14
CÁCH THỨC GHI ÂM VÀ DỊCH NGHĨA
CÁC TỪ NGỮ CÔNG GIÁO
(Qua khảo sát tư liệu Nôm Công giáo)
Tóm tắt. Văn bản Nôm Công giáo ghi lại nhiều từ ngoại
lai, từ cổ và từ địa phương, cho nên có giá trị đặc biệt cho
nghiên cứu Ngôn ngữ học. Từ ngoại lai gồm các từ ghi
địa danh, nhân danh nước ngoài và các từ Công giáo.
Dựa vào các cứ liệu được ghi trong tác phẩm Nôm Công
giáo, bài viết quan tâm khảo cứu các từ ngữ chỉ được
dùng trong cộng đồng Công giáo. Trên cơ sở đối chiếu
âm và nghĩa giữa các ngôn ngữ phương Đông (tiếng Việt
tiếng Hán) với các ngôn ngữ phương Tây (tiếng Bồ,
tiếng Italia,...), bài viết chi ra các cách thức và lý giải căn
nguyên cấu thành của các từ ngữ đó. Ket quả khảo cứu
này sẽ là gợi mở để tiếp tục đi sâu khảo cứu từ vựng
tiếng Việt được ghi bằng chữ Nôm, thể hiện trong các
các văn bản Nôm Công giáo. Từ đó góp phần hiểu sâu
hơn về mối quan hệ giao lưu ngôn ngữ văn hóa giữa hai
châu lục: Châu Âu và Châu Á.
Từ khóa'. Ghi âm, dịch nghĩa, từ Công giáo, Sách
Truyện các Thảnh.
Abstract. Nom Catholic texts record many exotic,
ancient, and local terms, so they are of particular value
for linguistics studies. Exotic terms include place names
and personal names of foreign origin, and Catholic terms.
Based on the data recorded in Nom Catholic works, the
article focuses on examining terms that have been used
only in the Catholic community. On the basis of the
comparison of sounds and meanings in Eastern languages
(Vietnamese and Chinese) and their counterparts in
Western languages (Portuguese, Italian,...), the article
shows the methods of formation of these terms and
explains the fundamental premise of this process. The
results of this research will provide some ground for
continuing in-depth research on the Vietnamese
vocabulary recorded in Nom, as shown in Nom Catholic
texts. Hopefully, the article will contribute to a deeper
understanding of the cultural and linguistic exchange
relationship between two continents: Europe and Asia.
Keywords'. Transcription, translation, Catholic terms,
Truyện các Thánh (Stories ofsaints).
* PGS.TS - Viện Nghiên cứu Hán Nôm; Email: lahang@gmail.com
* ThS - Đại học Thủ Dầu Một.
NHỮNG VẤN ĐỀ TỪ ĐIỂN HỌC
LÃ MINH HẰNG *
* - NGUYỄN VĂN NGOẠN **
Khoảng đầu thế kỷ XVI, các nhà truyền giáo
đã đặt chân đến Việt Nam(1). Để đạt được hiệu
quả cao trong việc truyền giáo, các giáo sĩ nước
ngoài đã cố gắng học tiếng Việt và dùng chữ
Nôm ghi lại giáo lý, viết tiểu sử về các Thánh,...
Mayorica và các giáo sĩ phương Tây có nhiều
năm truyền đạo tại miền Trung Việt Nam (Vinh,
Nghệ An); horn nữa, từ ngữ Bắc Trung Bộ mang
đặc trưng vùng miền rất rõ rệt, còn bảo lưu nhiều
từ cổ. Từ nơi đây, đạo Công giáo và các giáo lý
đạo Công giáo lan tỏa ra các vùng miền khác.
Đây được xem là hai yếu tố tạo ra nét đặc thù của
vãn bản Nôm Công giáo: trong văn bản ghi lại
nhiều từ ngữ Công giáo, từ địa phương Bắc Trung
Bộ. Các từ ngữ này tiếp tục được bảo lưu trong
các văn bản Nôm Công giáo thời kỳ sau đó, ví
dụ: các văn bản Nôm Công giáo đầu thế kỷ XX.
1. Khái niệm về từ Công giáo
Tìm hiểu về từ ngữ Công giáo cần lưu ý
mấy điểm sau:
- Để có thể thực hiện tốt công cuộc truyền
giáo, các giáo sĩ ngoại quốc cần phải biết tiếng
Latinh. Bởi vì, chỉ như vậy mới có hy vọng
truyền giảng được chính xác giáo lý Hội thánh
Công giáo.
- Đạo Công giáo được Chúa thiết lập ở Châu
Á nhưng lại được phát triển mạnh ở Châu Âu
vào buổi đầu sơ khai, cho nên các thuật ngữ
Công giáo phần nhiều có nguồn gốc từ ngôn
ngữ Châu Âu (chủ yếu là tiếng Bồ, tiếng Italia).
TỪ ĐIỂN HỌC & BÁCH KHOA THƯ, sô 1 (69), 1-2021
- Giáo luật của Hội thánh Công giáo ở Việt
Nam trong buổi sơ khai chủ yếu là do người
nước ngoài (người Châu Âu, như: người Bồ
Đào Nha, Tây Ban Nha, Italia, Pháp,...) truyền
vào, nên ngôn ngữ nguồn của các thuật ngữ
Công giáo, các nhân danh, địa danh xuất hiện
trong các văn bản Thiên Chúa giáo phần nhiều
có nguồn gốc từ ngôn ngữ Châu Âu.
Vậy thế nào là từ Công giáo? Phân định rõ
ràng đâu là từ Công giáo và đâu là từ cổ là điều
cần thiết trong nghiên cứu về từ ngữ Công giáo.
