บทที่ 5 ไฟฟ้ากระแสสลับ และวงจร RLC (RLC Circuit)

5.1 ไฟฟ้ากระแสสลับ (Alternating Current)

เมื่อนำอุปกรณ์ไฟฟ้ำ (load) มำต่อเข้ำกลับแหล่งกำเนิดไฟฟ้ำกระแสสลับจะได้สมกำรแรงเคลื่อนไฟฟ้ำ
เหนี่ยวนำดังนี้

𝑒 = 𝐸𝑚 𝑠𝑖𝑛𝜔𝑡 (5.1)

โดยที่ e คือ แรงเคลื่อนไฟฟ้ำเหนี่ยวนำที่เวลำ t ใดๆ มีหน่วยเป็น โวลต์ (V)

Em คือ แรงเคลื่อนเหนีย่ วนำสูงสุด มีหน่วยเป็น โวลต์ (V)

𝜔 คือ ควำมถี่เชิงมุม มีหน่วยเป็น เรเดียน/วินำที โดยที่

𝜋
ω = 2 𝑇 = 2𝜋𝑓 (5.2)

ดังนั้น ควำมต่ำงศักย์ที่คร่อมตัวต้ำนทำนขณะใดๆ จะเท่ำกับแรงเคลือ่ นไฟฟ้ำจำกแหล่งกำเนิดไฟฟ้ำ จะได้

𝑣 = 𝑉𝑚 𝑠𝑖𝑛𝜔𝑡 (5.3)

𝑖𝑅 = 𝑉𝑚 𝑠𝑖𝑛𝜔𝑡
𝑉𝑚 𝑉𝑚
𝑖= 𝑅
𝑠𝑖𝑛𝜔𝑡 แต่ 𝐼𝑚 = 𝑅
จะได้

𝑖 = 𝐼𝑚 𝑠𝑖𝑛𝜔𝑡 (5.4)

จำกกฎของโอห์มจะได้ 𝑣 = 𝑖𝑅

𝑉𝑚 = 𝐼𝑚 𝑅
𝑣 𝑉𝑚
จะได้ 𝑅=𝑖= 𝐼𝑚
(5.5)

ดังนั้นกำลังไฟฟ้ำที่เกิดขึ้นจะได้

𝑃 = 𝑣𝑖 = 𝑉𝑚 𝐼𝑚 𝑠𝑖𝑛2 𝜔𝑡

𝑃 = 𝑃𝑚 𝑠𝑖𝑛2 𝜔𝑡 (5.6)
2
𝑉𝑚
เมื่อ 2
𝑃𝑚 = 𝑉𝑚 𝐼𝑚 = 𝐼𝑚 𝑅= 𝑅
(5.7)
 สำมำรถเขียนกรำฟควำมสัมพันธ์ระหว่ำงกระแสไฟฟ้ำขณะใดๆ (i) ควำมต่ำงศักย์ไฟฟ้ำ (v) และกำลังไฟฟ้ำ
(P) ที่ คร่อมตัวต้ำนทำนขณะใดๆ เทียบกับเวลำได้ดังนี้

รูปที่ 5.1 ควำมสัมพันธ์ระหว่ำงกระแสไฟฟ้ำขณะใดๆ (i) และ ควำมต่ำงศักย์ไฟฟ้ำ (v) และกำลังไฟฟ้ำ (P) ที่คร่อมตัว
ต้ำนทำนขณะใดๆ

จำกกรำฟ ควำมต่ำงศักย์ไฟฟ้ำขณะใดๆ และกระแสไฟฟ้ำขณะใดๆ ที่คร่อมตัวต้ำนทำนเดียวกัน จะมีค่ำ

