ΕΛΛΗΝΙΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Εθνικόν και Καποδιστριακόν

Πανεπιστήμιον Αθηνών
Βασικές αρχές του προγράμματος
του Olweus
Οι ενήλικοι
 δείχνουν θερμό ενδιαφέρον και εμπλέκονται 
ενεργά στη ζωή των μαθητών
 θέτουν σαφή όρια στη μη αποδεκτή 
θέτουν σαφή όρια στη μη αποδεκτή
συμπεριφορά
 χρησιμοποιούν με συνέπεια μη σωματικές, μη 
εχθρικές επιπτώσεις όταν παραβιάζονται οι 
κανόνες
Σχολικός Εκφοβισμός II  λειτουργούν ως αυθεντίες και θετικά πρότυπα 
Ευαγγελία Γαλανάκη προς μίμηση.

Βασικές αρχές του προγράμματος Διεθνείς πρακτικές
της Salmivalli Επίπεδα παρεμβάσεων (Olweus)
 Ο εκφοβισμός είναι ομαδικό φαινόμενο.  Κοινότητα
 Οι «δράστες» επιδεικνύουν το υψηλό κύρος   Οικογένεια
τους στην ομάδα μέσω του εκφοβισμού   Σχολείο
άλλων παιδιών με χαμηλό κύρος.
άλλων παιδιών με χαμηλό κύρος.  Τάξ
Τάξη
 Οι παρατηρητές/μάρτυρες μπορούν να   Ομάδα συνομηλίκων
επιφέρουν αλλαγές, αν αυξηθεί η 
 Παιδί
ενσυναίσθησή τους, η αίσθηση αυτο‐
αποτελεσματικότητάς τους και αν ενισχυθούν 
οι στάσεις τους ενάντια στον εκφοβισμό, ώστε 
να γίνουν υποστηρικτές των «θυμάτων».

Διεθνείς πρακτικές Διεθνείς πρακτικές
Κοινότητα Οικογένεια
 Ενημέρωση (π.χ., εκδηλώσεις, διανομή   Συγκεντρώσεις γονέων όλου του σχολείου
έντυπου υλικού)  Συγκεντρώσεις γονέων της τάξης
 Καλές δημόσιες σχέσεις  Ενημέρωση γονέων με έντυπο υλικό
 Συμβουλευτική γονέων «δραστών» και
Συμβουλευτική γονέων «δραστών» και 
«θυμάτων»