Từ cổ, còn gọi từ Việt cổ, là từ hiện nay không
còn dùng nữa, hoặc là những từ bị thu hẹp về
phạm vi sử dụng; nó trở nên xa lạ với xã hội
hiện đại. Từ ngữ Công giáo là các từ ngữ
chuyên dùng trong Cộng đoàn Công giáo. Như
vậy, nói đến từ cổ là nói đến yếu tố niên đại,
thời gian, lịch sử phát triển của từ vựng. Với từ
ngữ Công giáo lại phải xem từ góc độ khác. Từ
ngữ Công giáo là từ dùng trong Cộng đoàn
Công giáo và chắc chắn sẽ khác với từ ngữ toàn
dân. Tức là: nói đến từ Công giáo tức là đã đề
cập đến yếu tố không gian. Liên quan đến yếu
tố không gian trong các từ ngữ Công giáo lại
cần phân biệt như sau: 1- Không gian trong một
quốc gia (phân biệt có: từ địa phương, từ dùng
riêng trong từng đối tượng, chuyên ngành, tôn
giáo,... ) và 2- Không gian vượt khỏi phạm vi
quốc gia (có từ thuần Việt, từ ngoại lai). Trên
cơ sở đó, chúng tôi phân biệt:
Từ ngữ Công giáo được hiểu là những từ
ngữ mà người theo đạo Công giáo thường dùng
trong sinh hoạt tôn giáo của họ. Theo lời dẫn
trong Từ điển Công giảo 500 mục từ: “tiếng
Latinh là ngôn ngữ chính thức của giáo hội,
được coi như nguyên ngữ của sách giáo lý Hội
thánh Công giáo, đồng thời cũng là ngôn ngữ
quy chiếu của Hội thánh để tìm hiểu về ý nghĩa
chính xác của mỗi từ” [3, tr.22]. Bên cạnh
tiếng Latinh là ngôn ngữ chính thức của giáo lý
Hội thánh Công giáo, ngày nay, giáo lý Hội
thánh Công giáo đã được dịch ra rất nhiều thứ
tiếng trên thế giới, trong đó có tiếng Việt.
Đạo Công giáo được truyền từ phương Tây
15
vào Việt Nam, trong văn bản Công giáo xuất
hiện khá nhiều từ ngoại lai. Từ ngoại lai gồm:
địa danh nước ngoài, nhân danh người nước
ngoài và từ chuyên dùng trong cộng đoàn Công
giáo. Bài viết chọn một số từ chuyên dùng
trong hoạt động Công giáo và có nguồn gốc từ
nước ngoài, phân tích đối chiếu về ngữ âm và
ngữ nghĩa giữa ngôn ngữ nguồn và ngôn ngữ
đích (vốn thuộc hai hệ thống ngôn ngữ có sự
khác nhau cơ bản về loại hình ngôn ngữ), từ đó
phác thảo về cách thức cấu thành của các từ ngữ
Công giáo đó. Tiến thêm một bước, có thể tìm
hiểu sâu hơn về mối quan hệ giao lưu ngôn ngữ
vãn hóa giữa hai châu lục: Châu Âu và Châu Á.
2. Phạm vi và tư liệu khảo sát
2.1. Phạm vi khảo sát
Bài viết khảo sát những từ ngữ mang đặc
trưng riêng, có đủ các tiêu chí sau: 1- chỉ được
dùng trong cộng đoàn Công giáo, 2- có nguồn
gốc nước ngoài và 3- được ghi lại trong các
văn bản Nôm Công giáo. Như vậy, các từ cổ,
các từ địa phương(2), các từ nhân danh và từ địa
danh nước ngoài(3) sẽ không thuộc phạm vi
khảo sát của bài viết. Tư liệu khảo sát được lấy
từ ba văn bản Công giáo sau:
- Truyện đức chúa Giê su của Majorica.
Jeronimo Majorica là một trong các giáo sĩ đã
sáng tác, phiên dịch nhiều sách vở. Ông là
người nước ngoài có công lớn nhất trong việc
sáng tác văn học Công giáo ghi bằng chữ Nôm.
Ông là tác giả của hơn 31(4) tác phẩm Nôm với
hàng ngàn trang viết. Truyện đức chúa Gỉê su
có 10 quyển. Bài viết chỉ thu thập một số từ ngữ
dùng trong Truyện đức chúa Giê su quyển 8.
- Truyện các Thánh là tên gọi chung cho bộ
truyện viết về tiểu sử các Thánh(5\ Văn bản khảo
sát mang tên Sách truyện các Thánh. Sách do
Giu sai (Giuse) Ma ri a cố Kính biên soạn, Giám
mục Phê rô Ma ri a Đông cho khắc in. Đây là
một tác phẩm được in bằng chữ Nôm vào những
năm đầu của thế kỷ XX. Sách mang ký hiệu
VNb.34 của Thư viện Viện Nghiên cứu Hán
Nôm (gọi tắt: VNCHN), thuộc tập truyện tháng
12. Thông thường, một bộ truyện Thánh đầy đủ
16
gồm 12 tập, tương ứng 12 tháng. Sách được trình
bày theo dạng mỗi ngày ghi tiểu truyện của một
vị Thánh. Toàn bộ tập truyện Sách truyện các
Thảnh tháng 12 ghi tiểu truyện của 31 vị Thánh.
Bài viết chọn và khảo về cách cấu tạo các từ ngữ
loại Công giáo xuất hiện trong 9 truyện tương
ứng với 9 ngày đầu nằm trong tập truyện Sách
truyện các Thánh tháng 12. Văn bản in năm
1909, tại nhà in Ninh Phú đường(6).
- Bản kinh tụng độc toàn niên, mang ký hiệu
AB.473 của VNCHN, sách do Giám mục Phan
Chi cô Minh truyền tử (cho khắc in), Đông ký
hội đường chuẩn thuật. Bản khắc in, in năm
1897. Sách dày 97 tờ (ab), tức 194 trang sách.
2.2. Tư liệu khảo sát
Bài viết sẽ lựa chọn, khảo cứu một số từ
ngừ Công giáo tiêu biểu xuất hiện trong ba tác
phẩm nêu trên: đối chiếu ngữ âm và ngữ nghĩa,
tìm hiểu sự đối chuyển về ngữ âm (hoặc ngữ
nghĩa) giữa ngôn ngữ nguồn và ngôn ngữ đích
của các từ ngữ Công giáo đã chọn, từ đó chỉ ra
phương thức cấu tạo của các từ ngữ Công giáo.
Những từ như: cruz trong tiếng Bồ Đào Nha
và croỉx trong tiếng Pháp đều được ghi bằng
chữ Nôm hoặc ỉặịậ và âm đọc tiếng Việt Quốc tế với nhan đề Chữ Hán chữ Nôm ghi tên
là câu rút', Từ jesu trong tiếng Bồ Đào Nha và
jésu trong tiếng Pháp đều được ghi bằng chữ
Nôm là íík âm đọc tiếng Việt là chỉ thu,...
