T. C.

MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LAHYAT ANABLM DALI
ARAP DL VE BELAGATI BLM DALI














Arap Dilbilimcilerine Gre
DLLERN KAYNAI MESELES




DOKTORA TEZ











Ramazan DEMR










stanbul, 2008


T. C.
MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LAHYAT ANABLM DALI
ARAP DL VE BELAGATI BLM DALI













Arap Dilbilimcilerine Gre
DLLERN KAYNAI MESELES





DOKTORA TEZ




Ramazan DEMR





Danman:
Prof. Dr. Ahmet Turan ARSLAN







stanbul, 2008






GENEL BLGLER
Ad ve Soyad : Ramazan DEMR
Anabilim Dal : lahiyat
Program : Arap Dili ve Belagat
Tez Danman : Prof. Dr. Ahmet Turan ARSLAN
Tez Tr ve Tarihi : Doktora - Austos 2008
Anahtar Kelimeler : Lafz, Anlam, Adlandrma (Va), Dellet, Dil (el-
la/el-lisn), tevkf, stlh.

ZET
ARAP DLBLMCLERNE GRE DLLERN KAYNAI MESELES

Dilin kayna nedir sorusu insann zihninde hep merak uyandrm ve onu bu
konuda aratrma yapmaya yneltmitir. slam tarihinde de ok erken saylabilecek bir
dnemde bu soruya Arap Dili bilginlerce cevap aranmtr. te bu almada Arap
Dilbilimcilerine Gre Dillerin Kayna Meselesi incelendi. Aratrmamz giri, iki
blm ve sonutan olumaktadr.
Girite aratrmann amac, yntemi, kaynaklar ve gnmzde konuyla ilgili
olarak yaplan almalar hakknda bilgi verilmitir. Ayrca kavramsal ereve bal
altnda lafz, anlam, adlandrma (va), dellet dil ve konuma kavramlar aklanm;
dil-dnce ile dil-toplum ilikisi zerinde durulmutur.
Birinci blmde, Arap dilbilimcileri dnda dilin douuyla ilgili olarak yaplan
tartmalar genel bir ereve ierisinde incelenmitir.
kinci blmde ncelikle Arap dilbilimcileri arasnda dilin douu ile ilgili
olarak ortaya kan temel teoriler onlar savunan bilginlerin grleri balamnda
kronolojik bir srayla incelenmitir. Dilin kayna meselesi lafz-anlam ilikisi ve
Kurnda konunun tartlmasna dayanak tekil eden ayetler balamnda da
incelenmitir. Bu sebeple bu blmde mesele bu boyutlaryla da ilenmitir.
Sonuta elde edilen bulgular zetlenmitir.




GENERAL KNOWLEDGE

Name and Surname : Ramazan DEMR
Field : Theology (Divinity)
Programme : Arabic Language and Literature
Supervisor : Professor Ahmet Turan ARSLAN
Degree Awerded and Date : Doctorate - August 2008
Keywords : Word, meaning, naming (Wa), reference
(dellet), language (el-la/el-lisn), revelation (tawqf), convention (tl).

ABSTRACT

THE ISSUE OF THE SOURCE OF LANGUAGES ACCORDNG TO
THE ARAB LINGUISTS

The question What is the source of language? has always arose curiosity in
human mind and made him do some research about this question. Also in the history of
Islam, relatively in a very early period, Arab linguists looked for an answer to this
question. In this research, the source of language is examined according to the Arab
Linguists. Our research includes an introduction, two parts and a conclusion.
In our introduction part, the purpose and the method of the research are
indicated and some information is given from the recent works about our research topic.
Also, under the title of conceptual circle, the concepts of word, meaning, naming
(wa), reference, language and speaking concepts are explained and the relation
between language-thought and language-society is focused.
In the first part, the discussions made by linguists (except Arabic linguists) about
the source of language are generally examined.
In the second part, firstly, basic theories about the source of language between
Arab Linguists are examined in a chorolonogical order with the thought of the linguists
defending these theories. The issue of the source of language is examined on the basis
of word-meaning relation and verses in Quran causing a discussion as well. Therefore,
the issue is also examined in these ways.
In conclusion, the results we have are summerized.