1
Διεθνείς πρακτικές
Σχολείο
 Υιοθέτηση συλλογικής αντι‐εκφοβιστικής 
τακτικής – Σχολική επιτροπή
 Ημερίδες στο σχολείο
 Ομάδες εκπαιδευτικών
 Επιτήρηση μαθητών
Διεθνείς πρακτικές
Ομάδα συνομηλίκων
 Υποστήριξη, βοήθεια από ικανούς  
συνομηλίκους
 Διαμεσολάβηση από ικανούς συνομηλίκους
 Οι αμέτοχοι παρατηρητές γίνονται
Οι αμέτοχοι παρατηρητές γίνονται  
υποστηρικτές του «θύματος»
Διεθνείς πρακτικές
Άτομο
 Απο‐ενοχοποιητική προσέγγιση*
 Μέθοδος μεριστής έγνοιας*
 Επανορθωτική δικαιοσύνη*
ρ ή η σε όλα τα επίπεδα
*Σε ατομικό και ομαδικό επίπεδο συγχρόνως
Διεθνείς πρακτικές
Τάξη
 Διαμόρφωση κανόνων κατά του εκφοβισμού
 Δραστηριότητες του αναλυτικού 
προγράμματος
 Πα χ ίδ ρόλ
Παιχνίδι ρόλων, δραματοποίηση, βίντεο
δρα α ο οίη η βί εο
 Αξιοποίηση λογοτεχνίας, τέχνης
 Νέες τεχνολογίες (π.χ., διαδραστικά παιχνίδια 
μέσω Η/Υ)
 Συνεργατική μάθηση
 Συναντήσεις της τάξης
Διεθνείς πρακτικές
Άτομο
Σοβαρές συζητήσεις με τους «δράστες», τα 
«θύματα» και τις οικογένειές τους
Εκπαίδευση σε: κοινωνικές δεξιότητες, 
ενσυναίσθηση, διαχείριση θυμού, αυτοέλεγχο 
κ.ά.
 Κυρώσεις
 Αλλαγή τάξης ή σχολείου
Ποιες πρακτικές έχουν αποδειχθεί 
αποτελεσματικές … διεθνώς
 Συλλογική αντι‐εκφοβιστική τακτική
 Ολιστική‐συστημική προσέγγιση, παρέμβαση 
 Προσωπική δέσμευση των εκπαιδευτικών, 
ενθουσιασμός
 Πιστή εφαρμογή του προγράμματος
 Στενή εποπτεία του προγράμματος από 
ειδικούς
 Επιτήρηση των μαθητών
2
 Στοιχεία ολιστικής/συστημικής Στοιχεία ολιστικής/συστημικής
προσέγγισης προσέγγισης (συνέχεια)
 Σχολική επιτροπή κατά του εκφοβισμού   Συνάντηση‐Ημερίδα στο σχολείο, με ευρεία 
(διευθυντής, εκπαιδευτικοί, γονείς, μαθητές) συμμετοχή: Διευθυντής, εκπαιδευτικοί που 
 Κείμενο‐διακήρυξη κατά της βίας στο  εφαρμόζουν το πρόγραμμα, εκπρόσωποι 
σχολείο, που περιλαμβάνει: γονέων, μαθητές.
 Φιλοσοφία του σχολείου κατά της βίας Στόχος να αυξηθεί η μη αυτονόητη επίγνωση 
 Ορισμό του εκφοβισμού («κοινή γλώσσα») όλων για τη συχνότητα και τη σοβαρότητα του 
 Κανόνες συμπεριφοράς που πρέπει να  εκφοβισμού στο συγκεκριμένο σχολείο.
τηρούνται όσον αφορά τη βία Ενημέρωση όλων, ιδίως των εκπαιδευτικών, 
 Επιπτώσεις που θα προκύπτουν όταν θα  για τα στατιστικά στοιχεία που αφορούν το 
παραβιάζονται οι κανόνες συγκεκριμένο σχολείο ως σύνολο και κάθε 
 Δράσεις του σχολείου κατά της βίας μεταξύ  τάξη χωριστά.
των μαθητών
Συζήτηση για τις υποδηλώσεις των 
 Δέσμευση του σχολείου κατά της βίας.
στατιστικών στοιχείων για την παρέμβαση.

Olweus Ερωτηματολόγιο Olweus Ερωτηματολόγιο

Εκφοβισμού – Θυματοποίησης Εκφοβισμού – Θυματοποίησης (συνέχεια)
Αξιολογεί :  Χώρος περιστατικών εκφοβισμού:
 Συχνότητα εκφοβισμού αυλή, διάδρομοι/σκάλες, τάξη (παρουσία ή 
 Συχνότητα θυματοποίησης απουσία εκπαιδευτικού), τουαλέτες, αίθουσα 
γυμναστικής, κυλικείο, δρόμος προς και από το 
• Λεκτικό, σωματικό, κοινωνικό αποκλεισμό,  
Λεκτικό σωματικό κοινωνικό αποκλεισμό σχολείο, σχολικό λεωφορείο, άλλο μέρος
λ ί λ όλ φ ί άλλ έ
έμμεσο (π.χ. διάδοση ψευδούς φήμης),   Αποκάλυψη σε:
αρπαγή‐καταστροφή πραγμάτων, απειλή‐
εκπαιδευτικό, άλλον ενήλικο στο σχολείο, γονείς, 
εξαναγκασμό, φυλετικό/ρατσιστικό,  αδέλφια, φίλους, άλλο
σεξουαλικό, ηλεκτρονικό/διαδικτυακό, άλλο 
 Ποιοι και πόσο συχνά παρεμβαίνουν:
• Ταυτότητα παιδιών‐δραστών: φύλο, τάξη,  εκπαιδευτικοί ή άλλοι ενήλικοι στο σχολείο, άλλα 
πόσοι, πόσο χρονικό διάστημα                                   παιδιά – επικοινωνία οικογένειας‐σχολείου