Vậy nguyên tắc phiên chuyển ngữ âm được
thực hiện như thế nào? Các từ Incredulitas
trong (tiếng Latinh), Unbelief (trong tiếng
Anh), Increduỉỉte (trong tiếng Pháp), sang tiếng
Hán ghi 'C?® (âm Hán Việt tâm ngạnh) và chừ
Nôm ghi là (âm đọc tiếng Việt cứng
lòng). Vậy, chữ Nôm Bbls cứng lòng đã được
hình thành theo phương thức nào? Bài viết sẽ
lý giải âm nghĩa của các từ ngữ Công giáo nêu
trên, trên cơ sở đó có thể chỉ ra hai cách cơ bản
cấu thành nên nhóm từ ngữ Công giáo.
3. Cách ghi âm và dịch nghĩa các từ ngữ sở đó, cố gắng chỉ ra mối liên hệ, quy luật
Công giáo
3.1. Các khảo cứu đi trước về từ ngữ Công giáo khi phiên âm tên Thánh người nước ngoài.
Trong các văn bản Nôm Công giáo, xuất
NHỮNG VẤN ĐỀ TỪ ĐIỂN HỌC
hiện hai nhóm từ ngoại lai: 1- Từ ghi âm địa
danh, nhân danh nước ngoài gắn với công cuộc
truyền đạo Công giáo và 2- Từ chuyên dùng
trong cộng đoàn Công giáo. Quan tâm đến việc
ghi âm tiếng nước ngoài (từ ngoại lai) trong
vãn bản Công giáo đã có các khảo luận:
Nguyễn Thị Tú Mai trong Luận án Tiến sĩ
Chữ Nôm và tiếng Việt trong văn bản Thiên
chúa Thảnh giáo khải mông [2] đã khảo về từ
ngoại lai, khảo về việc phiên âm tiếng nước
ngoài. Đáng chú ý và có liên quan đến nội dung
khảo luận của bài viết này là mục 3.2.1. Tiếng
nước ngoài được ghi bằng chữ Nôm và 3.2.2.
Tiếng nước ngoài được ghi bằng phiên âm Hán
Việt hoặc được dịch ra tiếng Việt. Tại đây, tác
giả Luận án tập trung khảo luận về cách ghi
nhân danh, địa danh tiếng nước ngoài và các từ
ngữ Công giáo. Luận án đề ra nguyên lý của
việc phiên âm, sơ bộ giới thiệu quy luật chuyển
đổi, và đưa ra hai bảng thống kê phân loại: các
từ phiên âm tiếng nước ngoài ghi bằng chữ
Nôm và các từ ghi bằng chữ Hán được đọc âm
Hán Việt (hoặc dịch ra tiếng Việt);
Lã Minh Hằng trong tham luận Hội thảo
Thánh người nước ngoài: khảo cứu trường hợp
Kinh những lề mùa phục sinh (nEỈSỹb5knằỉ=45
J<: y. A43). Tham
luận đã được chỉnh sửa và in trong Tạp chí
Hán tự nghiên cứu số tháng 8 năm 2019 [7].
Bài viết đã mô tả đặc điểm ngữ âm của hai loại
hình ngôn ngữ (đơn tiết và đa tiết), tìm hiểu sự
chuyển đổi ngừ âm trong khi thực hiện việc ghi
âm các tên Thánh người nước ngoài xuất hiện
trong vãn bản Kinh những lề mùa phục sinh.
Phân tích sự khác biệt về ngữ âm giữa ngôn
ngữ Châu Âu (tiếng Bồ, tiếng Italia,... thuộc
ngôn ngữ đa tiết, là ngôn ngữ nguồn) với ngôn
ngữ Châu Á (tiếng Việt và tiếng Hán, thuộc
ngôn ngữ đơn tiết, là ngôn ngữ đích). Trên cơ
chuyển đổi ngữ âm giữa hai hệ thống ngôn ngữ
Thuộc vào nhóm từ ngoại lai, không thể
TỪ ĐIỂN HỌC & BÁCH KHOA THƯ, sô 1 (69), 1-2021
không kể đến các từ ngữ Công giáo. Khảo cứu
về các từ ngữ Công giáo (tức các từ chỉ dùng
trong cộng đoàn Công giáo), lâu nay, các học
giả Việt Nam chưa giành nhiều sự quan tâm
nghiên cứu. Gần đây, trong bài viết Giao lưu
ngân ngữ văn hóa Đông Tây: qua khảo cứu
cách ghi từ ngữ Công giáo
ỉ®: ƯOẴTCLfflhrInnỹíM+[6], chúng
tôi đã bước đầu giới thiệu, khảo cứu về các từ
ngữ Công giáo. Trên cơ sở phân tích, đối chiếu
về ngữ nghĩa và ngữ âm (giữa ngôn ngữ châu
Âu với tiếng Việt) của một số từ ngữ Công
giáo đã được lựa chọn, tham luận tìm hiểu mối
quan hệ giao lưu ngôn ngữ văn hóa giữa các
nước phương Đông với các nước phương Tây
(tức là giữa Trung Quốc và Việt Nam với các
nước phương Tây, như Anh, Bồ, Italia,
Pháp,...), và cả trong nội bộ các nước phương
Đông với nhau (tức là giữa Trung Quốc với
Việt Nam). Như vậy, tham luận đã tiếp cận các
từ ngừ Công giáo từ góc độ Ngôn ngữ học
(ngữ âm và ngữ nghĩa) để tìm hiểu về quá trình
tiếp xúc ngôn ngữ văn hóa trong khu vực và
trên thế giới.
Tiến thêm một bước, bài viết lần này cố
gắng lý giải các cách thức cấu thành của các từ
ngữ Công giáo, nghĩa là tiếp cận từ ngữ Công
giáo từ khía cạnh tổ chức, sắp xếp, lựa chọn
các chữ Nôm, lựa chọn cách thức dùng để ghi
từ ngữ Công giáo: tìm hiểu xem các từ ngữ
Công giáo đó được hình thành theo cách ghi
âm hay dịch nghĩa các từ gốc tiếng nước ngoài.
