalaman ay tungkol sa damdamin at kaisipan, at may malinaw na kabatiran
sa likas na pagkatao.

B. Tulang Pasalaysay - taglay ng tulang ito ang paglalahad ng makulay at mga

mahahalagang tagpo sa buhay tulad ng pag-ibig, kabiguan, tagumpay mula sa kahirapan.
Inilalahad din nito ang kagitingan at katapangan ng mga bayani sa pakikidigma.
Mga Uri ng Tulang Pasalaysay

1. Epiko- isinasalaysay nito ang kagitingan ng isang tao, ang mga tagumpay niya sa
digmaan, pakikipagtunggali sa mga kaaway. Maraming tagpo ang hindi kapani-paniwal
sapagkat may kababalaghan at milagrong napapaloob. Inaawit lamang ito kapag may
okasyon.

Ang epiko ay nauuri sa tatlo: pakutya, pampanitikan o makabago at pambayani o

sinauna.

a. Pakutya- ang nilalaman nito ay tungkol sa paghamak o pagkutya sa mga taong

mahilig gumawa ng mga walang kabuluhan o kahalagahan sa buhay. Paghamak din
ito sa mga taong mahilig magsayang ng oras. Isang halimbawa nito ay ang
“Panggingera” ni Lope K. Santos.

b. Pampanitikan o makabago- ang nilalaman nito ay may kinalaman sa mga pangarap

at kilusan ng isang bayan, lahi at bansa. Ito’y iba sa epikong pambayani dahil sa ito’y
likha ng isang makatang sa isang panahong pampanitikan ay sumulat ng tulang
pagkakahawig sa epikong pambayani.

c. Pambayani o sinauna- ang nilalaman nito ay tungkol sa isnag dakilang pakikihamok

o pakikipaglaban ng isang bansa o lipi upang makamit ang kanilang mithiin o
makabansang pangarap. Ang mg apangunahing tauhan sa epikong ito ay
karaniwang nagtataglay ng mga kahima-himalang katangian.

Indarapatra at Sulayman
Salin ni Bartolome del Valle

Nang unang panahon ayon sa alamat

ang pulong Mindanao
ay wala ni kahit munting kapatagan.
Pawang kabundukan
ang tinatahanan ng maraming taong
doo’y namumuhay
Maligaya sila sapagkat sagana sa
likas na yaman.

Subalit ang lagim ay biglang

dumating sa kanila
na dati’y payapa. Apat na halimaw
ang doo’y nanalot.
Una’y si Kurita na maraming paa
At ganid na hayop
Pagkat sa pagkain kahit limang
Tao’y kaniyang nauubos.
Ang bundok Matutum ay tinirhan
naman ng isang halimaw
na may mukhang tao na nakatatakot kung ito’y mamasdan,
ang sinumang tao na kaniyang
mahuli’y agad nilalapang
at ang alam nito’y kaniyang
kinakain na walang anuman.

Ang ikatlo’y si Pah na ibong

malaki. Pag ito’y lumipad
Ang bundok ng Bita ay napadilim niyong kaniyang pakpak.
Ang lahat ng tao’y sa kuweba
Tumahan upang makaligtas.
Sa salot na itong may matang
Malinaw at kukong matalas.

Ang bundok Kurayang pinanahanan ng

maraming tao
ay pinapaglagim ng isa pang ibong
may pito ang ulo;
Walang makaligtas sa bagsik ng
kaniyang matalas na kuko
pagkat maaaring kaniyang natanaw
ang lahat ng tao.

Ang kalagim-lagim na kinasapitan

ng pulong Mindanao
ay nagdulot-lungkot sa maraming
baya’t mga kaharian;
Si Indarapatra na haring Mabait
dakila’t marangal
ay agad nag-utos sa kaniyang
kapatid na prinsipeng mahal.

“Prinsipe Sulayman, ako’y sumasamo

Na iyong iligtas
Ang maraming taong nangangailngan
Ng tulong mo’t habag”
“O mahal na hari na aking kapatid,
ngayon din lilipad
at maghihiganti sa mga halimaw
ang talim ng tabak.”

Binigyan ng isang singsing at isang

Espada ang kaniyang kapatid
Upang sandatahin sa pakikibaka.
Kaniyang isinabit
Sa munting bintana ang isang
halaman at saka nagsulit
“Ang halamang ito’y siyang
Magsasabi ng iyong nasapit.

Nang siya’y dumating sa tuktok

Ng bundok na pinaghaharian
Niotng si Kurita, siya ay nagmasid
At kaniyang natunghan
Ang maraming nayong wala kahit
Isang taong tumatahan.
“Ikaw’y magbabayad, mabangis na
Hayop!” yaong kaniyang wika.

Di pa nagtatagal ang kaniyang

sinabi nagimbal ang bundok
at biglang lumabas itong si Kuritang
sa puso’y may poot
Sila’y nagbaka at hindi tumigil
hanggang sa malagot
ang tangang hininga niyang si
Kuritang sa lupa ay salot.

Tumatag ang puso nitong si

Sulayman sa kaniyang tagumpay
kaya’t sa Matutum, ang hinanap
naman ay si Tarabusaw;
sa tuktok ng bundok ay kaniyang
namalas ang nakahahambal
na mga tanawin: “Ngayon di’y
lumabas nang ikaw’y mamatay.

Noon di’y nahawi ang maraming

puno sa gilid ng bundok
at ilang saglit pa’y nagkaharap
silang puso’y nagpupuyos.
Yaong si Sulayma’y may hawak na
tabak na pinang-uulos.
ang kay Tarabusaw na sandata nama’y
sangang panghambalos.
At sa paghahamok ng dalawang
iyong balita sa tapang,
ang ganid na hayop sa malaking
pagod ay napahandusay.
“Ang takdang oras mo ngayo’y
dumating na,” sigaw ni Sulayman
at saka sinaksak ng kaniyang
sandata ang pusong halimaw.

Noon di’y nilipad niyong si Sulayman

ang bundok ng Bita;
Siya’y nanlumo pagkat ang tahanan sa
tao ay ulila;
ilang sandali pa ay biglang nagdilim
gayon maaga pa
at kaniyang matantong ang kalabang
ibon ay dumarating na.

Siya’y lumundag at kaniyang

tinaga ang pakpak ng ibong
Datapwat siya rin ang sinamang
palad na bagsakan niyon;
sa bigat ng pakpak, ang katawan
niya’y sa lupa bumaon
kaya’t si Sulayman noon ay
nalibing na walang kabaong.

Ang kasawiang ito ay agad nabatid

Ng mahal na hari
Pagkat ang halaman noon di’y nalanta’t
Sanga’y nabali;
“Siya ay patay na!” ang sigaw ng
Kaniyang namumutlang labi,
“Ang kamatayan mo’y ipaghihiganti
Buhay ma’y masawi”.
Nang siya’y dumating sa bundok ng Bita
Ay kaniyang binuhat
Ang pakpak ng ibon. Ang katawang
Pipi ay kaniyang namalas.
Nahabag sa kaniya ang kaniyang
Bathala; saglit pa ay nakita niya
Ang tubig na lunas.
Kaniyang ang tubig na yaon
sa lugaming bangkay
At laking himala! Ang kaniyang
kapatid ay dagling nabuhay.
Sila ay nagyakap sa gitna ng galak
at ng katuwaan,
saka pinauwi si Sulayman
sa sariling bayan.

Sa bundok Kurayan na kaniyang

sinapit ay agad hinanap
ang ibong sa tao’y nagbibigay
lagim at nagpapahirap
dumating ang ibong kaylaki ng ulo
at ang kuko’y kaytalas
subalit ang kalis ni Indarapatra’y
nagwagi sa wakas.

Sa kaniyang tagumpay may isang

diwatang bumating magalang
“Salamat sa iyo, butihing bayani na ubod
ng tapang,
kaming mga labi ng ibong gahaman
ngayo’y mabubuhay.”
At kaniyang namalas ang maraming
taong noo’y nagdiriwang.

Nabihag ang puso ng mahal na

hari sa ganda ng mutya
kaya’t sa naroon ay kaniyang hiniling
na lakip ng sumpa
na sila’y ikasal. Noon di’y binuklod ng isang adhika
ang kanilang puso, “Mabuhay ang
Hari!” ang sigaw ng madla.

Ang tubg ng dagat ay tila

hinigop sa kailaliman
at muling lumitaw ang lawak
ng lupang pawang kapatagan;
Si Indarapatra’y hindi na bumalik
sa sariling bayan
at dito naghari sa mayamang lupa
ng pulong Mindanao.
Halimbawa ng mga epiko sa Pilipinas:

Hudhud- Ifugao, inaawit sa panahon ng pagtatanim at pag-ani

Alim- Ifugao, inaawit tuwing may nagkakasakit o namatayan
Handiong-Bikol
Bidasari- Mindanao
Indarapatra at Sulayman- Moro
Biag ni Lam-ang- Iloco
Prinsipe Bantugan- Maranaw
Tuwaang- Manobo, Mindanao
Parang Sabil- Tausog

Mga epiko ng Bisaya:

Hinilawod - ito’y kasaysayan ng pag-iibigan ng mga bathala ng mga naunang nanirahan sa

Aklan Antique at Iloilo.
Haraya - ito’y kalipunan ng mga alituntunin ng magandang asal na sinasabi sa pamamagitan ng
salaysay ng magigiting.
Hari sa Bukid - tungkol ito sa kasaysayan ng isang haring hindi nakikita ng mga tao subalit
alam nilang ito’y nakatira sa taluktok ng bundok Kanlaon sa Negros.
Maragtas - tungkol ito sa sampung datung Malay na nagsitakas dahil sa kalupitan ng Sultan ng
Borneo na si Makatunaw.
Lagda - kalipunan ito ng mga alituntunin ukol sa mabuting pagtupad sa tungkulinsa
pamahalaan na napapaloob sa mga salaysay at mga pangyayari. Ang “Kodigo ni Kalantiao” ay
isa sa nilalaman ng Lagda.

Ang sumusunod ay kalipunan ng batas ng “Kodigo ni Kalantiao”

a. Huwag kang pumatay, magnakaw o manakit ng kapwa mo maliban sa pagtatanggol sa

sarili. Ang sinumang magkasala’y lulunuring may pabigat na bato o ilulubog sa
kumukulong tubig.
b. Magbayad ka ng iyong mga pagkakautang sa mga datu at mga panginoon. Ang
sumuway sa unang pagkakataonay parurusahan ng sandaang hagupit at kung malaki
ang pagkakautang ay ilulubog nang makatatlo sa kumukulong tubig. Sa ikalawang
pagsuway ay papaluin hanggang sa mamatay.
c. Huwag kang mag-asawa ng babaeng napakabata o mag-asawa ng higit sa iyong
kayang tustusan o kupkupin at huwag kang gumugol nang labis para sa labis na layaw
ng katawan. Ang sinumang lumabag nito’y palanguyin nang tatlong oras sa ilog at sa
ikalawang paglabag ay hahagupitin ng matinik na pamalo hanggang sa malagutan ng
hininga.
d. Igalang mo ang katahimikan at kabanalan ng libingan na kinahihimlayan ng iyong mga
ninuno. Ang kaparusahan sa paglabag nito’y kamatayan sa pamamagitan ng pagbibilad
ng katawan sa init ng araw o di kaya’y sa pamamagitan ng matinding pagpalo.
e. Tumupad ka ng matapat sa kasunduan ng pakikipagkalakalan ng pagkain. Ang
paglabag dito’y nangangahulugan ng parusang isang oras na paghagupit at sa
ikalawang pagkakataon ng paglabag ay isang araw na pagbibilad ng katawan sa
langgam.
 f. Huwag kang mang-aagaw ng asawa ng datu; kung ikaw ay may alagang aso ay pag-
ingatan mong hindi makagat ang datu at huwag kang manunog ng pananim sa kapwa
mo. Ang paglabag sa alinman dito’y parurusahan ng santaong pagkaalipin.
g. Huwag kang pumatay ng pusang itim sa kabilugan ng buwan at huwag kang magnakaw
ng kahit anong maliit na bagay sa isang datu. Isang araw na pagbibilad sa langgam ang
kaparusahan sa sinumang lumabag nito.
h. Huwag mong ipagkait o itago ang iyong magagandang anak na dalaga sa datu. Ang
magiging kaparusahan ay habambuhay na pagkaalipin

b. Awit-ito ay tulang maromansa tungkol sa pakikipagsapalaran ng mga tauhan sa kaharian

tulad ng hari, prinsipe, reyna, prinsesa at duke. Higit na makatotohanan o hango sa tunay
na buhay ang mga pangyayari. May sukat ito na labindalawang pantig at inaawit nang
mabagal sa saliw ng gitara o bandurya. Ang mga popular na halimbawa nito ay “florante at
Laura”, “Doce Pares sa Kaharian ng Pransiya”, “Si Don Juan Tenorio” at iba pa.

c. Kurido (Corrido-Kastila)- itoy’ tulang tuluyan tungkol sa katapangan, kabayanihan,

kababalaghan at pananampalataya ng mga tauhan. Kahawig ng awit ang paksa nito. May
wawaluhing pantig at binibigkas sa kumpas ng martsa. Ang mga manunulat ng kurido ay
sina Jose de la Cruz, Ananias Zorilla at Francisco Baltazar. Halimbawa nito ay ang mga
Ibong Adarna, Bernardo del Carpio, Ang Haring Patay atbp.

d. Balad- ito’y may himig sa awit sa dahilang inaawit ito habang may nagsasayaw noong
unang panahon. Sa kasalukuyan, ay napabilang na ito sa tulang kasaysayan na may 6
hanggang 8 pantig.

C. Tulang Padula o Pantanghalan- katulad din ito ng karaniwang dula, ngunit ang mga
dayalogo ay patula.

Mga Uri ng Tulang Padula

1. Sarsuela- ito’y isang dulang musikal na may tatlong akto at pumapaksa sa mga
pangunahing damdamin ng tao tulad ng pag-ibig, kasakiman, poot at iba pa.

2. Moro-moro- tulang padula ito na pumapaksa sa hidwaan at labanan ng kristiyano at di-

kristiyano.

3. Senakulo- karaniwan itong masasaksihan tuwing kuwaresma kung saan itinatanghal ang
mga paghihirap hanggang kamatayan ni Panginoong Hesus.

4. Tibag- itinatanghal ito tuwing buwan ng Mayo. Sina Reyna Elena at ang anak na si
Constantino ang mga tauhan nito. Hinanap nila ang krus na pinagpakuan kay Jesus na
matatagpuan sa ilalim ng templo ni Venus sa kaharian ng isang Sultang Muslim.
Kinakailangan pa munang magkaroon ng labanan ang mga Moro at Kristyano bago
matibag ang templo para makuha ang krus. Ang pagbabalik sa Roma ng mag-ina,
kasama ang mga bihag, ang naging ugat ng tradisyon ng Santa Cruzan.
 5. Panunuluyan- isa itong dulang patulang itinatanghal sa gabi bago sumapit ang araw ng
Pasko. Nagpapakita ito ng matutuluyan nina Maria at Jose upang doon isilang ang
sanggol na si Jesus.

D. Tulang Patnigan- ito’y tulang sagutan na itinatanghal ng mga natutunggaling makata ngunit
hindi sa paraang padula. Sa maikling salita, ito’y isang pagtatalong patula na ang
sangkot dito ay nangangailangan ng matalinong pangangatuwiran, may matalas na isip
at may sapat na lalim ng diwa.

Mga Uri ng Tulang Patnigan

1. Duplo- ang duplo ay isang madulang pagtatalong patula. Ito’y karaniwang ginaganap
sa isang maluwang na bakuran ng namatayan. Dito’y inanyayahan ang lahat na
magagaling na duplero o makata. May hihiranging isang matandang mahusay ding
tumula na siyang gaganap na hari. May mga hilera ng mga upuang uupuan ng mga
bilyaka- mga babae at sa katapat naman ay uupo ang mga lalaki, mga bilyako. Ang
hari ay gagamit ng tsinelas o kotso sa kanyang pagtawag ng pansin ng mga
nanonood, karaniwan ay sinisimulan ang laro sa pagdarasal ng “Ama Namin”. Ang
hari ngayon ang magsasabing may nawala siyang isang kulasisi o ibon at may
magtuturong bilyako sa isang bilyakang siyang nagnakaw. Mayroon naming
magtatanggol sa bilyaka at ditto magsisimula ang pagtatalo. Sa pangangatuwiran,
ang bawat panig ay binabanggit na ng lahat ng bagay sa daigdig. Kapag natalo ang
nagtatanggol sa bilyaka, ang bilyaka ay papaluin ng berdugo sa kamay ng kotso.

Sa ganitong pagkakataon ang mga tagapagtanggol na bilyako ay nagsitindig na

isa-isa, gayon din naman ang mga bilyaka. Dito sinimulan ang pagtatalong patula ng
mga tagapagtanggol ng bilyaka at ng katuwiran at katunayan ay ibinabatay pa sa mga
“Codigo Penal”, sa kasabihan, sa mga alamat, awit at kurido at mga iba pa. Dito
nasusubok ang galling ng mga duplero, sa katalasan ng isip, sa pagpapatawa at sa
yaman ng pananalita. Ang hari ang puputol ng pagtatalo. Sa gitna ng pagtatalo ay may
darating na isang panauhin, o embahador. Ang isang nanonood ay magsasalita-
Embahada ay maghintay. May gulo ang kaharian.