Olweus Ερωτηματολόγιο Olweus Ερωτηματολόγιο

Εκφοβισμού – Θυματοποίησης (συνέχεια) Εκφοβισμού – Θυματοποίησης (συνέχεια)
Ερωτήσεις‐κλειδιά
 Ενσυναίσθηση αμέτοχου παρατηρητή (τι 
νιώθεις, τι σκέφτεσαι) Πόσο συχνά σε έχουν  εκφοβίσει στο σχολείο 
 Αντίδραση αμέτοχου παρατηρητή τους τελευταίους δύο μήνες;
 Πρόθεση για εκφοβισμό
Πρόθεση για εκφοβισμό  Δεν με έχουν εκφοβίσει στο σχολείο τους 
μ χ φ β χ ς
 Φόβος εκφοβισμού τελευταίους δύο μήνες
 Παρέμβαση από το δάσκαλο της τάξης  Συνέβη μόνο μία ή δύο φορές       
 2 ή 3 φορές το μήνα                                           
 Περίπου μία φορά την εβδομάδα
 Αρκετές φορές την εβδομάδα

3
Olweus Ερωτηματολόγιο
Κανόνες κατά του εκφοβισμού
Εκφοβισμού – Θυματοποίησης (συνέχεια)
Ερωτήσεις‐κλειδιά • Διαμόρφωση κανόνων κατά του εκφοβισμού 
Πόσο συχνά έχεις εκφοβίσει ένα άλλο παιδί (ή  κατόπιν συζήτησης με τους μαθητές.
άλλα παιδιά) στο σχολείο τους τελευταίους δύο  • Ανάρτηση των κανόνων σε εμφανές σημείο, 
μήνες; στους διαδρόμους και στις άλλες τάξεις: οι 
 Δεν έχω εκφοβίσει ένα άλλο παιδί (ή άλλα 
Δεν έχω εκφοβίσει ένα άλλο παιδί (ή άλλα μαθητές δεν έχουν μόνον έναν εκπαιδευτικό
μαθητές δεν έχουν μόνον έναν εκπαιδευτικό 
παιδιά) στο σχολείο  τους τελευταίους δύο  και συνήθως τα μεγαλύτερα παιδιά εκφοβίζουν 
μήνες τα μικρότερα.
 Συνέβη μόνο μία ή δύο φορές        • Στόχος των κανόνων:
 2 ή 3 φορές το μήνα                                             Να σπάσει η «συνωμοσία της σιωπής».
 Περίπου μία φορά την εβδομάδα  Να καταρριφθεί η πεποίθηση ότι όποιος 
 Αρκετές φορές την εβδομάδα αναφέρει τον εκφοβισμό, «καρφώνει» αλλά 
να προστατευθούν όσοι το κάνουν.

Κανόνες κατά του εκφοβισμού Κανόνες κατά του εκφοβισμού 
(Olweus) (Salmivalli)
1. Δεν πρέπει να εκφοβίζουμε τους συμμαθητές 
μας. 1. Μην εκφοβίζεις τα άλλα παιδιά.
2. Πρέπει να προσπαθούμε να βοηθάμε τους  2. Όταν βλέπεις βία γύρω σου, δείξε ότι δεν 
συμμαθητές μας που εκφοβίζονται. τη δέχεσαι/ δεν τη θέλεις/ δεν σου αρέσει.
3. Πρέπει να βάζουμε στις παρέες μας τους  3. Προσπάθησε να βοηθάς τα παιδιά που 
συμμαθητές μας που μένουν συνήθως έξω  εκφοβίζονται.
από αυτές.
4. Αν γνωρίζουμε ότι κάποιος συμμαθητής μας 
εκφοβίζεται, θα το πούμε σε κάποιον ενήλικο 
στο σχολείο ή στο σπίτι. Το ίδιο θα κάνουμε 
αν εκφοβίζουν εμάς τους ίδιους.

Αυξημένη επίβλεψη –
Έπαινος
βελτίωση προαύλιου 
Δεν δίνεται συχνά !
 Εντοπισμός επικίνδυνων χώρων/«καυτών 
σημείων» του σχολείου: Πρέπει να δίνεται στα παιδιά για
 Κατάργησή τους ή  Για την αντιμετώπιση του εκφοβισμού
 Αυξημένη επίβλεψη
Αυξημένη επίβλεψη  Για την εκδήλωση αντίθετων από τον 
εκφοβισμό συμπεριφορών.
 Αυξημένη επίβλεψη σε όλους τους χώρους –
πραγματική εφημερία + Άμεση παρέμβαση
 Βελτίωση του προαύλιου χώρου: ευκαιρίες 
για επαφή, ψυχαγωγία (≠ ανία, 
συνωστισμός), διαχωρισμός μικρότερων‐
μεγαλύτερων παιδιών