3.2. Cách thức cẩu thành các từ ngữ Công giáo
Trong các tác phẩm Nôm Công giáo, từ ngữ
Công giáo được cấu thành theo hai cách: 1-
Tạo thành theo hình thức phiên âm âm đọc của
tiếng nước ngoài và 2- Tạo thành do dịch nghĩa17)
(dịch trực tiếp nghĩa từ ngữ của ngôn ngữ Âu
Châu; hoặc dịch nghĩa các từ ngữ đã được
truyền dịch sang tiếng Hán trước khi chúng
được truyền sang Việt Nam). Như vậy, nhóm
từ Công giáo trong tiếng Việt có thể có hai
nguồn: mượn trực tiếp từ tiếng Châu Âu, hoặc
mượn gián tiếp thông qua trung gian là tiếng
17
Trung Quốc.
Bài viết này sẽ khảo sát về cách thức mà
cộng đoàn Công giáo sử dụng hai phương thức
ghi âm và dịch nghĩa để cấu thành các từ ngữ
Công giáo. Chi tiết gồm:
3.2.1. Cách ghi âm từ ngừ Công giáo
Các từ ngữ ngoại lai xuất hiện trong văn bản
Nôm Công giáo theo cách thức ghi âm được
tách bạch:
a/ Nhôm từ nhân danh địa danh tiếng nước ngoài
Nhóm từ ngữ này đều được tạo thành theo
hình thức phiên âm âm đọc của tiếng nước
ngoài. Các địa danh, nhân danh người nước
ngoài dùng trong văn bản Công giáo như Phỉ rỉ
tô Sang tô (chỉ Chúa Thánh Thần), đức Chúa
Phi ri tô Sang tô (chỉ Thiên Chúa Ngôi Ba là
Thánh Thần), thành Chi du gia lem (Thành Giê
su sa lem), Thánh ỷ Y ghê di gia (chỉ ý của
thánh Y Ghê di gia),... Các từ này đều dùng
theo phương thức ghi âm (phiên âm) và đều
được tín hữu Công giáo sử dụng trong sinh
hoạt tôn giáo hàng ngày. Ví dụ cách ghi âm các
tên Thánh: thánh Abraham dùng bốn chữ Hán
[HESẫtìŨ A ba la phong để ghi lại; hoặc
Chris là cách ghi tên chúa Jesus trong tiếng
Pháp. Christ khi sang Việt Nam, đã dùng bốn
chữ Nôm Cơ di xuy tô để ghi.
Trình tự ký âm diễn ra như sau Cơ di xuy tô >
Kirỉxỉtô > Christ. Liên quan đến nhóm từ ngữ
Công giáo này, khảo cứu của chúng tôi đã: 1-
Tìm hiểu sự chuyển biến ngữ âm giữa ngôn
ngữ phương Tây (ngôn ngữ nguồn) và tiếng
Việt (ngôn ngữ đích) khi ghi âm các từ ghi tên
Thánh người nước ngoài; 2- Tìm hiểu sự giao
lưu ảnh hưởng về ngôn ngữ văn hóa giữa các
nước phương Đông với các nước phương Tây
và cả trong nội bộ các nước phương Đông với
nhau thông qua việc phân tích ngữ nghĩa của
các từ Công giáo [6],
b/ Nhóm từ ngữ Công giáo (từ chỉ dùng
trong cộng đoàn Công giáo)
Từ nhân danh, địa danh có thể dùng trong
18
văn bản Công giáo và trong văn bản không phải
là Công giáo; trong khi đó, từ ngữ Công giáo
thì chỉ được dùng trong văn bản Công giáo thôi.
Nhóm từ này được hình thành theo phương
thức ghi âm (/phiên âm) các từ gốc Àn Âu. Ví
dụ từ graca được ghi bằng ba chữ: (âm
Hán Việt: ca ỉa sà) và phiên đọc là ga la sa, với
nghĩa “ân sủng (ơn riêng)”; Từ Comunhão,
Communio được ghi: (âm Hán Việt: cô
mô nhung) và phiên đọc là cô mô nhông, với
nghĩa “hiệp thông thánh lễ, chịu mình thánh
Chúa, rước lễ”. Tại đây, chúng tôi sẽ chỉ quan
tâm đến nhóm từ được dùng trong cộng đoàn
Công giáo này. Ví dụ trong văn bản Nôm:
A men’, nghĩa “Tôi tin như vậy; Quả đúng
như vậy; ước gì được như vậy”. Trong các tác
phẩm Công giáo, từ này thường dùng cuối mỗi
đoạn văn bản, sau khi trình bày xong một sự
việc, một ý nguyện nào đó. Trong văn bản
Nôm, A men được ghi bằng hai chữ HếrB (âm
Hán Việt A miên); Từ điển Công giáo 500 mục
từ lại ghi bằng hai chữ fnlffl (âm Hán Việt A
môn). Như vậy, mượn A miền hay A môn để
ghi A men trong tiếng Hippri đều thuộc trường
hợp từ ngữ Công giáo được hình thành theo
phương thức ghi âm. Tham khảo cách ghi A
men xuất hiện trong tác phẩitì Nôm Bản
kinh tụng đọc toàn niên như dưới đây (để thuận
tiện cho độc giả hiện nay, phần chữ Nôm đã
được chúng tôi phiên chuyển sang chữ Quốc
ngữ hiện dùng):
Tôi mến Đức Chúa Trời hết lòng hết sức trên
hết mọi sự, vì chưng Đức Chúa Trời tự nhiên có
lòng lành vô cùng, cùng là sự lành trên hết mọi
sự lành, cùng tự nhiên đáng cho tôi phải mến
Đức Chúa Trời trên hết mọi sự. Tôi lại yêu
người ta bằng mình tôi vậy, vì Đức Chúa Trời.
A men (Bản kinh tụng đọc toàn niên, 5b)
Tôi lạy Thiên địa chân Chúa là Chúa tôi,
sinh ra Trời đất muôn vật, cùng làm cội rễ đầu
mọi sự, mọi sự lại phải về một Chúa tôi. Tôi
xưng Chúa tôi là Chúa có phép vô cùng, hay
biết vô cùng, ở khắp mọi noi và trước mặt tôi.