Dumating ang embahador na isa ring “duplero”, at siya’y pinatula. Upang lalong
gumanda ang duplo, ay sinasalitan ito ng romansa. Ang hari ay maghahagis ng bola o
panyolito sa mga bilyako. Ang nakasalong bilyako ay maghahandog ng tula sa hari,
samantalang siya’y tumutula’y ihahags na naman ang panyolito sa isang bilyaka at ang
bilyaka naman ang tutula. Sasagutin siya ng bilyako ng patula rin. Ang sagutan ay
humahantong sa pagpapahayag ng pagsinta ng bilyako. Upang masubok naman ng
bilyaka ang tunay na pag-ibig ng binata, may ipagagawa sa kanyang isang bagay. Ito’y
nagsisimula ng ganito:

Kung tunay na ako’y iniibig mo

Magtanin ng niyog sa malaking bato,
Sa hirap ng mata’y madaling gawin mo
At papagbungahin ngayon dito.
 Kung hindi magagawa ng bilyako ang ipinapagagawang ito, ihahagis na muli ng
bilyaka ang panyolito sa isa na mga bilyakong kailangang tumula at ito’y magpapatuloy
hanggang ang lahat ng bilyako’y makatula.

2. Karagatan- ang nilalaman nito’y tungkol sa isang singsing na sadyang inihulog ng

prinsesa sa dagat sa hangarin niyang mapangasawa ang kaisntahang mahirap.
Nagkaroon ng patalastas sa nasasakupan ng kaharian na kung sinuman ang
makakuha ng singsing ng prinsesa ay pakakasalan niya. Sa larong ito, isang
kunwa’y matanda ang tutula hinggil sa dahilan ng laro, pagkatapos ay paiikutin ang
isang tabong may tandang puti at kung sinuman ang matapatan ng tandang iyon sa
paghinto ay siyang tatanungin ng dalaga ng talinghaga. Kapag nasagot ng binata
ang talinghaga ay ihahandog niya ang singsing sa dalaga at ang pagtanggap nito
ang pinakatampok sa bahagi ng laro.

3. Balagtasan- galing ito sa salitang “Balagtas” na bahagi ng pangalan ni Francisco

Baltazar, ang Ama ng Balagtasang Tagalog. Ito’y tagisan ng talino sa pamamagitan
ng palitan ng katuwiran sa pamamaraang patula.

Ang Tula at ang Makata

Ano ang tula? Ayon kay Iñigo Ed Regalado (sa aklat nina Rabulan at Pomado, 1999) ay
kagandahan, diwa, katas, larawan at kabuuan ng tanang kariktang nakikita sa silong ng ilan pa
mang langit.

Ang mga makata…sino sila? Sila ang mga “manlilikha” ng tula. Taglay nila ang
kakayahan at kapangyarihang bigyan ng bagong hugis – bagong anyo ang buhay…mga
kakayahang tila dugo ng buhay na nananalaytay sa kanilang mga ugat…bahagi na ng kanilang
pagkatao…hindi hiniram o hiningi kaya. Maliklik ang kanilang paningin, matalas ang pandama,
at walang kasingyaman ang haraya. Anupa’t sa kanilang kapangyarihang taglay, kaya nilang
“iakyat ang lupa sa langit at ibaba sa langit ang lupa”

Mga Elemento ng Tula

1. Sukat. Ito ay tumutukoy sa bilang ng pantig ng bawat taludtod na bumubuo sa isang

saknong. Ang pantig ay tumutukoy sa paraan ng pagbasa.

Halimbawa:
isda – is da – ito ay may dalawang pantig
is da ko sa Ma ri ve les – 8 pantig

Mga uri ng sukat

a. Wawaluhin
Halimbawa:
Isda ko sa Mariveles
Nasa loob ang kaliskis
b. Lalabindalawahin
Halimbawa:
Ang laki sa layaw karaniwa’y hubad
Sa bait at muni, sa hatol ay salat

c. Lalabing-animin
Halimbawa:
Sai-saring bungangkahoy, hinog na at matatamis
Ang naroon sa loobang may bakod pa sa paligid

d. Lalabingwaluhin
Halimbawa:
Tumutubong mga palay,gulay at maraming mga bagay
Naroon din sa loobang may bakod pang kahoy na malabay

2. Ang saknong ay isang grupo sa loob ng isang tula na may dalawa o maraming linya
(taludtod).

2 linya - couplet
3 linya - tercet
4 linya - quatrain
5 linya – quintet
6 linya - sestet
7 linya - septet
8 linya - octave

Ang couplets, tercets at quatrains ang madalas na ginagamit sa mga tula.

Triplet - kung ang taludturan ay binubuo ng tatlong taludtod

Soneto- ito naman ay tulang binubuo ng labing-apat na taludtod

Malayang Taludturan-nIto ang makabagong kayarian ng mga tulang walang sukat at

tugma

3. Tugma. Isa itong katangian ng tula na hindi angkin ng mga akda sa tuluyan.
Sinasabing may tugma ang tula kapag ang huling pantig ng huling salita ng bawat
taludtod ay magkakasintunog. Lubha itong nakapakaganda sa pagbigkas ng tula. Ito
ang nagbibigay sa tula ng angkin nitong himig o indayog.

a. Hindi buong rima (assonance) - paraan ng pagtutugma ng tunog na kung saan ang
salita ay nagtatapos sa patinig.

Halimbawa:
Mahirap sumaya
Ang taong may sala
 Kapagka ang tao sa saya’y nagawi
Minsa’y nalilimot ang wastong ugali

Para masabing may tugma sa patinig, dapat pare-pareho ang patinig sa loob ng isang
saknong o dalawang magkasunod o salita.

Halimbawa:
a a a
a a i
a i a
a i i

b. Kaanyuan (consonance) - paraan ng pagtutugma ng tunog na kung saan ang salita

ay nagtatapos sa katinig.

b.1. unang lipon, mga salitang nagtatapos sa – b, k, d, g, p, s, t

Halimbawa:
Malungkot balikan ang taong lumipas
Nang siya sa sinta ay kinapos-palad

b.2. ikalawang lipon, mga nagtatapos sa – l, m, n, ng, r, w, y

Halimbawa:
Sapupo ang noo ng kaliwang kamay
Ni hindi matingnan ang sikat ng araw

4. Kariktan. Kailangang magtaglay ang tula ng maririkit na salita upang masiyahan ang
mambabasa gayon din mapukaw ang damdamin at kawilihan.

5. Talinghaga. Tumutukoy ito sa paggamit ng matatalinhagang salita at tayutay. Ito ay

sadyang paglayo sa paggamit ng mga pangkaraniwang salita upang maging kaakit-
akit at mabisa ang pagpapahayag

6. Anyo o porma ng tula:

a. Malayang taludturan
b. Tradisyonal
c. May sukat na walang tugma
d. Walang sukat na may tugma

7. Tema. Ito ang paksa ng tula. Ito ay maaring tungkol sa pag-ibig, nasyonalismo,
kabayanihan, kalayaan, katarungan, pagmamahal sa kalikasan, Diyos, bayan, sa
kapwa at marami pang iba.
 8. Tono/Indayo. Ito naman ang namamayaning damdamin sa loob ng tula. Ito ay
nangungutya, naglalahad at natuturan.

9. Persona. Tumutukoy sa nagsasalita sa tula; una, ikalawa o ikatlong panauhan

10. Simbolismo. Ito ay mga makabuluhang salita na nagpasidhi sa guni-guni ng mga

mambabasa. Ito ay mga tunay o konkretong imahen na sumusulong sa atin na isipin
ang kahulugang napapaloob dito.

11. Imahe o Larawang- Diwa. Tinatawag itong imagery sa Ingles. Ito ang mga salitang
kapag binabanggit sa tula ay nag-iiwan ng malinaw at tiyak na larawan sa isipan ng
mambabasa. Ito ang pinakapuso ng panulaan. Ito ay tumutukoy sa muling paglikha
ng makata ng anumang karanasan dulot ng iba’t ibang pandama sa pamamagitan
ng mga salita. Iniiwan nito sa mambabasa ang mga tiyak at malinaw na larawan.

Mga Uri ng Tula

Sang-ayon sa kaanyuan:

1. Tulang pansalaysay o buhay. Ito’y naglalahad ng isang kasaysayan o mga tagpo o

pangyayari. Ang mahalaga rito’y ang pagkakaugnay-ugnay ng mga pangyayaring
isinataludtod.
2. Tulang pandulaan. Ito’y naglalarawan ng mga madudulang pangyayari na halos
katulad ng nagaganap sa tunay na buhay at ang layunin nito ay upang itanghal.
3. Tulang pandamdamin. Ito’y nagtatampok sa matinding damdamin ng makata lalo na
iyong naglalarawan ng kaigtingan ng kalungkutan, kasawian, galit, kaligayahan,
tagumpay, kabiguan.
4. Tulang sagutan. Ito’y hagkisan ng mga pangangatuwiran. Dito’y nagtatagisan ng
husay sa pagtula at sa husay ng kaisipan at pangangatuwiran. Ang halimbawa nito’y
duplo, karagatan, balagtasan at batutian.

Sang-ayon sa layon:

1. Naglalarawan. Ang pangunahing layunin nito ay ipakita ang katangian ng isang tao,
lugar, pangyayari, kalagayan o mga bagay sa kalikasan. Ang mga katangiang lulutang
ay batay sa pagtingin ng makata, sa kanyang mga pagpapahalaga, sa kanyang mga
nagugustuhan at inaayawan, sa mga hindi niya itinuturing na dapat pag-ukulan ng
pansin, at sa kanyang mga pagpapakahulugan sa mga katangiang ito.
2. Nagtuturo. Ang pangunahing layunin nito’y magturo, magpayo, mamatnubay o
magpanuto. Ito’y tulad ng mga parabola at pabula na ang pinakalantad na layunin ay
mangaral. May hawig ito sa pananalinghaga ng mga salawikain na kakabakasan ng mga
itinuturing na mabuting kaugalian noong panahong una.
3. Nagbibigay-aliw. Hindi gaanong mahalaga rito ang malalim na diwa o matalinhagang
pagpapahayag. Ang importante’y ang kaaliwang dulot sa bumabasa. Maaaring ito’y
magawa sa pamamagitan ng pagpapatawa, panunudyo, pagbibigay ng mga
nakataludtod na palaisipan at mga nakaaaliw na kaisipan.
4. Nagungutya o nanunukso. Ito’y isang kakaibang paraan ng papapakita ng kamalian o
kasamaan ng isang bagay, ng kahangalan ng tao, at ng pagkalulong sa isang hindi
 magandang bagay. Ginagawa ito sa pamamagitan ng paglalarawan sa katawa-tawang
pamamaraan o nangungutyang estilo.

Sang-ayon sa pamamaraan:

1. Masigasig. Hindi sinasabi nang tiyakan ang nais sabihin sa pamamagitan ng paggamit
ng mga sagisag ay nagpapahiwatig at nagpapakahulugan lamang ang makata.
2. Makatotohanan. Hindi lumalayo sa tunay na nagaganap sa buhay. Binabanggit ang mga
tao, pangyayari, lugar, kalagayan sang-ayon sa kung ano talaga ito sa realidad.
3. Makababalaghan. Ang pinakatangi’y ang kilos o tunguhin ng isip sa pamamagitan ng
hindi mapaniwalaan o di magkakaayong paglalarawan o ng hindi natural na
pagkakasama ng mga tagpo at tanawin.

Sang-ayon sa kaukulan:

1. Mabigat. Mataas ang uri. Mabigat ang tema at diwa. Malalim ang ipinapahiwatig ng tula.
Mahirap isipin. Hindi pangkaraniwan at talinghaga at kariktan.
2. Pang-okasyon. May mga tiyak na pagkakataon o okasyon ng pagbigkas. Maaaring ito’y
palatuntunan sa paaralan, pagpuputong ng korona sa isang reyna ng piyesta,
pagdiriwang ng kaarawan, pagpupuri sa isang bayani at mga holidays at mga luksang
lamayan. Samakatuwid, ang tula ay angkop lamang sa okasyong kinauukulan.
3. Magaan. Hindi gaanong mataas ang uri, hindi mabigat ang tema at diwa at hindi malalim
ang ipinahihiwatig ng tula. Madaling isipin at karaniwan sa mga bugtungan at tulang
pambata, mga salawikain at kawikaan ng matatanda. Maaaring isama rito ang mga
tugma-tugmang ang mahalaga’y ang porma at hindi ang nilalaman.
 Aralin 5

Panunuring Pampanitikan

Mga Layunin: Pagkatapos ng araling ito, ang mga mag-aaral ay dapat:

1. natukoy ang kahulugan at kahalagahan ng panunuring pampanitikan;

2. nakagawa ng pagsusuri ng akdang binasa gamit ang napiling dulog; at
3. naipaliwanag ang kaisipang nakapaloob sa akdang binasa.

Pag-aralang mabuti ang sitwasyon sa ibaba. Gawan ito ng eksena gamit ang mga sumusunod
na dayalogo at isabuhay ang papel na ginagampanan ng dalagang si KC, ng binatang si Alber,
at ng inang si Lisa. Alalahaning mayroon ding isang tagapagsalaysay para maging kumpleto
lahat.

“ANO? Ayoko! Ayoko siyang makausap. Matapos niya akong pagtaksilan kahapon ay may
gana pa siyang pumunta rito? Never..Over my beautiful and sexy body! Neveh...”

“Lumabas ka at kausapin siya. Over your beautiful and sexy body ay kausapin mo si Alber
at linawin sa kanya ang lahat.”

(Lumabas ng kwarto ang dalaga na seryoso ang mukha sa lalaking nakaupo sa salas na
naghihintay sa kanya).

“KC!” (Tatakbo ang lalaki palapit sa kanya at akma siyang yayakapin)

“Ahem…”

Magandang hapon po Aling Lisa. Pwde ko po bang makausap si Kyla? (Tumango ang ina
at walang imik na lumabas ng salas).

“KC, hindi ko sinasadya. Totoo. Promise! Peksman! Lumaki man ang iyong mga tagiyawat
sa kaiisip sa akin ay talagang wala akong ibang babaeng tiningnan. Ikaw lang KC, my KC’s
pie... Please kausapin mo na ako sweetie pie, love pie, pineapple pie, pizza pie, kurapa pie..
KC’s pie...”

“Kahapon nakita ko kayong magkasabay habang naglalakad sa eskinita. Sino ‘yon?! Break
na tayo Alber!

Ano? (Maglalakihan ang mga mata. (Tatalon nang tatalon nang makadalawampung (20
beses). Kisses pie, hindi mo pa nga ako sinasagot break na? Ha ha ha ha ha ha ha ha...ibig
sabihin sinasagot mo na ako?. Tayo na? Yes, tayo na! (Tatalon muli ng isang beses nalang at
lalapitan ang dalagang nakasimangot). Promise my KC’s pie..hindi ka magsisisi. (Sabay hawak
sa dalawang kamay ng dalaga at sabay na tatalon nang tatalon na kapwa nakangiti).
Talakayin Natin

Araw-araw tayo ay nakikipagsapalaran sa buhay. Patuloy na nakikibaka para matuto sa

mga bagay-bagay at mapatunayan na ang buhay ay mahalaga na bigay ng Panginoon.

Unti-unti, napatunayan natin na totoo palang masarap at maningning lasapin ang katas ng
pinaghirapan sa isang bagay kapag ito’y pinag-isipan at pinaghirapan. Natutunan natin na bago
magdesisyon ay kailangang makailang beses munang pag-isipan at suriin para makasiguro sa
anumang desisyon.

Katulad ng buhay, ang pagbabasa ng panitikan ay napakahalaga at maganda. Kailangan

itong tutukan at bigyan pansin upang makita ang ganda nito. Sa patuloy mong pagbabasa ay
makikilala mo ang katangian ng isang akda, ang maylikha nito, ang isang nangingibabaw na
ideyang na nais tutukan at lalo na, ang pagpapahalagang moral.

Paano mo himay-himayin ang silbi at epekto ng isang akda sa isang mambabasa? Ano ang
akda, ang layunin, ang pinapaksa, ang tema, ang tono, ang bisang taglay sa isip, asal at
damdamin pati na rin ang implikasyon nito sa buhay ng bawat isa. Oo, kailangan itong suriin.
Nangangailangan ito ng disiplinang pagtatangka upang maunanawaan at mabigyang halaga.
Sa madaling salita, hindi lamang simpleng pagsusuri, pamumuna o pamimintas kundi isang
pagtalakay din ng isang bagay kung paano pahalagahan ng isang mambabasa ang anumang
akdang pampanitikan gaya ng maikling kwento, tula, dula, nobela at iba pang akda.

Ano ang Pagsusuri?

Ang pagsusuri o pamumuna ay pagmalas sa isang bagay sa tunay na kalikasan nito, isang
walang pagkiling na pagsisikap na matutunan at mapalaganap ang pinakamabuting nalaman at
naisip sa sanlibutan (Alejandro, 1972).

Hindi lamang dito tinutukoy ang mga masasama kundi ang mabubuting katangian din ng
isang bagay na pinupuna, ito man ay isang aklat o likhang sining.

Ano ang pagkakaiba ng pamimintas sa pamumuna? Ang pamimintas ay mapanira

samantalang ang pamumuna ay mapagbuo. Layunin ng pamumuna na maipakita ang
kahalagahan ng isang likhang sining; maipakilala hindi lamang ang kapintasan gayundin ang
kabutihan nito.

Ang panunuring pampanitikan ang ginagamit sa pagsusuri sa mga akda. Isa itong malalim
na paghimay sa mga akda sa pamamagitan ng paglalapat ng iba’t ibang dulog ng kritisismo
para sa mabisang pag-unawa sa mga malikhaing manunulat at katha.

Sa pagsusuri, kinakailangan ang lubos na kaalaman sa kathang sinusuri tulad ng buong

nilalaman ng akda, paraan ng pagkakabuo nito at ang ginamit ng awtor na pamamaraan o istilo.
Gayundin, ang manunuri ay may opinyong bunga ng obhektibong pananaw laban man o ayon
sa katha. Mahalaga rito ang pagiging matapat.

