Door rivieren meer ruimte te

geven, gaan natuurontwikkeling en

bescherming tegen overstroming
hand in hand. Op de foto: het
overstromingsgebied van de
Schelde bij Berlare.

24 EOS Wetenschap
 ‘D
Vlaams natuurbeleid e toestand is rampzalig’, oordeelt Eck-
schiet schromelijk tekort hart Kuijken. ‘De doestellingen zijn on-

TE WEINIG,
voldoende gehaald.’ De emeritus hoog-
leraar ecologie en natuurbehoud aan de
Universiteit Gent en voormalig administrateur-gene-
raal van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek

TE TRAAG
Dit jaar eindigt het decennium
van de biodiversiteit, waarin
we de achteruitgang van
soorten moesten afremmen.
Met onze natuur gaat het tien
jaar na de ronkende doelstel-
lingen en beloftes een beetje
beter, al blijft de situatie verre
(INBO) is niet verwonderd.
Al in 2001 lanceerde de International Union for
the Conservation of Nature (IUCN) de campagne
Countdown 2010, om het wereldwijde biodiversiteits-
verlies een halt toe te roepen. ‘Toen al was duidelijk
dat het vooral de bedoeling was om bewustzijn te
creëren, en dat de vooropgestelde doelen niet gehaald
zouden worden’, zegt Kuijken.
Langetermijndoelen werden gesteld, en 2020 was
de eerste tussentijdse deadline. Nu die is verstreken,
is het een goed moment om eens te kijken hoe het
met de natuur in Vlaanderen is gesteld.
Het is niet allemaal kommer en kwel. Het Sigma-
plan, waarbij de Schelde en haar zijrivieren opnieuw
meer ruimte krijgen om te overstromen, is een alom
geroemd voorbeeld van hoe klimaatadaptatie en na-
tuurontwikkeling hand in hand kunnen gaan. Dankzij
Europese Life-projecten werden leefgebieden hersteld
en gingen soorten als de boomkikker of de kluut erop
vooruit.
‘Waar er wordt geïnvesteerd in grote stukken na-
tuur, zien we vooruitgang’, zegt Natuurpuntvoorzitter

van goed. Dieter De Cleene

Lieven Deschamphelaere. Deschamphelaere noemt
verder nog de graslanden in de Uitkerkse Polder en
de natuurgebieden in Limburg en Antwerpen – van
het Nationaal Park Hoge Kempen tot Kalmthout –
als voorbeelden van een uitgestrekte brok natuur in
wording.
Ook vanuit de bossen zijn enkele positieve trends
te melden (zie p. 6). ‘Het gaat met onze biodiversiteit
een beetje beter, al ligt de nadruk wel op een beetje’,
zegt Maarten Stevens (INBO), die meewerkt aan een
nieuw Natuurrapport dat later dit jaar zal verschijnen.
‘Beter’ is niet hetzelfde als ‘goed’. De successen wegen
niet op tegen de achteruitgang, stilstand of tergend
trage vooruitgang elders.
Wim Dirckx

We zetten enkele pijnpunten en uitdagingen

op een rij.