Tôi lại xưng mình tôi là vật rất hèn mọn dưới
NHỮNG VẤN ĐỀ TỪ ĐIỂNHỌC
hết mọi sự hèn. Tôi thật là không, trước mặt
Đức Chúa Trời. Vậy tôi thờ lạy Đức Chúa Trời
là Chúa cực trọng vô cùng. A men (Bản kinh
tụng đọc toàn niên, 7a-7b)
A men (tiếng Hippri) khi truyền sang châu
Á, được dùng hai chữ A miênfâĩ&ế hoặc A môn
để ghi lại. Phương thức ghi âm được
dùng ở đây là: trực âm a > a và đọc lệch âm
miên (/môn) > men.
Từ Câu rút, nghĩa “Cây thánh giá, thập tự,
thập giá”: dùng để ghi gốc từ cruz trong tiếng
Bồ Đào Nha và croỉx trong tiếng Pháp. Khi đạo
Công giáo được truyền sang Việt Nam, đã
dùng hoặc âm đọc Hán Việt lần lượt
là câu luật và câu tốt đế ghi cruz hoặc croỉx
tiếng Việt đọc câu rút. Rõ ràng, dùng câu luật
hay câu tot đều nhằm mô tả ngữ âm của các từ
cruz và croix trong tiếng Bồ Đào Nha và trong
tiếng Pháp. Ví dụ từ trong tác phẩm Nôm:
Tức thời, trên mả ấy hóa ra hình câu rút dài
bằng xác người chôn đấy, và in vào trên má.
Kẻ ngoại đạo và quân Mã hồ miệt ghét câu
rút, nó ra sức lấy đất mà lấp hình câu rút ấy.
(Sách truyện các Thánh, 13a)
Có một lần các quan đã đặt một tượng Đức
chúa Chi thu vác câu rút và một tượng chịu
nạn cùng hai mẫu hình Đức bà và một câu rút
không. (Sách truyện các Thánh, 65b)
Trước rằng: Lưỡi ta phải ngợi khen những
sự tốt lành, cùng những sự sang trọng bởi câu
rút mà ra, vì chưng khi Chúa Cứu Thế chịu
chết trên cây câu rút thì đã đánh được các
giặc. (Bản kỉnh tụng đọc toàn niên, 78a)
Câu rút nguyên tiếng Àn - Âu được viết là
cruz (tiếng Bồ) hoặc croix (tiếng Pháp), trong
văn bản Nôm được ghi câu luật 'hlíậ hoặc câu
tốt Như đã biết: cấu tạo âm tiết của các
ngôn ngữ Ẩn - Âu so với các ngôn ngữ đơn lập
như tiếng Hán và tiếng Việt có sự sai biệt. Mô
hình cấu tạo âm tiết của tiếng Hán và tiếng
Việt là cvc hoặc CPVC(8). Thế nhưng, tại các
ngôn ngữ Ấn - Âu thì điều được tri nhận trước
tiên là âm tố (nguyên âm và phụ âm) sau đó
TỪ ĐIỂN HỌC & BÁCH KHOA THƯ, số 1 (69), 1-2021
mới là âm tiết. Các ngôn ngữ Ấn - Âu thường
hay xảy ra hiện tượng hai phụ âm đứng liền
nhau. Cho nên, để bảo lưu âm trị của âm tố
trong các ngôn ngữ Àn - Âu, cần lựa chọn âm
tiết (thể hiện bằng một chữ Nôm hoặc chữ Hán
cụ thể) có phụ âm tương ứng với phụ âm (cần
ghi lại) trong ngôn ngữ Ấn - Âu. Ví dụ cruz thì
có hai phụ âm đứng liền nhau, trường họp này
không xảy ra với các ngôn ngữ đơn lập đơn tiết
như tiếng Hán và tiếng Việt. Vậy nên để ghi lại
và vẫn đảm bảo âm trị của ngôn ngữ phương
Tây: /cr/ được tách ra, trở thành hai phụ âm
đầu của hai âm tiết. Sau đó chọn chữ Hán, chữ
Nôm mà âm đọc có mang phụ âm /c/. vốn chỉ
là phụ âm trong tiếng Ấn Âu, thì nay, sang Việt
Nam /c / đã được gắn thêm nguyên âm đi kèm
sau, tạo thành một âm tiết trọn vẹn. Quá trình
ghi âm từ câu rút được thể hiện như sau:
cruz (croix) > cãu luật (câu tốt) > Câu rút.
Từ Lâm bô có nghĩa chỉ “Chốn địa ngục, nơi
chưa được giải thoát tội lỗi, một chốn vô định”,
được ghi bằng các chữ Nôm ITìỂ (lâm bỗ) hoặc
(lâm mổ). Từ này nguyên tiếng phương
Tây có các cách ghi: Limbo (tiếng Italia),
Limbo (tiếng Bồ) và Limbus (tiếng Anh). Từ
điển Công giáo 500 mục từ giải thích: “Lâm bô
là phiên âm và viết tắt của từ Latinh Limbus
puerorum là khái niệm của Thánh Alberto Cả
(1200 - 1280) chỉ nơi dành cho linh hồn những
trẻ em đã chết mà không được lãnh nhận Bí
Tích Thánh Tẩy,...” Có thể thấy, Lãm bô là
cách phiên âm (/ghi âm) của từ nguyên gốc
trong các ngôn ngữ phương Tây: Limbus,
Limbo. Ví dụ trong Truyện đức chúa Giê su:
Vì chưng, khi trước hễ là linh hồn kẻ giữ
đạo đến khỉ khỏi xác chẳng được lên thiên
đàng, một xuống lâm bô, một lỉnh hồn Đức
chúa Giê su lên thiền đàng trước hết mà muôn
vàn lỉnh hồn thì mới theo sau. (Truyện đức
chúa Giê su Q.8)
Bẩy giờ, linh hồn Người xuống nơi lâm bô
là chốn các linh hồn thánh đợi Đức chúa Giê
su đã lâu. (Truyện đức chúa Gỉê su Q.8)
Trường hợp ghi từ lâm bô, các ngôn ngữ Án
19
- Âu có cách viết khác nhau: Limbus và Limbo
như vừa nêu. Khi lựa chọn chữ Nôm tiếng Việt
để ghi âm thì chỉ đơn giản là: mượn hai chữ
Nôm (Hán) có cách đọc gần giống với cách
đọc trong ngôn ngữ Ấn - Âu: dùng Lim > Lâm
và dùng bus (/bo) > bô (/mô) Tức là ở đây
chọn mô phỏng âm của các từ trong ngôn ngữ
Ấn - Âu, tứx chỉ phương thức đọc lệch.