เปลี่ยนแปลงพร้อมๆ กัน เรียกได้วำ่ มี เฟส (phase, 𝜙) ตรงกัน ดังนั้น ค่ำเฉลี่ยของกระแสไฟฟ้ำขณะใดๆ กับควำมต่ำง
ศักย์ไฟฟ้ำขณะใดๆ ที่คร่อมตัวต้ำนทำนเดียวกันจะมีค่ำเป็นศูนย์ และค่ำเฉลี่ยของกำลังไฟฟ้ำ (P) มีค่ำเป็นบวก สำมำรถ
หำค่ำกำลังไฟฟ้ำเฉลี่ยได้จำกค่ำกระแสไฟฟ้ำเฉลี่ย และควำมต่ำงศักย์ไฟฟ้ำเฉลีย่ ได้ดังนี้
𝑉𝑚 𝐼𝑚
𝑃=
√2
⋅
√2
= 𝑉𝑟𝑚𝑠 𝐼𝑟𝑚𝑠 (5.8)
𝑉𝑚
เมื่อ 𝑉𝑟𝑚𝑠 = √(𝑣 2 ) =
√2
(5.9)
𝐼𝑚
𝐼𝑟𝑚𝑠 = √(𝑖 2 ) =
√2
(5.10)

จำกสมกำรที่ 5.9 และ 5.10 เป็นกำรหำค่ำเฉลี่ยของควำมต่ำงศักย์ไฟฟ้ำ และกระแสไฟฟ้ำ ในวงจรไฟฟ้ำ

กระแสสลับ เรียกค่ำเฉลีย่ นี้ว่ำ รำกที่สองของค่ำเฉลี่ยยกกำลังสอง (Root mean square)

โดยค่ำควำมต่ำงศักย์ไฟฟ้ำเฉลี่ย และค่ำกระแสไฟฟ้ำเฉลี่ยนี้ เรียกได้อีกชื่อหนึ่งว่ำ ค่ำยังผล หรือค่ำมิเตอร์ ซึ่ง

เป็นค่ำที่อ่ำนได้จำกกำรวัดค่ำจำกมิเตอร์นั่นเอง

ตัวอย่างที่ 5.1 แอมป์มิเตอร์วัดค่ำกระแสไฟฟ้ำในวงจรไฟฟ้ำกระแสสลับได้ 10 mA จงหำค่ำกระแสไฟฟ้ำสูงสุด

𝐼𝑚
วิธีทา จำก 𝐼𝑟𝑚𝑠 =
√2

𝐼𝑚 = √2𝐼𝑟𝑚𝑠

𝐼𝑚 = √2(10𝑚𝐴) = 14𝑚𝐴
5.2 วงจร RLC (RLC circuit)
โดยทั่วไปวงจรไฟฟ้ำกระแสสลับ ประกอบด้วยเครื่องกำเนิดไฟฟ้ำ ต่อร่วมกับอุปกรณ์พื้นฐำน 3 ชนิด คือ

1. ตัวต้ำนทำน (R)

2. ตัวเหนี่ยวนำ (L)
3. ตัวเก็บประจุ (C)
เมื่อนำอุปกรณ์เหล่ำนี้มำต่อในวงจรไฟฟ้ำ ค่ำของกระแสไฟฟ้ำ (I) และควำมต่ำงศักย์ไฟฟ้ำ หรือแรงดันไฟฟ้ำ
(V) รวมถึงเฟสของกระแสไฟฟ้ำ หรือควำมต่ำงศักย์ไฟฟ้ำ ก็จะมีลักษณะต่ำงกันออกไปด้วย

5.2.1 วงจรที่ตัวต้านทาน (R) เพียงอย่างเดียว

ในกรณีที่วงจรไฟฟ้ำกระแสสลับมีอุปกรณ์ไฟฟ้ำเป็นตัวต้ำนทำนเพียงอย่ำงเดียว ดังรูปที่ 5.2 สำมำรถหำ
ปริมำณต่ำงๆ ทำงไฟฟ้ำได้ดังนี้

รูปที่ 5.2 วงจรไฟฟ้ำกระแสสลับที่ตัวต้ำนทำนเพียงอย่ำงเดียว

จำกรูป i คือ กระแสไฟฟ้ำขณะใดๆ มีหน่วยเป็นแอมแปร์ (A)
R คือ ตัวต้ำนทำน มีหน่วยเป็นโอห์ม (Ω)
VR คือ ควำมต่ำงศักย์ไฟฟ้ำที่คร่อมตัวต้ำนทำน มีหน่วยเป็นโวลท์ (V)
วงจรที่ตัวต้ำนทำนเพียงอย่ำงเดียวสำมำรถคำนวณหำปริมำณต่ำงๆ ทำงไฟฟ้ำได้จำกสมกำรที่ 5.1, 5.3 และ
5.4 ดังนี้
หำค่ำแรงเคลื่อนไฟฟ้ำได้จำกสมกำรที่ 5.1
𝑒 = 𝐸𝑚 𝑠𝑖𝑛𝜔𝑡