Isa sa mga aspektong lumilikha ng mga akdang pampanitikan ay ang iba’t ibang sangkap
ng kalikasan at ang mga kaugnayan nito sa kapaligiran. Mula rito, maraming napupulot na
pangyayari, sitwasyon at banghay na maaaring gamiting paksa sapagkat batay ito sa sariling
pagmamasid o karanasan.
 Paunti-unti ay nakikia natin ang ganda ng isang akda at nagkakaroon ito ng bisa sa isang
mambabasa. Nagagawa nitong pukawin ang damdamin, isip, asal, kasama na rin ang lipunang
ating ginagalawan.

Ano ang tinutukoy nating bisa ng isang akda?

Nakakaramdam ng poot, ng galit, ng pagkahabag, ng panlulumo, ng kasayahan at iba pang

damdamin ang isang mambabasa. Ito ang Bisa sa DAMDAMIN.

Ginagabayan tayong mag-isip upang mapaunlad at mapayaman ang pagkukuro, diwa o

kaisipan ng mambabasa lalo na napapagalaw ang imahinasyon kaya bisa sa ISIP ang tawag
dito.

Sa bisa sa ASAL ay hinihimok tayong magsagawa ng kabutihan. Ituwid ang buhay ayon s a
kabutihan na ipinamalas ng Dakilang Lumikha. Ang dating baluktot na nakasanayan ay
itinutuwid.

At ang bisang PANLIPUNAN, isang katangian ng akda na may kaugnayan sa tamang

paghubog sa katauhan ng mga tao sa lipunan.

Ang layunin, tema, tono, at implikasyon ng tula o maikling kwento ay mahalaga ring suriin.
Ano ang nasa akda? Katulad ng pagbibigay impormasyon, paghahatid ng kasiyahan,
pangangaral o pagpukaw ng isipan at damdamin ay tinutukoy na LAYUNIN.

Ano ang pinag-uusapan? Pag-ibig sa Panginoon, paglalakbay ng magkasintahan,

pagbabago ng isang mag-aaral? at iba pa. Tinatawag ito na TEMA.

Ano ang ginagawa ng isang akda? Nanunuya, nagbibiro, nang-aasar o seryoso? TONO
ang tawag dito.

Anumang mensahe ang nais iparating ng akda ay nagpapakita ito ng mensahe ng

pamumuhay, sistema ng pamamalakad ng pamahalaan, kalagayan ng kalikasan, kapurihan,
moralidad at lalo na ng kalakaran ng buhay.

Iba’t Ibang Dulog /Approaches sa Pagsusuri ng mga Akdang Pampantikan

Isang masistematiko at paraan ng pag-aaral ng panitikan ang dulog o teoryang

pampanitikan.

Ang mga sumusunod ay halimbawa ng mga dulog o approaches sa panunuring

pampanitikan (Badayos, 1999).

Sa arkitaypal na teorya makikita ang mga sumusunod na simbolismong ginagamit sa akda.

Ang lahat ng simbolismo ay naaayon sa tema at konseptong ipinapakilala sa mga mambabasa.

Anong desisyon ang gagawin mo para sa iyong sarili? Tinatalakay sa teaoryang

eksistensyalismo na ang tao ay may kalayaang pumili para sa kanyang sarili na tinuturing na
pinakasentro ng kanyang pananatili sa mundo (human existence).
 Nasa teoryang feminismo mababasa ang teroyang nagpapakilala ng kalakasan ng
kababaihan. Nais iangat ang kakayahang pambabae sa lipunan. Layunin nitong labanan ang
anumang diskriminasyon, eksploytasyon sa kababaihan.

Tao ang sentro ng mundo. Nais ipakita ng teoryang humanismo na ang kalakasan ng tao
ay bigyang tuon maging ang mabubuting katangian gaya ng talino, talento at iba pa. Ang
kanyang karangalan at magagandang saloobin ay nagangailangang pahalagahan bilang isang
tao sa akda.

Gumagamit ng mga imahen na higit na magpapahayag sa mga damdamin, kaisipan, ideya

at saloobin at iba pang nais na ibahagi ng may-akda na higit na madaling maunawaan kaysa
gumamit lamang ng karaniwang salita ang teoryang imahismo. Sa halip na gumamit ng
paglalarawan, ang teoryang ito ay gumagamit ng salita na kapag binanggit sa akda ay mag-
iiwan ng larawan na kikintal at tatatak sa isipan ng mambabasa.

Ang tao ay may sariling kakayahan na umangat buhat sa pagdurusang dulot ng pang-
ekonomiyang kahirapan at suliraning panlipunan at pampulitika. Nagsisilbing modelo sa akda
ang mga paraan ng pag-ahon mula sa kalugmukan at mapagtuunan ng pansin ang mga
bahaging tiyakang nagpapakita ng paglalaban ng malakas at mahina at mayaman at mahirap.
Ipanapakita rin dito kung paano natalo ng mahina ang malakas at ng dukha ang mayaman. Ito
ang teoryang markismo/ marxismo na may layuning buksan ang mga mata ng tao sa pang-
aapi at pagsasamantalang nagaganap sa lipunan.

Sa moralistiko na teorya ipinapakita rito ang pagtutungggali ng mabuti sa masama. Kung

paano ipinaglalaban ang sa mali. Walang tiyak na batayan kung ano ang pagiging tama dahil
nakadepende sa paligid na kinalakihan ng tauhan, pamilya na pinagmulan, grupo na
kinabibilangan at iba pa na nakakaapekto sa pagsagawa ng nararapat na gawain.

Dinidetalyado ng naturalismo na teorya ang paglalarawan ng mga kasuklam-suklam na

pangyayari sa buhay ng tao. Tinatalakay sa teoryang ito na ang buhay ay isang mabangis na
lungsod sa mga taong walang kalaban-laban. Pinag-eekspirmentuhan na parang hayop sa
isang laboratoryo ang tao. Nagiging natural sa teoryang ito ang pagkakahati ng lipunan:
mayaman at mahirap, babae at lalaki, at mabuti at masama.

Ano ang batayan sa pagiging pantay ng bawat isa sa lipunan? Lahat ba ay may karapatan
mapa-babae, lalaki, tomboy o bakla man? Layunin ng teoryang queer na iangat at pagpantayin
ang paningin ng lipunan sa mga Homosexual.

Layunin ng realismo na ipakita ang mga karanasan at nasaksihan ng may-akda sa

kanyang lipunan. Hango sa totoong buhay ang mga pangyayari sa akda at kung ano ang totoo
ay pinapakay na ipakita ng ganitong teorya. Isang matapat na imitasyon ng tunay na buhay na
katotohanan.

Mapagmahal, kahanga-hangang tanawin, magandang pananalita, at magandang

kasaysayan ng pag-iibigan ang nais ipakita ng teoryang romantisismo sa isang akda. Sa
paningin ng mga romantisista, ang buhay ay kaakit-akit, kapana-panabik, at kahanga-hanga.
Damdamin sa halip na isip ang nangunguna. Ang mga naaapi ay nagiging kaaakit-akit sa tulong
ng guni-guni. Masama man ang tao ay hindi magiging hamak o mawawalan ng kabuluhan.

Sikolohikal. Layunin ng teoryang ito na ipaliwanag sa pamamagitan ng pagpapakita ng

mga salik (factor) sa pagbuo ng naturang “behaviour” (pag-uugali, paniniwala, pananaw,
pagkatao) sa isang tauhan sa kanyang akda. Ipinapakita ng akda na ang tao ay nagbabago
dahil may nag-uudyok na magbago rito.

Ayon kay Freud na ama ng sikolohiya, ang tao ay parang iceberg na lumulutang sa ibabaw
ng karagatan. Ang iceberg o bundok ng yelo ay nahahati sa dalawang bahagi. Ito ay ang
nakikita at hindi nakikita. Ang nakikitang bahagi ay ang malay ng ating katauhan na
impormasyong alam na tungkol sa sarili; at ang di nakikita ay bahaging di-malay ng ating
katauhan. Isinasama rin sa ganitong teorya ang pag-aaral ng kabataan at personalidad ng may
kung paano nilikha ng manunulat ang kanyang akda.

Sa teoryang ito, sosyolohikal, ipinapakita ang kalagayan at suliraning panlipunan na

kinabibilangan ng akda. Ang manunulat ay pinapaniwalaan na produkto ng kanyang panahon,
lugar, mga kaganapan, kultura at institusyon sa kanyang kapaligiran na itinuturing bilang boses
ng kanyang panahon. Ano-anong inaasahan ng lipunang ginagalawan ng tauhan? Dito
nakabatay ang ikinikilos ng tauhan na nag-uudyok sa kanya para mangyari ang isang
sitwasyon.

Halimbawa ng akdang susuriin

Pagyuko ng Kawayan
ni Dolly Dy

Ate Cedes puwede bang sa’yo muna si Inay? Mga isang linggo lang naman.
Magbabakasyon kasi kaming mag-anak kina Poldo sa Cebu. Wala akong mapag-iiwanan kay
Inay. Alam mo naman, kaaalis lang ng katulong ko makalawa,” sabi ko, tangan-tangan ang
telepono habang nagpupunas ng kamay sa basahan.

“Naku, Ruby, baka hindi ko maasikaso ang Inay. Busy ako sa negosyo ko, aba. Ma’nong
isama mo na lang,” pagalit na sagot ni Ate Cedes.

Uminit ang ulo ko. “Isasama ko? Nagbibiro ka, Ate. Natatandaan ko pa nu’ng huling
sumama si Inay sa amin sa Cebu. Walang tigil ng kare-reklamo. Kesyo kahaba-haba naman
daw ng biyahe, nahihilo siya sa eroplano, maalinsangan at kung ano-ano pa. Kala ko, gano’n
lang, ‘yun pala, kahit nu’ng nasa bahay na kami ng mga biyenan ko, hindi pa rin tumigil. Pati
pagkain, pinupuna. Hiyang-hiya nga ako.

“E, sa akin mo naman ipapasa?”

“Isang linggo lang naman.”
“Bukas. Alas-siyete ng umaga.”
“Tamang-tama. Alas-otso ang alis namin.”
“Sige.”

Halos mabingi ako sa alingawngaw na likha ng pagbagsak ng telepono ni Ate Cedes.

Nagngingitngit kong ibinaba ang telepono.

Sa totoo lang, hindi naman namin kailangang mag-anak ang bakasyon sa lalawigan. Gusto
lang namin. At si Inay ang dahilan. Hirap na hirap nang pakibagayan ni Poldo si Inay.Kahit ano
yatang kabutihan ng aking asawa, hindi mapahalagahan nito.
 Si Boboy naman ay napupundi na sa kapapangaral sa kanya. Palibhasa’y tinedyer, maikli
ang pasensiya, kaya’t ayaw man niya’y nasasagot na rin ng pabalang ang kanyang lola
paminsan-minsan. Ako man na mismong anak niya, nahihirapan na rin. Bawat kilos ko’y
pinupuna. Bawat salita ko’y may nakahanda siyang panagot.

Pakiramdam ko ba’y ako, nahihirapang huminga. Kaya bago pa lumubha ang sitwasyon,
nagpasiya kaming kahit isang linggo man lang ay makalayo naman kami.

Hindi naman sa ako’y walang utang na loob na anak. Mahal na mahal ko si Inay. Dangan
nga lang at magmula nang pumatak ng sitenta ang edad niya, naging reklamador at
mapamuna. Ang gusto niya’y nalalaman niya ang lahat ng nangyayari sa bahay at kasali sa
paggawa ng desisyon, maliit man o malaki.

Makakalimutin na rin si Inay. Madalas iyong pagmulan ng away sa bahay. Iyon din ang
dahilan kung bakit walang katulong na tumatagal sa amin. Nakakalimutan ni Inay kung saan
niya itinago ang pera’t mga kagamitan niya. Kapag hindi naman niya ito matagpuan sagsag siya
sa katulong, pagbibintangan itong nagnakaw at pagsasalitaan nang masasakit.
Dadalawa kaming magkapatid ni Ate Cedes. Sa akin pumisan si Inay dahil ako ang mas
malapit sa kanya at kasundo niya. Isa pa’y delikado ang bayaw kong si Kuya Bong at ayaw na
ayaw nitong may nakakapisang kamag-anak sa kanila. Palibhasa’y mayaman at nag-iisang
anak, nasanay ito sa tahimik na kapaligiran. Ngunit maunawain naman si Kuya Bong.

Kapag kinakailangan ay tinatanggap naman nito sa akin kanilang tahanan si Inay. Ang kaso
ay good for one week lang ang pasensiya niya. Kapag tumagal doon si Inay ay hinaharap na
niya si Ate Cedes.

Naputol ang aking pagmumuni-muni nang padabog ng itulak ni Boboy ang pintuan sa
kusina at maupo sa aking tapat.

“O bakit?” tanong ko.

“Si lola kasi, kinukulit na naman ako. Para lumabas lang kami ng barkada, hindi ko na raw
pinaghahandaan ang kinabukasan ko. Kung ano-ano pa’ng sinasabi.” Nay, talagang nauuubos
na’ng pasesiya ko,” anito.

“Pagpasensiyahan mo na lang. Lola mo ‘yun, e.”

“E, hindi nga ba?”

Tinapik ko si Boboy sa balikat. “Tama na ‘yan. Hala, mag-ayos ka na’ng mga dadalhin mo
sa Cebu. Alas-otso nang umga tayo aalis bukas.”

Nagliwanag ang makulimlim na mga mata nito. “Ayos!” Tumindig ito at anyong lalabas na,
nang biglang humarap uli sa akin.” “Alam na ba ni Lola?”

“Hindi pa. Mamaya ko pa sasabihin.”

Bago matulog ay pinuntahan ko sa kanyang silid si Inay. Nadatnan kong nags usulsi siya ng
kamisadentro. Matindi ang tampo niya nang sabihin ko sa kanya ang pag-alis naming mag-
anak.”
 “Hindi mo man lang ako tinanong… Paalis ka na bago mo sinabi sa akin,” aniya.

“Nay, biglaan lang kasi. Anyway, isang linggo lang naman ho. Doon muna kayo kina Ate
Cedes.”

“Alam mong hirap akong tumira ro’n. Hindi ko kasundo ang Kuya Bong mo.”
“Pagtiisan n’yo na. Bago n’yo namalayan, andito na kami.”

Sa tindi ng hinanakit niya ay hindi niya kami kinibo hanggang sa kinabukasan. Paalis na
lang siya’t pinagbibilinan ko’y iling lang ang isinasagot.

Nakarating kami ng maluwalhati sa Cebu. Pinagkaabalahan namin doon ang pamamasyal.

Pagkaraan ng isang linggo ay bumalik kami sa Maynila, sa kabila ng pagtutol ni Boboy. Sinundo
namin si Inay kina Ate Cedes bago kami tumuloy sa bahay. Sinekreto ako ni Ate Cedes.

Alam mo bang muntik na kaming mag-away ni Bong dahil sa Inay? Pati ba naman mga
gamit ni Bong sa kuwarto, pinakialaman. Nakalimutan lang isusi’y…”
“Baka naman gusto lang ayusin?”
“Naroon na ako. Pero personal na gamit ng asawa ko yon. e.”
“Iuuwi ko na’ng Inay.”

Matindi pa rin ang hinanakit ni inay sa aming mag-anak. Hindi kami kinikibo. Pagdating
naman sa bahay ay panay ang dabog at parunggit sa amin, lalong-lalo na kay Poldo. Mabuti na
lang at mahaba ang pasensiya ng aking asawa.

Ngunit may nangyaring hindi inaasahang sa kadadabog ni Inay. Nasagi niya ang
mamahaling piguring antigo na minana ni Poldo sa kaniyang yumaong ama.Tahimik lang si
Poldo, ngunit nakita ko sa kanyang mga mata ang galit. Nagmatigas pa si Inay ngunit nang
magtama ang kanilang paningin bigla siyang tumahimik. Magmula noon ay hindi na nagkaayos
si Inay at ang asawa ko.

“Mabuti siguro’y doon na sa Aling Cedes mo ang Inay. Ayoko na!” aniya.
“Poldo! Alam mong ayaw na ayaw na ni Kuya Bong kay ina.”
“Paano naman ako?”
“Hindi tatanggapin ni Ate Cedes si Inay.”

“Bahala kayong mag-usap na magkapatid. Basta ang alam ko isa lang sa amin ni Inay ang
dapat mong piliin.”

Balisang-balisa ako noon at di ko alam ang aking gagawin. Mahal ko si Inay, ngunit kung
mawawala naman si Poldo, hindi lang ako ang mawawalan ng asawa. Mawawalan din ng ama
si Boboy. At paano kung magpasiya si Boboy na pumanig sa kanyang asawa?

Pinuntahan ko si Ate Cedes at kinausap. Hindi siya pumayag na lumipat sa kanila si Inay.
Aniya, hindi nga mawawasak ang pamilya ko pero ang pamilya naman niya ang mabubuwag
kung tatanggapin niya si Inay.

Isang bagay na napag-usapan namin. Waring iyon lang ang solusyon sa aming problema.
Mabigat man sa loob namin ay nagkasundo kami na iyon na lang ang talagang nalalabing
paraan. Tumuloy ako sa silid ni Inay at sinabi sa kanya ang pinagkasunduan namin ni Ate
Cedes.
 Nayanig si Inay. Matagal siyang natulala sa akin. Hindi makapaniwala. Pagkatapos ay
dahan-dahan tumango at walang patid na lumuha. Alam ko, masamang-masama ang kaniyang
loob. Nabagbag ang aking damdamin sa kanyang reaksiyon. At sa kauna-unahang
pagkakataon nakita ko si Inay sa kaniyang paninimdim.

Ilang buwan nang wala rito si Inay, ngunit hindi pa rin ako nasanay. Katulad nang dati ay
nakatulala na naman ako sa pagkakaupo sa sopa, nag-iisip at nalulungkot.