Như vậy, khảo sát cách ghi âm từ ngữ Công
giáo có thể thấy: 1- các từ ngữ Công giáo theo
phương thức ghi âm, chủ yếu là chọn chữ có
cách đọc đúng hoặc đọc lệch với âm đọc trong
ngôn ngữ nguồn. Trong trường hợp cần thiết, để
bảo lưu âm trị của các ngôn ngữ Ấn - Âu, có thể
tách đôi hai phụ âm liên tiếp (trong ngôn ngữ
nguồn) biến chúng thành hai phụ âm đầu âm tiết
(tại ngôn ngữ đích). 2- chữ Nôm dùng để ghi âm
(/phiên âm) từ nguyên gốc ưong các ngôn ngữ
phương Tây, xét về hình thể: chúng đều là chữ
Nôm mượn nguyên, đọc theo âm đọc Hán Việt.
3.2.2. Nhóm từ ngữ Công giảo tạo thành
theo cách dịch nghĩa
Bên cạnh việc áp dụng cách ghi âm, trong
kho từ vựng Công giáo của tiếng Việt (được
ghi bằng văn tự Nôm) còn thấy sử dụng cách
dịch ý (hoặc dịch nghĩa) các từ nguyên gốc
trong ngôn ngữ phương Tây, ví dụ: các từ Rửa
tội Chổi đạo íỊẼìt; Cứng lòng gùẵẫ,
Nguyện ngắm từ Lễ cả ỶLW dùng để chỉ
lễ “Chúa nhật, các ngày lễ trọng” (9); từ “bề
trên, đấng bề trên” dùng chỉ đức Giáo Hoàng,
đức Hồng y, đức Giám mục, Linh mục; từ
luyện ngục còn gọi “lửa luyện tội, lửa giải tội”,
được ghi bằng chữ Nôm ỈSÃậH,... đều thuộc
nhóm từ theo phương thức dịch ý các từ Công
giáo nguyên gốc. Phân tích chi tiết:
Bề trên được ghi bằng chữ Nôm ỔỈĨỀ, là
một từ rất hay dùng trong các văn bản Công
giáo, chỉ người đứng đầu, người có vị trí cao
nhất trong cộng đoàn Công giáo. Từ điển Công
giáo 500 mục từ giải thích:
BỀ TRÊN: (trưởng thượng), Superior,
Superior, Superieur
20
Bề (Nôm: f£): địa vị; trên (Nôm: ĨỀ): ở vị trí
cao. Be trên thần thánh hoặc người thuộc bậc
trên. Bề trên là người có trách nhiệm cao nhất
trong cộng đoàn.
(hết trích dẫn)
Theo ý nghĩa giải thích trong mục từ, dựa vào
nghĩa của từ trong các ngôn ngữ Châu Âu, đồng
thời dựa vào nghĩa của chữ Hán, cho phép nhận
định: từ Be trên có xuất phát điểm (nguyên ngữ)
từ các ngôn ngữ phương Tây. Khi đạo Thiên
chúa giáo được rao giảng tại các nước Châu Á,
thì cả Trung Quốc và Việt Nam đã dùng phương
pháp dịch nghĩa để tạo ra các từ trưởng thượng
(Hán) và Be trên (chữ Nôm ghi ỔỈĨỀ) cho
ngôn ngữ của mình. Minh họa trong văn bản:
Khỉ lên ba mươi tuổi thì người xin phép bề
trên &5Ề cho được ở hang kia vẳng vẻ. (Sách
truyện các Thánh 22b)
Đoạn bề trên ỈẾ.5Ề sai người đi dạy học
nhiều nơi. (Sách truyện các Thánh 82b)
Đen nơi, người gọi các thầy đến và đặt kẻ
làm bề trên ỔỈĨỀ thay mình rồi phó mình trong
tay Đức chúa Trời mà sinh thì (Sách truyện các
Thánh 25a)
Hãm mình là một từ Công giáo, phỉ việc tự
bó mình trong khuôn phép của người tu, để tự
trau dồi đạo đức của bản thân, Từ điển Công
giáo 500 mục từ giải thích
HÃM MINH ỉSE Khắc kỷ, Mortiíĩcatio,
mortification, mortification
Hãm mình là việc con người từ bỏ điều vui
thích hay chấp nhận sự khó nhọc, thiếu thốn để
ý chí dễ dàng tuân theo Thánh ý Thiên Chúa
hơn và dự phần vào Cái Chết của Chúa Kito.
(hết trích dẫn)
Dựa vào nội dung giải thích trong mục từ và
nghĩa của từ nguyên gốc trong các ngôn ngữ
Châu Âu<10), đồng thời dựa vào nghĩa của chữ
Hán, cho phép nhận định: từ Hãm mình có xuất
phát điểm (nguyên ngữ) từ các ngôn ngữ phương
Tây. Trung Quốc và Việt Nam đã dùng phương
pháp dịch nghĩa để tạo ra các từ Khắc kỳ (tiếng
NHỮNG VẤN ĐỀ TỬ ĐIỂN HỌC
Trung ghi ^B) và hãm mình (chữ Nôm tiếng
Việt ghi Pfi'np’) cho ngôn ngừ của mình. Ví dụ
trong văn bản Sách truyện các Thánh'.
Ở đẩy người còn hãm mình ịỉgtíp hơn nữa,
một tuần lễ chỉ ăn có hai lần. (Sách truyện các
Thánh 22b)
Đức chúa Trời soi cho người biết cha còn
phải giam cầm trong lửa giải tội, thì người làm
việc lành ăn chay hãm mình Kí npCứM cho cha
cho đến khi biết cha đã ra khỏi lửa giải tội mới
thôi. (Sách truyện các Thánh 50b)
Cứng lòng cũng là từ thường gặp
trong văn bản Công giáo. Tra tìm ý nghĩa của
từ này trong các bộ từ điển Công giáo, kết quả:
Từ điển Công giáo 500 mục từ giải thích: 'C?