หำค่ำควำมต่ำงศักย์ไฟฟ้ำได้จำกสมกำรที่ 5.3

𝑣 = 𝑉𝑚 𝑠𝑖𝑛𝜔𝑡
 หำค่ำกระแสไฟฟ้ำได้จำกสมกำรที่ 5.4

𝑖 = 𝐼𝑚 𝑠𝑖𝑛𝜔𝑡

สำมำรถเขียนกรำฟแสดงควำมสัมพันธ์ระหว่ำงกระแสไฟฟ้ำขณะใดๆ และควำมต่ำงศักย์ขณะใดๆ เทียบกับ

ω𝑡 ที่บริเวณตัวต้ำนทำนได้ดังนี้

รูปที่ 5.3 กรำฟแสดงควำมสัมพันธ์ระหว่ำงกระแสไฟฟ้ำขณะใดๆ และควำมต่ำงศักย์ขณะใดๆ เทียบกับ ω𝑡

จำกรูปที่ 5.3 จะเห็นได้ว่ำ ค่ำกระแสไฟฟ้ำขณะใดๆ และค่ำควำมต่ำงศักย์ขณะใดๆ เมื่อผ่ำนตัวต้ำนทำน ใน

วงจรไฟฟ้ำกระแสสลับที่มตี ัวต้ำนทำนเพียงอย่ำงเดียว จะเปลี่ยนแปลงพร้อมกัน หรือมีเฟสตรงกัน

5.2.2 วงจรที่ตัวเก็บประจุ (C) เพียงอย่างเดียว

ในกรณีที่วงจรไฟฟ้ำกระแสสลับมีอุปกรณ์ไฟฟ้ำเป็นตัวเก็บประจุเพียงอย่ำงเดียว ดังรูปที่ 5.4 สำมำรถหำ
ปริมำณต่ำงๆ ทำงไฟฟ้ำได้ดังนี้

รูปที่ 5.4 วงจรไฟฟ้ำกระแสสลับที่มีตัวเก็บประจุเพียงอย่ำงเดียว

จำกรูป i คือ กระแสไฟฟ้ำขณะใดๆ มีหน่วยเป็นแอมแปร์ (A)
C คือ ตัวเก็บประจุ มีหน่วยเป็นฟำรัด (F)
VC คือ ควำมต่ำงศักย์ไฟฟ้ำที่คร่อมตัวเก็บประจุ มีหน่วยเป็นโวลท์ (V)
 จำกรูปที่ 5.4 ภำยในตัวเก็บประจุนั้น จะมีค่ำควำมต้ำนทำนไฟฟ้ำภำยในรวมอยูด่ ้วย เรียกว่ำค่ำ ค่ำควำม
ต้ำนทำนกำรเก็บประจุ หรือควำมต้ำนทำนจินตรภำพของควำมจุ (capacitive reactance) สำมำรถเขียนแทนด้วย XC
มีหน่วยเป็นโอห์ม ดังนั้น กำรคำนวณหำค่ำควำมต้ำนทำนในวงจรไฟฟ้ำกระแสสลับนั้น จะต้องรวมค่ำควำมต้ำนทำน
ภำยในของตัวเก็บประจุนี้ด้วย โดยสำมำรถหำค่ำควำมต้ำนทำนกำรเก็บประจุได้จำกสมกำรที่ 5.11
𝑉𝑟𝑚𝑠 1
𝑋𝐶 = 𝐼𝑟𝑚𝑠
= 𝜔𝐶 โดยที่ 𝜔 = 2𝜋𝑓 (5.11)

สำมำรถเขียนกรำฟแสดงควำมสัมพันธ์ระหว่ำงกระแสไฟฟ้ำขณะใดๆ และควำมต่ำงศักย์ขณะใดๆ เทียบกับ

ω𝑡 ที่บริเวณตัวเก็บประจุได้ดังนี้

รูปที่ 5.5 กรำฟแสดงควำมสัมพันธ์ระหว่ำงกระแสไฟฟ้ำขณะใดๆ และควำมต่ำงศักย์ขณะใดๆ เทียบกับ ω𝑡

