Professional Documents
Culture Documents
Tshivenda Portfolio
Tshivenda Portfolio
Tshivenda Portfolio
Mbudziso 1.
1. Fonetiki ya u amba (Articulatory phonetics)- Afha ndi musi hu tshi bviswa mibvumo
mulomoni.
2. Fonetiki ya u hwalwa ha maipfi nga muya ( Acoustic phonetics) – Afha ndi hune mibvumo I
bvaho mulomoni wa muambi ya vha i tshi hwalwa nga muya i tshi ya ndevheni dzia
muthetshelesi .
3. Fonetiki ya u pfa nga ndevhe ( Auditory phonetics) – Afha mibvumo i bvaho kha muambi i
rwa ndevhe ya muthetshelesi , musi mibvumo iyo yo rwa mukosi wa ndevhe i a tshimbidzwa
na zwipida zwothe zwa ndevhe u swika lutaledzeni lwa ndevhe. Afho ndi hune ha dzhiwa
mibvumo iyo ya iswa kha tshipida tsha vhuvhili tshi re ntha ha ndevhe. Mibvumo iyo i mbo
di hwalwa ya iswa kha tshipida tsha vhuluvhi tshi re ntha ha ndevhe hune mibvumo ya
taluswa hone.
1.2.1. (O) ndi pfalandothe ya vhukati-fhasi ine ya bulwa meme dzo kuta fhedzi dza nga u
vuleyanyana, pfalandothe iyi i tshi bulwa lulimi lu humela murahu , tshipida tsha lulimi tshi
no shuma u bula pfalandothe iyo ndi tsha murahu, (mulamboni)
1.2.2. (a) ndi pfalandothe ya fhasi, i bulwa nga tshipida tsha vhukati tsha lulimi, musi i tshi bulwa
lulimi lu vha lu fhasi ngeno meme dza mulomo dzi tshivha dzo vulea , (amba).
1.3. Pfalandothe i fhambana na themba ngauri mibvumo iyo i bulwa husina u thivhelwa ha muya u
bvaho mafhafhuni ngeno themba hu mibvumo ine kanzhi i tshi bulwa ha vha na u thivhelwa
tshothe kana u thithisea ha muya mulomoni u bvaho mafhafhuni kana wo thomaho kha
gulokulo.
Pfalandothe Themba
Dzi a kona u amba zwi no pfala A dzi koni u amba zwi pfalaho
dzi dzothe dzi si na themba , E nga nnda ha (m) na (n) dza u
…, ee !! ya u tenda na Aa!! ya tenda , syllabic consonants.
u aravha.
Pfalandothe dzi na ipfi . Dziñwe dza Themba dzi na ipfi
ngeno dziñwe dzi si na sa idzi
(s), (p’) ,(t’) ,(m) ,(n) ,(z) dzi na
ipfi.
Dzi tshi buliwa a dzi vhi na Themba dzi a vha na khudano
khudano (friction). mulomoni musi dzi tshi buliwa
sa (z) , (f) .
Tsumbo dza pfalandothe: a,e,i Tsumbo dza themba:
,o,u. b,d,f,g,h,k,l.
Pfalandothe ndi dzone dzi Themba a dzi koni u ita
itaho madungo, tshi/ mbi/ la / madungo dzi si na pfalandothe
> Tshimbila. , tsh / mb/ l/
Pfalandothe ndi dzone dzi Themba a dzi koni u ita uri hu
itaho uri huvhe na thouni. vhe na thouni dzi si na
pfalandothe.
- Mibvumo ya dzigilaidi kha Tshivenda ri vha ri sa khou amba nga w na Y, iyi ndi mibvumo ine
vhadivhi vha fonetiki vha hanedzana uri dzi vhe dzi fanaho na mibvumo ya pfalandothe
vhunga na dzone dzi tshi fana na mibvumo ya themba ngauri dzi ima dzi dzothe. Vhanwe vha
dzi tanganedza dza suvha (glides).
Mbudziso 2
2.1 Vhusikaipfi
- ndi tshanduko ya mibvumo ye ya vha i si na ipfi ya vho vha na ipfi . Hezwi zwi diswa nga thangi ya li-,
ine ya dzhenelela kha tsinde la ipfi li tevhelaho, ipfi ilo la vho ambiwa lo no khwatha nahone lo no
vha na ipfi. Musi mubvumo wo no vha na ipfi zwi pfala nga u hwasa ha tsikaipfi hafha kha gulokulo.