® incredulitas; Unbelief; incredulite.
(hết trích dẫn).
Incredibility dt 1. Sự không thể tin được,
2.điều không thể tin được (Từ điển Công giáo
Anh Việt)
Từ điển giải thích cứng lòng có nghĩa
chỉ “sự vững tin”. Đây là một từ thuần Việt. Từ
này được hình thành do dịch nghĩa từ Công
giáo nguyên gốc trong ngôn ngữ phương Tây
và khi chuyển sang Trung Quốc thì được dịch
-ờ®, nghĩa “trái tim cứng” (cứng lòng, vững
tin). Như vậy, cả Trung Quốc và Việt Nam đã
dùng phương pháp dịch nghĩa để tạo ra các từ
tâm ngạnh 'ù'® (Trung Quốc) và cứng lòng
(Nôm ghi BU hoặc ghi SU) cho ngôn ngữ
của mình. Dưới đây là sự xuất hiện của cứng
lòng sg trong văn bản Nôm Công giáo:
Song có ít nhiều kẻ cứng lòng ss cùng thà
bỏ nhà dòng mà chăng thà chịu lụy người.
(Sách truyện các Thảnh, 23b)
Đoạn, mụ xấu nết ẩy đem người về tòa
quan, xin mà thưa rằng: con này cứng lòng s
s quá lẽ, tôi làm hết sức, tôi dỗ dành, tôi đe
nẹt làm khốn. Song không làm được cho nỏ đôi
lòng chút nào. (Sách truyện các Thảnh, 8b)
Ấy đầy tớ đức chúa Chi Thu cùng kẻ chẳng
có tin ngày sau thời phép đức chúa Phỉ ri tô
TỪ ĐIỂN HỌC & BÁCH KHOA THƯ, sô 1 (69), 1-2021 21

San tô là lửa trọng vô cùng thì cũng nên như Có thể thấy, các từ Công giáo (các thuật
làm vậy. Liền sáng chẳng còn toi, liền mềm ngữ Công giáo), các lý giải về nội dung ngữ
chang còn cứng lòng liền chỉn chang còn nghĩa, đặc biệt là các nghiên cứu về phương
sống, như của ăn chỉn mới nên ăn. (Kinh thức cấu thành của chúng thì hầu như chưa
những lễ mùa phục sinh, tr.194). được quan tâm cặn kẽ từ phía các nhà nghiên
4. Một vài nhận xét thay lòi kết cứu đi trước. Từ khía cạnh tổ chức, lựa chọn
các chữ Nôm, lựa chọn phương thức dùng để
Qua khảo sát và phân tích từ ngừ Công giáo ghi từ ngữ Công giáo, bài viết đã bước đầu chỉ
trong các văn bản tác phẩm Nôm Công giáo ra các cách thức và lý giải căn nguyên cấu
như Sách Truyện các Thánh, Kinh những lễ thành của các từ ngữ đó. Đây được xem là
mùa phục sinh, Bản kinh tụng đọc toàn niên có nghiên cứu gợi mở cho các nghiên cứu sâu hơn
thể đưa ra một vài nhận xét sơ bộ như sau: về từ ngữ Công giáo.
4 .1. Từ Nôm Công giáo là từ chuyên dùng
trong cộng đoàn Công giáo, được ghi trong văn CHÚ THÍCH
bản Nôm Công giáo, và thuộc nhóm từ ngoại (,) Nghiên cứu này được tài trợ bởi Quỹ Phát triển
lai trong tiếng Việt. khoa học và công nghệ Quốc gia (NAFOSTED) trong
đề tài mã số 602.02-2018.301.
4 .2. Có hai cách ghi lại nhóm từ ngữ Công1 Các tài liệu chính sử ghi về việc truyền giáo tại Việt
giáo 1- ghi âm (phiên âm) và 2- dịch nghĩa các Nam không đầy đủ. Tài liệu chính sử sớm nhất của
từ ngữ có nguồn gốc từ tiếng phương Tây. Việt Nam ghi về truyền giáo là Khâm Định Việt sử
thông giám cương mục ấẤSỉíẫiìỄĩmếH II ■ Sách ghi:
4 .3. Trong phương thức ghi âm, xảy ra hiện tượng:vào năm Nguyên Hòa nguyên niên (1532), Giáo sĩ
Đồng âm (âm đọc tiếng phương Tây) dị Inekhu đi vào Ninh Cường, thôn Quần Anh (nay thuộc
Thái Bình, Nam Định, Ninh Bình) để truyền đạo.
hình (chữ Nôm) là thường thấy, nghĩa là có thể
2 Các từ cổ và từ địa phương có thể xuất hiện trong
dùng hai hoặc ba chữ Nôm khác nhau để ghi các tác phẩm khác có niên đại trước hoặc cùng thời
cho một âm trong các ngôn ngữ phương Tây. với tác phẩm Công giáo. Ví dụ các từ cổ như song le,
đoạn, mắng, cả và, mắng... đều có thể xuất hiện trong
Việc dùng chữ Nôm tiếng Việt để ghi các từ
tác phẩm Công giáo và cả trong các tác phẩm không
Công giáo trong tiếng phương Tây có thể theo có nội dung Công giáo.
các cách: 1- trực âm: dùng trong trường họp âm 3 Nhân danh và địa danh nước ngoài có thể xuất hiện
trị tiếng Việt và tiếng phương Tây là như nhau; trong các vãn bản tác phẩm nước ngoài khác không có
2- đọc lệch âm: tức dùng chữ Nôm tiếng Việt nội dung Công giáo. Ví dụ các từ: tên Thánh Jesus
để mô phỏng âm của tiếng phương Tây; 3- thủ dùng chi thu ÍÍẦ để ghi âm; Tên Thánh Joseph dùng
Xu sư Ý® hoặc Xu thê hoặc Xu tra HẵíỄ để ghi
tiêu phụ âm cuối trong ngôn ngữ châu Âu; và 4- âm; địa danh Paris dùng Ba di ãÈS để ghi âm; Tên
do cấu tạo âm tiết trong tiếng Việt và tiếng Hán nước France dùng Ba lan sa ăÈSSíỳ để ghi âm...