จำกรูปที่ 5.5 จะเห็นได้ว่ำ ค่ำกระแสไฟฟ้ำขณะใดๆ จะนำหน้ำ (lead) ค่ำควำมต่ำงศักย์ขณะใดๆ เมื่อผ่ำนตัว
𝜋
เก็บประจุ เป็นมุม 2 เรเดียน หรืออำจพูดได้ว่ำ ค่ำกระแสไฟฟ้ำขณะใดๆ มีเฟสต่ำงกับค่ำควำมต่ำงศักย์ขณะใดๆ อยู่
𝜋
2
เรเดียน หรือ 90 องศำ นั่นเอง

5.2.3 วงจรที่ตัวตัวเหนี่ยวนา (L) เพียงอย่างเดียว

ในกรณีที่วงจรไฟฟ้ำกระแสสลับมีอุปกรณ์ไฟฟ้ำเป็นตัวเหนีย่ วนำเพียงอย่ำงเดียว ดังรูปที่ 5.6 สำมำรถหำ
ปริมำณต่ำงๆ ทำงไฟฟ้ำได้ดังนี้

รูปที่ 5.6 วงจรไฟฟ้ำกระแสสลับที่มีตัวเหนี่ยวนำเพียงอย่ำงเดียว

 จำกรูป i คือ กระแสไฟฟ้ำขณะใดๆ มีหน่วยเป็นแอมแปร์ (A)
L คือ ตัวเหนี่ยวนำ มีหน่วยเป็นเฮนรี (H)
VL คือ ควำมต่ำงศักย์ไฟฟ้ำที่คร่อมตัวเหนี่ยวนำ มีหน่วยเป็นโวลท์ (V)
จำกรูปที่ 5.4 ภำยในตัวเหนี่ยวนำนั้น จะมีค่ำควำมต้ำนทำนไฟฟ้ำภำยในรวมอยูด่ ้วย เรียกว่ำค่ำ ค่ำควำม
ต้ำนทำนกำรเหนีย่ วนำ หรือควำมต้ำนทำนจินตรภำพของควำมเหนีย่ วนำ (inductive reactance) สำมำรถเขียนแทน
ด้วย XL มีหน่วยเป็นโอห์ม ดังนัน้ กำรคำนวณหำค่ำควำมต้ำนทำนในวงจรไฟฟ้ำกระแสสลับนั้น จะต้องรวมค่ำควำม
ต้ำนทำนภำยในของตัวเหนีย่ วนำนีด้ ้วย โดยสำมำรถหำค่ำควำมต้ำนทำนกำรเหนี่ยวนำได้จำกสมกำรที่ 5.12
𝑉𝑟𝑚𝑠
𝑋𝐿 = 𝐼𝑟𝑚𝑠
= 𝜔𝐿 โดยที่ 𝜔 = 2𝜋𝑓 (5.12)

สำมำรถเขียนกรำฟแสดงควำมสัมพันธ์ระหว่ำงกระแสไฟฟ้ำขณะใดๆ และควำมต่ำงศักย์ขณะใดๆ เทียบกับ

𝜔𝑡 ที่บริเวณตัวเหนีย่ วนำได้ดังนี้

รูปที่ 5.7 กรำฟแสดงควำมสัมพันธ์ระหว่ำงกระแสไฟฟ้ำขณะใดๆ และควำมต่ำงศักย์ขณะใดๆ เทียบกับ ω𝑡

จำกรูปที่ 5.7 จะเห็นได้ว่ำ ค่ำกระแสไฟฟ้ำขณะใดๆ จะตำมหลัง (log) ค่ำควำมต่ำงศักย์ขณะใดๆ เมื่อผ่ำนตัว
𝜋 𝜋
เหนี่ยวนำเป็นมุม 2 เรเดียน หรืออำจพูดได้ว่ำ ค่ำกระแสไฟฟ้ำขณะใดๆ มีเฟสต่ำงกับค่ำควำมต่ำงศักย์ขณะใดๆ อยู่ 2
เรเดียน หรือ 90 องศำ นั่นเอง