25
 Kris Decleer
Veel waardevolle natuur, zoals dit broekbosje bij Beernem, ligt in landbouwgebied.
ACHTERSTALLIGE EN ZONEVREEMDE NATUUR
Hoeveel natuur is er in Vlaanderen, en
komt er natuur bij of verdwijnt er? Het
zijn eenvoudige vragen, die niet zo een-
voudig te beantwoorden zijn. ‘Op onze
landgebruikskaarten zit een serieuze fout-
marge en die is waarschijnlijk van dezelfde
grootte­orde als eventuele veranderingen’,
zegt Maarten Stevens (INBO). ‘We kun-
nen dus niet met zekerheid stellen of er de
‘Waardevolle natuur verdwijnt vaak
onder de radar of sluipend door
slecht beheer’
26 EOS Wetenschap
voorbije tien jaar natuur is bijgekomen of
verdwenen.’
Wat wel is toegenomen, is de oppervlakte
natuur met zogenoemd ‘effectief beheer’.
Vlaams bevoegd minister Zuhal Demir
(N-VA) meldde eerder dit jaar dat voor
meer dan duizend voetbalvelden extra
natuurgebied werd erkend. De totale op-
pervlakte aan erkende natuur bedraagt nu
ruim 89.000 hectare. Dat is 25.000 hectare
meer dan in 2011.
Op zich is dat positief, al betekent het
vooral dat de gebieden in kwestie nu een
beheerplan krijgen, en niet dat er natuur
bijkomt. ‘De natuur was er al, enkel het sta-
tuut is veranderd’, oordeelt Eckhart Kuijken
(UGent). Door beheer kan de biodiversi-
teit wel verhogen, wat je in zekere zin ook
als ‘meer natuur’ zou kunnen beschouwen.
Kijk je naar de Biologische Waarde-
ringskaart (BWK), die gedetailleerd de
natuurwaarde in Vlaanderen weergeeft,
dan bestaat volgens een analyse van INBO-
experts Kris Decleer en Carine Wils 21
procent van Vlaanderen of ruim 280.000
hectare uit biologisch waardevol gebied.
Opmerkelijk: 99.000 hectare daarvan of 35
procent is ‘zonevreemd’. Het zijn dus waar-
devolle stukken natuur die planologisch
niet beschermd zijn. ‘Het gaat onder meer
om bos, moerasjes, verlaten hooilanden,
ruigtes en vijvers die voornamelijk in land-
bouwgebied liggen’, zegt Decleer.
De 280.000 hectare waardevol gebied om-
vat enkel de zogenoemde ‘vlakdekkende’
natuur die uit één of meerdere percelen
bestaat. ‘Daarnaast vind je in het landschap
ook smalle natuurlinten, zoals dreven met
een ondergroei van heide of brede (spoor)
wegbermen met zeldzame soorten’, zegt
Decleer. ‘Hoewel sommige vegetatietypes
in principe beschermd zijn, verdwijnen
zowel hele percelen als die lijn- of puntvor-
mige relicten in de praktijk vaak ‘onder de
radar’ of sluipend door ongepast beheer.’
Een andere vraag is hoeveel natuur er zou
moeten zijn. Decleer en Wils maakten de
som van alle voor natuur ingekleurde ge-
bieden in Vlaanderen. ‘Dat zou in theorie
237.000 hectare moeten opleveren’, zegt
Decleer. ‘Maar ongeveer een derde is op
het terrein nog niet gerealiseerd of is ver-
dwenen. En wat er wel is, is in minder dan
de helft van de gevallen in goede staat.’
In 1997 besliste de Vlaamse regering om
tegen 2002 het zogenoemde Vlaams Eco-
logisch Netwerk (VEN) af te bakenen,
een verzameling van de belangrijkste
stukken natuur in Vlaanderen, waarin
de natuurfunctie primeert. Ruim twintig
jaar later is dat voor minder dan drie-
kwart van de beloofde 125.000 hectare
gebeurd. Ook de in 1997 beloofde 10.000
hectare extra bos zit in de categorie
achterstallige natuur. Conclusie: er is
in Vlaanderen minder natuur dan er (al
lang) had moeten zijn, en tegelijk is er
een aanzienlijke oppervlakte biologisch
waardevol gebied dat weinig bescher-
ming geniet.
FANTOOMPOPULATIES IN SNIPPERS NATUUR
Op enkele uitzonderingen na zijn onze natuurgebieden klein en versnipperd.
Dat maakt onze natuur erg gevoelig voor randeffecten, zoals inwaaiende mest-
stoffen en bestrijdingsmiddelen vanuit landbouwgebied. ‘Een domein van 10
à 20 hectare bestaat eigenlijk uitsluitend uit randgebied’, zegt ecoloog Olivier
Honnay (KU Leuven).
Uit een nog niet gepubliceerde analyse door Kris Decleer (INBO) blijkt dat op
basis van het aantal gebieden ruim 90 procent van onze heide, graslanden en
moerassen bestaat uit lapjes kleiner dan 5 hectare. Voor bos is dat meer dan
85 procent.
Kijk je niet naar het aantal gebieden, maar naar het aandeel in de totale opper-
vlakte, dan oogt de situatie iets rooskleuriger. Het best is het dan gesteld met
onze bossen, heidegebieden, kustduinen en riviermondingen. Van de totale