4
Κυρώσεις Κυρώσεις (συνέχεια)
• Να δίνονται κατόπιν συζήτησης και  Παραδείγματα κυρώσεων
συμφωνίας με τους μαθητές.  Ο εκπαιδευτικός κάνει σοβαρή ατομική 
• Να παρουσιάζονται ως φυσικές συνέπειες  συζήτηση με το μαθητή.
της εκφοβιστικής συμπεριφοράς.  Ο μαθητής κάθεται έξω από το γραφείο του 
• Να ταιριάζουν στην ηλικία, το φύλο, το  διευθυντή στο διάλειμμα.
αναπτυξιακό επίπεδο και την
αναπτυξιακό επίπεδο και την   Ο μαθητής πηγαίνει για 1‐2 ώρες σε άλλη 
θ ή ί ώ άλλ
προσωπικότητα του μαθητή. τάξη.
• Να μη χρησιμοποιείται ως κύρωση η   Ο μαθητής μένει κοντά στον εκπαιδευτικό σε 
επιπλέον σχολική εργασία. ορισμένα διαλείμματα.
• Πιο ακραία τακτική είναι η «μηδενική   Ο μαθητής παραπέμπεται στο διευθυντή για 
ανοχή». σοβαρή συζήτηση.
 Ο μαθητής στερείται ένα προνόμιο.

Κυρώσεις (συνέχεια)
Το πρόβλημα με τις κυρώσεις
Τι κάνουμε στους «δράστες»;
• Δίνονται μόνο για σοβαρά περιστατικά.
• Πρέπει να είναι το τελευταίο μέσο 
Πρέπει να είναι το τελευταίο μέσο
αντιμετώπισης.
• Συχνά δεν είναι αποτελεσματικές.
• Οι ειδικοί διαφωνούν για τη χρήση τους.
Εναλλακτικά, τι μπορούμε να κάνουμε;
Τι κάνουμε με και για τους «δράστες»;
Πέραν των κυρώσεων
Α. Απο‐ενοχοποιητική προσέγγιση
• Δεν αποδίδονται ευθύνες στους «δράστες» και 
στα «θύματα».
• Δεν συζητούνται οι λεπτομέρειες των 
περιστατικών.
• Αυξάνεται η ταύτιση με το «θύμα», η 
ενσυναίσθηση, η έγνοια, ο αλτρουϊσμός.
Γιατί είναι δύσκολο να εφαρμοστεί; 

Πέραν των κυρώσεων (συνέχεια) Πέραν των κυρώσεων (συνέχεια)
Α. Απο‐ενοχοποιητική προσέγγιση (συνέχεια) Α. Απο‐ενοχοποιητική προσέγγιση (συνέχεια)
Βήματα:
Ο εκπαιδευτικός
1. Ο εκπαιδευτικός συζητά με το «θύμα» (πώς 
• ταυτίζεται με τη δυστυχία του «θύματος» νιώθει).
• νιώθει θυμό για τους «δράστες»
μ γ ς ρ ς 2. Ο εκπαιδευτικός συζητά με την ομάδα των 
η μ η μ
«δραστών» και των παρατηρητών: 
• βιώνει τάση για εκδίκηση εξηγείται το πρόβλημα, πώς νιώθει το 
• θυμάται τις προσωπικές του εμπειρίες  «θύμα», χωρίς κατηγορίες, τονίζεται η 
θυματοποίησης σημασία της ευθύνης των «δραστών» να 
κάνουν κάτι γι’ αυτό, προτείνονται και 
• πιστεύει ότι το «θύμα» αξίζει αυτό που  καταγράφονται λύσεις.
παθαίνει. 3. Γίνεται νέα συνάντηση για αξιολόγηση της 
βελτίωσης + στενή επιτήρηση των 
μαθητών.