Wala sa loob na natuon ang aking paningin sa larawang iyon sa bukas na magasing
nakapatong sa mesa. Napakaganda! Larawan iyon ng tanging kawayang hindi yumuyuko
bagaman malakas ang unos. Ang ibang katulad nito’y nangagsiluhod na sa lupa. Sa
pagkakatitig ko rito ay may kakaiba akong nabanaag. Ang sumusunod ay isang realisasyon.

Si Inay. Ang aking Inay. Siya ang tanging kawayang iyon. Nang mamatay si Itay ay mag-isa
niyang binalikat ang responsibilidad sa’min ni Ate Cedes.
Para siyang kawayan na hindi alintana ang mga bagong nagdaan sa kanyang buhay.
Nagpilit manatiling matatag hindi yumuko.

Matanda na si Inay. Ngayon pa bang yumuyuko na ang kawayan, saka pa namin ito
iiwanan at ilalayo sa tahanang nararapat lamang para sa mga walang nagmamahal?

Naramdaman ko na lang na tumutulo na ang aking luha. Sabay sa pagpahid ko nito ang
pagbuo ng isang pasiya.

Nagtungo ako sa kinaroroonan ni Inay. Nagulat siya sa aking biglang pagdating.

“Inay, iuuwi na kita. Hindi na tayo magkakahiwalay uli,” sabi ko, at niyakap ko siya.

Parang biglang nawala ang bigat na nakadagan sa aking pagkatao. Doon, sa init ng
kaniyang dibdib sa higpit ng kanyang yakap, nadama ko ang isang damdaming kailanman ay
hindi mapapantayan. Alam ko, sa kaibuturan ng aking puso, na tama at marapat ang aking
naging pasiya. Marahil, kapag naipaliwanag ko itong mabuti kay Poldo, mauunawaan niya ako.
Tumuloy ako sa sala at dumayal sa telepono.

“Hello, Poldo?” Damdam ko’y may kakaibang sigla at kaligayahan sa aking puso.
 Aralin 6

Pagpapahalaga sa mga Akdang Ilonggo

Mga Layunin: Pagkatapos ng araling ito, ang mga mag-aaral ay dapat na:

1. nakilala ang mga manunulat na Ilonggo at ang kanilang mga akda;

2. napahalagahan ang mga akdang nabasa gamit ang mga dulog at bisang natalakay;
3. nakapaglikha ng sariling tula gamit ang wikang Hiligaynon o wikang Filipino; at
4. nakagawa ng pagsusuri ng tulang Hiligaynon gamit ang iba’t ibang dulog at bisa.

SULYAP SA PANITIKANG HILIGAYNON

Talakayin Natin

Dito sa Pilipinas, ayon kay Villafuerte (2000) malaganap at patuloy pang lumalaganap
ang panitikang rehiyunal. Sa pamamagitan ng pag-aaral ng katutubong panitikan ay
matutuklasan ang nakakubling kultura ng ating bayan at lalong yayabong ang panitikang
Filipino. Idinagdag pa ni Villafuerte na sa pag-aaral ng panitikang rehiyunal masusubaybayan
ng mga mag-aaral ang aspektong kultural ng ilang piling akda na naglalaman ng matayog na
kaisipan at marubdob na damdaming magpapalutang sa kulturang sariling atin. Bukod dito, sa
pagbabasa ng mga akdang rehiyunal mapapahalagahan din ang mga akdang pinalaganap ng
mga pangkat etniko sa ating bansa.

Ang bawat rehiyon ay may kani-kanilang panitikan. Isa sa mga rehiyong ito ay ang
Rehiyon 6 (anim) o ang Kanlurang Bisaya. Ang rehiyong ito ay mayaman sa lambak, malawak
na kapatagan at masaganang dagat. Ang rehiyong ito ay may sariling panitikan. Ang tawag
dito ay Panitikang Hiligaynon.
 Isa rito, ang mga Aeta ng Central Panay ay kilala sa kanilang makulay at makuwentong
buhay. Ang kulay ng kanilang damit ay kapansin-pansing nananaig ang kulay na pula at itim at
iba pang kulay na nagpapatingkad ng kanilang pananamit. Mayroon din silang tinatawag na
binukot, anak na babae na pinakamaganda sa lahat. Simula pagkasilang, simula sa
pagkasilang hanggang sa paglaki hindi makakaapak sa lupa ang isang binukot. Iningatan siya
ng pamilya na kasinghalaga ng isang hiyas. Ang mga ito ay ilan lamang sa mga patunay na
punong-punong ng magagandang kuwento ang buhay ng mga Filipino sa bawat rehiyon.

Ang panitikang Hiligaynon ay kasasalaminan ng kultura, paniniwala, kaugalian at mga

pagpapahalagang Ilonggo. Katulad ng panitikan ng mga Tagalog ito ay napakayaman. Nariyan
ang mga paktakon o bugtong, loa, bulong, epiko, kwentong bayan at mga binalaybay. Ang mga
nabanggit na uri ng panitikan ay hindi nakasulat. Naipaalam lamang ito sa mga tao sa
pamamagitan ng pasalindilang tradisyon. Lahat ng mga ito ay nagsasaad ng kultura,
paniniwala, kaugalian at mga pagpapahalaga ng mga Ilonggo.

Sa patuloy na paglipas ng panahon, ang Iloilo ay nagkaroon din ng pasulat na panitikan.

Ang mga ito ay mababasa sa kasalukuyan tulad ng: maikling kuwento, nobela, dula, tula at iba
pa.

Ayon kay Lucero (1996) nang nagsisimula pa lamang ang Hiligaynon, ang mga maikling
kuwento at nobelang nilalaman sa mga pahina nito’y mga salin o di kaya’y halaw sa mga obra
maestrang sinulat sa Tagalog at Ingles. Di nagtagal natuto na ring magsulat ng kanilang
sariling mga kuwento at nobela ang mga dating tagasalin lamang.

Ang mga Ilonggo ay hindi lamang magaling at mahusay sa nobela at maikling kuwento,
pati na rin sa Dula. Ayon kay Fernandez na makikita sa aklat ni Lucero (1996) na ang dula
kadalasan ay hindi nagsisimula sa tanghalan kundi sa gitna ng nayon, sa pang-araw-araw na
buhay ng karaniwang tao. Nagaganap ito habang sila’y nagtatrabaho, nag-aalaga ng mga
anak, naglalaro, nagdarasal, nanliligaw at nagpapakasal, nakikidigma at nagpipista,
nagbubugtungan, nag-aawitan at iba pa.

Ayon naman kay Hontiveros (1982) mahilig talaga ang mga Ilonggo sa sining ng
taghalan. Bilang patunay, noong una pa man may mga iba’t ibang anyo na ng dula rito sa
kabisayaan tulad ng Sidai, sinaunang paraan ng panliligaw, Juego de Prenda at Kinulasisi sang
hari (larong pagtatalo kung may patay), ang mga Wayang Orang o Warang Purwa (kahawig sa
“puppet shows ng Kambodya). Nang dumating ang mga Kastila sa ating kapuluan isinilang din
ang Moro-moro o Komedya, isang pagtatanghal na ang karaniwang paksa ay tungkol sa
paglalaban ng moro at kristiyano. Ito ang nagpatuloy sa pag-aliw sa mga tao tuwing may pista.

Katulad ng iba pang uri ng panitikang Rehiyunal ang mga Ilonggo ay magaling at
mahusay din sa tula. Kabilang sa mga akdang pinalaganap ng mga pangkat etniko ay ang tula.
Ang mga Filipino ay likas na matulain. Ayon kay Rubin (1983) may likas na hilig, pagmamahal
at pagmamalasakit sa sining ng pagtula ang mga Filipino. Sinasabi ng ating kasaysayan na
mula sa ating kamula-mulaang iyon ng ating pagkamatulain, ay sumapit tayo sa tinatawag
nating makabagong panahong ito na kahit umunlad ang agham ay patuloy pa ring hindi makikitil
ang pagkamakata ng isang Filipino. Kasa-kasama natin ang tula mula sa duyan hanggang
kamatayan. May mga nagsasabi pa na ang pagkamatulaing ito ng mga Filipino ang siyang
pumipigil sa kanilang pag-unlad sa larangang tekniko ng kanilang pamumuhay. Sa madaling
sabi’y higit daw na malamang ang pagiging makata ng isang Filipino kaysa kanyang pagiging
isang siyentipiko.

Tulad ng iba pang uri ng panitikan, ang panitikang Ilonggo ay nahahati rin sa dalawang
uri, sa tuluyan at patula. Sa dalawang uring ito, ang uring patula ang pinakamayaman.

Tulang Hiligaynon

Ayon kay Campos (1997) ang panulaang Ilonggo ay walang alinlangang isa sa mga
pinakamayamang kabang-yaman ng patrimonyong ispiritwal ng isang lahi. Ang mga makata sa
wikang ito ay tumatalakay ng lahat ng anggulo ng pang-araw-araw na buhay na maaaring
kapupulutan ng aral ng mga mambabasa.

Ang Tulang Hiligaynon ayon kay Molato (1986) ay kagaya ng iba pang anyo ng
katutubong panitikan ay dumaan muna sa pasalitang pahayag bago naisulat. Dumaan din ito
sa ilang yugto ng pag-unlad. Dagdag pa ni Molato na kagaya ng matandang Griyego, ang ating
mga ninunong Ilonggo, na tinatawag noon na “madyaasnon”, ay nagpamalas ng kahusayan sa
pagbigkas ng pinagtugma-tugmang kataga bilang paraan ng pakikipagtalastasan. Ang kanilang
isipan, damdamin at katwiran ay ang kanilang ipinapahayag sa kaakit-akit na berso. Ang
kanilang panawagan sa bathala, pangangaral, pang-aliw sa panauhin at iba pa ay kanilang
ipinaririnig sa makukulay na taludturan. Sayang nga lamang dahil iilan na lamang sa mga
akdang ito ang nakarating sa kasalukuyang panahon dahil sa marupok na materyal na
pinagsulatan ng mga akda.

May anim na yugto ang pag-unlad ng mga tulang Hiligaynon.

1. Hinamat-an (katutubong tula)

2. Nasimbugan day-ong dalahay (may halong impluwensya ng dayuhan)

3. Himpit nga habanyahan (ang pagiging tapat sa wikang sarili)

4. May talaksan (may sukat)

5. Sinalakot (komposit na berso)

6. Hilwalaybay (malayang taludturan)

Ang Hinamat-an ay binubuo ng maririkit at magkakatugmang pananalita. Nahahati ito

sa ilang uri gaya ng mga sumusunod: ang amba-amba na siyang papuri at pasasalamat sa
mga Diyos sa pagsilang ng bagong kasapi ng pamilya; ang asoy ay tulang pasalaysay ukol sa
pakikipagsapalaran, kuwento tungkol sa mga bayani, pananagumpay, memorableng
pangyayari, atbp. Ang banggianay o pagtatalong patula ay siya namang simula ng tinatawag
na balagtasan. Ang binabaylan ay isa pang uri ng hinamat-an o katutubong tula. Ito ay ang
orasyon o dasal ng matandang babaylan o priest-doctor. Karaniwang ginagamit ito sa
pagganap ng mga ritwal kagaya ng bugyaw o orasyon sa pagpapaalis ng masamang ispiritu sa
katawan ng biktima. Ang batak-dungan ay ang pagtawag sa ispiritu ng sanggol upang manatili
sa kanyang pisikal na katawan. Ang buruhisan ay ang taunang pag-alay sa bathala o
matulunging ispiritu para sa masagana at maluwalhating pamumuhay. Ang pahagbay ay
tinutula kung hinihiling sa Diyos ang matiwasay na pagsilang at kalusugan na patnubayan ang
paglaki at ikabubuti ng bagong silang na sanggol. Ang pagpukaw ay tinutula kung hihilingin sa
kaluluwa ng namatay na huwag nang guluhin ang iniwang pamilya at ihahabilin na lamang ang
nais nitong ipagawa sa kanya ng pamilya. Tara naman ang tinutula kung may hinihiling sa mga
di nakikitang ispiritu at unong kung may sinasamo sa may masamang ispiritu sa mga
ginagawang pang-iisturbo o panghihimasok sa kanilang lugar. Ang daraida ay nauukol sa
pagbibigay paalaala sa tao bago isagawa ang isang gawain. Ang daragilon o mga salita ng
katalinuhan na masarap pakinggan, may matayog na kaisipan na karaniwa’y patungkol sa mga
marurunong. Ang Siday ay patulang talakayan tungkol sa alok na pagpapakasal o
pamamanhikan.

Ang mga nabanggit na uri ng tulang Hiligaynon ay kasasalaminan ng husay at galing ng

mga Ilonggo sa pagsulat ng tula. Bilang patunay sa kanilang angking husay at galing ay
kanilang pagkapanalo ng Palanca Memorial Award, pinakamataas na gawad na ibinibigay sa
mananalo sa patimpalak ng mga akdang pampanitikan. Ilan sa mga batikang manunulat na ito
ay ang mga sumusunod:

MGA BATIKANG
MANUNULAT NA
ILONGGO

Ayon kay de Asis (1981) si Cano ay kilala bilang

poeta sa wikang Kastila at Hiligaynon at ilang beses na
pinatungan bilang pinakamahusay na makatang Ilonggo.
Noong 1926, naging Batharing Mamalaybay sa Pulong
nga Hiligaynon (Prinsipeng Makata sa Wikang Hiligaynon)
1933, Hari ng Balagtasan sa Panulaang Ilonggo, at
Prinsipe ng mga Makata ng Kanlurang Bisayas at ayon
kay Mulato, “Hari ng Makata sa wikang Hiligaynon”.
Flavio Zaragoza Cano

Ayon kay Sonza, si Jalandoni ay kilala bilang

henyo sa larangan ng Panitikan sa Hiligaynon. Bantog
siya sa katawagang “Queen of Queens of Hiligaynon
Writers” “Jaro’s Woman of Letters” at iba pa. Napasama
siya kina Zaragoza, Gumban at Torre bilang mga Makata
sa “Gintong Panahon ng Panulaang Ilonggo” at nagtamo
rin ng mga karangalan at gantimpala sa larangan ng
 panulatan. Sinulat niya ang kanyang unang nobela, “Ang
mga Tunoc Sang Isa Ca Bulak” (Ang mga Tinik ng Isang
Bulaklak) noong siya ay 16 taong gulang pa lamang.
Binansagan siyang “The Grand Dame of Hiligaynon
Literature” dahil sa dami at galing ng kanyang mga
sinulat. Tumanggap siya ng Republic Cultural Heritage
Award noong 1969 at ng Gawad Taboan mula sa
Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining
(NCCA) noong 2010.
Magdalena Jalandoni

Si Miguela Montelibano ay isang mahusay ding

manunulat sa wikang Hiligaynon. Ang kanyang pangalan
ay napasama rin sa mga makata sa “Gintong Panahon ng
Panulaang Ilonggo” at nagtamo rin ng mga karangalan sa
larangan ng panulaan ayon kay Hosillos (1989).

Miguela Montelibano

Ayon kay Mulato (1986) ang pangalan ni Torre

ay kabilang din sa mga makata sa “Gintong Panahon ng
Panitikang Ilonggo” at nagtamo rin ng karangalan sa
larangan ng panulatan. Siya ay tinaguriang “Amay” sang
Binag-ong Panulatan sa Hiligaynon (Ama ng Bagong
Panitik sa Hiligaynon)

Serapion Torre

Isang mahusay na manunulat. Ang kanyang

limang akda (Maikling Kwentong Hiligaynon) ay nanalo ng
unang gantimpala sa Palanca. “Ang Likum Sang Isla
San Miguel”-1999, “Sa Taguangkan Sang Duta” -2002,
“Esperanza” -2003, “Lanton” -2012, “Balay sang
Monyeka” -2014. Ang kanyang akdang “Tag-init sa Uma”
 (“Tag-init sa Bukid”) (1989) ay kasama sa reading list ng
mga klase sa literatura at humanidades sa mga
unibersidad at kolehiyo sa rehiyon tulad ng University of
the Philippines sa Miag-ao, University of San Agustin,
West Visayas State University, Central Philippine
University at St. Anthony’s College sa Antique.

Dr. Alice Tan Gonzales

Ilonggo Palanca Awards Hall of Fame awardee,

unang Pilipinong awtor na inimbitahan sa Sharjah
International Book Fair.

Peter Solis Nery

Ang unang sumulat ng Pasyon sa Hiligaynon

noong 1884. Dahil dito nabahiran ng Kristiyanismo ang
panitikang Hiligaynon.

Mariano Perfecto
 Sinabi ni Mulato (1986) na si Gumban ay
nagtamo ng dalawang malaking karangalan bilang
“Makata sa Katutubong Wika”. Noong Disyembre 30,
1926, itinanghal siya bilang hari ng Binalaybay sa
kanyang tulang “Halad kay Rizal”. Nakamit din niya ang
Delfin Gumban pagiging “Hari ng Balagtasan sa wikang Hiligaynon” sa
kanyang pagtanggol sa panig ng amay (ama) sa kanilang
balagtasan ni Serapion Torre na ang paksa ay tungkol sa
kahalagahan ng ama at ina. Si Gumban ay isang
mahusay na kwentista, tunay na makata, mamamahayag
at artista.

Isinilang siya sa Iloilo noong Mayo 19, 1921.

Siya ay opisyal ng Ikaanim na Distrito ng militari sa
panahon ng World War II at naging gobernador ng Iloilo
Condrado Saquian noong 1969 hanggang 1986. Naging pangulo Nasyonal
Norada ng Sumakwelan ng Ilonggo Organization. Ginawaran siya
ng UMPIL noong 1990 bilang Pambansang Alagad ni
Balagtas para sa Ilonggo Fiction.

