Hoofdstuk 7 – Het hormonaal stelsel of het endocriene stelsel

7.1 Inleiding
Exocriene klieren zijn klieren met afvoerbuis, die hun secretieproduct hetzij buiten het lichaam
brengen (nieren, zweetklieren) hetzij aan een ander orgaan afgeven (speekselklieren, darmklieren).
Endocriene klieren zijn klieren zonder afvoerbuis, die hun secretieproduct rechtstreeks aan het bloed
afgeven. Deze stof heet hormoon (van het Grieks 'hormao' ik prikkel, ik spoor aan).
De hormonen werken in, niet op de plaats waar ze geproduceerd worden, maar op verder gelegen
gevoelige cellen (de receptoren), bijv. F.S.H. stimuleert niet de hypofysecellen, maar de follikels in de
eierstokken.
Chemisch onderscheiden we drie groepen hormonen :
a steroïden oestron, progesteron, androgenen, bijnierschorshormonen.
b amino-fenolen adrenaline, thyroxine.
c eiwithormonen groeihormonen, insuline.
N.B. Steroïden : scheikundige benaming van een bepaalde groep van hormonen waarvan de formule
gelijkt op die van cholesterol. De geslachtshormonen en de hormonen van de bijnierschors zijn van het
type der steroïden.
De hormonen vervullen een grote rol in de fysiologie : ze hebben een belangrijke functie in het basaal
metabolisme, mineraalstofwisseling, suikerstofwisseling, voortplantingsfuncties. Ze regelen
gedeeltelijk het zenuwstelsel en bepalen het gedrag. Hypo- of hypersecreties van hormonen kunnen
soms zeer ernstige ziekten verwekken : diabetes door een tekort aan insuline, ziekte van Basedow door
een teveel aan thyroxine, ziekte van Addison door, een tekort aan bijnierschorshormoon, ziekte van
Recklinghausen door een te veel aan bijschildklierhormoon, enz.
Endocriene klieren noemt men soms ook klieren met inwendige afscheiding.
7.2 Ontwikkeling van het hormonale systeem
Het groeihormoon beïnvloedt de ontwikkeling tijdens de kindertijd en adolescentie. Het lichaam heeft
dit hormoon nodig voor een normale groei na de geboorte want een tekort aan groeihormoon
veroorzaakt groeiachterstand of vertraagde groei. De concentratie van het groeihormoon is vrij
constant tijdens de ontwikkeling van kind tot volwassene.
De schildklierhormonen worden afgegeven door de schildklier (voorzijde in de hals). De
schildklierhormonen beïnvloeden de groei van het lichaam en de onderdelen van het lichaam, maar
hebben daarnaast ook een effect op de ontwikkeling van bepaalde lichaamsweefsels. Bovendien speelt
één van de hormonen die de schildklier vrijgeeft een rol in de botvorming. Er wordt door vrijzetting
van dat schildklierhormoon calcium afgezet op het botoppervlak.
De gonadale hormonen (geslachtshormonen) beïnvloeden de groei van het lichaam en de seksuele
rijping. De androgenen en testosteron beïnvloeden bijvoorbeeld de fusie tussen de groeischijven in de
epifyses in de beenderen. Androgenen spelen ook een rol in de groeispurt van de spiermassa. De
groeispurt in de spiermassa is dan ook meer uitgesproken bij jonge mannen dan bij jonge vrouwen
omdat mannen zowel testosteron als androgenen vrijzetten. Vrouwen daarentegen zetten meer
oestrogenen vrij die de fusie tussen de groeischijven in de epifyses van de beenderen versnellen, maar
die ook de ophoping van vet in heupen en borsten versnellen.
Insuline vervult een indirecte rol in de regeling van de groei. Insuline wordt vrijgezet door de pancreas
en regelt het metabolisme van de koolhydraten. Nochtans is de aanwezigheid van insuline ook
belangrijk voor het optimale functioneren van het groeihormoon, en voor de synthese van proteïnen
voor bijvoorbeeld het vormen van de spiermassa.

