Professional Documents
Culture Documents
Elazıg Krom Cevherlerı
Elazıg Krom Cevherlerı
cevheri yatakları
I. Mukaddeme nin mecrasını takib ettiği gibi, Pirajman
Elazığ vilâyetinin cenubu şarkî kısmın- dağı Nummulit kalkerleri de aynı istikâ-
da ve takriben Palu ile Ergani Madeni ka- mette olan iltivalara maruz kalmışlardır.
za merkezleri arasında, içerisinde bir çok İkinci derecede ehemiyeti olan diğer bir
krom cevheri yatakları zuhur eden vasi istikâmet de, bu esas istikâmete amuddur,
bir serpantin mıntakası mevcuddur. (şekil yani cenubu şarkî . şimali garbî istikame-
1). Bu yataklar büyük bir jeoloji birliği tinde uzanır. Bu istikâmeti, Diclenin yuka-
teşkil ederler ve bu itibarla burası bir nevi rı mecrası ( Ergani Madenine kadar ) Bah-
kromit eyaleti veya mmtakası olarak telâk- ru Çayının yukarı mecrası ve ileride bah -
ki edilebilir. Badema "Şarkî Türkiye Kro- sedilecek olan krom cevheri yataklarının
mit Eyaleti,, adını vermek istediğim bu sa- bir sıra ve silsile şeklinde olan vaziyetleri
hayı yalnız Türkiyenin diğer krom yatak- temsil eder.
larından değil, ecnebî memleketlerdeki ya- Krom cevheri yataklarının ana taşı olan
taklardan da ayıran bazı hususiyetler var- serpantin gri, yeşilimsi gri renkte olup
dır. Bu hususiyetler, yatakların tezahür Flaysch formasyonuna mensub olduğunu
tarzlarına, yani bunların jeolojik münase- tahmin ettiğimiz greli şistler tarafından
betlerine müstenit olup jenezleri ile alâka- katedilir. Nadirattan olarak bu yeknesak
dardır. şistlerin içerisinde iyi muhafaza edilme-
Coğrafî bakımdan "Şarkî Türkiye Kro- miş nebatî bakiyeler ile gayet ufak ve kâ-
mit Eyaleti", cenubu garbî-şimali şarkî u- ğıd inceliğinde kömür emareleri bulunur.
mumî istikametli bir dalgalanma arzeden Heridan, Pertek - Pirajman ve Deri cava-
şarkî Toros silsilesine mensubdur. Dağ sil- rında bu Flaysch'i andırır şistler, bitümlü
silesinin bu esas istikâmeti Elazığ ovasın- ve marnlı şist şeklinde tezahür ederler;
da hissedilir, bundan sonra Molla bunlarda: Panapaea cf. gurgitis brongn
Kendi (Ulu Ova) çöküntüsünde daha zi- (aşağı kretase); Pecten (Syncyclonema)
yade tebarüz eder, ve nihayet en çok Göl- cf. orbicularis Sow (aşağı ile orta kreta-
cük gölü ile bu gölün teşkil ettiği çökün- se) ; Ostrea vesicularis lam. (aşağı kreta-
tünün şimali şarkisi temadisinde, yani Ge- se) bulunur.
nefi - Yarımca üzerinden Palu kurbündeki Diğer taraftan Boban ile Mahman ara-
Murat suyunda görünür. Bu esas istikâmet, sında, Herbit yaylasında ve pirajman kur-
Ergani-Maden kaza merkezi ile Ergani - bünde kâin Şeyh Mehmed tepesinde, ser-
Osmaniye kaza merkezi arasındaki Dicle- pantin üzerinde dalgalanmış ve katlanmış
nummulit kalkerleri mevcuddur; bunları yaletinin iktisaden en ehemmiyetli kısmını
orta ile yukarı kretaseye koymak icab eder. teşkil etmek istidadındadır. Şunu da söy-
lemek lâzımdır ki, bu cevher kitleleri gayet
II. Kromit yataklarının mevkileri vâsi ve hiç yolu olmıyan arızalı bir serpa-
ve sureti tevzileri tin masifi üzerinde serpilmiş olup bunların
" Şarkî Türkiye Krom Eyaleti ,, atideki kazanılması büyük nakliye ve arazi güçlük-
yatakları ihtiva eder. lerinin bertaraf edilmesi ile kabildir.