5
Πέραν των κυρώσεων (συνέχεια) Πέραν των κυρώσεων (συνέχεια)
Β. Μέθοδος της μεριστής έγνοιας Β. Μέθοδος της μεριστής έγνοιας (συνέχεια)
• Πλήττει την κοινωνική δυναμική του  • Ο εκπαιδευτικός είναι ο ενήλικος 
εκφοβισμού. διαμεσολαβητής («αρχέτυπο»).
• Θεωρεί τον εκφοβισμό «ασύμμετρη»  • Οι συζητήσεις του εκπαιδευτικού ξεκινούν με 
τον «δράστη».
ρ η
σύγκρουση ανάμεσα σε ένα παιδί και σε μια 
ύ ρο η α ά ε α ε έ α α δί α ε α
ομάδα. • Θεωρείται δεδομένο ότι ο «δράστης» 
ανησυχεί για τη δική του κατάσταση.
• Επιχειρεί να αυξήσει τη δύναμη του παιδιού,  • Ο «δράστης» συνήθως ισχυρίζεται ότι είναι 
να το καταστήσει ισότιμο στην επίλυση της  αθώος … αυτό ακριβώς σημαίνει ότι μπορεί 
σύγκρουσης. να δείξει έγνοια.
• Σπάει τον «κύκλο της βίας». • Οι συζητήσεις του εκπαιδευτικού με το 
«θύμα» στοχεύουν και στην αλλαγή της 
συμπεριφοράς του.

Πέραν των κυρώσεων (συνέχεια) Πέραν των κυρώσεων (συνέχεια)
Γ. Επανορθωτική δικαιοσύνη Γ. Επανορθωτική δικαιοσύνη (συνέχεια)
• Συνδυάζει έγνοια, συμπάθεια, σεβασμό με  • Διαχείριση της ντροπής
ανάληψη ευθύνης.  «Δράστες»: βιώνουν ανέκφραστη ντροπή, 
• Ο «δράστης» αναγνωρίζει τη βλάβη που  που γίνεται θυμός.
προκαλεί στον άλλο
προκαλεί στον άλλο.  «Θύματα»: βιώνουν υπερβολική ντροπή, 
Θύ βώ β λ ή ή
• Ο «δράστης» πρέπει να επανορθώσει τη  που γίνεται φαύλος κύκλος αυτομομφής.
βλάβη μέσα σε …  Στόχος: η «ντροπή επανένταξης» στην 
• ένα πλαίσιο, μια κοινότητα (πρόσωπα  κοινότητα, ο υπεύθυνος πολίτης.
κύρους) που παρέχει υποστήριξη και έγνοια 
και επιτρέπει στο «δράστη» τη συμμετοχή και 
την επανένταξή του σε αυτή.

Πώς αυξάνεται η ενσυναίσθηση Πώς αυξάνεται η ενσυναίσθηση
των παιδιών των παιδιών (συνέχεια)
 Παρακολούθηση βίντεο (φιλμ), με   Παιχνίδι ρόλων ή άλλες δραστηριότητες με 
πραγματικά περιστατικά μαθητών (παιδιών  τις οποίες τα παιδιά θα νιώσουν ότι 
της ίδιας ηλικίας) και ενηλίκων που βίωσαν 
τη βία των συμμαθητών τους. βρίσκονται τα ίδια στη θέση αυτού που 
υποφέρει και όχι απλά θα νιώσουν 
 Ανάγνωση, συζήτηση, δραματοποίηση 
σχετικών βιβλίων.
ώ β βλί άσχημα για αυτόν που υποφέρει κ τ ό
άσχημα για αυτόν που υποφέρει κ.τ.ό.
 Ζωγραφιές των παιδιών που θα   Ο εκπαιδευτικός πρέπει να συζητήσει με 
απεικονίζουν το συναίσθημα του  τους μαθητές του τις σχετικές με τη βία 
«θύματος» και που θα αναρτώνται. νόρμες της ομάδας των παιδιών, αυτές να 
 Αφήγηση (σύνθεση ιστοριών, ποιημάτων). έλθουν στην επιφάνεια, να εκφραστούν 
 Δημοσιεύσεις/αναρτήσεις στην εφημερίδα/  και, αν χρειαστεί, να προκληθούν και να 
ιστοσελίδα σχολείου. αμφισβητηθούν.

