11th International Scientific Conference on Production Engineering

DEVELOPMENT AND MODERNIZATION OF PRODUCTION

UTICAJ DUBINE REZANJA NA INTENZITET POJAVE

VIBRACIJA U PROCESU STRUGANJA

Hadžalić Edit, Razija Begić, Damir Muslić

Tehnički fakultet Bihać, Dr. Irfana Ljubijankića bb, edit.hadzalic@gmail.com

Ključne riječi: proces struganja, vibracije, akcelometar, eksperiment

SAŽETAK:

Cilj ovoga rada je bio da se dokaže uticaj dubine rezanja na intenzitet vibracija u procesu struganja.
U prvom dijelu rada su predstavljene vibracije kao parametar tehničkog sistema uz sve definicije i
pojmove, kao i proces mjerenja vibracija. U drugom dijelu rada su analizirane dobijene vrijednosti
intenziteta vibracija koje su se eksperimentalno mjerile na nosaču alata na tokarskom stroju i to u
zavisnosti od promjene vrijednosti dubine rezanja i vrste upotrebljenog materijala obratka. Analizom
rezultata dobijenih eksperimentom dokazana je direktna zavisnost između intenziteta vibracija pri
promjeni vrijednosti dubine rezanja.

1. UVOD

Zbog svog vrlo širokog prisustva u tehnici, izučavanje vibracija je vrlo važno radi razjašnjenja niza
fizičkih i mehaničkih pojava. Naime, ukoliko se karakteristike vibracija (amplituda, frekvencija)
povećaju iznad dozvoljenih granica, može doći do neželjenih posljedica (lomova i velikih šteta,
smanjenja produktivnosti, ....) [3].
U obradi metala, pojave vibracija, između ostalog, manifestuju se putem: - trešnji stroja (koje se
mogu osjetiti opipom ili mjerenjem pogodnim instrumentom); - zvukom (koji uzrokuje trešnja cijelog
sistema ili pojedinačnih dijelova); - tragovima trešnje (koji nastaju na obrađenoj površini u obliku
neravnina, koje se dosta pravilno smjenjuju). Da bi se dobio proizvod željenih karakteristika (kvalitet,
tačnost dimenzija i oblika), ispoštovali projektovani tehničko-tehnološki parametri procesa obrade
(režimi obrade, vrijeme obrade,...), sve komponente koje determiniraju obradni sistem se moraju
držati pod kontrolom, odnosno u projektovanim vrijednostima (granicama). Sa aspekta pojave
vibracija u obradnim sistemima kao neizbježne pojave u većoj ili manjoj mjeri, to znači održavanje
vrijednosti karakteristika ove pojave (npr. amplitude i frekvencije) u propisanim vrijednostima. To
eksplicitno znači eksperimentalno utvrđivanje nivoa vibracija u obradnom procesu mjerenjem
potrebnih veličina, analizu dobijenih podataka te komparaciju istih sa propisanim vrijednostima. U
slučajevima gdje je izmjeren nivo vibracija prekoračen moraju se poduzeti određene mjere da se
vibracije smanje ili uklone. Dozvoljeni nivo vibracija određen je propisima za odgovarajuće mašine i
uređaje [2].
U ovom radu su predstavljeni rezultati provedenog eksperimenta mjerenja nivoa vibracija (za tri
različita materijala) preko ubrzanja nosača noža tokarskog struga. Mjerenje ubrzanja je izvršeno
pomoću 3 piezo-akcelerometra koji su bili postavljeni na nosač na način da su mjerili ubrzanja u sve
tri koordinatne osi. Cilj eksperimenta je bio da se na osnovu dobijenih vrijednosti ubrzanja dođe do
zaključka u kolikoj mjeri promjena dubine rezanja utiče na intenzitet vibracija u procesu struganja.

RIM 2017 35
Edit Hadžalić, Razija Begić - Uticaj dubine rezanja na intenzitet pojave vibracija u procesu struganja
2. VIBRACIJE KAO PARAMETAR TEHNIČKOG SISTEMA

Vibracija je oscilacija čiji je iznos parametar koji definira kretanje sistema. Oscilacija je promjena
intenziteta neke veličine u odnosu na zadanu referentnu vrijednost, pri čemu se intenzitet
naizmjenično mijenja iznad ili ispod referentne vrijednosti [4]. Dakle, vibracije predstavljaju
periodično kretanje koje se ponavlja nakon izvjesnog vremenskog intervala koji se u teoriji oscilacija
zove period oscilovanja (T). Vibracije se mogu podijeliti na različite načine i to prema: fizičkoj
prirodi vibracijskih kretanja, karakteru diferencijalnih jednačina, uzrocima vibracijskih kretanja,
veličini amplituda ovih kretanja, broju stepeni slobode, itd.