Iba pang Manunulat na Ilonggo: Luis R. Centina III, Guillermo Gomez Rivera, Miguel Syjuco,
Leoncio P. Deriada, Alain Russ Dimzon, John Iremil Teodoro atbp. Dito sa CPU, maituturing
ding batikang manunulat sina: Propesor Corazon Q. Rabulan at Dr. Nelson A. Pomado.
Patunay nito ay ang mga pyesang nananalo sa patimpalak sa Talumpati at Binalaybay tuwing
University Day taon-taon. Makikita sa Aralin 7 ang kanilang mga naisulat.

Halimbawa ng mga Tula:

HALAD SA ILOY ALAY SA INA

Serapion Torre Salin ni Nenita Toreno-Mino

Sia adtong sa aton kabuhi naghatag,
Sia adtong sa sabak sa aton nagpatulog
Sa pagpangita sing kalipay sa patag
Sia nagapaulan, gapainit, galatag,
Agud himaya sa aton ya mahulog.
Siya yaong sa ati’y nagbigay ng buhay
Siya yaong nagpatulog sa kandungan
Sa paghahanap ng ligaya sa kapatagan
Nagpapaulan, nagpapainit, nagbibilad
Para kaluwalhatia’y sa atin maialay.
Sin-o balang naghatag Kristo sa kalibutan?
Sin-o balang naghatag sang dili malimutan,
Nga Rizal kag Mabini nga Pilipinas?
Dili balang iloy sa ila nagbatiti?
Dili bala sa dughan sang iloy nagkabuhi?
Banyaga adtong sa iloy handumanan
naglinas!
Kon sa inyo panglakaton mga tiil masuyakan,
Kay sang luib sang katipan kamo
ginapahamakan,
Gintug-anan, ginpaantus, ang paglaum
ginlaya;
Kon wala na ang iloy, sin-o ang inyo
dangpan?
Kon ang kalisod ninyo di sang iban
mahangpan
Si sin-o pa abi sa inyo magbulig sa paghaya?
Iloy . . . tuburan nga wala kahulubsan,
Nga ng imong kasingkasing dili gayud
mabuksan
Sang putling paghigugma kag
pagpalanggang ulay,
Kon sang unos kag bagyo sini nga kalibutan
Ang langit sang himaya hinali makaputan,
Sin-ong maga upod sa amon nga sa duta
magsulay?
Sino bang nagbigay ng Kristo sa sanlibutan?
Sino bang nagbigay ng di malilimutan,
Na Rizal at Mabini ng Pilipinas?
Di ba ina ang sa kanila’y nagkandili?
Di ba sa dibdib ng ina sila’y nabubuhay?
Banyaga yaong sa ina’y alaala’y niyapak!
Kung sa inyong paglalakbay mga paa’y
masugatan
Dahil sa kataksilan ng katipan kayo’y
pinahamak
Pinangakuan, pinahirapan, ang pag-asa’y
winasak
Kung wala ang ina sino ang inyong
pupuntahan?
Kung ang iyong kalungkutan hindi ng iba
maunawaan
Sino pa kaya ang makakatulong sa panahon
ng kalungkutan?
Ina . . . bukal ka na walang katapusan,
Ang iyong pusong hindi kaagad mabuksan
Nang dalisay na puso at pagmamahal na
tunay,
Kung ng unos at bagyo nitong sanlibutan
Ang langit ng luwalhati biglang makulapan
Sinong sasama sa aming nasa lupa’y
magdamay?
 ANG BULAN KAG DANAW ANG BUWAN AT DANAW
Flavio Zarragoza Cano Salin ni Nenita Toreno-Mino

Sa tunga sang kalinung sang kagab-ihon Sa gitna ng katahimikan ng gabi

Bulan nga masili nagpanalungdung, Buwang nakasisilaw nag pamunimuni
Nagwagwag sing sidlak nga bulawanon Nagsabog ng ginintuan niyang liwanag
Sang masubong dampug sang panganuron. Sa malungkot na pisngi ng ulap.

Matinlong patag may isa ka Danaw, Malinis na patag may isang danaw,
Katya sing tubig malinong, matin-aw, Puno ng tubig tahimik, malinaw,
Silak sang bulan, sang tubig nauhaw, Sikat ng buwan, ng tubig nauuhaw
Kag sa iya salaaming nagpanganinaw. At sa kanyang salami’y tinatanaw.

Silak sang bulan nagpalanglapnag Sikat ng buwan ay kumakalat

Sa idalum sang danaw nga nagasinag; Sa ilalim ng danaw na maaaninag,
Danaw kag Bulan ang iya katulad, Danaw at Buwan ang kanyang katulad,
Duha’ng magtiayon nga isa sing palad Dalawang mag-asawang nag-iisang palad!

Sidlak sang Bulan bisan manaladsad Sikat ng buwan kahit nananayad

Sa lining sang Danaw di makatublag; Sa katahimikan ng Danaw di makagambala;
Ikaw ang Danaw dalagang maanyag, Ikaw ang Danaw dalagang marilag,
Nga ginsilakan sang akon kasanag, Na sinikatan ng aking liwanag.

Kasanag sang gugma sa langit sang kalag, Liwanag ng pag-ibig sa langit ng kaluluwa,
Nga ginwagwag sang Bulan sang kaluyag Na sinabog ng Buwan ng pagmamahal
Sumidlak man ayhan kag bumanaag Sisikat man din kaya at bumanaag
Sa putling Danaw sang imo pagbatyag. Sa malinis na Danaw ng iyong dinarama.
ANG BAYONG KAG BANGA
Ni Flavio Zaragoza Cano

Sugiran ta kamo,
kag akon isaysay,
matahum sing guya,
sing lawas matibsul,
bukad sang kabugaw,
daw bukol sang doldol…

Kon magkaagahon,
nagasipit sang banga,
kay siang magasag-ub
sing tubig sa suba…
banga niya mabilog,
kay diutay sing baba,
matapuk sing buli
kag dali mabuka…

Sa amo nga ti-on,

isa ka binata,
kay sia man masag-ub
sa pangpang sang suba,
iya nakit-an
sang iya paglantaw
ma-anyag nga lin-ay
sang gugma gapukaw…

Dayon pinatindog
bayong nga kawayan
agod nga si Inday
iya mabuligan…
apang sa hinali
ang bayong napukan,
nabuong ang banga
kay amo’ng natup-an…

Gani mga nene,

inyo gid amligan
nga’ang inyo banga
dili mapukan
agud sa gihapon
kamo may sulodlan
kag kamo may tubig
nga sarang ma-imnan.
 Ang Pagpasimpalad ni Chikitiki sa Ibabaw sang Lamesa
Ni Dr. Alice Tan Gonzales

Si Chikitiki nagapuyo kaupod sa iya nanay sa gwa sang isa ka daku nga balay. Kon
adlaw nagapahuway sila sa giha sang kisami. Sa pagbagting sang orasyon kon hapon,
nagapanaug sila sa dingding sa pagbisa sa duta. Sa indi madugay nagasiga ang bombilya sa
kisami sa gwa sang balay. Kag nagasugod sila sa pagpangdakup sang mga lamok, langaw,
wayawaya, kag iban pa nga mga sapatsapat nga amo ang ila kalan-on.

Isa ka gab-i, samtang nagapaningaon sila, nagreklamo si Chikitiki sa iya nanay. “Nay,
natak-an na ako magkaon sang mga sapatsapat diri sa aton. Halin sang una asta subong amo
man gihapon ang aton ginakaon.”

“Amo gid ini iya ang pangabuhi sang mga tiki. Magpasalamat ka gani kuntani nga wala
kita ginakulang sang pagkaon diri. May ara iban dira nga ginagutoman,” laygay sang nanay ni
Chikitiki sa iya.

Nagpanumdum si Chikitiki. Matuod nga wala gid sila ginakulang. Pirme gani nga daw
mabusdik ang iya tiyan sa kabusog. Ugaling kay ginatak-an na gid sia sang ila ginakaon.
Gusto niya magkaon sang mas manamit nga pagkaon.

“’Nay, nadumduman mo bala ang tiki nga nakasayo diri sa aton?” pamangkot ni Chikitiki.
“Ato bala ang maputi haw.”

“A, ato’ng mestisa?” sabat sang nanay niya.

“Huo, ‘Nay. Si Bootstiki,” siling ni Chikitiki. “Abi mo, ‘Nay, siling niya taga didto sia sa
sulod sang balay. Nakasayo lang kuno sia diri sa aton kay naglakat ang mga tawo, gani nga
wala sang pagkaon sa sulod. Pero kon yara dira ang mga tawo, pili lang si Bootstiki sang iya
kalan-on. Kay man, madamu sang pagkaon nga ginabutang sa lamesa.”

“Aba, Chikitiki, indi ka magsiling nga gusto mo man didto ka?” hambal sang iya nanay
nga nagmuludlo gid ang mga mata sa kakibut.

“Huo tani, ‘Nay, e. Hamak mo, indi ka na manglagas sang imo pagkaon, sarisari pa ang
imo pilian. Manamit pa kuno kaayo.”

“Hoy, Chikitiki, tandaan mo ini ha? Indi ka gid magsala sa pagsulod didto kag magsaka
sa ibabaw sang lamesa. Delikado yadto nga lugar.” Nag-alsa ang tingog sang nanay ni
Chikitiki subong man ang iya ikog.

Naghipos lang si Chikitiki kag nagpadayon sa pagpangdakup sang kalan-on upod sa iya
nanay. Pero wala gid madula sa iya pensar ang manamit nga mga pagkaon nga ginkaon ni
Bootstiki sa ibabaw sang lamesa didto sa sulod balay. Isa ka ugto, ginbantayan lang ni Chikitiki
nga nagapiyongpiyong ang iya nanay kag magdalagan palayo. Tuyo niya nga magsulod sa
balay kag magsaka sa lamesa nga kalan-an upod kay Bootstiki.

“Chik! Chik! Chik! Chik!” panawag sang nakabugtaw niya nga nanay. Nabatian ni
Chikitiki ang panawag sa iya pero wala gid sia magsapak. Nangita si Chikitiki sang alagyan
pasulod. Nag-agi sia sa idalum sang screen door kag nagkamang sa dingding asta nakita niya
ang lamesa nga tipulon nga amo ang kalan-an sunu sa sugid ni Bootstiki. Naglatay sia pasaka
sa nagaisahanon nga tiil sang lamesa. Sa ibabaw sang lamesa may isa pa gid ka nagatindog
nga magamay nga lamesa nga tipulon man. Natandaan niya ang hambal ni Bootstiki nga
magsuhot lang sia sa idalum sang magamay nga lamesa. Yadto matuod didto ang iya abyan.

“Aba, Chiki, mayo gid nga nagakadto ka diri. Karon matilawan mo na ang ginahambal
ko nga manamit nga pagkaon,” masadya nga bugno sang iya abyan. Matambok ang mestisa
nga tiki. Bastante matuod sa pagkaon.

Sa wala madugay ginbutang na sang kusinera ang mga linuto sa ibabaw sang lamesa.
Masyado kahumot sang mga linuto nga nasulod sa mga bandehado kag pinggan.
Nanginamkinam si Chikitiki. Madalasa na kuntani sia gilayon, pero ginpunggan sia ni Bootstiki.
“Chik! Chik! Hulat anay!” saway ni Bootstiki sa abyan.

“Ngaa, Boots, haw? Daw makaon na gid ako pero,” reklamo ni Chikitiki. “Ara na ang
mga tawo,” sabat ni Bootstiki.

Nagpulongku ang mga tawo kag nagkaon. Nagpahimuyong si Chikitiki, pero

ginahadlukan sia nga maubusan sang pagkaon. “Indi ‘na nila maubos a,” nagakadlaw nga
hambal ni Bootstiki. “May mabilin gid ina.”

Sang makatapos na sa pagkaon ang mga tawo, madamu matuod sang nabilin nga mga
pagkaon. Pagtalikud sang mga tawo naggwa ang duha ka tiki sa ila ginapanaguan. Gin-atake
nila ang nagalalaghit nga mga mumho sa lamesa. Ginhalunhon ni Chikitiki ang mapino nga
keso nga naghalin sa salad. Nagpilirot ang iya mga mata sa kanamit. Si Bootstiki naman
nagmual sang balensyana. Nakita sang kusinera ang duha ka tiki nga nagapiyesta sa ibabaw
sang lamesa, bumalik ini sa kusina kag kumuha sang malaba nga plastik nga halampak sa
langaw. Buhos gid ang pensar sang mag-abyan sa ila ginakaon. Wala nila matalupangdan
gilayon ang nagpalapit nga kusinera. Sang masiplatan ni Bootstiki ang kusinera nga may
halampak, buot sia magsinggit sa pagpaandam kay Chikitiki nga magpanago, pero nadunlan sia
sang balensyana nga nagkapot sa iya tutonlan. Gani nagdalagan na lang sia pabalik sa idalum
sang magamay nga lamesa.

Ulihi na sang makita ni Chikitiki ang naghagunos nga halampak. Naigu gid ang iya buli!

“Aaah!” siyagit ni Chikitiki nga nagdalagan. Lumapaw sia sa bibi sang lamesa kag
nadagdag sa salog. Ginlagas sia sang kusinera, pero nagsuhot si Chikitiki sa idalum sang
aparador. Didto sia nagpagpabilin nga nagauraroy sa kasakit sang iya buli. Todo ang iya hibi
sang makita niya nga wala na ang iya ikog.

Sang magsiga, ang mga suga nagbalik si Chikitiki sa gwa sang balay. Didto ang iya
nanay sa ila suga nagapanukob sang mga sapatsapat.

“Nay,” nguyngoy ni Chikitiki. Ginsugid niya sa iya nanay ang natabu.

Naluoy ang nanay niya sa iya, pero nagsiling ini, “Nagpaandam gid ako sa imo nga indi
ka magsaka sa ibabaw sang lamesa kalan-an kay delikado, wala ka namati. Ti, tan-awa ina,
kundi nakatilaw ka.”

“’Nay, ang ikog ko . . .,” pisngu ni Chikitiki.

 “Sige lang, Anak, matubo lang ina liwat,” uloulo sang nanay niya. “Pero indi ka na
magbalik didto, ha? Kay kon ang ulo mo gani ang mautod sa dason, ti, indi na gid ina
magtubo.”

“Huo, ‘Nay, indi na gid ako magliwat,” pangako ni Chikitiki.

Kag wala na gid matuod si Chikitiki nagbalik sa ibabaw sang lamesa kalan-an.
Malipayon sia nga nag-upod kay nanay niya sa pagpanakop sang mga lamok, langaw,
wayawaya, kag iban pa nga sapatsapat sa gwa sang balay tagsa ka gab-i sa malawig nga
panahon.
 Aralin 7

Pagpapahalaga sa mga Kontemporaryong Anyo ng Panulaan

Mga Layunin: Pagkatapos ng araling ito, ang mga mag-aaral ay inaasahang:

1. natukoy at naipaliwanag ang iba’t ibang uri ng kontemporaryong panitikan;
2. nakagawa ng sariling likhang kontemporaryo na panitikan;
3. nakapagsaliksik ng video clips ng mga kontemporaryong panitikan at nailahad sa
klase;
4. nakapagtanghal ng rap, OPM, Kundiman, Komposo, FlipTop, at RnB;
5. nakapagtanghal ng isahan o sabayang pagbigkas ng binalaybay; at
6. nakapagpakita ng kawilihan sa pagbasa at pagsusuri bilang pagbibigay halaga sa
mga kontemporaryong panitikan.

Talakayin Natin

Pick Up Lines at Hugot Lines

Ang mga pahayag na Pick Up Lines at Hugot Lines ay lalong umuso sa panahon ng
milenyum dahil sa mga social networking sites na nagpapabilis sa paghahatid ng mensahe sa
pinapadalhan. Kahit sinong Filipino, anuman ang estado sa buhay ay nakakaisip kaagad ng ga
ganitong uri ng pagpapahayag upang kunin ang atensyon ng tumatanggap ng mensahe o
nakikinig. Ang mga ganitong uri ng pahayag ay lalong nagpapatunay na ang bawat Filipino ay
may malawak at malalim na pagtanaw sa buhay, kung kaya’t nagagawa niyang kakaiba ang
paraan niya ng pananalita sa kausap. Lalong pinatutunayan ng mga pick up lines at hugot lines
ang pagiging makata ng bawat Filipino sa sariling wika.

Mga Halimbawa: Tagalog Pick Up lines

1. May lahi ka bang keyboard? Type kasi kita.

2. Sana camera na lang ako, para ngingitian mo palagi ako.
3. Sana Sabado na lang ako at ikaw ang Linggo, para ikaw ang kinabukasan ko.
4. Mahilig ka ba sa tea? Kasi teanamaan na ata ako sa ‘yo.
5. Dilim ka ba? Kasi nang dumating ka, wala na akong makitang iba.
6. Aanhin mo pa ang bahay niyo, kung nakatira ka na sa puso ko?
7. Sana tsinelas nalang tayong dalawa, para kung nawala ang isa, hindi na pwedeng
ipares sa iba dahil di na bagay.
8. Lakwatsera ka ba? Kasi hanggang sa panaginip ko, napapadpad ka.
9. Pwede ba kitang maging driver? Para ikaw na ang magpapatakbo ng buhay ko.
10. Panganib ka ba? Bakit? Kasi bumibilis ang tibok ng puso ko kapag nandyan ka.
11. Ilog ka ba? Lunurin mo ako sa pagmamahal mo, para maangkin mo ang buhay ko.
12. May butas ba sa puso mo? Kasi na trap ako sa loob and I can’t find my way out.
13. Pag wala ka, buhay ko parang lapis na hindi pa natatasahan: Pointless.
14. Hindi ka ba nabibingi? Pangalan mo kasi ang laging sinisigaw ng puso ko.
15. Sana ako na lang ang birthday mo, para excited ka pag dumarating ako.
 Iba Pang Mga Halimbawa: Top 50 Pick Up Lines Tagalog

1. Sana ulan ka at lupa ako…bakit? Para kahit gaano kalakas ang patak mo, sa akin pa
rin ang bagsak mo.
2. Español ka ba? Sinakop mo kasi ang puso ko.
3. Exam ka ba? Gustong- gusto na kasi kitang I take home, eh.
4. Punta na tayo sa sementeryo….bakit? Dalawin natin ang puso ko na patay na patay
sa ‘yo.
5. Utang ka ba? Kasi habang tumatagal lumalaki ang INTERES ko sa ‘yo.
6. Kung posporo ka at posporo din ako…eh di MATCH tayo.
7. Favorite subject mo ba ang geometry? Kasi kahit anong angle, ang cute mo.
8. Pwede bang magpa-picture kasama ka? Para naman ma-develop tayo.
9. Sa’yo na PHILHEALTH, sa’yo na SSS…..basta akin PAG-IBIG mo.
10. Pwede ba kita maging driver? Para ikaw na magpapatakbo ng buhay ko.