Tsumbo
2.2 Fothizesheni
- ndi tshanduko ya mibvumo i no diswa nga thangi ya li- hune mubvumo we wa vha u songo khwatha
u tshi suvhelela wa mbo khwathiswa.
Tsumbo
li —+ rambo—shambo (r>sh)
li—+ hada— shada ( h>sh)
2.3 Nyelelanogake
- i itea musi mibvumo mivhili i tsini na tsini lune muñwe wa hana u shanduka tshothe.
Tsumbo
n—kunda—nkunda
Thangi ya n i no bva kha ni—yo hana u shandukiswa tshothe nga k-. Zwenizwi zwi ita uri n — ya ni —
i sale i tshi kha di divhonadza nga n.
n + kona +> nkona n>n
n + kela +> nkela n>n
2.4 Mupalataliso
- ndi tshanduko ya mibvumo ye ya vha i si phalathala ya vho vha phalathala.
Tsumbo
Tsumbo
Tsumbo
Tsumbo
tuwa +-ela > tuwela > tutshela
lowa +-ela> lowela > lotshela
D. Mupalataliso u a itea musi ri tshi tuma thangi ya li— kha manwe maipfi.
Tsumbo
li + ramba> shamba
li + ramba > shambo
E, Mupalataliso u dovha wa itea musi ri tshi vhumba madzina a no bva kha maiti a no thoma nga
pfalandothe.
Tsumbo
Mbudziso 3.
Mofolodzhi
3.1.1 Madzina o tumiwaho thangi kana mutshila na uri o tumiwa nga thangi kana mutshila
mufhio.
3.1.2
Dana- thangi yo shumaho ndi łi- , I khou titilidza ńwana . li- ndi thangi ya kilasi ya 5.
Kusadzi- thangi ndi ku-, ya kilasi 19,i khou shuma u tukufhadza dzina la musadzi.
Nwananyana- mutshila ndi -ana, hafha hu khou shuma u tukufhadza nwana wa musidzana.
Tshisadzi-thangi ndi tshi- ya kilasi ya 7, i khou shuma u tukufhadza na u nyadza musadzi hoyu.
Luduna-thangi ndi lu-ya kilasi ya 11, thangi heyi i khou shuma u nyadzisa munna hoyu, a ngavha
munna musekene.
3.2 Tshivenda tshi na thangi ya lidiiti, muhumbulo uyu vhadivhi vha dzinyambo vha a ima
nawo. Kha Tshivenda thangi ya lidiiti ndi di-, thangi iyi i sumbedza nyito i no vhuelelaho
murahu kha mune wayo .
Tsumbo :
FH-fhungo
LFD-lifurase la dzina
INFL-inifulekisheni
LFL-lifurase la liiti
D-dzina
LT-liiti
4.2. INFULAKISHENI
-inifulakisheni i dzhiiwa sa thinwaipfi yo imaho nga yone ine. Yone yo vhumbwa nga limudi,
tshifhinga (tense) , khanedza (negative), nyandano (AGR) na asipekite (aspect).
- Tshivenda tshi na mamudi o fhambanaho: Tsumbo , lilaeli,thendelo, gonelo, tshitevheli, dzina-liiti
na thevhekano.
- Tshifhinga tshi shumiswa kha u sumbedza uri nyito ya liiti yo bvelela lini. Ri fhedza ri na tshifhinga
tsha zwino, tsho fhelaho na tshi daho.
- Kha Tshivenda, maipfi a tevhelaho a disa khanedza: si, sa, nga,ngo,songo na a. Kha mafhungo a
vhonala nga heyi ndila:
A, Vha si nwale kha bugu.
B, Vha sa tuwe .
C, Ha nga di namusi.
D, Ha ngo da namusi.
E, U songo nwala kha bugu.
F, A ni nwali.
Nyandano I sumbedza vhushaka vhune ha vha hone vhukati ha maipfi kha fhungo.
Asipekite dzi talutshedza nyito ine ya diswa nga maiti. Kha Tshivenda, asipekite ndi no, tsha na ro.
Khou , tolou, tou na sokou ndi maiti matikedzi.
Mbudziso 5
Divhaipfi
5.1 Vhafunwa
B, Funana