Πυρηνική Φυσική και Εφαρμογές – Εργαστήριο

Άσκηση 10: Το φυσικό ραδιενεργό ισότοπο 40K

Ονοματεπώνυμο: Αλμάδι Μικέλα

Αριθμός μητρώου: ge19147

Εξάμηνο: 8ο , 2023

Ημερομηνία διεξαγωγής: 29.03.2023

1. Σκοπός της άσκησης

Στόχος της παρούσας άσκησης είναι να υπολογισθεί ο χρόνος ημιζωής του 40Κ, μέσω της
μέτρησης της ενεργότητας μίας ποσότητας KCl. Η πηγή KCl δεν είναι σημειακή, με
αποτέλεσμα να συμβαίνει ενδοαπορρόφηση της ακτινοβολίας γ. Επομένως, ο υπολογισμός
του εν λόγω χρόνου ημιζωής μέσω αυτού του πειράματος δεν είναι ακριβής μέτρηση, αλλά
μία εκτίμηση.

2. Εισαγωγή

Το φυσικό κάλιο, με ατομικό βάρος 39.1, διαθέτει δύο σταθερά ισότοπα και ένα
ραδιενεργό ισότοπο το οποίο θα μας απασχολήσει στο συγκεκριμένο πείραμα. Ειδικότερα,
τα σταθερά ισότοπα 39K και 41Κ απαντώνται στη φύση με ποσοστά 93.3% και 6.7%
αντίστοιχα, ενώ το ραδιενεργό 40Κ υπάρχει σε ποσοστό 0.0117%.

Το κάλιο υπάρχει στη φύση σε πολύ μεγάλες ποσότητες στα πετρώματα, τη θάλασσα και
τους ανθρώπινους ιστούς. Μάλιστα, η ποσότητα που βρίσκεται στα πετρώματα και τη
θάλασσα, είναι τέτοια ώστε ένα μεγάλο μέρος της θερμότητας του πλανήτη να οφείλεται
στο ραδιενεργό ισότοπο.

Το 40Κ, αποδιεγείρεται με χρόνο ημιζωής 1.28 × 109 χρόνια, σύμφωνα με το διάγραμμα της
επόμενης σελίδας. Όπως φαίνεται και στο σχεδιάγραμμα, το ραδιενεργό ισότοπο, όταν
αποδιεγείρεται με μηχανισμό electron capture ή διάσπαση 𝛽 + , καταλήγει αρχικά στη
πρώτη διεγερμένη στάθμη του 40Ar (με ενέργεια περίπου 1461 keV), από την οποία
αποδιεγείρεται με την εκπομπή μιας χαρακτηριστικής ακτίνας γ ενέργειας 𝐸𝛾 = 1461 𝑘𝑒𝑉.
Η ακτίνα αυτή, η οποία αποτελεί μόνιμο στοιχείο σε κάθε πείραμα φασματοσκοπίας,

1
μπορεί να μας δώσει την ποσότητα του φυσικού καλίου της πηγής μας, και στη συνέχεια
μέσω της αντίστοιχης ενεργότητας, μπορεί να προσδιορισθεί και ο επιθυμητός χρόνος
ημιζωής του 40Κ.

Εικόνα 1: Διάγραμμα διάσπασης του 40K

Εικόνα 2: Το φάσμα του 40Κ, στο οποίο φαίνεται και η χαρακτηριστική φωτοκορυφή ~𝟏𝟒𝟔𝟏 𝒌𝒆𝑽
(πηγή: https://www.researchgate.net/figure/Gamma-spectrum-of-the-potassium-standard_fig1_278670938)

2
 3. Πειραματική διάταξη

Για την εκτέλεση του πειράματος, χρησιμοποιήθηκε ο παρακάτω εξοπλισμός:

 Ανιχνευτής – σπινθηριστής NaI

 Πηγές 137Cs, 60Co που χρησιμοποιήθηκαν για την ενεργειακή βαθμονόμηση του
φάσματος.
 Πηγή KCl, και ζυγαριά για την ακριβή μέτρηση της μάζας της.
 Ηλεκτρονικός υπολογιστής με κατάλληλο πρόγραμμα που χρησιμοποιήθηκε για την
απεικόνιση του φάσματος.