oppervlakte van die ecosystemen bestaat 25 tot ruim 60 procent uit stukken
groter dan 50 hectare – wat naar internationale maatstaven nog altijd weinig is.
Voor ecosystemen als graslanden en moerassen bestaat meer dan de helft van
de totale oppervlakte uit stukjes kleiner dan 5 hectare. ‘Dramatisch voor de
biodiversiteit’, oordeelt Decleer.
Dat leidt tot de zogenoemde extinctiespiraal. ‘In kleine, geïsoleerde gebieden
blijven nog kleine populaties van bepaalde soorten over’, legt Decleer uit. ‘Die
zijn erg kwetsbaar, door hun beperkte genetische diversiteit en isolatie van
soortgenoten. Ze kunnen zich daardoor moeilijker aanpassen aan veranderen-
de omstandigheden. Eén calamiteit kan volstaan om ze van de kaart te vegen.’
Onder meer de aardbeivlinder bevindt zich in die benarde situatie, en de kom-
mavlinder lijkt op weg om in hetzelfde schuitje te belanden. ‘Na de opeenvol-
gende droge zomers is de kommavlinder zelfs in de grotere natuurgebieden
sterk achteruitgegaan. Ook in optimaal beheerde reservaten
zien we soorten verdwijnen, ondanks de ‘intensive care.’
Het lijkt op het eerste gezicht alsof alles ok is, maar
in werkelijkheid kijken we in veel Vlaamse na-
tuurgebieden naar fantoompopulaties die
bestaan uit levende doden.’
Zelfs in relatief
grote natuurgebieden
gaan soorten zoals deze
kommavlinder achteruit.
 EEN DEKENTJE VAN STIKSTOF
In het lijstje bedreigingen van onze natuur staat stikstof hoog geno-
teerd. Stikstofdepositie zorgt ervoor dat planten die gebaat zijn bij
voedselarme omstandigheden verdwijnen, samen met de diersoorten
die van hen afhankelijk zijn. Uit onderzoek van Olivier Honnay (KU
Leuven) blijkt verder dat te veel stikstof de samenstelling van nectar
beïnvloedt, zodat die minder geschikt of zelfs toxisch wordt voor be-
paalde insectsoorten. ‘Samen met versnippering is stikstof hét grote
probleem voor onze natuur’, zegt Honnay.
Die stikstof is vooral afkomstig van stikstofoxiden (NOx) van verkeer
en ammoniak (NH3) van de landbouw. In 2017 viel er in Vlaanderen
per hectare jaarlijks gemiddeld 24,6 kilogram stikstof uit de lucht. De
dosis is ongelijk verdeeld: op sommige plaatsen met veel veeteelt in
West-Vlaanderen en de Kempen daalt meer dan 40 kilogram neer.
De stikstofdepositie is de voorbije jaren fors gedaald, met 40 procent
tussen 1990 en 2017. Maar de laatste vijf jaar is de depositie constant
gebleven, en is ze zelfs lichtjes toegenomen. ‘Het laaghangend fruit is
geplukt’, besluit bioloog Rudy Van Diggelen (UAntwerpen). ‘De land-
bouwsector heeft geïnvesteerd in emissie-arme systemen, maar veel
verder kom je daar niet mee. De vraag dringt zich op of wij in deze
regio half Europa van varkensvlees moeten voorzien.’
Hoeveel stikstof een ecosysteem kan verdragen, is vastgelegd als de
zogenoemde ‘kritische last’. Die dosis wordt in 64 procent van de
Natura 2000-gebieden – het Europese netwerk van beschermde na-
tuur – nog steeds overschreden. Om de stikstofdepositie te vermin-
deren is de Programmatorische Aanpak Stikstof (PAS) in het leven
geroepen. Landbouwbedrijven die verantwoordelijk zijn voor meer
dan de helft van de kritische last in een natuurgebied moeten hun ac-
tiviteiten stoppen. Wie minder dan 50 maar meer dan 5 procent van
de kritische last uitstoot, mag zijn bedrijf enkel uitbreiden als dat niet
tot een hogere uitstoot leidt.
Daar valt wel wat op aan te merken. Uit een onderzoek door het
INBO blijkt dat bijna 80 procent van de stikstofdepositie afkomstig is
van bedrijven die onder de grens van 5 procent blijven. Wie zich bo-
ven die grens bevindt (maar onder de 50 procent), hoeft de uitstoot
ook niet te reduceren. Hij mag alleen niet stijgen. In een eerste, later
afgezwakte versie van de PAS werd de drempel op 3 procent gelegd,
en moest wie daarboven zat de ammoniakuitstoot met 30 procent
doen dalen.
Bio-ingenieur David De Pue (UGent) oordeelde eerder al in Eos dat
de PAS tekortschiet. ‘Op sommige plaatsen wordt de kritische last
nog steeds twee tot drie keer overschreden’, zegt Eckhart Kuijken
(UGent). ‘Zoiets los je niet op door een rij bomen als buffer rond
een bedrijf of gebied te plaatsen. Zolang de basiskwaliteit van ons mi-
lieu slecht blijft, zal het met de biodiversiteit ook slecht gaan.’