Ang Hugot Lines

Mga Halimbawa: Hugot Quotes Tagalog

1. Minsan may mga taong iniiwasan mong pansinin pero ang puso mo gustong-gusto
siyang kamustahin.
2. Hindi lahat ng patama tungkol sa ‘yo, sadyang natatamaan ka lang kasi feel mo!
3. Ang puso ay parang paminta. Buo talaga, pilit lang dinudurog ng iba.
4. Minsan kailangan mong ilabas lahat ng sama ng loob mo, para malaman nilang hindi
UNLIMITED ang pasensya mo.
5. Tutal ikaw naman ‘tong matalino…..paki-explain nga ‘tong nararamdaman ko sa ‘yo!
6. Yung madali namang iwasan yung taong gusto mo…mahirap lang talaga iwasan
yung nararamdaman mo.
7. Hindi ka makakahanap ng totoong magmahal sa ‘yo, kung pati sarili mo, NILOLOKO
mo.
8. Hindi lahat ng post ko, tungkol sa ‘yo…at hindi lahat ng tungkol sa ‘yo, ipopost ko.
9. Dapat ba akong ngumiti dahil magkaibigan tayo? O dapat ba akong malungkot dahil
hanggang dun lang tayo?
10. Hindi tanga yung taong sobrang nagmahal. Mas tanga yung taong minahal ng sobra
pero naghanap pa ng iba.
11. Huwag mong hayaang mapagod ang isang taong mahalin ka. Kasi sa dulo, nawalan
ka na, nakasakit ka pa.
12. Hindi naman lahat ng panloloko at pang-iiwan na naranasan natin ay kamalasan na.
Dahil minsan ang iniisip nating trahedya may bungang magandang biyaya pala.
13. Kapag mahal mo hindi uso ang salitang busy. Dapat binibigyan mo ng time para
maramdaman n’ya na hindi mo s’ya nakakalimutan at maparamdam mo rin na mahal
na mahal mo siya.
14. Minsan kahit ilang beses pang sabihin ng utak mo na “TAMA NA”, pilit pa ring
sinasabi ng puso mong konting tiis pa.
Iba Pang Halimbawa:

Mga Hugot Lines

1. Sa LOVE, walang bingi; walang bulag; walang pipi…pero TANGA marami.
2. Ang mabuting lalaki, “stick to one”, hindi 3 in 1.
3. Kapag sinabihan ka nang: “Ang ganda mo!”, mag-thank you ka na lang. Minsan ka
na nga lang sabihan, mag-iinarte ka pa.
4. Labs, para kang damit na suot ko ngayon. Simple lang pero bagay sa akin.
5. Lagi na lang ninyong sinisisi ang mga taong “paasa”. Hindi kaya, kasalanan mo dahil
“assuming” ka lang?

Narito Pa Ang Ibang Halimbawa

1. Matuto kang maghintay. Hindi lahat ng gusto mo makukuha mo kaagad.

2. Hindi lahat ng gusto mo, makukuha mo. Lahat ng bagay may tamang panahon.
3. Kung pwede lang maging excuse ang pagiging broken hearted, malamang marami
ng absent sa High School at College.
4. Wala namang masama pag magmahal ka ng sobra-sobra basta ba, ‘wag lang
sosobra ng ISA!
5. ‘Wag na ‘wag kang maiinlove sa taong walang pakialam dahil para ka lang
nagwawalis habang nakabukas ang electric fan…lahat ng effort mo ay nasasayang.
6. Pag tinawag kang plastik, tawagin mo siyang papel. Bakit? Kasi hindi ka naman
makikipagplastikan kung walang “pumapapel”.
7. ‘Wag na ‘wag mo akong pakawalan kung ayaw mong makitang pinag-aagawan!

Binalaybay

Mangin Mapuslanon: Katungdanan sa Kaugalingon, Sosyodad kag Palibot

Subong Kag sa Palaabuton

Gindihon ni: Dr. Nelson A. Pomado

Intro:
Mga abyan, may isa ako ka ambahanon inyo gid nga pamatian
Kabay pa nga mag palanupsop sa tagipusuon ninyo tanan:

Ambahon:
“Sa higad sinang bukid, may isa ka tuburan,
Sa bato nagailig ang matam-is nga tubig.
Sa dako kong kauhaw, ako ang naghapit,
Kag akon nga ginbatyag, ang kabugnaw sang tubig”

Amo ina ang ambahanon nga indi ko gid malimtan,

Ginakanta ni Tatay samtang kami nagaarado sa talamnan,
Tuburan…tubig… sang Diyos sa amon libre nga ginhatag,
 Tipigan ko gid ini bilang bahin sang akon responsibilidad.

Mga abyan, halangdon nga hurado, kag mga Centralians,

Maayad- ayad gid nga aga (okun hapon) sa inyo nga tanan,
Ang akon igasaysay, ginapangabay ko inyo gid pamatian,
Kay akon igapatpat, tama ka importante nga mga dinalan!

Pilipino ako, may rasang kayumanggi kag may panindugan,

May responsibilidad sa kaugalingon kag sa sosyodad man,
Kalakip ang aton palibot, mga kaingod, kag ginaistaran,
Mga manggad nga indi matupungan sa sining kalibutan!

Kita nga tinuga sang Diyos, palangga Niya kay mapuslanon,

Ang aton abilidad sa kaayuhan gid lamang dapat gamiton,
Indi gid pag gub-on kag dapat tipigan ini tanan naton,
Para sa maumwad kag mapuslanon nga palaabuton!

Huo…may salabton sa kaugalingon kita nga mga tinuga man,

Kag sa sosyodad, nga aton sandigan kag gina pangabuhian,
Subong man ang aton palibot karon, kag sa katubtuban,
Tanda sang aton nga pagka-Plipino bantog sa bug-os kalibutan!

Centralian kita, dungganon, mapuslanon kag may ikasarang,

Kristiyano nga may pag ulikid sa isigkatawo kag bisan sin-o man,
Wala nagapabaya sang kaugalingon sa tanan nga mga tinion,
Lamang mapakita ang pagtipig sang aton palibot kag kaugalingon.

Salabton kag katungdanan ko ang akon bwasdamlag diri sa lupa,

Sa pagsakripisyo sa pangabuhi kag matutom nga pagtinguha,
Katungdanan ko sa akon kapareho akon gid dapat nga matuman,
Agod ang katawhay sa palibot, sang tagsa-tagsa maaguman!

Puhunan ko sa pagpangabuhi ang sa CPU nga akon natun-an,

Gamiton ini sa husto kag indi pag gub-on kundi pagatipigan,
Sanglit kon malain ang matabo pag-abot sa husto nga panahon,
Indi mabasol ang iban, kundi ang akon man lang kaugalingon!

Ano gid bala ang papel naton diri sa duta nga aton natawhan?
Indi bala nagapangabuhi mapait man o matawhay upod ang iban,
Pero kon maiya-iyahon kita kag dalok sa aton nga isigkapareho,
Banwa naton kag palibot masyado kagarot kag mangin problemado.

Gani sa mga kapareho ko, kag talahuron nga mga Centralians,

Ibandera ang kaugalingon, kag isinggit nga ikaw may kapuslanan!
Tinuga ka sang Diyos, iya gid palangga nga handa magbulig sa iban,
Kabahin ka man sang sosyodad kag palibot nga imo ginapuy-an!

Magtangla sa langit kag Siya aton gid dapat nga pasalamatan!

Isinggit sa Iya ang pagdayaw nga kita manggad nga dili mabayluhan,
“Diyos ko, yari ako nga nagapangamuyo kag nagaapelar sa Imo,
Ubayan mo sa pagserbe sa akon sosyodad, palibot, kag isigkatawo,
 Sa subong kag sa palaabuton…..yari nagahulat sang pagtuytoy Nimo!

Mga Centralians, Naga Bahin Sang Iya Panahon, Talento,

Kag Kabuganaan Para sa Isa Ka CPU

Gindihon ni: Dr. Nelson A. Pomado

Mga kaabyanan, mga hurado kag sa iban pa nga mga Centralians,

Sing maayo nga hapon naga pangayo ako sa inyo sing katahuran,
Nga sa akon pagpabati sa inyo sining akon gindihon nga binalaybay,
Sa inyo tagipusuon maagom ang wala tupong nga kalipay!

Ang tatak Centralian wala’y katulad, bantog kag makatilingala,

Kay handa ka magbulig sa kay sin-o man kag sa tagsa-tagsa,
Dugangan pa sang “Central Spirit” mabudlay i- explain kon nga-a,
Ang paghilirupay sang Centralians mabaskog gid kag indi maka duluda!

May dako nga bahin sa aton kabuhi ang subong nga tema,
Bilang Centralians, ini makahulugan man sa aton kada isa,
Gani ang inyo igdulungog akon gid gina pangabay,
Pamatian, intyendihon kag itanom sa tagipusuon, ining binalaybay!

PANAHON:
Kita nga mga Centralians dapat may yara nga panahon para gid sa Iya,
Nga isa ka bulawanon kag mabinungahon para malipay man Siya,
Panahon sa pagserbisyo sa Iya, himpit nga mga bugay kag manggad,
Gikan sa Makaako, grasyang himpit, dalisay kag wala gid naga lubad.

Panahon sa pagpangamuyo, para sa padayon nga pag-asenso sang CPU,

Indi gid pagkalimtan sang kada isa, sa elementarya, high school o kolehiyo,
Subong man mga senior high school, titsers kag iban pa nga mga empleyado,
Pinalanggang buluthuan naton maga kalipay gid, siguradong-sigurado ako!

Pwede man bahinan Siya sang panahon kon naghalin pa kita sa iban nga lugar,
Magpamasyar, maglibot-libot sa iya kampus, mga buildings, kag hulot-klasehan,
Wala sing duha-duha mabulong gid ang imo kapung-aw kag kahidlaw,
Kag sa tuman nga kalipay maga hambal ka: “CPU, ginapabugal ta gid ikaw!

TALENTO:
Kon may talento ka man nga isa ka lalaki, babaye, agi, bataon o tigulang nga Centralian,
Katulad sa pagkanta, pagsaot, pagbinalaybay, pagtukar, drama basta abilidadan lang,
Ibahin mo para sa CPU tanda sang imo pagpalangga kag para man sa Iya kalipayan,
Kay kon ikaw maga daug halimbawa sa mga kontests, CPU mahatagan kadungganan.
 Pwede man gani nga kon may abilidad ka sa pagkanta,
Kinahanglan ka gid sa University Church sa Choir mag-entra,
Kay ina nga talento ginbugay sa imo sang mahal nga Ginoo ta,
Gamiton mo ina, tanda sang pagserbisyo sa simbahan kag sa Iya.

Kag kon may talento ka man sa pagtukar sang instrumento sa musika,

Sa panahon sang Christ Emphasis Week importante kag kinahanglanon ka,
Ipabati sa mga tumuluo kag sa kay Kristo ina nga talento o abilidad nimo,
Mapalipay mo pa ang iban subong man ang buluthuan mo nga CPU!

KABUGANAAN:
Kon aton man analisahon, ang aton kabuganaan, sa Diyos lang nagikan,
Kag paagi sa Iya, kita nakatapos kag ginatawag nga mga Centralians,
Kon kita may trabaho na, ini bangod man sa aton eskwelahan,
CPU ang ngalan, nga ginapabugal gid sing kadamuan!

Katulad ko nga work student, lamang makatapos sa akon pag eskwel,a

Naga salalampaw ang tulun-an kag ang madamo-damo ko nga obra,
Kon pakamaayuhon nga ako maka gradweyt na kag basi man maka kwarta,
Ang mga imol kag mga pareho ko nga Centralian, handa ako magbulig sa ila!

Ukon basi pa lang makuha ko ang mataas nga pwesto sa ginaobrahan,

Bisan paano, paga himuon ko ang kutob sang akon nga masarangan,
Ang isa ka Centralian, akon kapamilya, kapuso kag pinalangga man,
Bahinan ko sang akon kabuganaan nga sa Makaako, kag sa CPU nagikan!

Gani, sa inyo tanan nga yari diri subong nga tinion,

Ilabi na gid sa mga Centralians nga naga pamati sa akon,
Ang aton panahon, talento kag mga kabuganaan,
Ibahin man sa CPU kag subong man sa iban!

Himuon gid naton ini bilang hilikuton sang isa ka Kristiyano,

Ilabi na gid sa mga gradwado sining buluthuan nga CPU

Aton utod nga gina palangga kag subong man ni Kristo!

Gani… ikaw, siya, ako kag kita nga mga Centralians,

Dapat gid maghugpong kag mag binuligay man,
Ang panahon, abilidad kag manggad nga sa Diyos nagikan
Indi pagdinguti, kay madamo pa ang naga kinahanglan!

HALAD NGA BINALAYBAY SA KAADLAWAN

(Sa Kaadlawan ni Ms. Ruth , Agosto 19, 2017)

Gindihon ni: Dr. Nelson A. Pomado

 Ang paghalad sang binalaybay indi mahapos nga hilimuon,
Ilabi pa kon ini para sa tawo nga malapit sa imo tagipusuon,
Kay sang mabaton ko ang isa ka ma ayad-ayad nga imbitasyon,
Naglibog gid ang ulo ko kon ano ang akon pagahimuon.

Sang mabasa ko nga petsa 19 sa bulan sang Agosto ang selebrasyon,

Ang parte sa kaadlawan ni Madame Ruth, Sabado gali sa kalendaryo ang nakita nakon,
Ano na lang ini? Ang panambiton ko sadto sa akon nga kaugalingon,
Kay sa sina nga petsa duha gid ka naga sunod nga mga klase ko sa Graduate School.

Gintinguhaan ko nga ang duha ka subjects nakaklase ako bisan sa malip-ot lang nga panahon,
Para gid lamang makakadto sa sini nga okasyon kag walay angay nga selebrasyon,
Sang isa ka lin-ay nga bantog, kag mapinalanggaon, siya si Madame Ruth, kon tawgon,
Sa iya kaadlawan kita makig-ambit sa mga bugay ginhatag sang Makaako naton!

Madame Ruth….nagapati ako nga ining okasyon para sa imo kaadlawan kag pagretero,
Handurawon ko nag gid lamang ang pag-ulolopod naton sa Academic Council sadto,
Ang imo mga malaba nga reports sa Registrar’s Concerns: tama ka thrilling kag enjoy gid ako,
May gina print ka para basahon…kag may power point man sa amon nga ginpakita nimo.

Ang aton pag-upod sa boarding house akon man pagahandumon kag indi pagkalimtan,
Pero naga libog ang ulo ko kon insa nga wala ko gid ikaw sadto madiparahan?
Wala man ina problema kag ikaw nagapati sa hurubaton nga wala’y nagabato diri sa kalibutan,
Sure na sure ako pag abot sang panahon may maga panagbalay gid…isa ka mabukod nga
Adan!

Indi bala nga ang Ginoo may plano gid sa kada isa sa aton diri sa dutang bilidhon kag luhaan,
Naka damgo ako nga may naka pa tumbo sang imo kasing-kasing ukon korason man,
Ikaw naghipos-hipos gid lang kag kami imo gin sorpresa nga yara ka sa isa ka simbahan,
Naga martsa sa lanton sang kalasalon, puno ka sing kalipay ang yuhom mo indi matupungan!

Kon magmatuod gid man ining akon damgo nga gina saysay sa inyo
mahatagan sing katumanan,
Pabor gid sa aton kay kita maga kinalipay kag selebrahon naman
ang imo dako nga kadalag-an,
Sang imo paghigugma, daw ulan nga nagatulo kag dili mahibalua-an kon sa diin ini nagikan,
Maga panggas sang madamo nga binhi, handurawon namon tubtob sa katubtuban!

Nagapasalamat kami sa Gino-o sang mga grasya nga nabaton mo halin sa Iya,
Kay sa subong nga adlaw dugang nga kabuhi sa imo ginbugay pa gid Niya,
Kami tanan nga yari diri subong nagahugpong gid sa pagpangamuyo para sa imo,
Nga ikaw hatagan pa gid sing maayong lawas, madamo nga grasya pati na dira ang…Nobyo!

Inday Ruth gid ang tawag ko sa ining BFF ko kon kami magkita o magsugata,
Subong man sa informal nga mga okasyon daw sa mag-utod ang pagkabig sa isa kag isa,
Amo kami sina kalapit sa tagsa-tagsa, kay kami magka-boardmate sadtong una,
Pero kon magasala ako sa grade sheets kag rekords wala pabor-pabor gid ina sa iya.