Guleman (Saisin, Tosin, Sayver, Göla- İstikbalin ehemmiyetli krom müstahsili
lin ve Bani) mıntakalarından birisi de Hamele-Hiş ile
Kündikân Boban arasındaki zuhurlar olacaktır. Bu ha-
Soru dağı validen, Gulemanın şimalinde kâin Dol
Kef dağı köyüne kadar, eski bir askerî şose olan,
Bahru Beşeren Bağdat yolu geçer. Mezkûr kadim şoseyi,
Aşağı Hamel (Büyük Hamel), Karaçeş- bazı tamiratla, kolayca modern bir otomo-
me, Rut dağı, Eşek Meydanı, Vaşaiye Ha- bil şosesi haline ifrağ etmek mümkündür.
mele - His _ Boban. Diğer zuhurlara gelince, bunların bir
Genefi kısmı mevki ve vaziyet itibariyle nakliye
tekniği noktasından son derece gayri mü-
Aşağı Vartenik (Ahır deresi)
sait (meselâ Bağin - Örtenek deresi, Mah-
Yukarı Şınkırık (Yukarı Şınkırık ile a-
man gibi), yahut çok küçük (Herbit yayla-
şağı Şınkırık arasındadır.)
sı, Genefi gibi), ve bir kısmı da düşük ka-
Herbit yaylası (Vişin kariyesine men-
litede cevher ihtiva ederler (Yukarı Şın-
suptur.)
kırık, Aşağı Vartenik); bu itibarla bun-
Bağin (Örtenek Deresi).
ların işletilmesi şimdilik mevzuu bahis ol-
Mahman.
maz.
Bu krom cevheri yataklarının teşkil et-
tikleri mıntaka, Genefiden Baniye kadar, III. Krom cevheri yataklarının
şimali garbî - cenubu şarkî istikametinde tezahür tarzları
ölçülmek şartiyle, 30 km. tulün'de ve mez- "Şarkî Türkiye Krom Eyaleti"ndeki krorn
kûr istikamete amut olarak 18 km. genişlik- cevheri kitleleri, gerek haricî tezahür tarz-
tedir. (Şekil 1). ları (Yani kitlelerin şekil ve hudutları),
Bu büyük cevher mıntakasında hâlen gerekse kromitin strüktür ve tekstürü itiba
(1935 senesinden beri) Gulefnandaki zuhur- rile aralarında çok büyük müşabehetler
lar istismar edilmektedir. Guleman en "en- arzederler.
tansif" maden yatağıdır; yani burada krom Kitleler ekseriyetle yuvarlak veya bey-
cevheri kitlelerinin ekserisi asgarî bir sa- zi şekildedirler. Bu şekillerin Azamî kutur-
ha içerisinde tekasüf etmiş bir vaziyettedir. ları 50m. ve hattâ daha büyük tulleri bulur.
Guleman zuhurunun şimali garbî temadi- 10 veya 15ım. kutrundaki mastralar kü -
si olarak telâkki edilmesi icab eden ve nis- çük addedilir. Kitlelerin kenarları, ya-
beten daha küçük olan Kündikân zuhuru ni hudut satıhları, daima kayma satıhları
da çok zengindir. Kündikanda bulunan kit- arzederler. Serpantin ile cevher arasında-
leler çok yüksek Cr2 O3 tenörlerle temey- ki hudutlar daima gayet keskin, adetâ bi-
yüz ederler. çakla kesilmiş gibidir; "Bulut" tarzında
Soru dağı cevher mıntakası, (Büyük Ha- veya cevherin, damarcıklar şeklinde da-
mel, Tenk Yılan Deresi ve Kef dağı da da- ğılmak suretiyle serpantine peyderpey bir
hil olmak üzere), " Şarkî Türkiye Krom E- intikali yoktur. Serpantin içerisindeki kro-
mit kitlelerini, denizde yüzen şamandıra- civarında Rut dağında da buna benzer kro-
lara ve yahut sabih torpillere benzetebili- mit daykları bulunur.