DE TELOORGANG VAN HUIS-, TUIN- EN KEUKENSOORTEN

Voor bioloog Hans Van Dyck (UC
Louvain) is de achteruitgang van wat hij
huis-, tuin- en keukensoorten noemt één
van de opvallendste trends in de voor-
bije tien jaar. ‘We wisten al dat heel ge-
specialiseerde soorten die afhankelijk
zijn van onze reservaten het moeilijk
hebben. Dat ook veel algemene
soorten erop achteruitgaan, wijst op
veranderingen in het ruimere land-
schap. Dat vereist een andere aanpak.’
Vooral soorten die afhankelijk zijn van
Ondanks extensief landbouwlandschap krijgen klap-
inspan- pen, zoals akker- en weidevogels. Die vin-
ningen om den in ons intensieve landbouwlandschap
de landbouw nauwelijks nog voedsel en geschikte plaat-
te vergroenen, sen om te broeden. ‘Zeker soorten die in
blijven akker- het veld broeden, zoals de kievit, de veld-
vogels zoals de leeuwerik en de grauwe gors, doen het
grauwe gors slecht’, zegt akkervogelexpert Glenn
achteruitboeren. Vermeersch (INBO). ‘Soorten die
meer afhankelijk zijn van akkerranden, zoals
de geelgors en de grasmus, houden enigs-
zins stand. Ondanks enkele lichtpuntjes nog
steeds slecht gesteld met akkervogels en
landbouwsoorten in het algemeen.’
Nochtans zijn er de voorbije jaren inspan-
ningen geleverd. Landbouwers die grasstro-
ken of graanranden inzaaien, of ’s winters
graanstoppels op het veld laten staan,
kunnen daar subsidies voor krijgen. De op-
pervlakte landbouwgrond die op die manier
akkervogelvriendelijk wordt ingericht, is
tussen 2012 en 2020 toegenomen van 500
tot bijna 4.000 hectare. Toch boeren veel
soorten verder achteruit. ‘Om duidelijk te
maken dat we meer inspanningen moesten
doen voor de natuur in het buitengebied
zei ik vroeger dat een halve kievit niet
volstond’, zegt Eckhart Kuijken (UGent).
‘Inmiddels hebben we zelfs die halve kievit
niet meer.’