4. Εκτέλεση και μετρήσεις

Τα βήματα που ακολουθήθηκαν για την εκτέλεση του πειράματος, περιγράφονται

παρακάτω:

 Αρχικά, πραγματοποιήθηκε η ενεργειακή βαθμονόμηση του φάσματος μέσω των

πηγών 137Cs και 60Co. Τα αποτελέσματα της βαθμονόμησης φαίνονται στον πίνακα Ι.

Πίνακας Ι

Πηγές Ενέργειες (keV) Channels – κανάλια Centroids (keV)

137Cs 662 467 661.7

1173 757 1173.2
60Co
1333 840 1332.5

 Στη συνέχεια, αφαιρέσαμε τις πηγές 137Cs και 60Co από το κάτω μέρος του ανιχνευτή,
και καταγράψαμε για περίπου 90 λεπτά ένα φάσμα υποβάθρου αντιπροσωπευτικό της
ακτινοβολίας του περιβάλλοντος η οποία οφείλεται σε όλες τις κοντινές πηγές φυσικού
καλίου που ενδέχεται να επηρεάσουν τις μετρήσεις μας. Θεωρήσαμε ως περιοχή
ενδιαφέροντος (Range Of Interest – ROI) την φωτοκορυφή 1461 keV του 40K και
καταγράψαμε τον αριθμό των γεγονότων υποβάθρου (NET) για την κορυφή αυτή. Οι
μετρήσεις που προέκυψαν «ολοκληρώνοντας» την ROI φαίνονται στον πίνακα ΙΙ.

Πίνακας ΙΙ

NET 4048 3779 3884 4000 3809 3886 4234 4234 4175 4265

3
 Για το φάσμα υποβάθρου, καταγράψαμε επίσης τους χρόνους real time και live time :

 real time: 88962 sec

 live time: 88954 sec

 Στη συνέχεια μετρήσαμε με την μάζα του KCl. Συγκεκριμένα, πήραμε τις εξής μετρήσεις:

απόβαρο – άδειο δοχείο: 31.4 𝑔

συνολική μάζα – δοχείο με KCl: 92.4 𝑔

Επομένως, η καθαρή μάζα του KCl που χρησιμοποιήθηκε είναι: 𝑚 = 61 𝑔

 Τέλος, τοποθετήσαμε το δοχείο με το KCl στην 7η θέση κάτω από τον ανιχνευτή και
καταγράψαμε το φάσμα για περίπου 24 ώρες. Αφού σταμάτησε η καταγραφή του
φάσματος, ολοκληρώνοντας και πάλι την (ROI) φωτοκορυφή 1461 keV καταγράψαμε
τον αριθμό των γεγονότων καθώς και τους χρόνους real time και live time. Οι μετρήσεις
αυτές, καθώς και το αντίστοιχο φάσμα, φαίνονται παρακάτω:

Πίνακας III

NET 19622 20199 19260 18741 18594 19644 19594 18770 20221 18807

 real time:
90682 sec

 live time:
90672 sec

Εικόνα 3: Το φάσμα της πηγής KCl

4
5. Επεξεργασία των μετρήσεων

5.1. Προσδιορισμός του καθαρού ρυθμού παραγωγής γεγονότων

Για να προσδιορίσουμε τον καθαρό ρυθμό παραγωγής των γεγονότων και το σφάλμα
του, θα πρέπει πρώτα να υπολογίσουμε τον ρυθμό παραγωγής τους με το KCl καθώς
και τον ρυθμό παραγωγής γεγονότων του υποβάθρου, και να βρούμε τη διαφορά τους.