2.1. Osnovni pojmovi

Period vibracija (T) je vrijeme potrebno za jedan ciklus, ili ’’jedan krug’’ od jednog položaja do
drugog, u istom pravcu. Period se mjeri u sekundama ili milisekundama, u zavisnosti od brzine
promjene.
Frekvencija vibracija (f) predstavlja broj ciklusa u sekundi, odnosno to je jednostavno recipročna
vrijednost perioda, tj. f=1/T [Hz]. Za rotor (tijelo koje rotira oko ose), koje se kreće konstantnim
brojem obrtaja u minuti, frekvencija iznosi f = n/60 (Hz), a ugaona brzina ω = 2πf (rad/s). Frekvencija
vibracija se kreće od dijela herca do nekoliko stotina herca.
Brzina vibracija (v) je promjenjiva veličina u svakom dijelu ciklusa. Kada su u pitanju harmonijske
vibracije (sinusoida), u početnom trenutku brzina je jednaka nuli, a u toku vremenskog intervala se
mijenja.
Ubrzanje vibracija (a) predstavlja promjenu brzine vibracija, odnosno kako se brzo mjenja brzina.
Amplituda vibracija je uopšteno posmatrajući, pokazatelj intenziteta poremećajne sile i ozbiljnosti
problema. Veličina amplitude pokazuje slijedeće: - da li mašina radi mirno ili ne; - kakvo je opšte
dinamičko (mehaničko) stanje mašine; - ako rad mašine nije sasvim miran, da li se ovakav rad mašine
može tolerisati ili tu mašinu treba odmah zaustaviti.

2.2. Uzroci pojave vibracija

Pojavu vibracija tehničkih sistema mogu prouzrokovati različiti faktori [2], a najčešće su to:
neuravnoteženost rotacionih sistema, nedovoljna dinamička krutost kućišta i temelja sistema,
poremećaj centričnosti spojnica i ležaja, nagib vratila, pohabani, ekscentrični ili oštećeni zupčanici,
loši pogonski kaiševi i lanci, loši ležajevi, odstupanje obrtnog momenta, elektromagnetne,
aerodinamičke i hidraulične sile, olabljenost spojeva, ''prolazak'' kroz rezonancu, zaribavanje,
zatupljen rezni alat i drugi uzroci.
U svim navedenim slučajevima nakon pojave vibracija ukoliko je izmjereni nivo prekoračen moraju
se poduzeti određene mjere da se vibracije smanje ili uklone. Dozvoljeni nivo vibracija određen je
propisima za odgovarajuće mašine i uređaje.

2.3. Mjerenje vibracija

Svako mjerenje vibracija ima za cilj upoznavanje ili ispitivanje dinamičkog stanja mjernog objekta.
Mjerenje vibracija je postupak koji se koristi da bi se dijagnosticiralo stanje sistema sa aspekta
vibracija, odnosno, utvrdi da li se vibracije nalaze unutar dozvoljenih granica ili ne. Postupak
mjerenja se može vršiti preko raznih veličina: frekvencija, amplituda, brzina, ubrzanja, energija,
emisije zvuka, itd. Najčešće, vibracije se mjere preko ubrzanja.
Kao i kod svih mjerenja neelektričnih veličina električnim putem i kod mjerenja vibracija postoje tri
segmenta, [2]:
- detekcija, odnosno mjerenje vibracija koje se obavlja pomoću uređaja koji neelektrične
veličine pretvaraju u električni signal koji se na odgovarajući način može pretvarati,
filtrirati i registrirati,

36 RIM 2017
Edit Hadžalić, Razija Begić - Uticaj dubine rezanja na intenzitet pojave vibracija u procesu struganja
- analiza, koja predstavlja identifikaciju uzroka koji dovode do pojave vibracija, bilo u
vremenskom ili frekventnom domenu i
- intervencija, koja podrazumjeva radnje koje treba obaviti da se uklone postojeći uzroci
koji su doveli do pojave vibracija.

Mjerenje vibracija se obavlja preko mjernog lanca koji se sastoji od nekoliko komponenata: senzora,
predpojačala, filter(a), detektora i jedinice za prikaz rezultata mjerenja, dok je ukupna kvaliteta
mjernog lanca jednaka kvaliteti najslabije karike u lancu, slika 1.