166
7.3 Overzicht van het klierenstelsel

167
Het endocrien systeem
Een gecompliceerd stelsel van onderling verbonden klieren die door middel van de werking van
substanties die hormonen heten de verschillende stofwisselingsfuncties van het lichaam reguleren en
bovendien de intensiteit van de chemische activiteit van de diverse cellen. Hormonen zijn chemische
substanties die worden uitgescheiden door een cel of een groep van cellen die hun werking beginnen
door het functioneren van andere lichaamscellen.
1. Bijschildklier of glandulae parathyroideae
Vier zeer kleine klieren die zich achter de terzijde liggende kwabben van de schildklier bevinden. Ze
maken een hormoon dat parathormoon heet en dat de calcium- en fosfaatstofwisseling reguleert en
bovendien de groei van de beenderen.
2. Schildklier of glandula thyroida
Een klier die zich in de hals, voor de luchtpijp bevindt. Hij is onderverdeeld in een rechter- en een
linker kwab die onderling verbonden zijn door een smal gebied dat de thyroide isthmus wordt
genoemd. Hij produceert hormonen die thyroxine en tri-joodthyronine heten en die de basale
stofwisseling en de rijping van het zenuwstelsel reguleren.
3. Zwezerik of thymus
Een klier die zich in de borstholte, achter het borstbeen bevindt. Hij bestaat uit een rechter- en een
linker kwab en bevat lymfatische cellen die thymocyten heten, met als belangrijkste functie het
produceren van antilichamen die het lichaam beschermen tegen vreemde substanties, wat ze doen door
de bloedlymfocyten te stimuleren. Deze functie is vooral van belang bij jonge kinderen; bij
volwassenen lijkt dat van veel minder belang te zijn
4. Alvleesklier of pancreas
Een orgaan dat zich in het bovenste deel van de buikholte bevindt en dat zowel endocriene als
exocriene functies vervult. Zijn exocriene functie bestaat uit het uitscheiden van pancreassap naar de
twaalfvingerige darm, waar het de vertering van voedsel bevordert. Zijn endocriene functie is de
secretie van insuline en glucagon, hormonen die in het bloed terechtkomen waar ze de opname
reguleren van glucose, het hoofdbestanddeel van de celvoeding
5. Teelballen of testes (mannen)
Twee organen die zich in de balzak of scrotum bevinden. Hun belangrijkste taak is de aanmaak en het
transport van de spermatozoa, zijnde de mannelijke geslachtscellen, en van mannelijke hormonen als
testosteron. De testes staan in verbinding met de rest van de genitale organen via de zaadleiders.
6. Eierstokken of ovaria (vrouwen)
Tweelingklieren die zich binnen de vrouwelijke bekkenholte bevinden en tot de puberteit inactief zijn.
Zijn ze eenmaal geactiveerd, dan hebben ze een dubbele functie: het aanmaken van de vrouwelijke
eicellen (ova) die tijdens iedere ovariële cyclus worden vrijgegeven en het produceren van oestrogenen
en progesteron, de vrouwelijke hormonen die het optreden van de vrouwelijke kenmerken bepalen en
de menstruatiecyclus reguleren. De eierstokken staan in verbinding met de overige geslachtsorganen
via de eierleiders (salpinxen).
7. Bijnieren of glandulaea suprarenalis
Tweelingklieren die zich aan de top van de nieren bevinden. Ze zijn samengesteld uit twee delen: de
schors (cortex) en het merg (medulla). De schors produceert mineralcorticoïden die het evenwicht
tussen de vloeistoffen en de verschillende mineralen van het lichaam onderhouden, glucocorticoïden
die de stofwisseling van glucosen reguleren, vetten en eiwitten en kleine hoeveelheden
geslachtshormonen. Het merg van de bijnier maakt hormonen die adrenaline en noradrenaline heten en
die met het zenuwstelsel samenwerken en stress reguleren.
8. Hersenaanhangsel of hypofyse
Een kleine, enkelvoudige, eivormige klier die zich in de schedel bevindt, in een holte van het
wiggebeen die Turks zadel wordt genoemd. Hij is samengesteld uit twee delen; het voorste deel
(adenohypofyse) maakt hormonen die andere klieren reguleren, zoals de schildklier (met TSH of
thyroïd-stimulerend hormoon), de bijnieren (met ACTH of adrenocorticotroop) en de geslachtsklieren
168
(met FSH of follikelstimulerend hormoon) en ook het groeiregulerend hormoon. De achterste kwab
(neurohypofyse) produceert hormonen die de werking van de nieren reguleren (vasopressine) en bij
vrouwen de baring en de borstvoeding (oxytocine).
9. Pijnappelklier of epifyse
De pijnappelklier is een heel kleine, pegelvormige klier die zich binnen in de hersenen bevindt. Zij is
samengesteld uit zenuw- en kliercellen die een hormoon met de naam melatonine produceren.

Opmerking : Verschil met het zenuwstelsel

169