28 EOS Wetenschap

Voedselarme ecosystemen zoals heide zijn erg kwetsbaar voor stikstofdepositie.
Hoe kan dat, ondanks al die inspanningen?
‘Ze werpen lokaal soms wel hun vruchten
af, maar vormen een druppel op een hete
plaat’, zegt Vermeersch. Uit onderzoek door
het INBO blijkt dat minstens 7 procent van
een gebied uit aantrekkelijk akkervogelha-
bitat moet bestaan om echt zoden aan de
dijk te brengen, een percentage dat bijna
nergens wordt gehaald. De Vlaamse Land-
maatschappij (VLM) streeft er wel naar
om 8 tot 10 procent van de oppervlakte
akkervogelvriendelijk in te richten. En dat
enkel in de meest geschikte gebieden, waar
‘De vergroening van de landbouw is
op een fiasco uitgedraaid. De focus
lag te weinig op resultaten’
de soorten nog de grootste kansen heb-
ben. ‘De vergroening van de landbouw is
op een fiasco uitgedraaid’, oordeelt Lieven
Deschamphelaere (Natuurpunt). ‘Het Eu-
ropese landbouwbeleid is er niet in geslaagd
de achteruitgang van de biodiversiteit in
landbouwgebied te stoppen. De focus lag tot
dusver te veel op vrij beperkte inspanningen,
zonder resultaatsverbintenis.’
De nieuwe biodiversiteitsstrategie die de Eu-
ropese Commissie onlangs voorstelde, stemt
Deschamphelaere hoopvol. De Commissie
wil onder meer het gebruik van gewasbe-
Wim Dirckx
schermingsmiddelen met de helft terug-
dringen tegen 2030 en 10 procent van het
landbouwgebied reserveren voor biodiver-
siteit. ‘Het inzicht is gegroeid dat we dit op
grote schaal moeten aanpakken. We moeten
evolueren naar een meer gedifferentieerde
landbouw, waarbij landbouwers beter wor-
den vergoed voor de ecosysteemdiensten
die ze leveren, zoals landschapsbeheer,
water­berging en koolstofopslag. Daarbij
moet zowel plaats zijn voor hoogtechnolo-
gische bedrijven als voor zeer extensieve
landbouw in natuurgebied.’
‘De sleutel ligt bij een goede ruimtelijke or-
dening’, zegt Olivier Honnay, die pleit voor
een landschap dat bestaat uit drie com-
partimenten. ‘Natuurgebied, daarrond een
buffer met natuurvriendelijke landbouw, en
intensieve landbouw verder van kwetsbare
natuur. Dat vereist onder meer ruilen van
gronden, raken aan de vrije keuze van teel-
ten, en dus veel overleg.’
29
 DE GROTE DROOGLEGGING GEZOCHT: AMBITIE EN
‘Met onze wetlands (natte ecosystemen, red.) gaat het bijzonder slecht’, zegt Rudy ROBUUSTE NATUUR
Van Diggelen (UAntwerpen). Sinds de jaren 1950 zijn we driekwart van onze wet-
lands kwijtgespeeld, vooral door drainage voor landbouw. Voor sommige natuurty- ‘Eufemistisch uitgedrukt kan je stellen dat
pes, zoals natte heide of kwelgrasland, is dat zelfs 95 procent. de inspanningen voor natuur niet in verhou-
Dat is niet alleen jammer voor de biodiversiteit. Wetlands zijn erg efficiënte kool- ding staan tot de uitdagingen’, besluit Hans
stofsponzen. Doordat ze onder water staan, kan er geen zuurstof in de bodem. Van Dyck (UC Louvain). Vorig jaar werkte
Plantenresten die normaal zouden afbreken en CO2 vrijgeven, kunnen zich daar- hij mee aan het Klimaatplan van bouwmees-
door ophopen tot veengrond. ‘Nergens op aarde vind je een koolstofbron die zo ter Leo Van Broeck, waarin de experts plei-
geconcentreerd is als veen’, zegt Van Diggelen. ‘We moeten wetlands dan ook drin- ten voor 25 procent ruimte voor bescherm-
gend beschermen en herstellen.’ de natuur – met natuur als belangrijkste
Het goede nieuws is dat dat in theorie ook kan. ‘Van de bijna 180.000 hectare wet- functie. ‘Het is niet eenvoudig een precies
lands die verloren ging, kan een kleine 150.000 hectare in principe nog worden cijfer te plakken op wat nodig is’, zegt Van
gered door de oorspronkelijke hydrologie te herstellen’, aldus Kris Decleer (INBO). Dyck. ‘Het is wel duidelijk dat wat we nu
‘Alleen heeft de overheid zich tot doel gesteld dat slechts voor 5 à 7 procent van die hebben veel te weinig is. Dat hoeft niet alle-
oppervlakte ook effectief te doen. Tegen 2050. Dat getuigt van erg weinig ambitie.’ maal topnatuur te zijn. Mensen hebben ook
‘Wetlands zijn samen met graslanden de zorgenkindjes van onze natuur’, zegt De- nood aan ‘belevingsnatuur’ dichtbij.’
cleer. ‘Ze zijn het meest versnipperd, en respectievelijk 13 en 16 procent van onze ‘De Vlaamse overheid heeft er de voorbije
bedreigde soorten is van die ecosystemen afhankelijk. ‘Om die te redden zal meer jaren voor gekozen om zich enkel te focus-
dan een tandje moeten worden bijgestoken.’ sen op wat Europa oplegt’, zegt Eckhart
Kuijken (UGent). ‘Wat bijzonder is, maar
niet tot de Europese topnatuur behoort,
Kris Decleer