Γενικά, ο ρυθμός παραγωγής γεγονότων δίνεται από τη σχέση:

̅̅̅̅̅̅ 𝑐𝑜𝑢𝑛𝑡𝑠
𝑁𝐸𝑇
𝑅= [ ] (1)
𝐿𝑇 𝑠𝑒𝑐

και το σφάλμα του, από τη σχέση:

1
𝛿𝑅 = 𝛿 (̅̅̅̅̅̅
𝑁𝐸𝑇) (2)
𝐿𝑇

όπου το ̅̅̅̅̅̅
𝑁𝐸𝑇 αντιστοιχεί στον μέσο αριθμό γεγονότων, ο οποίος δίνεται από τη σχέση:
𝑛
1
̅̅̅̅̅̅ = ∑ 𝑁𝐸𝑇𝑖
𝑁𝐸𝑇
𝑛
𝑖=1

και το σφάλμα του από τη σχέση:

̅̅̅̅̅̅ − 𝑁𝐸𝑇𝑖 )2
∑𝑛𝑖=1(𝑁𝐸𝑇
̅̅̅̅̅̅
𝛿 (𝑁𝐸𝑇) = √
𝑛(𝑛 − 1)

Για τον υπολογισμό του ρυθμού παραγωγής υποβάθρου, ανατρέχουμε στον πίνακα ΙΙ,
και προσδιορίζουμε τα ̅̅̅̅̅̅ ̅̅̅̅̅̅𝜐𝜋𝜊𝛽 ) μέσω των δύο παραπάνω σχέσεων,
𝛮𝛦𝛵𝜐𝜋𝜊𝛽 και 𝛿(𝑁𝐸𝑇
για 𝑛 = 10. Επιπλέον, 𝐿𝑇𝜐𝜋𝜊𝛽 = 88954 𝑠𝑒𝑐.

 ̅̅̅̅̅̅
𝑁𝐸𝑇𝜐𝜋𝜊𝛽 = 4031 𝑐𝑜𝑢𝑛𝑡𝑠

 ̅̅̅̅̅̅𝜐𝜋𝜊𝛽 ) = 59 𝑐𝑜𝑢𝑛𝑡𝑠
𝛿(𝑁𝐸𝑇
̅̅̅̅̅̅𝜐𝜋𝜊𝛽
𝑁𝐸𝑇 𝑐𝑜𝑢𝑛𝑡𝑠
Από τη σχέση (1) έχουμε: 𝑅𝜐𝜋𝜊𝛽 = ⇒ 𝑅𝜐𝜋𝜊𝛽 = 0.0453 ,
𝐿𝑇𝜐𝜋𝜊𝛽 𝑠𝑒𝑐

1
και από τη σχέση (2) βρίσκουμε το αντίστοιχο σφάλμα: 𝛿𝑅𝜐𝜋𝜊𝛽 = 𝐿𝑇 ̅̅̅̅̅̅𝜐𝜋𝜊𝛽 ) ⇒
𝛿(𝑁𝐸𝑇
𝜐𝜋𝜊𝛽
𝑐𝑜𝑢𝑛𝑡𝑠
𝛿𝑅𝜐𝜋𝜊𝛽 = 6.63 × 10−4 .
𝑠𝑒𝑐

5
Άρα, συνολικά έχουμε:
𝑐𝑜𝑢𝑛𝑡𝑠
𝑅𝜐𝜋𝜊𝛽 ± 𝛿𝑅𝜐𝜋𝜊𝛽 = (4.53 ± 0.07) × 10−2 .
𝑠𝑒𝑐

Για τον υπολογισμό του ρυθμού παραγωγής γεγονότων με το KCl, ανατρέχουμε στον
πίνακα IΙΙ και όμοια προσδιορίζουμε τα ̅̅̅̅̅̅ ̅̅̅̅̅̅𝐾𝐶𝑙 ). Επιπλέον, έχουμε
𝛮𝛦𝛵𝐾𝐶𝑙 και 𝛿(𝑁𝐸𝑇
𝐿𝑇𝐾𝐶𝑙 = 90672 𝑠𝑒𝑐.