Slika 1: Komponente mjernog lanca za mjerenje vibracija [5]

Prvi element mjernog lanca je pretvarač (senzor) koji vibracije pretvara u odgovarajući električni
signal koji se onda šalje kroz ostale komponente mjernog lanca gdje se vrše određena pojačanja i
filtriranje signala, da bi se na kraju na elementu za prikaz (zaslon računara) dobile vrijednosti signala
koje predstavljaju intenzitet mjerenih vibracija, odnosno stanje sistema sa aspekta vibracija. Mjerni
signal može se prikazati kao skalarna veličina, kao realna funkcija (npr. vremenski zapis), grafik,
jednačina ili kao kompleksna funkcija (spektar) [6].

3. DINAMIKA OBRADNIH SISTEMA (PROCESA REZANJA)

Rezanje nastaje pri prodiranju reznog klina alata u materijal obratka pod dejstvom mehaničke sile.

Trag prethodnog
prolaza

Cy y 0

by as δy
a
Cz bz z
Trag postojećeg
prolaza

Slika 2: Dinamika obradnog sistema struga

RIM 2017 37
Edit Hadžalić, Razija Begić - Uticaj dubine rezanja na intenzitet pojave vibracija u procesu struganja
U zoni kontakta između radnih površina alata i materijala dolazi do plastičnog deformisanja, razaranja
i odvođenja sloja materijala koji predstavlja strugotinu. Rezultujuća sila rezanja se sastoji od sile
stvaranja strugotine, sile kontaktnog trenja između strugotine i grudne površine alata i sile trenja
između leđne površine alata i obrađene površine obratka koja može značajno rasti pri habanju
površine intenzitetom, pravcem i smjerom. U procesu obrade, kao rezultat promjene dubine rezanja i
promjene mehaničkih svojstava materijala obratka, dolazi do promjene intenziteta i pravca rezultujuće
sile rezanja.
Na slici 2. dat je tipični dinamički model kod obrade struganjem sa dva stepena slobode kretanja u
pravcu Y i Z ose, koji na ilustrativan način predstavlja polaznu osnovu kod proučavanja pojave
vibracija u procesu struganja.
Sistem se sastoji od slijedećih elemenata: mase (m) koja ima elastičnu vezu sa osnovom (krutosti Cy i
Cz) i prigušivačem sa prigušivanjem (by i bz). U procesu struganja pod dejstvom sile rezanja F12 sistem
se deformiše i strugarski nož zauzima položaj prikazan isprekidanom linijom što dovodi do promjene
stvarne dubine rezanja as u pravcu Y ose:

asy = a - δy (1)

gdje je: a - zadata dubina rezanja,

δy - elastična deformacija nosača alata u pravcu Y-ose.

Dinamičko ponašanje obradnih sistema [1,4], koje je definisano intenzitetom i karakterom vibracija u
toku izvođenja obradnih procesa ima znatan negativan uticaj na: kvalitet obrađene površine, tačnost
dimenzija i oblika obratka, habanje alata, habanje i vijek trajanja drugih elemenata mašinskog
sistema, proizvodnost, i dr.

4. EKSPERIMENTALNO MJERENJE I ANALIZA VIBRACIJA

U PROCESU STRUGANJA

Cilj eksperimenta je mjerenje intenziteta ubrzanja vibracija u procesu struganja i to za tri različita
materijala (čelik, aluminij i gus) kod različitih vrijednosti dubine rezanja (a), odnosno, da se na
osnovu dobijenih rezultata utvrdi uticaj promjene dubine rezanja na intenzitet vibracija.

4.1. Plan eksperimenta

Vrijednosti broja okretaja (n) i posmaka (s) su u toku eksperimenta bile konstantne. Tokarski strug
koji je korišten za eksperiment je POTIŠJE ADA tip PA613P. Za mjerno mjesto na strugu je odabran
nosač noža na koji su postavljeni piezoakcelorometri (3 komada) tipa Metrix 100mV/g koji su
magnetnom glavom pričvršćeni na nosač noža (slika 3.c). Proces struganja je izvođen bez
podmazivanja, a odabrani režimi obrade su dati u tabeli 1.

4.2. Provođenje eksperimenta, obrada i analiza rezultata

Nakon izbora svih relevantnih faktora za potrebe eksperimenta (mašina, mjerno mjesto, režimi
obrade, pripremci materijala, senzori-piezoakcelorometri), izvršeno je povezivanje senzora sa mjerno
pojačivačkim uređajem Spider 8 upravljanim pomoću računara. Nakon kontrole sistema veze senzor-
mjernopojačivački uređaj-računar, na osnovu podataka iz plana eksperimenta (tabela 1.) obavljeno je
namještanje vrijednosti parametara procesa obrade na strugu, prvo za pripremak od čelika (1.
mjerenje: n=910 o/min, a=2 mm i s=0,1 mm/o), zatim je strug pušten u rad i struganje počinje, a
istovremeno se dobijaju i podaci o vrijednostima vibracija pomoću senzora S1, S2 i S3, koji mjere
vibracije za sve tri koordinatne osi (x, y, z). Podaci koji se dobivaju u toku procesa se prate preko
displeja računara i automatski memoriraju. Analogno prvom, izvrše se i ostala mjerenja za date uslove
parametara obrade i vrste materijala s tim da su mjerenja za jedan materijal izvršena u jednom
stezanju komada.
38 RIM 2017
Edit Hadžalić, Razija Begić - Uticaj dubine rezanja na intenzitet pojave vibracija u procesu struganja

a) b)