I


NDEKLER

NDEKLER ...........................................................................................................1
NSZ ....................................................................................................................... V
TRANSKRPSYON ARETLER ...................................................................... VII
KISALTMALAR ................................................................................................... VIII

GR
ARATIRMANIN KONUSU, AMACI, YNTEM, KAYNAKLARI VE
KAVRAMSAL EREVES

I- ARATIRMANIN KONUSU, AMACI VE YNTEM ........................................2
II- ARATIRMANIN TEMEL KAYNAKLARI .......................................................4
III- KONUYLA LGL ALIMALAR...................................................................8
IV- KAVRAMSAL EREVE ................................................................................ 10
A- LAFIZ (=|) ....................................................................................................... 10
B- ANLAM (_-') .................................................................................................... 12
C- ADLANDIRMA (EL-VA- _=,|) ..................................................................... 13
D- DELLET (-|v=|) ............................................................................................... 15
E- DL (--| - ..|) .................................................................................................. 19
F- KONUMA (;:|) .............................................................................................. 22
G- DL VE DNCE ........................................................................................... 24
H- DL VE TOPLUM .............................................................................................. 26





II
BRNC BLM
DLN KAYNAI MESELESNN ARAP DLBLMCLER DIINDA ELE
ALINII

I- ANTK ADAN YENAA DLN DOUU TEORLER ...................... 29
II- DLN DOUUYLA LGL ANTK BR METN: KRATYLOS
DYALOU ............................................................................................................... 35
A- KRATYLOS DYALOU ................................................................................. 35
B-KRATYLOS DYALOUNDA TARTIILAN DRT TEMEL TEZ ................ 37
1- Adlarn levi ................................................................................................... 37
2- Adlar le Onlarn Adlandrdklar Nesneler Arasnda Doal Bir Ba Var mdr?
............................................................................................................................ 38
3- Bir Nesnenin Ka Doru Ad Vardr? .............................................................. 39
4- Adlar Nesnelere lk Veren Kimdir? ................................................................ 41
III- YENA (16-19.yy)DA DLN DOUU LE LGL DNCELER..... 43
IV- ADA BATI DNCESNDE DLN DOUU TEORLER ............... 48
A- DOUTANCI TEOR ...................................................................................... 48
B- DAVRANII TEOR ....................................................................................... 50
C- BLSEL GELM TEORS .......................................................................... 50
D- DOADAK SESLERN TAKLT EDLMESN TEMEL ALAN TEOR
(BOW-WOW) ......................................................................................................... 51
E- NLEMLER TEMEL ALAN TEOR (POOH-POOH) ...................................... 52
F- DNG-DONG TEORS ...................................................................................... 52
G- YO-HE-HO TEORS ( KURAMI) ................................................................. 52

KNC BLM
ARAP DLBLMCLERNE GRE DLN KAYNAI MESELES

I- ARAP DLBLMCLERNE GRE DLN DOUU TEORLER .............. 55
A- VAHY VE LHAM (TEVF) TEORS VE ONUN SAVUNUCULARI ........ 55
1- bn Fris .......................................................................................................... 56
2- bn Hazm ......................................................................................................... 57
a- bn Hazma Gre Dilin Douu.................................................................... 57


III
b- bn Hazma Gre Allhn Hz. deme rettii Dil ................................... 61
c- Dillerin Mukayesesi le lgili Grleri ........................................................ 64
(1) bn Hazma Gre En stn Dil Meselesi ................................................ 64
(2) bn Hazma Gre Cennet ve Cehennemde Konuulacak Dil .................... 67
3- Seyfeddn el-mid ......................................................................................... 69
B- UZLAMA VE ANLAMA (IIL - _:== / MUVAA - --=,- /
TEVTU - |,) TEORS VE ONUN SAVUNUCULARI .................................... 69
1- Mutezleden Eb Him el-Cbb ve Onun Takipileri ................................ 69
C- BRLETRC TEOR ...................................................................................... 74
1- Eb shak el-sferyn ..................................................................................... 74
D- TEVAF EDEN (EKMSER) TEOR VE ONUN SAVUNUCULARI ...... 75
1- Eb Bekr el-Bklln ...................................................................................... 76
2- mmul-arameyn el-Cveyn ....................................................................... 81
3- mm Gazzl ................................................................................................. 83
a) Gazzlye Gre Dilin Kayna .................................................................... 83
b) Gazzlde sim, Msemm ve Tesmiye Kavramlar .................................... 85
4- Fahreddn er-Rz ............................................................................................ 87
5- Ali Kuu ........................................................................................................ 90
II- KARARSIZ BR FLOLOG BN CNN ........................................................... 93
III- MESELEYE TEVF-IIL TARTIMASI BALAMINDA
YAKLAMAYAN BLGNLER .............................................................................. 99
A- Frb ................................................................................................................. 99
1- Frb ve Dilbilim ........................................................................................... 99
2- Frbnin Dilbilim Tanm ve Ona Gre Dilbilimin Blmleri ...................... 101
3- Frbye Gre el-La ve el-Lisn Kavramlar ............................................. 102
4- Frbye Gre Dilin (el-La) Oluumu ....................................................... 103
5- Frbye Gre Lisnn (Herhangi Bir Toplumun Kulland Dil) Oluumu ... 106
6- Frbye Gre Lisann Oluum Aamalar .................................................... 111
7- Frbnin Eserlerinde Vurgulad Genel Dilbilim lkeleri ............................ 112
8- Frbde Nahiv Mantk likisi ..................................................................... 114
9- Frbye Gre Nutk Kavram ....................................................................... 115