 ̅̅̅̅̅̅
𝑁𝐸𝑇𝐾𝐶𝑙 = 19345 𝑐𝑜𝑢𝑛𝑡𝑠

 𝛿(̅̅̅̅̅̅
𝑁𝐸𝑇𝐾𝐶𝑙 ) = 191 𝑐𝑜𝑢𝑛𝑡𝑠
̅̅̅̅̅̅
𝑁𝐸𝑇 𝐾𝐶𝑙 𝑐𝑜𝑢𝑛𝑡𝑠
Από τη σχέση (1) έχουμε: 𝑅𝐾𝐶𝑙 = ⇒ 𝑅𝐾𝐶𝑙 = 0.213 ,
𝐿𝑇𝐾𝐶𝑙 𝑠𝑒𝑐

1
και από τη σχέση (2) βρίσκουμε το αντίστοιχο σφάλμα: 𝛿𝑅𝐾𝐶𝑙 = 𝐿𝑇 𝛿 (̅̅̅̅̅̅
𝑁𝐸𝑇𝐾𝐶𝑙 ) ⇒
𝐾𝐶𝑙
𝑐𝑜𝑢𝑛𝑡𝑠
𝛿𝑅𝐾𝐶𝑙 = 0.002 .
𝑠𝑒𝑐

Άρα, συνολικά έχουμε:

𝑐𝑜𝑢𝑛𝑡𝑠
𝑅𝐾𝐶𝑙 ± 𝛿𝑅𝐾𝐶𝑙 = (0.213 ± 0.002) .
𝑠𝑒𝑐

Επομένως, ο «καθαρός» ρυθμός παραγωγής γεγονότων είναι:

𝑐𝑜𝑢𝑛𝑡𝑠
𝑅𝜅𝛼𝜃 = 𝑅𝐾𝐶𝑙 − 𝑅𝜐𝜋𝜊𝛽 = 0.213 − 0.0453 = 0.1677
𝑠𝑒𝑐
και το αντίστοιχο σφάλμα του:

2 2
𝑐𝑜𝑢𝑛𝑡𝑠
𝛿𝑅𝜅𝛼𝜃 = √𝛿𝑅𝜐𝜋𝜊𝛽 + 𝛿𝑅𝐾𝐶𝑙 = 0.0021 .
𝑠𝑒𝑐

Άρα συνολικά για τον καθαρό ρυθμό παραγωγής έχουμε:

𝒄𝒐𝒖𝒏𝒕𝒔
𝑹𝜿𝜶𝜽 ± 𝜹𝑹𝜿𝜶𝜽 = (𝟎. 𝟏𝟔𝟖 ± 𝟎. 𝟎𝟎𝟐) .
𝒔𝒆𝒄

6
5.2. Υπολογισμός της ενεργού απόδοσης 𝜺𝒆𝒇 του ανιχνευτή για την
φωτοκορυφή 𝟏𝟒𝟔𝟏 𝒌𝒆𝑽

Για να προσδιορίσουμε την ενεργό απόδοση του ανιχνευτή που χρησιμοποιήθηκε, θα

δουλέψουμε με το παρακάτω διάγραμμα, αντιστοιχίζοντας την τιμή 1461 𝑘𝑒𝑉 της
ενέργειας, με αυτή της απόδοσης του ανιχνευτή στον κατακόρυφο άξονα.