6
 Κρίσιμα σημεία στην εργασία  Κρίσιμα σημεία στην εργασία
με τα παιδιά με τα παιδιά (συνέχεια)
 Πώς το κάθε παιδί αντιδρά και συμβάλλει   Μπορεί να βιώσει μεγαλύτερη κοινωνική 
στη δυναμική της ομάδας κατά το  ευθύνη για αυτό που συμβαίνει;
περιστατικό του εκφοβισμού;  Μπορεί να συνειδητοποιήσει την 
ασυμφωνία ανάμεσα στο αρνητικό 
 Συνειδητοποιεί το κάθε παιδί τη δυσφορία 
η η φ ρ συναίσθημά του για τη βία και στην
συναίσθημά του για τη βία και στην 
που νιώθει όταν είναι μάρτυρας ενός  ενισχυτική προς τη βία στάση του (π.χ. με 
τέτοιου περιστατικού; το να γελά, να χειροκροτά, ή απλά να μην 
 Μπορεί να μιλήσει για, ή ακόμη και να  κάνει τίποτα);
εικονογραφήσει, τα συναισθήματα που   Ο «δράστης»: Μπορεί να σταματήσει να 
βιώνει την ώρα που βλέπει ένα τέτοιο  συνδέει τον εκφοβισμό με ένα όφελος 
περιστατικό; (κοινωνικό κύρος, υλικό όφελος κ.λπ.);

Υποστήριξη από τους συνομηλίκους 
Υποστήριξη από τους συνομηλίκους
(συνέχεια)
 Εντοπίζονται παιδιά με ηγετικές ικανότητες,   Οι αμέτοχοι παρατηρητές γίνονται 
κοινωνικές δεξιότητες, υψηλή ενσυναίσθηση,  υπερασπιστές του «θύματος».
συμπάθεια, καλοσύνη, αλτρουισμό και 
εκπαιδεύονται να:  Τα μεγαλύτερα παιδιά βοηθούν τα 
μικρότερα.
 αποδοκιμάζουν ανοιχτά τον εκφοβισμό
 Ενθαρρύνονται οι προστατευτικές δυαδικές 
ρρ ρ ς ς
 γίνονται υπερασπιστές του «θύματος»
γίνονται υπερασπιστές του «θύματος» φιλίες.
 γίνονται διαμεσολαβητές.  Το «θύμα» εντάσσεται σε μια ομάδα π.χ. 4 
παιδιών με κοινωνικές δεξιότητες, 
ενσυναίσθηση, αλτρουισμό – ομαδο‐
συνεργατική μάθηση.

Παρεμβάσεις από τα παιδιά
Παρεμβάσεις από τα παιδιά (συνέχεια)
• Άμεση παρέμβαση
 Εκφράζουν ανοιχτά την αρνητική στάση τους   Έμμεση παρέμβαση
απέναντι στη βία.
 Δρουν στοχευμένα, π.χ. πιάνουν από το πάτωμα   Λένε ιδιαιτέρως λόγια καλοσύνης και 
τα βιβλία του «θύματος» και του τα ξαναδίνουν. παρηγοριάς στο «θύμα».
 Σταματούν να υποστηρίζουν το «δράστη» 
μ ηρ ζ ρ η  Λένε καλά λόγια για το «θύμα» στα 
Λένε καλά λόγια για το «θύμα» στα
γελώντας ή απλώς μην κάνοντας τίποτα. άλλα παιδιά.
 Λένε κατηγορηματικά και αποφασιστικά στο 
«δράστη» να ηρεμήσει και να σταματήσει.  Εντάσσουν το «θύμα» στην παρέα τους.
 Αναφέρουν το περιστατικό στους 
εκπαιδευτικούς.
 Ζητούν βοήθεια από τους εκπαιδευτικούς για 
λογαριασμό του «θύματος».

7
Παρέμβαση στα «θύματα»
Συμβουλευτική γονέων «δραστών»
 Εκμάθηση διεκδικητικής συμπεριφοράς.
• Να μην ανέχονται τον εκφοβισμό.
 Διαχείριση φόβου και άγχους, που είναι 
φαύλος κύκλος για τα «θύματα» και τους  • Να αυξάνουν την ενσυναίσθηση του παιδιού 
αμέτοχους παρατηρητές. τους.
 Αντιμετώπιση του «δράστη» από την ομάδα  • Να ενθαρρύνουν το παιδί τους να 
των παιδιών όταν η ατομική αντιμετώπιση
των παιδιών, όταν η ατομική αντιμετώπιση  επανορθώσει στην πράξη.
ρ η ρ ξη
έχει αποτύχει. • Να χρησιμοποιούν κυρώσεις όταν 
 Αντιμετώπιση του «δράστη» με χιούμορ και  χρειάζεται.
γελοιοποίηση. • Να χρησιμοποιούν έπαινο.
 Εκμάθηση και χρήση από τα «θύματα»  • Να επιβλέπουν περισσότερο το παιδί.
συγκεκριμένων «σεναρίων» απάντησης και 
αντίδρασης.