telt voor onze overheid niet mee. Vooral

onze graslanden gaan in ijltempo verloren.
Er verdwijnt nog steeds oud grasland onder
de ploeg. Dat moet dan wel elders worden
gecompenseerd, maar die compensaties
halen nooit dezelfde biodiversiteitswaarde.’
Ondanks die focus op Europese verplich-
tingen gaat het met de natuur in het Natura
2000-netwerk allesbehalve goed. Volgens
de laatste analyse door het INBO bevindt
meer dan driekwart van de habitats die in
het kader van de Europese Habitat- en Vo-
gelrichtlijn moeten worden beschermd zich
in een ‘zeer ongunstige staat van instand-
houding’. Slechts drie van de 44 habitats
zijn in een ‘gunstige staat’.
De Europese doelstelling luidde dat tegen
2020 dubbel zoveel habitats en 50 procent
meer beschermde soorten in een betere
staat zouden zijn. Volgens de laatste cijfers
van het INBO gingen slechts 20 van de 44
habitats en 15 van de 69 soorten er sinds
2007 (licht) op vooruit. Hoewel de lat dus
al vrij laag lag, gaan we er vlot onderdoor.
Is het wel mogelijk om meer (top)natuur te
Van dit type door grondwater gevoede graslanden ging ongeveer 95 procent verloren. realiseren in het dichtbevolkte Vlaanderen?

30 EOS Wetenschap
 De meeste habitats en
soorten die Europese
bescherming genieten, zoals
deze rugstreeppad, zijn er
slecht aan toe.

‘Natuurlijk kan dat!’, zegt Kuijken. ‘Dat is 30 procent van het landoppervlak voor dat in principe haalbaar zou zijn. ‘Door de
een kwestie van politieke wil. Als er plaats beschermde natuur voorzien, met een zonevreemde natuur te beschermen én de
is om andere sectoren te laten uitbreiden, bijzondere vermelding voor het herstel van in het verleden beloofde natuur effectief te
waarom kan dat dan niet voor natuur?’ Ook ecosystemen zoals wetlands. Of dat zal realiseren, komen we aan bijna 30 procent.’
Deschamphelaere pleit voor meer ambitie. betekenen dat ook elke lidstaat afzonderlijk Zo’n uitbreiding zou volgens Decleer een
‘Wij verwachten van de overheid een plan 30 procent voor beschermde natuur opzij goede zaak zijn. ‘Zonder meer en robuustere
om de biodiversiteit te herstellen, zowel zal moeten zetten, is nog niet duidelijk. Uit natuur zal het niet lukken om de achteruit-
binnen als buiten de beschermde gebieden. de analyse van Kris Decleer blijkt alvast dat gang van de biodiversiteit te stoppen.’ ■
Daarnaast is er nood aan een visie op de
rol die natuur kan spelen om koolstof op te
slaan en ons te wapenen tegen de gevolgen
van de klimaatverandering, zoals droogte ‘Meer natuur realiseren in het
en overstromingen. Meer ruimte voor goed
functionerende ecosystemen is daar een
essentieel onderdeel van.’
dichtbevolkte Vlaanderen is gewoon
een kwestie van politieke wil’
De nieuwe biodiversiteitsstrategie van
de Europese Commissie wil tegen 2030

31