Εικόνα 4: Διάγραμμα της ενεργού απόδοσης του ανιχνευτή, συναρτήσει της ενέργειας ακτινών γ

Η ευθεία αυτή, έχει σχεδιασθεί θεωρώντας ότι στο πείραμα χρησιμοποιείται σημειακή
πηγή, η οποία είναι τοποθετημένη στην 8η θέση από τον ανιχνευτή. Στο πείραμα που
εκτελέσαμε στο εργαστήριο, τοποθετήσαμε το δοχείο με τη σημειακή πηγή KCl στην 7η
θέση από τον ανιχνευτή, με αποτέλεσμα το χείλος του δοχείου σχεδόν να εφάπτεται σε
αυτόν, ενώ η επιφάνεια της πηγής KCl να απέχει περίπου μία θέση από αυτόν (καθώς
το ύψος της πηγής είναι περίπου ισοδύναμο με 6 θέσεις).

Προκειμένου λοιπόν να πλησιάσουμε την παραδοχή πως έχουμε σημειακή πηγή, θα

θεωρήσουμε ότι υπάρχει σημειακή πηγή 40K τοποθετημένη στην 4η θέση από τον
ανιχνευτή. Ωστόσο, κάνοντας αυτή την προσέγγιση, η στερεά γωνία τετραπλασιάζεται,
με αποτέλεσμα να τετραπλασιάζεται και η ενεργός απόδοση του ανιχνευτή. Επομένως,
η ενεργός απόδοση του ανιχνευτή θα δίνεται από τη σχέση:

7
 ′
𝛥𝛺
𝜀𝑒𝑓 = 4 𝜀𝑒𝑓 = 4 𝜀
4𝜋
Από το διάγραμμα της εικόνας 3, βρίσκουμε ότι:

𝜀𝑒𝑓 = (4.0 ± 0.8) × 10−4 ,

ενώ στον παραπάνω υπολογισμό συμπεριλάβαμε και ένα σφάλμα της τάξεως του
20%.

Άρα, η πραγματική ενεργός απόδοση του ανιχνευτή και το σφάλμα της θα είναι:

𝜺′𝒆𝒇 ± 𝜹𝜺′𝒆𝒇 = (𝟏𝟔. 𝟎 ± 𝟑. 𝟐) × 𝟏𝟎−𝟒 .

5.3. Υπολογισμός του χρόνου ημιζωής του 40Κ

Προκειμένου να υπολογίσουμε τον χρόνο ημιζωής του 40Κ, θα χρησιμοποιήσουμε τη

σχέση:
′
𝑚𝐾 𝜀𝑒𝑓
𝑇1⁄ =𝐶 (3)
2 𝑅𝛾

όπου 𝐶 = 1.31 × 1017 𝑔𝑟 −1 , 𝑚𝐾 η μάζα του φυσικού καλίου που περιέχεται στο δείγμα
μας, και 𝑅𝛾 ο καθαρός ρυθμός παραγωγής που υπολογίσθηκε στο 5.1.

Για να υπολογίσουμε την μάζα του φυσικού καλίου στα 60 𝑔𝑟 KCl, ακολουθούμε την
παρακάτω διαδικασία:

Βρίσκουμε αρχικά την μοριακή μάζα του KCl :

𝑀(𝐾𝐶𝑙 ) = (𝛢𝛣)𝛫 + (𝛢𝛣)𝐶𝑙 = (39.10 + 35.45) 𝑔𝑟 𝑚𝑜𝑙 −1 = 74.55 𝑔𝑟 𝑚𝑜𝑙 −1 .

Στη συνέχεια, υπολογίζουμε το ποσοστό του καλίου στο KCl :

(𝛢𝛣)
𝐾 39.10
𝜋 = 𝑀(𝐾𝐶𝑙) = 74.55 = 0.5245.

Τέλος, η μάζα του καλίου στα 61 𝑔𝑟 KCl, θα δίνεται από τη σχέση :

𝑚𝐾 = 𝜋 × 𝑚𝐾𝐶𝑙 = 0.5245 × 61 𝑔𝑟 ⇒ 𝒎𝑲 = 𝟑𝟏. 𝟗𝟗 𝒈𝒓.