Συμβουλευτική γονέων «δραστών» Συμβουλευτική γονέων «θυμάτων»
(συνέχεια)
• Να επικοινωνούν έγκαιρα με τον 
• Να γνωρίζουν τους φίλους των παιδιών. εκπαιδευτικό.
• Να αφιερώνουν χρόνο στα παιδιά για να τα  • Να ενισχύουν την αυτοεκτίμηση, τις 
γνωρίσουν καλύτερα. ικανότητες, τα ταλέντα του παιδιού.
• Να βοηθούν τα παιδιά να βρίσκουν  • Να ενισχύουν τη διεκδικητικότητα, το 
Να ε χύο ηδ ε δ η ό η α ο
διεξόδους στην επιθετικότητα, τη δύναμη,  θάρρος του παιδιού.
την τάση για κυριαρχία και επιβολή. • Να φροντίζουν για τη σωματική άσκηση και 
τη μείωση του σωματικού άγχους του 
• Να μειώσουν την έκθεση των παιδιών στη  παιδιού.
βία μέσω τηλεόρασης και διαδικτύου.

Συμβουλευτική γονέων «θυμάτων» Συνοψίζοντας …
(συνέχεια)
Ο εκφοβισμός είναι θέμα κοινωνικό, πολιτικό 
• Να το εντάσσουν σε νέα πλαίσια, ομάδες. και ηθικό.
• Να ενθαρρύνουν τις στενές φιλίες του.
• Να μην το υπερπροστατεύουν. Ορθώνω το ανάστημά μου
• Να φροντίζουν την υγιεινή και την 
εμφάνισή του.
φά ή αλλά και …
αλλά και
• Για το προκλητικό «θύμα»: να ενισχύουν τις  Υπολογίζει ο ένας στη βοήθεια του άλλου.
κοινωνικές δεξιότητές του, την κατανόηση 
των κοινωνικών κανόνων, τον αυτοέλεγχο, 
να αναζητούν βοήθεια από ειδικό (π.χ., αν  Εκτός από το «σύστημα», που φταίει συνήθως 
έχει ΔΕΠ‐Υ). για όλα, υπάρχει και
η ελεύθερη βούληση και
η ατομική ευθύνη.

8
Προτάσεις για μελέτη Προτάσεις για μελέτη
Olweus, D. (2009). Εκφοβισμός και βία στο  Ανδρέου, Ε. (2011). Χορεύοντας με τους 
σχολείο: Τι γνωρίζουμε και τι μπορούμε να  λύκους: Διαδικασίες και μηχανισμοί 
κάνουμε. Αθήνα: Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής  θυματοποίησης εντός και εκτός σχολείου.
Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου. (Έτος  Αθήνα: Επίκεντρο.
έκδοσης πρωτοτύπου 1993)
Ψάλτη, Α., Κασάπη, Σ., Δεληγιάννη‐Κουϊμτζή, 
Rigby, K. (2008). Σχολικός εκφοβισμός:  Β. (Επιμ. Έκδ.) (2012). Ο εκφοβισμός στα 
Σύγχρονες απόψεις. Αθήνα: Τόπος. (Έτος  ελληνικά σχολεία: Ερευνητικά δεδομένα και 
έκδοσης πρωτοτύπου 2002) προτάσεις για παρεμβάσεις. Αθήνα: 
Gutenberg.

Προτάσεις για μελέτη
Σιδέρης, Ν., Γιαννακοπούλου, Δ., & Χαραμής, 
Π. (2016). Bullying: Και όμως νικιέται! Αθήνα: 
Μεταίχμιο.

Ρασιδάκη, Χ. (2013). Σχολικός εκφοβισμός –
Bullying:
B ll i Α
Αποτελεσματικές δεξιότητες 
λ έ δ ξό
επικοινωνίας. Τρόποι αντιμετώπισης. Αθήνα: 
Πατάκης.

Τρίγκα‐Μερτίκα, Ε. Δ. (2015). Ενδοσχολική βία 
και σχολικός εκφοβισμός: Θεωρητικό πλαίσιο 
και εκπαιδευτική παρέμβαση. Αθήνα: 
Παπαζήσης.