Inday Ruth, malipayon nga pagsaulog sang imo kaadlawan sa subong nga tinion,
Kabay pa sang Makaako ikaw gid hatagan madamo nga grasya kag mag malipayon,
 Indi gid namon malimtan ang imo kaayo, pagpalangga kag pag-ulikid sa amon,
Tanda sang imo pagkahimpit, pag-ulikid, pagsalig nga dapat gid nimo paduyunon!

Binalaybay Para Kay Ma’am Rabulan

Ginsulat ni Propesor Nenita Toreno-Mino, para sa ika-80 nga kaadlawan ni

Propesor Q. Rabulan, Hunyo 28, 2015

Iloy Rabulan nakahibalo gid ako,

Nga indi ko gid matupungan ang imo talento,
Apang ini nga binalaybay akon gid gintinguhaan nga ibalay,
Para bisan gamay ikaw akon mapahalipay.

Sang gintawgan ako ni Kristine kahapon,

Nga mangin kabahin sang sini nga selebrasyon,
Nalipay gid ako kag nangin bugalon,
Indi tungod kay makalibre ako sang akon palanyagahon,
Kundi tungod nga mapabutyag ko ang unod sang akon tagipusuon.

Corazon Q. Rabulan ang imo ngalan,

Iloy Cora ka para sa amon tanan,
Bulahan ang imo bana kag mga kabataan,
Kay ang imo abilidad kag kaalam indi malabawan.

Ang katutom mo sa trabaho dapat pamarisan,

Ikaw amon naging ehemplo, kag nangin modelo man,
Sa pamayo mo ako pirme nagadayaw,
Sa terno mo nga bag kag sapatos kami wala ibuga,
Nalipay gid ako kon masugata mal-am nga gwapa.

Corazon ang imo ngalan bagay gid sa imo batasan,

Sa pagkamaalwan kag pagkamabinuligon kampyon ka man,
Kon may tsokolate nga padala ang imo kabataan,
Dayon kami imo gid pagadal-an,
Ambot kon ini ila nahibaloan?

Si Iloy Rabulan tama gid ka madinumdumon,

Kon kami gani sa faculty room nagakilinaon,
Si Jim Rabulan nga iya bana dayon niya dumdumon,
Tunga sang iya pagkaon sa balay pagadal-on,
Agod sa iya bana ini ipasalubong.

Pero ang naham-otan ko gid sa tanan,

Nga kon si Iloy Rabulan may balaklon nga naluyagan,
Si Sir Jim Rabulan iya ginapanaguan,
Kay basi kuno kon iya mahibaloan,
Siya pagahambalan nga, ”nagbakal ka na naman?”
 Iloy Rabulan ako nagapangayo sang kapatawaran,
Sa pagbulgar ko sang imo sekreto nga ginatipigan,
Ginahambal ko ini pero ako ginakulbaan,
Kay basi pagkatapos sini ako imo paga-akigan.

Gani sir Jim sa imo ako nagapangabay,

Hangpon na lang naton ang iya kalipay,
Tani kon diin s’ya malipayon,
Siya aton na lang paga suportahon.

Iloy Rabulan, ikaw indi gid nakon malipatan,

Tungod ang nanay ko pareho ang inyo ngalan,
Mapalaron ako bisan wala na si Nanay,
Nakita ko s’ya gihapon sa imo nga dagway.

Sa katapusan, sa Ginoo ako nagapangamuyo,

Malawig mo nga kabuhi akon gina-ampo,
Maayo nga panglawason, imo maagom,
Para tanan kita mangin malipayon.

IBA PANG HALIMBAWA NG BINALAYBAY:

Diyosa Kag Iban Pa

(Mga binalaybay ni Rex Hidalgo)

DIYOSA

Ginapangita ko
Diri sa katalunan
Ang imo yuhom,
Ginapamatian
Ko ang mga ambahanon
Nga ginbilin mo,
Kag ginsunod ko
Ang imo mga tapak
Sa mga bulak.
Diyosa ikaw
Sining ilo nga dughan
Nga pinilas mo
Bangod wala ka
Nagpaalam
Sang ikaw nagtaliwan.
Ginduaw mo
Ako sa katulogon
Kag ginpabatyag
Ang kadagaya
 Sang imo paghigugma
Nga halandumon
Apang paano
Sa tion sang pagbugtaw
Ikaw maangkon?

ANG KAHOY SANG KABUHI

Sa malawig nga banas

Sining mabagyuhon nga pagpangita
Nabatyagan ko ang ulan
Kag ang init nga masingkal
Samtang sa akon tiil nagpilit
Lunang gikan sa mga uma nga nadangtan
Pispis ako nga basa
Sa imo handing nagpasilong,
Lapyu ang kalag kag
Ginamingaw ang tagipusuon.

Indi ko lubos nga mahangpan

Ang malawig mong paghulat
Nga sa akon pagkadagpa
Imo pa ako ginpabangon
Nahibal-an ko
Nga ang nagakaon sang imo bunga
Ginatawag gihapon nga buang.
Apang kon buang ang ginagutom
Tadlong bala ang mga isip nila nga mga busog?

Matugnaw ang hangin

Sa pukatod sang mga damgo,
Apang kahoy ka nga mapag-on
Kag salandigan sang napukan…
Sa tion nga ang Sidlangan
Ginpapula sa dugo kag bala,
Ginpukaw mo ang akon dughan
Kag gintanyag ang paghigugma.

Ang lupig ginalupig gihapon

Kag ang manogpigos yara pa sa baybayon,
Apang may paglaom na sa paghimakas
Padulong sa banas nga mahimayaon
Kay ang kalag kong napukan
Nga bilanggo sa kasisidmon
Gintandog sang imo gugma
Kag ginbanhaw sa ambahanon.

SA AKON PAGBALIK
 Dawata na,
Hinigugma ko,
Ang akon kamot
Kay magataklad kita
Sa bukid nga binayaan
Sang panahon.

Indi ka magsiling
Nga sa akon pagtulog
Wala ko ikaw gindamgo;
Indi ka magkaimon
Sa mga bulak
Nga gintandog ko,
Bangod ang imo kahumot
Amo lang ang nagabuhi
Sa akon kalag
Kag ang imo paghigugma
Ang nagahatag kabaskog
Sa akon pagtaklad.

Sa akon pagbalik
Sa imo luyo,
Luyag ko tam-iran ang malum-ok mong bibig
Kag inang imo tingog
Akon mabatian
Nga nagasambit sa akon ngalan
Kag nagapadabdab
Sining dughan
Yari naman ako,
Ang namat-an mong pulong.

I. Luwa/Loa
Ang luwa ay Ilonggo bersyon ng tanaga ng mga Tagalog at haiku ng Hapon.Ito
ay binubuo ng 5, 7, 9, o 11pantig sa bawat linya o taludtod. Ayon kay Prof. John
Erimel Teodoro, ang luwa ay binibigkas ng mga Ilonggo tuwing may lamay sa patay
(pamilasyon).

Mga Halimbawa:
1. Kon ako mamana
Pilion ko dako mata
Kon wala kami suga
Patindugon ko sa tunga.

2. Ang init nga pandesal

Ginlu-ad ko sa Rizal
Wala na ‘ko kahambal
Kay nasawsaw sa Royal
(ni: Flor Jelyn Gafate)
 3. May isa ka Hapon
Daku-dako buy-on
Nag-restling kahapon
Naguba ang ngipon
(ni: Adrian Paolo Cordero)

4. Didto ayon sa Cubay

May nagsinggit “Diyos ko Day!”
Kay ang iya nga balay
Gin ubos gid sang anay
(ni: Ennah Faye Tolentino)

5. Ang akon Nanay

Pirme lang ga panghayhay
Paglakbay sa taytay
Nahulog iya paypay
(ni: Gerrod Villaruz)

6. Didto sa amon baryo

Damo ga tiro-tiro
May naigo nga tawo
Pakadto na ang dyaryo
(ni: Daphne Barce)

7. May isa ka lalaki

Guya niya daw babayi
Natipalo sa kalye
Nahulog iya pante!
(ni: Newton Aaron Llorente)

8. Hay babaye nga law-ay!

Sa imo pagkiaykiay
Si Nonoy nagapangilay
Pati ido nagalaway-laway
(ni: Julio Bartolome Torres)

9. Didto sa Antique
May isa ka lalaki
Nga pirme lang gahibi
Kay indi siya ka pangihi
(ni: Samantha Regalado)

10. Sa adlaw sang Biyernes Santo

Alas tres! Napatay si Kristo
Sa Dominggo sang pagkabanhaw
Wala na tawo ga wawaw
(ni: Mitchie Senoron)

Pagbigkas na Patula (Spoken Poetry)

 Isa itong uri ng panitikan na naisasagawa sa pamamagitan ng pagtatanghal. Ito
ay nagkukwento o nagsasaad ng iba't ibang mga istorya. Kung minsa'y malungkot at
kung minsan naman ay nakapagpapatawa.Isa sa mga tinatawag na "performance art" o
pagtatanghal ng sining. Ito’y isang uri ng sining at nakapokus ito sa estetiko o arte ng
mga pyesa, mga pagbigkas ng salita, mga punto, at boses.

II. Komposo/Composo

Isang komposisyon at pampanitikang ekspresyon sa anyong awit ang

komposo. Sa komposo ay nailalahad ang ating tradisyon at kulturang mga
Ilonggo, nagbibigay din ito ng aral sa mga nakikinig. Katangian ng komposo ang
pabalik-balik ng tono.

Isa sa mga pinakabantog na “manugkomposo” ay si Virgilio Petchellier,

kilala ng mga Ilonggo sa bansag na “Pirot”, isang “haranista”. Isinilang siya
noong Oktubre 6, 1954 sa Brgy. Pontoc, Lemery, Iloilo. Naging “Pinoy Icon
Awardee” noong 2010. Kasalukuyang naninirahan sa Brgy. Caranas, Janiuay,
Iloilo si Pirot.

Kampo ni Ladio
(Pirot)

Sa higad sang sapa, sa kampo ni Ladio

May turiteng manok nga ginaarado
Inari ko malapit isang ulitawo
Nangahas magsukat sang kamot yang too

Dinikta sang apa, sinulat sang kumpol

Binasa sang bulag, namati ang bungol
Testigos ang buktot sa pagkamatuod
Naakig ang lupog kay dili katindog

Kinuha ang gitara kag magkinalipay

Kinuskos sang pingkaw, ang tarso nagbabay
Umabot ang sungi, kinantahan lolay
Ang buktot kag pi-ang amo ang nagsabay

Kon akon madumduman buktot ko nga ugangan

Daw malupok ang akon dughan
Tungod sa pagpenitensiya sang bayaw ko nga pirot
Dughan ko gapuloryakot
Dugangan pa man gani sang biras ko nga sungi
Dughan ko kay daw magisi
Pilit ko nga antuson asawa ko nga hapuon
Anhon kay swerte nakon

Gindamgo ta sa litsehan
May ara ka sa salmonan
Gintigay sa tirsyohan
Gugma ta sa raynahan

Turagsoy

Artist: Max Surban

Ginsag-a ko ang sapasapa,

Didto sa may talamnanan
Ang turagsoy nga akon nadakpan
Ginhimo ko nga linagpang

Nag-abot ang mga bisita

Kabarkada ko sa inuman
Linagpang nga turagsoy
Amon ginsumsuman.

Linagpang ko nga turagsoy

Sa sabaw naga langoy-langoy
Ginlaktan pa gid sang ginamos
Pinamalhas gid kami sang higop

Ang siling sang nakatilaw

Sampat gid ang timplada mo
Linagpang nga turagsoy
Kanamit gid pro!

Pagkatapos namon sang kaon

Linagpang ko nagbati
May naga dihal, naga siyop-siyop
Kay ang bibig tama gid kahapdi

May nagatulo ang luha

Nga wala naman sing kasubo
Tungod sang turagsoy nga akon linagpang
Tama gid kakahang!
 PROVINCIAL JAIL

Apol Makintos Bacolodnon,

Orihinal na theme song ng drama sa Bombo Radyo
na may katulad ding pamagat

Masubo matuod ang dili angayan

Provincial jail ang amon ginsudlan
Pader naga libot, sa kilid magtimbang
Rehas nga salsalon ang amon pwertahan

Ang gintunaan sang amon pagpreso

May ara pamuno, pamatay sang tawo
May ara holdaper, kawatan sa bangko
May ara nga smuggler, kontra sa gobyerno

Alas siete sang aga, kami ang mamahaw

Isa ka pandesal taho nga malus-aw
Ang luha sa amon mata naga kalaw-kalaw
Bangod sadtong taho, sarang mapanghinaw

Alas onse impunto, kami ang mapila

Makadto sa kitchen, makuha panyaga
Bugas nga NGA, wala mapili-i
Bangod sang kitchen boy, matamad magkuti.

Ang amon nga utan ginulot nga langka

Tinuktok nga tangkong bisan asin wala
Samtang nagakaon gatulo ang luha
Daw ano kasubo kon imo makita

Sabado, Domingo, kami wala ubra

Kami nagahulat sang amon bisita
Maayo lang iya ang may mga asawa
Kay may naga dul-ong sang pagkaon nila
Kami amon iya nga mga soltero
Naga sulosandig sa pader nga bato
Mag abot na gani ang amon amigo
Dayon kulokadlaw, Pepsi, Sigarilyo

Lunes paka aga, kami ang bistahon

Sa kasa Gobyerno ang amon padulong
Mag abot na gani ang senyor taghukom
Dayon tililindog pati tumalambong

Ang makaluluoy kami nga ultimo

Naga hilibi-on wala’y abogado
Maayo lang iya ang may isa ka libo
Yara ang abogado matabang sa imo

Sang mabasahan na ang amon sentensya

 Diyes, Diyes y siete, cadena perpetua
Daw ano kasubo tulukon sang mata
Daw ano kapait sang amon sentensya

Sang natapos na ang amon asunto

Kami ang nanaog sa kasa Gobyerno
Sarado sang posas ang wala kag tuo
Daw ano kasubo, kon makita nimo

Samtang nagalakat sa tunga sang dalan

Ang gwardiya naga ubay sa kilid magtimbang
Kaming mapa-uli sa amon puluy-an
Karsil nga mapi-ot amon pagasudlan

O’ mga amigo nga yara sa guwa

Indi gid maghimo sang mortal nga sala
Kami amon iya nga yari sa kuta
Madugay nga tinuig wala maka guwa

Madugay nga tinuig wala maka guwa……

III. Folk Songs

TUBURAN

Sa higad sinang bukid, may isa ka tuburan

Sa bato naga ilig, ang matin-aw nga tubig
Sa dako kong kauhaw, ako ang naghapit
Kag didto ko nabatyagan ang kabugnaw sang tubig.

Kag didto ko nakit-an, larawan sang kagayon

Bumatyag sing kamingaw, ining dughan nakon
Katulad sang tuburan may gugmang dalitan
Daw tubig naga ilig, nga dili ko mapunggan
Kag didto ko siya nakit-an, larawan sang kagayon
Bumatyag sang kauhaw, ining dughan nakon
Katulad sang tuburan, ang gugmang dalitan
Daw tubig naga ilig, nga dili ko mapunggan.

DALAWIDAW

Dalawidaw ikaw kon mag-ambahanon

Yuhum mong balanihon may binalaybay
Duhang larawan mo sa dalamgohanon
Diwata sa bukid kag kataw sa baybay

Diwata sa talon, bulak nga ilahas

 Sa kapalaran nga daw ga pasimpalad,
Alibangbang lamang, labing makahas
Makigsuyop sa kayuyom sinang sipad.

Yadtong kagab-ihon nga puning himaya

Sa isang payag kita nag sumpa-anay
Didto ta pinanggas ang dili malaya,
Putling handumanan sang gugmang panganay

IV. Pinoy Rap Songs

MGA KABABAYAN KO
Francis M

Mga kababayan ko
Dapat lang malaman n’yo
Bilib ako sa kulay ko
Ako ay Pilipino
Kung may itim o may puti
Mayro’n naman kayumanggi
Isipin mo na kaya mong
Abutin ang ‘yong minimithi

Dapat magsumikap para tayo’y ‘di maghirap

Ang trabaho mo pagbutihin mo
Dahil ‘pag gusto mo ay kaya mo
Kung kaya mo ay kaya n’ya
At kaya nating dalawa
Magaling ang atin
‘Yan ang laging iisipin
Pag-asenso mararating
Kung handa kang tiisin
Ang hirap at pagod sa problema
‘Wag kang malunod
Umaahon ka ‘wag lumubog
Pagka’t ginhawa naman ang susunod
Iwasan mo ang inggit
Ang sa iba’y ibig mong makamit
Dapat nga ika’y matuwa sa napala ng iyong kapatid
Ibig kong ipabatid
Na lahat tayo’y kabig-bisig
 Mga kababayan ko
Dapat lang malaman n’yo
Bilib ako sa kulay ko
Ako ay Pilipino
Kung may itim o puti
Mayro’n naman kayumanggi
Isipin mo na kaya mong
Abutin ang ‘yong minimithi

Respetuhin natin ang ating ina

Ilaw siya ng tahanan
Bigyan galang ang ama
At ang payo n’ya susundin
At sa magkakapatid
Kailanagan ay magmahalan
Dapat lang ay pag-usapan ang hindi nauunawaan
‘Wag takasan ang pagkukulang
Kasalan ay panagutan
Magmalinis ay iwasan
Nakakainis marumi naman
Ang magkaaway ipagbati
Gumitna ka at ‘wag kumampi
Lahat tayo’y magkakapatid
Anumang mali ay ituwid
Magdasal sa Diyos Maykapal
Maging banal at ‘wag hangal
Itong tula ay alay ko
Sa bayan ko at sa buong mundo

Mga kababayan ko
Dapat lang malaman n’yo
Bilib ako sa kulay ko
Ako ay Pilipino
Kung may itim o puti
Mayro’n naman kayumanggi
Isipin mo na kaya mong
Abutin ang ‘yong minimith

Tungkol sa kay Francis M.