Επομένως, αντικαθιστούμε στην σχέση (3) τις παρακάτω τιμές:

 𝐶 = 1.31 × 1017 𝑔𝑟 −1
 𝑚𝐾 = 31.99 𝑔𝑟

8
 𝑅𝛾 ± 𝛿𝑅𝛾 = (0.168 ± 0.002)𝑠 −1
′ ′
 𝜀𝑒𝑓 ± 𝛿𝜀𝑒𝑓 = (16.0 ± 3.2) × 10−4

και προκύπτει:

𝑇1⁄ = 3.99113333 × 1016 𝑠 ή 𝑇1⁄ = 1.26474085 × 109 𝑦𝑒𝑎𝑟𝑠.

2 2

Υπολογίζουμε και το αντίστοιχο σφάλμα από την διάδοση σφαλμάτων:

′ ′ 2 2
𝜀𝑒𝑓 𝛿𝜀𝑒𝑓 𝛿𝑅𝛾
𝛿𝛵1⁄ = 𝐶 𝑚𝐾 √( ′ ) +( ) ⇒ 𝛿𝑇1⁄ = 0.063348970 × 109 𝑦𝑒𝑎𝑟𝑠
2 𝑅𝛾 𝜀𝑒𝑓 𝑅𝛾 2

Άρα, συνολικά έχουμε:

𝑻𝟏⁄ ± 𝜹𝑻𝟏⁄ = (𝟏. 𝟐𝟔 ± 𝟎. 𝟎𝟔) × 𝟏𝟎𝟗 𝒚𝒆𝒂𝒓𝒔.

𝟐 𝟐

5.4. Σχολιασμός αποτελεσμάτων

Σύμφωνα με την βιβλιογραφία, ο πραγματικός χρόνος ημιζωής του ραδιενεργού

ισοτόπου 40K, είναι 𝛵1⁄ = 1.28 × 109 𝑦𝑒𝑎𝑟𝑠.
2

Το αποτέλεσμα που προέκυψε από το παρόν πείραμα, είναι μία αρκετά καλή
προσέγγιση του χρόνου ημιζωής, καθώς απέχει από την πραγματική τιμή μόνο 0.02 ×
109 𝑦. Το πείραμα κρίνεται επιτυχές, καθώς η διαφορά μεταξύ των τιμών είναι πολύ
μικρή και εντάσσεται μέσα στο εύρος του σφάλματος.

Η απόκλιση αυτή, οφείλεται κυρίως στην παραδοχή πως η διαθέσιμη πηγή KCl είναι
σημειακή, και βρίσκεται στην 4η θέση από τον ανιχνευτή (όπου βρίσκεται
προσεγγιστικά το μέσο της πηγής μας). Επιπλέον, στην τιμή της ενεργού απόδοσης του
ανιχνευτή συμπεριλήφθηκε και ένα σφάλμα της τάξεως του 20%, καθώς η ανάγνωση
του λογαριθμικού διαγράμματος είναι μόνο μια εκτίμηση της εν λόγω απόδοσης.

Άλλοι λόγοι στους οποίους μπορεί να αποδοθεί η απόκλιση της πειραματικής μας τιμής
από την αντίστοιχη πραγματική τιμή, είναι η πιθανή εξασθένηση της πηγής KCl, η
φθορά της πειραματικής διάταξης, καθώς και ο χρόνος πραγματοποίησης του
πειράματος. Συγκεκριμένα, για την καταγραφή του φάσματος υποβάθρου διατέθηκαν
μόνο 90 λεπτά, ενώ για το αντίστοιχο φάσμα της πηγής KCl, διατέθηκαν 24 ώρες. Τα
χρονικά αυτά διαστήματα, δεν είναι επαρκή ώστε να γίνει μία ακριβής εκτίμηση για τον
χρόνο ημιζωής ο οποίος είναι της τάξεως των δισεκατομμυρίων χρόνων.