S3

S1

S2
c) d)

Slika 3: Provođenje eksperimenta:

a) priprema komada; b) postavljanje senzora;
c) provjera postavljenih senzora; d) Monitoring procesa

Numeričke vrijednosti ubrzanja vibracija nosača noža u sve tri osi koje su dobijene eksperimentom za
svaki materijal pojedinačno, dok su ukupne vrijednosti ubrzanja ¨a¨ koje su dobijene prema izrazu
a = a12 + a22 + a32 (a1 , a2 , a3 -vrijednosti ubrzanja u pravcu x,y,z ose) date u tabeli 1.

Tabela 1: Ukupno ubrzanje vibracija na nosaču noža

ČELIK ALUMINIJ GUS

n=910 [o/min]; n=910 [o/min]; n=330 [o/min];
s=0,10 [mm/o] s=0,10 [mm/o] s=0,10 [mm/o]
a=2 [mm] a=5 [mm] a=2 [mm] a=5 [mm] a=2 [mm] a=5 [mm]
a
0,6325 0,6551 0,7356 0,6026 0,6327 0,9778
[m/s2]

Analizirajući podatke za vrijednosti ubrzanja vibracija iz tabele 1. zaključuje se da pri korištenju istih
parametara procesa obrade (broj okretaja i posmak) a variranjem samo dubine rezanja u toku obrade
dolazi do promjene intenziteta vibracija.

RIM 2017 39
Edit Hadžalić, Razija Begić - Uticaj dubine rezanja na intenzitet pojave vibracija u procesu struganja
Ta promjena je isključivo vezana za vrijednost dubine rezanja (a), tako da kod pripremaka od čelika i
gusa povećanjem dubine rezanja raste i intenzitet vibracija nosača noža (izrazito kod gusanog
materijala), dok kod aluminija to nije slučaj (vibracije se smanjuju).

5. ZAKLJUČAK

Dobijeni eksperimentalni rezultati za vrijednosti ubrzanja nosača tokarskog noža eksplicitno pokazuju
da promjena intenziteta vibracija na nosaču noža u procesu obrade struganjem itekako zavisi od
odabrane vrijednosti dubine rezanja, bez obzira koji se materijal koristi, odnosno da: - intenziteti
ubrzanja vibracija se razlikuju zavisno od vrste upotrebljenog materijala, tj. pri istim uslovima obrade
nivo vibracija se razlikuje za pojedine materijale, - intenziteti ubrzanja vibracija nisu isti u
promatranim pravcima (x,y,z osi), - promjenom vrijednosti dubine rezanja uz konstantne ostale
uslove u procesu direktno dolazi do promjene intenziteta vibracija u manjoj ili većoj mjeri (čime je
dokazan uticaj vrijednosti dubine rezanja na pojavu vibracija u procesu struganja bez obzira na vrstu
upotrebljenog materijala), - povećanjem dubine rezanja za čelik i gus dolazi do porasta intenziteta
vibracija (dok to nije slučaj sa aluminijem kod kojeg se intenzitet vibracija smanjuje) što govori da
pored dubine rezanja i ostalih faktora i materijal igra značajnu ulogu kod pojave vibracija u procesu
struganja.

6. LITERATURA

[1] Perinić M., Projektiranje tehnoloških procesa, Tehnički fakultet, Rijeka, 2009
[2] Zaimović-Uzunović N., Mjerna tehnika, Univerzitet u Zenici, Mašinski fakultet, Zenica, 2006
[3] Vukojević D., Ekinović E., Teorija oscilacija, Mašinski fakultet u Zenici, Zenica 2004
[4] Čala I., Lisjak D., Održavanje-mjerenje vibracija tehničkih sustava, FSB-Zavod za industrijsko
inženjerstvo, Zagreb, 2009
[5] Lemeš S., Ispitivanje proizvoda - Mjerenje vibracija, prezentacija
[6] Dobratić P., Trifković D., Petrović Ž., Program ispitivanja i metodologija analize spektra
vibracija brodske gasne turbine proteus 52m/558, Vojnotehnički glasnik 4/09, str. 53-72,
Beograd, 2009

40 RIM 2017