khác với tiếng Ấn - Âu, cho nên đã xảy ra hiện 4 Công bố của Nguyễn Hưng, Thư mục Hán Nôm
tượng tách đôi hai phụ âm liên tiếp trong các Công giáo, Tài liệu lưu hành nội bộ.
ngôn ngữ phương Tây, chọn từ có phụ âm 5 Cùng nhóm sách truyện về các Thánh, có Các Thánh
tương ứng với phụ âm tiếng Tây. Lúc này, từ 2 truyện của Maiorica, Các Thánh truyện của
Dominique Marti Gia, Sách truyện các Thánh của
phụ âm liên tiếp đã tạo thành hai âm tiết tách
Joseph Marie BiGollet Kính M.E.P
rời khi dùng chữ Nôm tiếng Việt ghi lại. 6 Xét về mặt văn bản, có điều cần lưu ý là sách tuy được
4 .4. Từ ngừ dùng riêng trong cộng đoàn in tại Ninh Phú đường. Nhưng, chữ trong văn bàn lại là
chữ in hoạt tự, giống như các văn bản in hoạt tự của nhà
Công giáo theo phương thức dịch nghĩa là hiện in Nazaret của Hồng Kong.Nó không giống như các văn
tượng thú vị, góp phần tìm hiểu giao lưu ảnh bản khác in sách Hán Nôm thông thường.
hưởng ngôn ngữ văn hóa giữa hai châu lục Âu 7 Con đường dịch chuyển các từ ngữ Công giáo có thể
- Á và trong nội bộ các nước Châu Á với nhau. theo hai hướng: 1- Từ ngôn ngữ phưomg Tây truyền
22 NHỮNG VẤN ĐỀ TỪ ĐIỂN HỌC

thẳng sang Việt Nam, hoặc 2- Từ ngôn ngữ phương Jeronimo Majorica, Luận án Tiến sĩ Ngữ văn, Trường
Tây ảnh hưởng qua Trung Quốc, sau đó mới truyền Đại học Sư phạm Hà Nội, 2012.
vào trong tiếng Việt. Xem thêm [7], [3] Nguyễn Văn Ngoạn, Khảo cứu văn bàn Nôm Kinh
8 C: viết tắt của consonant (phụ âm), V: viết tắt của những lễ mùa Phục sinh của Majorica, Luận văn Thạc
vowel (nguyên âm), và P: viết tắt của Pretonal (giới âm). sĩ Ngữ văn chuyên ngành Hán Nôm, Học viện Khoa
9 Chi “lễ Chúa nhật cũng như các ngày lễ trọng trong học xã hội, 2012.
năm” (như: lễ Giáng sinh, Phục sinh, lễ đức Mẹ hồn [4] Nhiều tác giả, Từ điển Công giáo 500 mục từ,
xác lên trời, lễ Chúa Giêsu lên trời, lễ Chúa Thánh Nxb. Tôn giáo, Hà Nội, 2011.
Thần hiện xuống...). [5] Sách Truyện Các thánh, In tại Ninh Phú đường, ký
10 Mortification, tiếng Pháp có nghĩa “những sự hành hiệu VNb.34, Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm.
xác của các nhà tu khổ hạnh”. [6] Lã Minh Hằng, Giao lưu ngôn ngữ văn hóa Đông
Tây: qua khảo cứu việc ghi các từ ngữ Công giáo (M-
TÀI LIỆU THAM KHẢO
Hội thảo Quốc tế về “Truyền bá và giao lưu tri thức
[1] Nguyễn Quốc Dũng, Ngôn ngữ trong “Truyện các vùng Đông Á”, Sơn Đông, Trung Quốc, tháng 7.2018.
Thánh" của Majorica: khỉa cạnh Từ vựng và Ngữ [7] Lã Minh Hằng, Chữ Hán chữ Nôm dùng để ghi ăm
pháp, Khóa luận tốt nghiệp ngành Ngôn ngữ, Trường
tên Thánh người nước ngoài: Khảo sát văn bản Kinh
Đại học Sư phạm Huế, 2009. những lễ mùa phục sinh (nEỈSM'Jknnl=íán“lắ.ỉM;?|IS
[2] Nguyễn Thị Tú Mai, Chữ Nôm và tiếng Việt thế kỷ y. Tạp chí Hán tự nghiên
XVII qua Thiên chúa Thánh giáo khải mông của cứu, Hàn Quốc, số 8, 2019.

=> Tiếp theo trang 13 ("KHÁI NIỆM" ("CONCEPT"), "Ý NIỆM" ("NOTION")...)

[10] Dillon J., The Question of Being. In: Jacques
Brunschwig, in Geoffrey E.R. Lloyd (eds.), Greek
Thought a Guide to Classical Knowledge, Harvard
University Press, p.51-71, 2000.
[11] Evans V., How Words Mean: Lexical
Concepts, Cognitive Models, and Meaning
Construction, Oxford: OUP, 2009.
[12] Khairullina D., Concept vs Notion and Lexical
Meaning: What is the difference? Journal of History,
Culture and Art Research, 7(5), p.303-313,2018.
[13] Kolesov V.V., Conceptology: Summary of
lectures delivered in September - December 2010,
St. Petersburg, 168 p., 2012. [in Russian],
[14] Korovina I.V., Correlation of the terms “sign",
“referent", “denotation” and “concept” as the
basic elements of reference, Bulletin of Nizhny
Novgorod University named after N.I.
Lobachevsky, 4(1), p.332-336., 2010. [in Russian].
[15] Kubryakova E.S., Language and knowledge. On
the way to getting knowledge about language: part of
speech from the cognitive viewpoint. The role of
language in learning the world. The Institute of
Linguistics, Russian Academy of Sciences. Moscow:
Yazyki slavyanskoi kultury, 555 p., 2004. [in Russian].
[16] Lyons John, Linguistic Semantics: An
Introduction, Cambridge University Press, 1995.
[17] Neroznak V.P., From a concept to a word: to
the problem philological conceptualism, in:
Questions of philology and methods of teaching
foreign languages, Omsk, p.80-85, 1998. [in
Russian],
[18] Popova Z.D. & Stemin LA., Cognitive
Linguistics, Moscow: AST-Vosok-Zapad, 314 p.,
2007. [in Russian].