riz. Yataklan çevreliyen serpantinde kro-
Kromit kitlelerinin mevki ve hacim iti-
mit minerali fer'î olarak pek az miktarda
bariyle sureti tevzii de dağ silsilesinin
bulunur. Hamele-Hiş kitlelerinin bitişik
tektonik strüktürüne uyar. Bu noktaya
taşından alınan numune % 0,48 Cr2 O3 ver-
«mukaddemede temas etmiştim. Şekil 1-den,
miştir. Buna mukabil kitlelerin muhtevi,
cevher zuhurlarının cenubu şarkî - şimali
yatı kesif, ve mineraloji bakımdan hemen
garbî istikametinde olan hatlara merbut
hemen tamamen saf kromitten mürekkep-
oldukları görülür. Guleman'ın "esas krom
tir. Cevherin içersindeki serpantinin teş-
hattı" (Cenubu şarkîsinde kâin Banide baş-
kil ettiği gayri safiyetler teknik bakımın-
lamak üzere), Kündikanın yüksek kaliteli
dan o kadar ehemmiyetlidir ki, kromitin
kromit kitlelerinden, Soru dağındaki kit-
satılabilir bir mal haline ifrağı için, el ile
lelerden geçerek ehemmiyetsiz addedilen
yapılacak bir tavuklama ameliyesi kâfi ge-
Genefideki kitlelerde nihayet bulur. Ha-
lir ; çok defa buna bile lüzum yoktur.
mule-Hiş-Boban kromit kitlelerinin teşkli
Gulemandaki açık ocak işlemesinde ke- ettikleri hat, bu esas hatta muvazidir. (Şe-
sif cevherin içinde bir çok yarıklar bu- kil 2). Buradaki kitle silsilesinin tektonik
lunduğu görülür; bunların hepsi kenar hatlara çok güzel uyduğu görülür. Bunları
kayma satıhlarına muvazi istikamettedir- bir sırada bulunan iyi talim görmüş asker,
ler. Bundan mada münferit kromit billur- lere benzetmek mümkündür.
ları izometrik daneler şeklinde olmayıp
( Spineli grubuna mensup minerallerden Diğer taraftan, küçük, münferit kitleler
beklenileceği veçhile), bu billurlar levha- de aynı istikameti muhafaza ederler. Me-
şeklinde yassılaşmışlar; bu levha kristalle- selâ yukarı Şınkırıktaki küçük adesenin
ri aynı zamanda yarık satıhlarına ve bin- istikameti şimal 65° garbdir. Biribirine
netice kromit kitlelerinin kenar kayma mücavir olan Herbit yaylasındaki 2 kitle
satıhlarına muvazidirler. de aynı hat üzerinde olup, istikametleri
Bu hâdiseyi tazyik tezahürü olarak izah şimal 55° garbdir.
edebiliriz; bu noktaya bilâhare avdet ede- Yalnız en şimalde kâin olan Bağin ve
ceğim. Mahman zuhurlarında böyle bir istikamet
Tarif edilen bu cevher kitlelerinden baş- yoktur. Esasen bu iki zuhur serpantin mın-
ka, nadiren dayk şeklinde veya damar tar- takasının kenarına çok yakındır.. Burada
zında krom cevheri zuhurları da vardır. artık serpantinin örtüsünü teşkil eden for-
Soru dağın eteklerinde ve Tenk Yılan- masyonların tektonik tesirleri hissedilir
deresi (Üç Çeşme denilen yerde 70 m. tu_ (nummulit kalkerleri, kırmızı şistler, kır-
lünde ve 2m. sihanda bir kromit damarı mızı dolomitler, melâfirler v.s.). (Şekil 4
müşahede ettim. Bu damarın, " kitle şek - Bağin).