ตัวอย่างที่ 5.2 จำกรูปวงจรไฟฟ้ำกระแสสลับ จงหำค่ำ R, XL และ XC

วิธีทา เนื่องจำกอุปกรณ์ไฟฟ้ำทั้งหมดต่ออนุกรมกัน ทำให้กระแสไฟฟ้ำที่ไหลผ่ำน R, L, C มีค่ำเดียว จะได้ว่ำ

 𝐼𝑟𝑚𝑠 = 5𝑚𝐴 (เนื่องจำกเป็นค่ำที่อ่ำนจำกมิเตอร์ จึงใช้ค่ำมิเตอร์ หรือค่ำเฉลี่ย)
𝑉𝑟𝑚𝑠 4𝑉
จำก 𝑅= 𝐼𝑟𝑚𝑠
= 5𝑚𝐴 = 800Ω

𝑉𝑟𝑚𝑠 3𝑉
𝑋𝐿 = = 5𝑚𝐴 = 600Ω
𝐼𝑟𝑚𝑠

𝑉𝑟𝑚𝑠 6𝑉
𝑋𝐶 = = 5𝑚𝐴 = 1,200Ω
𝐼𝑟𝑚𝑠

5.3 การหาค่าความต่างศักย์ไฟฟ้ารวม และความต้านทานรวมในวงจร RLC

ในวงจรไฟฟ้ำกระแสสลับนั้น ไม่สำมำรถนำค่ำควำมต่ำงศักย์รวม หรือควำมต้ำนทำนรวม แบบวงจรไฟฟ้ำ
กระแสตรงได้ เนื่องจำกมีคำ่ ควำมถี่เชิงมุม และควำมต่ำงเฟสเข้ำมำเกี่ยวข้อง กำรรวมค่ำควำมต่ำงศักย์ และค่ำควำม
ต้ำนทำนทำนในวงจรไฟฟ้ำกระแสสลับนั้น จะต้องรวมแบบเวกเตอร์ โดยสำมำรถหำได้จำกแผนภำพเฟเซอร์ไดอะแกรม
(phasor diagram) ดังภำพ

รูปที่ 5.8 แผนภำพเฟเซอร์ไดอะแกรมของควำมต่ำงศักย์ในวงจร RLC ไฟฟ้ำกระแสสลับ

จำกรูปที่ 5.8 สำมำรถหำค่ำควำมต่ำงศักย์รวมได้ดังนี้

จำก 𝑉𝑇 = √𝑉𝑅2 + (𝑉𝐿 − 𝑉𝐶 )2

𝑉𝑇 = √(𝐼𝑅)2 + (𝐼𝑋𝐿 − 𝐼𝑋𝐶 )2

𝑉𝑇 = 𝐼√𝑅 2 + (𝑋𝐿 − 𝑋𝐶 )2 (5.13)

จำกกฎของโอห์มควำมต้ำนทำนรวมในวงจรไฟฟ้ำกระแสสลับ คือ อัตรำส่วนระหว่ำงควำมต่ำงศักย์รวม (VT)

กับกระแสไฟฟ้ำรวม (IT) เรียกว่ำ ค่ำอิมพิแดนซ์ (Impedance) หรืออำจพูดได้ว่ำค่ำอิมพิแดนซ์ คือ ค่ำควำมต้ำนทำน
รวมในวงจรไฟฟ้ำกระแสสลับ ที่รวมค่ำควำมต้ำนทำนจินตรภำพของอุปกรณ์ไฟฟ้ำต่ำงๆ ในวงจรไปด้วยนั่นเอง โดย
ค่ำอิมพิแดนซ์นี้ เขียนแทนด้วยสัญลักษณ์ Z และมีหน่วยเป็นโอห์ม สำมำรถหำได้จำก
 𝑉𝑇
𝑍= 𝐼𝑇

𝐼√𝑅 2 +(𝑋𝐿 −𝑋𝐶 )2

𝑍= 𝐼

𝑍 = √𝑅 2 + (𝑋𝐿 − 𝑋𝐶 )2 (5.14)

จำกสมกำรที่ 5.14 จะเห็นว่ำ ค่ำอิมพิแดนซ์ จะมีค่ำต่ำสุดก็ต่อเมื่อค่ำ 𝑋𝐿 = 𝑋𝐶 ซึ่งทำให้เกิดค่ำควำมถี่ค่ำ

เดียว เรียกว่ำ ควำมถี่เรโซแนนซ์ (resonant frequency)