 Buong pangalan: Francis Michael Durango Magalona
 Master Rapper
 Rapper, entrepreneur, songwriter, producer, actor director at
photographer
 Kauna-unahang Filipino rapper
 May clothing line na tinatawag na FMCC (FrancisM Clothing Co.)
 Father of Pinoy Hip-Hop
 King of Philippine Rap
 Humanap ka ng Pangit
Andrew E

Intro:
Ay naku kasi ano
Ang hihilig kasi sa magagandang lalaki
Ang hilig sa magagandang babae
O anong napala n'yo e 'di wala
Kaya kung ako sa inyo
Makinig na lang kayo sa sasabihin ko
Humanap ng panget
at ibigin mong tunay
'Yan ang dapat mong gawin
Kaya makinig ka sa akin
And it goes a little something like this

Kung gusto mong lumigaya ang iyong buhay

Humanap ka ng pangit at ibigin mong tunay
Isang pangit na talagang 'di mo matanggap
At h'wag ang lalaki na iyong pangarap

Ngunit handang-handang iwanan ka naman sa sandali

Na ikaw ay wala nang ibigay, 'di ba?
Kaya pangit na lalaki ang hanapin mo 'day
Kung hindi, sige ka puso mo'y mabibiyak
Mawalay man ang pangit hindi ka iiyak

Chorus:
Humanap ka ng pangit
(H'wag na oy!)
Humanap ka ng pangit
(H'wag na oy!)
Humanap ka ng pangit
(H'wag na oy!)
Ibigin mong tunay
(H'wag na oy!)
(H'wag na oy!)

Isang pangit na babae na mayroong pagtingin

Mangaliwa ka man ah sige lang
Andiyan pa rin
Pagka't ikaw talaga ang kanyang pag-aari
Pag-isipan kang iwanan hindi na maaari
At kung malingat ka man h'wag mag-alala
Sigurado ka naman walang makikipagkilala
Kung kasama mo siya 'di bale na katakutan okey lang
Kung ikaw naman ay paglilingkuran
 Coda:
Kaya't para lumigaya ang iyong buhay
Humanap ka ng pangit at ibigin mong tunay
At kung hindi, sige ka puso mo'y mabibiyak
Mahiwalay man ang pangit hindi ka iiyak 'di ba?

Sasabihin ko sa inyo kung ano ang nangyari

Na may na-date akong isang pangit na babae
Manliligaw daw niya ay talagang ang dami
Ngunit nang siya'y nakita ko mukha siyang lalaki
At sa akin ay matatawa ka talaga
Pagka't kahawig na kahawig niya si Zorayda
Maniwala kayo't ako'y napaibig niya
Lahat ng aking hilingin 'di tumatanggi
Palagi siyang nakahalik sa aking pisngi

Ako'y "shock" hah!

Araw-araw na t'wing kasama ko siya gusto kong sumigaw
Gusto kong iwanan siya
Ngunit ako'y nag-isip
Ito ba'y totoo o isang panaginip
'Di siya maganda ngunit ako ang kanyang hari
' ‘Yan bang dahilan kaya't kasama ko palagi

Sabihin man nila na ako'y mangmang

Para sa akin kagandahan ay hanggang balat lamang
At sa inyo mayroon akong ibubulong
Second anniversary na namin ito tsong

Coda:
Kaya't para lumigaya ang iyong buhay
Humanap ka ng pangit at ibigin mong tunay
At kung hindi, sige ka puso mo'y mabibiyak
Mahiwalay man ang pangit hindi ka iiyak 'di ba?

Chorus 2:
Humanap ka ng pangit
(Sige na nga)
Humanap ka ng pangit
(Sige na nga)
Humanap ka ng pangit
(Sige na nga)
Ibigin mong tunay
Ibigin mong tunay

So you better watch out you better not cry

You better not pout, I'm telling you why
Humanap ka ng pangit at ibigin mong tunay
' ‘Coz the girls and the guys did tell you all lies
You have to find out who's naughty who's nice
Humanap ka ng pangit at ibigin mong tunay
 Break it down..

V. Fliptop
Ang Fliptop (buong pangalan: Flip Top Battle League) ay kauna-unahan
at pinakamalaking rap battle conference sa Pilipinas. Itinatag ito ni Alaric Riam
Yuson (kilala bilang Anygma) at ni Romeo Borrondia (kilala bilang RYME B)
noong 2010. Ang liga ay ay may layong mas itaguyod ang Pinoy hip hop. Ang
Fliptop ay masasabing malakas na naimpluwensyahan ng mga orihinal rap
battle leagues sa kanluran na naitatag naman noong 2008 tulad ng: Grand Time
Now, King of the Dot at Don’t Flop na nagbigay inspirasyon sa pagkakatatag ng
Fliptop at ng iba pang liga sa iba’tibang sulok ng mundo.

Insomnia (Tagalog version)

Lyrics - Craig David/Wheesung

oohhh di mo ba alam na ika'y mahal ko ooh

di mo ba ramdam o sadya namang manhid ka lang
di akalaing maiin love love love
nagsimula sa simpleng paghanga lamang
mawala ka sa piling ko’y hindi ko kaya
ngunit lumisan ka't sinabing tama na

parang baliw
alam ko
pero di akalaing ganito
sa tamang oras
sana'y magbago
ang isip mo at ika'y magbalik

dahil ako'y hindi makatulog

'pag ika'y hindi ko kapiling
Laging gising upang ika'y hintayin
baka ngayong gabi ika'y dumating

di makatulog na .... ah 4x

pinangako ko noong hindi maiin love

kaya naisip mong sa’yo'y hindi magtitiwala
dahil dun ako'y naisip mong iwan
ngayo'y lumuluha nag-iisa na lang at luhaan

parang baliw
alam ko
pero di akalaing ganito
sa tamang oras
sana'y magbago
ang isip mo at ika'y magbalik

dahil ako'y hindi makatulog

'pag ika'y hindi ko kapiling
 Laging gising upang ika'y hintayin
baka ngayong gabi ika'y dumating

di makatulog na .... ah 4x

ah ako'y ‘di makatulog

dahil tila ba nahuhulog na
ang puso ko sa iyo
alam kong ito ay pag-ibig

parang baliw
alam ko
pero ‘di akalaing ganito
sa tamang oras
sana'y magbago
ang isip mo at ika'y magbalik

dahil ako'y hindi makatulog

'pag ika'y hindi ko kapiling
Laging gising upang ika'y hintayin
baka ngayong gabi ika'y dumating

di makatulog na .... ah 4x

Iba Pang FLIP TOP Lines ng Mga Filipino Rappers:

"Hoy gonggong meron akong bugtong anong kulay bagoong ang nagsusuot ng purontong at sa
sobrang hirap walang ibang makain kundi kakaunting galunggong? Sirit ka na ba tyong?
oops meron pa palang kadugtong alyas taong tutong na nanggugulpi ng kalabaw kapag
tinatamaan ng sumpong"

"Alam mo ba dito sasapitin mo mapait, Si

Dello mukha tong inosente pero di to mabait.
kaya yung ganyang itsura may kalalagyan
sakin, sakin mo lang iharap ang camera baka sa kanya basag yan"

"bihisan ka man ng magarang damit

wala ring halaga kapag ang dila ay pilipit"

"sandali lang kanina naririnig ko na tinawag mo akong negrito

bakit yung kasama mo mukhang sunog na kaldero"

Ako’y parang dragon at ang hininga ko’y apoy,

 habang ang hininga mo’y amoy boy bawang.
Ikaw ba yung naka-battle ko sa rap na galing probinsya?
anak ni Apl de Ap kay Aling Dionisia?

heto na, heto na aking tirang madumi

tira kong umaalod na para bang tsunami
kaya NOAH gumawa ka na ng arko na madami
o ilalambitin ka sa mataas na sanga
iwanan kang nakanganga
at sapulan ang yong panga
kaya wag kang magtangatanga

"pero si Zaito pagfreestyle wala rin kapantay

kaya noong nakita ko sya kanina pare paakbay
habang ako’y nangungumusta, may naramdaman na parang swabeng galamay
sabay kapkap ko sakin bulsa at ang wallet ko’y natangay"

VI. Rhythm and Blues

Ang rhythm and blues (literal na ritmo at kalungkutan) kilala din bilang R&B o RnB
ay isang uri (genre) ng popular na musika na pinagsasama ang jazz, gospel, at
impluwensiyang blues, unang ginampanan ng mga Aprikanong Amerikanong artista.
Binansagan ni Jerry Wexler sa magasin na Billboard ang R&B bilang isang pang-
marketing na musical na termino sa Estados Unidos noong 1947.

LOVE OF MY LIFE (South Border)

Oh, love of my life

Destined forever
I will be right here by your side
No falling tears when we're together
You know the joy you bring to me.

Refrain:
Never, there'll be no other
We'll share as lovers
Right from the heart
From my mind to your soul
I will give it to you girl
My every little thing
That i'm more than willing
I will give to you.

Chorus:
Forever starts from now I
 Promise you
Lovin' you is all that i can do
No one can take it away from me
Nobody but you.

Now is the time stars will be bright

Our bodies will groove all through the night
Come take my hand then we will fly high
Come on baby hear me say

Repeat Refrain & Chorus

Bridge:
There'll be no time for sad goodbyes
Without you here i can't get by
Don't you go away.

Repeat Refrain & Chorus

VII. OPM (Original Pilipino Music)

Mr. DJ*
Sharon Cuneta

Mr DJ, can I make a request?

Puwede ba ‘yung love song ko?
Mr DJ, para sa ‘kin ito
Sana ay okay sa iyo

Hihintayin ko
Na patugtugin mo
Thank you ulit sa iyo

Kahit na luma na ang aming awit

Nais pa ring marinig
Kahit man lang sa aking alaala
Ay makasama ko siya

Nasaan man siya

Mayro’n mang iba
Ito’y para sa kaniya

At sana’y nakikinig siya

Naaalala kaya niya?
Ang love song namin noon
Na niluma na ng panahon
 Mr Dj, salamat sa iyo
Sumasabay din ako
Sa love song namin noon
Na niluma na ng panahon…

Mr DJ, can I make a request?

Puwede ba ‘yung love song ko?
Mr DJ, para sa ‘kin ito
Sana ay okay sa iyo

Nasaan man siya

Mayro’n mang iba
Ito’y para sa kaniya

Mr DJ…
Mr DJ…

Komposisyon ni Rey Valera, naging popular noong 1970’s at inawit ni Sharon nang
siya’y 12 taong gulang pa lamang.

Lupa
Rico J. Puno

Nagmula sa lupa
Magbabalik na kusa
Ang buhay mong sa lupa nagmula

Bago mo linisin
Ang dungis ng 'yong kapwa
Hugasan ang 'yong putik sa mukha

Kung ano ang 'di mo gusto

Huwag gawin sa iba
Kung ano ang 'yong inutang
Ay s'ya ring kabayaran

Sa mundo ang buhay

Ay mayroong hangganan
Dahil ay lupa lamang

Kaya't pilitin mong ika'y magbago

Habang may panahon ika'y magbago
Pagmamahal sa kapwa ay isipin mo

Kung ano ang 'di mo gusto

Huwag gawin sa iba
Kung ano ang 'yong inutang
 Ay s'ya ring kabayaran

Sa mundo ang buhay

Ay mayroong hangganan
Dahil ay lupa lamang

Sa mundo ang buhay

Ay mayroong hangganan
Dahil ay lupa lamang

Kaya't pilitin mong ika'y magbago

Habang may panahon ika'y magbago
Pagmamahal sa kapwa ay isipin mo

Kaya't pilitin mong ika'y magbago

Habang may panahon ika'y magbago
Pagmamahal sa kapwa ay isipin mo.

May Bukas Pa
Rico J. Puno

Huwag damdamin ang kasawian

May bukas pa sa iyong buhay
Sisikat din ang iyong araw
Ang landas mo ay mag-iilaw

Sa daigdig ang buhay ay ganyan

Mayroong ligaya at lumbay
Maghintay at may nakalaang bukas

May bukas pa sa iyong buhay

Tutulungan ka ng Diyos na may lalang
Ang iyong pagdaramdam
Idalangin mo sa Maykapal
Na sa puso mo ay mawala nang lubusan

Sa daigdig ang buhay ay ganyan

Mayroong ligaya at lumbay
Maghintay at may nakalaang bukas

May bukas pa sa iyong buhay

Tutulungan ka ng Diyos na may lalang
Ang iyong pagdaramdam
Idalangin mo sa Maykapal
Na sa puso mo ay mawala nang lubusan

Ang iyong pagdaramdam

 Idalangin mo sa Maykapal
Na sa puso mo ay mawala nang lubusan

Rico J. Puno

Tinaguriang “OPM Legend” at “Pinoy Music Icon”, binawian ng buhay noong Oktubre
30, 2018. Naging popular sa kaniyang mga awit tulad ng “May Bukas Pa”, “Kapalaran”, “Macho
Gwapito”, “Magkasuyo Buong Mundo”, “Lupa”, at iba pa.

Masdan Mo Ang Kapaligiran

Asin

Komposisyon nina: Ernie de la Pena and Charo Unite

Titik nina: Ernie de la Pena and Charo Unit
Intro

Wala ka bang napapansin

Sa iyong mga kapaligiran
Kay dumi na ng hangin
Pati na ang mga ilog natin

Refrain 1
Hindi nga masama ang pag-unlad
At malayu-layo na rin ang ating narating
Ngunit masdan mo ang tubig sa dagat
Dati'y kulay asul, ngayo'y naging itim

Ang mga duming ating ikinalat sa hangin

Sa langit, 'wag na nating paabutin
Upang kung tayo'y pumanaw man
Sariwang hangin, sa langit natin matitikman

Refrain 2
Mayro'n lang akong hinihiling
Sa aking pagpanaw, sana ay tag-ulan
Gitara ko ay aking dadalhin
Upang sa ulap na lang tayo magkantahan

Ad Lib

Ang mga batang ngayon lang isinilang

May hangin pa kayang matitikman
May mga puno pa kaya silang aakyatin
 May mga ilog pa kayang lalanguyan

Refrain 3
Bakit 'di natin pag-isipan
Ang nangyayari sa ating kapaligiran
Hindi nga masama ang pag-unlad
Kung hindi nakakasira ng kalikasan

Darating ang panahon, mga ibong gala

Ay wala nang madadapuan
Masdan mo ang mga punong dati ay kay tatag
Ngayon'y namamatay dahil sa ating kalokohan

Refrain 4
Lahat ng bagay na narito sa lupa
Biyayang galing sa Diyos kahit no'ng ika'y wala pa
Ingatan natin at 'wag nang sirain pa
'Pagkat 'pag Kanyang binawi, tayo'y mawawala na

Repeat Refrain 2

VIII. Kundiman

Ang Kundiman ay awit sa pag-ibig. Noong unang panahon nanliligaw ang mga
binata sa pamamagitan ng harana. Umaawit sila ng punung-puno ng pag-ibig at
pangarap.Una itong pinasikat ng mga kompositor na sila Francisco Santiago at Nicanor
Abelardo mula 1893 hanggang 1934. Ang mga mang -awit sa ganitong klase ng genre ay
sila Ruben Tagalog, na tinaguriang "Hari ng Kundiman", Ric Manrique Jr, Danilo Santos,
Diomedes Maturan, at Cenon Lagman. Sa mga babae, ang umaawit sa ganitong genre ay
sila Sylvia La Torre, na tinagurian namang "Reyna ng Kundiman", Conching Rosal, Cely
Bautista, Carmen Camacho, Dely Magpayo at Pining Santiago. Sa ngayon, ang umaawit na
lang nito ay ang Mabuhay Singers.

Maalaala Mo Kaya
Titik at tugtugin ni Constantino de Guzman

Maalaala mo kaya
Ang sumpa mo sa akin
Na ang pag-ibig mo ay
Sadyang di magmamaliw

Kung nais mong matanto

Buksan ang aking puso
At tanging larawan mo
Ang doo’y nakatago.

'Di ka kaya magbago

 Sa iyong pagmamahal
Tunay kaya giliw ko
Hanggang sa libingan?

O, kaysarap mabuhay
Lalo na’t may lambingan
Ligaya sa puso ko
Ay di na mapaparam

Dahil Sa ‘Yo
Titik ni Dominador Santiago
Tugtugin ni Mike Velarde

Dahil sa ‘yo (Because of you)

Nais kong mabuhay (I want to live)
Dahil sa ‘yo (Because of you)
Hanggang mamatay (for the rest of my life)
Dapat mong tantuin (You should know)
Wala nang ibang giliw (There’s no other love)
Puso ko’y tanungin (Ask my heart)
Ikaw at ikaw rin (There’s you and only you)
Dahil sa ‘yo (Because of you)
Ako’y lumigaya (I’ve become happy)
Pagmamahal (Love…)
Ay alayan ka (Is what I offer to you)
Kung tunay man ako (If it’s true that I…)
Ay alipinin mo (…will be enslaved by you)
Ang lahat sa buhay ko’y (Everything in my life is)
Dahil sa ‘yo (Because of you)

Matud Nila
Titik at Tugtugin ni Ben Zubiri

Matud nila ako dili angay

Nga magmamanggad sa imong gugma,
Matud nila ikaw dili malipay,
Kai wa ako'y bahanding nga kanimo igasa,

Gugmang putli mao day pasalig

Maoy bahanding labaw sa bulawan
Matud nila kaanugon lamang
Sa imong gugma ug parayeg,

Dili maluba kining pagbati

Bisan sa unsa nga katarungan
Kay unsa pay bili ning kinabuhi
Kon sa gugma mo hinikawan
 Ingna ko nga dili ka motuo
Sa mga pagtamay kong naangkon
Ingna ko nga dili mo kawangon
Damgo ko'g pasalig sa gugma mo