ündeki zuhurların aksine olarak,, ) serpan-
Cevher kitlelerini biribiriyle, Cr 2 O 3
tin ile olan hududu keskin bir satıh olma-
tenoru noktasından mukayese edecek olur-
yıp, serpantin ile karışıktır. * Büyük Hamel
sak, en yüksek Cr2O3 tenorunu ihtiva eden
[*1 Bu Kromit damarında (Dr. Schröder' kromitlerin merkezî kısımlarda ve Cr2O3
in mineralojik tayini mucibince ) parlak yeşil tenoru düşük olan fakir cevherlerin de mu-
renkte, krom ihtiva eden bir Hornblende bul- hite doğru bulunduklarını görürüz. Bu ka-
dum. Bu yepyeni bir Hornblende cinsidir, ide "Şarkî Türkiye Kromit Eyaleti"nin
zira şimdiye kadar krom ihtiva eden Horn-
blendeler malûm değil idi. heyeti mecmuasına (a) bir kül olarak şa-
mil olmayıp, bu eyaletin münferit yatak but olup mezkûr kitleden başlayarak, vadi-
mıntakalarına (b) aittir. ye doğru yelpaze şeklinde yayılırlar (şe-
(a) . — Merkezî bir mevkide bulunan kil 2 ve 4). Mamafih bazı eluvial pleserle-
Kündikân yatakları en yüksek Cr 2 O 3 te- rin bu nevi bir esas kitleye bağlı olmaya-
nörleri arzettikleri halde, muhitte bulunan rak zuhur ettikleri de vakidir; bu da, bü-
kromit zuhurları (şimali garîdeki Ahır de- tün kromit kitlesinin erosiona tabi olarak
resi ve Genefi ile cenubu şarkîdeki yuka- pleser haline geldiğine bir delil teşkil
rı Şınkırık yatakları) o kadar düşük Cr 2 0 8 eder.
tenörleri ihtiva ederler ki bu zuhurları, Pleserlerdeki kromit parçalarının hacim
hiç olmazsa şimdilik, kabili istifade yatak- ve büyüklükleri çok muhteliftir. Bir ilâ
lar listesinden çıkarmak mecburiyetinde- iki metre mikâbı hacmindeki yani 4,5 ilâ 9
yiz. Bu yataklardan aldığım vasatî numu- ton sikletteki cevher kitlelerine çok defa
nelerin analizleri berveçhi atidir : tesadüf edilir. Kafa büyüklüğünde olan
Ahır deresi % 40,49 Cr2 O3 kromit parçaları "normal" telâkki edilir.
Genefi, Erinki yolu üzerindeki kromit Nihayet, serpantinin tahallülünden hasıl
kitlesi % 51,41 Cr 2 O 3 olan kırmızı toprak içerisinde o kadar çok
Genefi, Gölcük yolu üzerindeki kromit kromit kırıntısı mevcuddur ki, bunların da
kitlesi % 49,86 Cr2O3 kazanılması rantabl olabilir.
Yukarı Şınkırık % 45,64 Cr2O3 Bazı kromit bloku tarlaları o kadar zen-
Hamele-Hiş-Boban zuhurları, Cr2O3 gindir ki, burada yerli yerinde bir kromit
tenörlerindeki temevvücata aid bu kaide- kitlesinin mastrası mı, yoksa çok zengin
nin en mükemmel bir misalini teşkil e- bir eluvial pleser mi olduğu ancak arama
der. . ameliyatı ile anlaşılabilir.