IV
B- bn Sn ............................................................................................................ 116
C- bn Haldn ........................................................................................................ 119
1- bn Haldnun Dil Anlay ........................................................................... 119
2- bn Haldna Gre Bilginin Oluumu ............................................................ 121
3- Meleke Kavram ............................................................................................ 123
4- Dil Melekesinin Kazanlmas ......................................................................... 126
5- bn Halduna Gre Dil Melekesi Gramer Kurallarn renerek Elde Edilebilir
mi? .................................................................................................................... 128
6- bn Haldnun Meleke Nazariyesiyle Aklad Konular .............................. 131
a- bn Haldna Gre Anadilde Eitimin nemi ............................................ 131
b- Dil Eitimi ................................................................................................. 133
c- iir ve Dzyaz .......................................................................................... 134
IV- ADA ARAP DLBLMCLERNN YAKLAIMLARI ....................... 135
A- Corc Zeydnn Yaklam ............................................................................... 135
1- Corc Zeydana Gre Dilin Douu ............................................................... 135
2- Corc Zeydana Gre Dilin Geliim Aamalar .............................................. 139
B- Ali Abdlvhid el-Vfnin Yaklam .............................................................. 141
1- Ali Abdlvhid el-Vfye Gre fade Trleri ................................................ 141
2- Ali Abdlvhid el-Vfye Gre Dilin Douu ............................................... 143
C- brahim Ensin Yaklam ................................................................................ 151
D- Ksid Ysir ez-Zeydnin Yaklam ................................................................. 154
E- md timin Yaklam ................................................................................ 155
V- MESELENN LAFIZ-ANLAM LKS BALAMINDA ELE ALINII .... 158
VI- TEFSR LTERATRNDE MESELENN ELE ALINII .......................... 165
A- HZ. DEME RETLEN SMLER ............................................................ 165
B- NSANA BEYN KABLYYETNN ETLMES .................................... 177
SONU .................................................................................................................... 183
KAYNAKA ........................................................................................................... 194


V

NSZ
nsann dncelerini, duygularn ve meramn ifade etmek zere sesleri,
heceleri, kelimeleri ve cmle gruplarn anlaml ve ahenkli bir ekilde bir araya
getirerek oluturduu semboller btn diye tanmlayabileceimiz dil, onun kendi
varoluunu ifade etmesi asndan olmazsa olmaz unsurlardan biridir. nsan dier
varlklardan ayran ve onu ayrcalkl hale getiren dildir. nsann olmad yerde dilden;
dilin olmad yerde de insandan bahsetmek mmkn deildir. Bu sebeple insan iin
son derece nem arz eden dilin nasl olutuu sorusu her zaman merak uyandrm ve
gncelliini hep korumutur.
slam dncesinde ele alnan en temel konulardan birisi de dildir. slam
dncesinin teekklyle birlikte Arap dilbilimcileri ilk dnemlerden itibaren dili
hemen hemen tm ynleriyle bilimsel inceleme konusu yapmlardr. Dilin kayna
meselesi de incelemeye tabi tutulan konular arasnda yer almtr. Bu balamda mesele
Arap dilbilimcileri tarafndan tartlm, bu tartmalar neticesinde eitli gr ve
dnceler ortaya kmtr.
Bu gr ve dnceleri inceleyip bir btn halinde ortaya koymak amacyla
Arap dilbilimcilerinin dilin kayna meselesini ele aln tez konusu olarak setik.
Tez, giri ve iki blmden olumaktadr. Girite aratrmann amac, yntemi,
kaynaklar ve gnmzde konuyla ilgili olarak yaplan almalar hakknda bilgi
verilmitir. Ayrca kavramsal ereve bal altnda lafz, anlam, adlandrma (va),
dellet, dil ve konuma kavramlar aklanm; dil-dnce ile dil-toplum ilikisi
zerinde durulmutur.
Birinci blmde, Arap dilbilimcileri dnda dilin douuyla ilgili olarak yaplan
tartmalar genel bir ereve ierisinde incelenmitir.
Tezin ana blmn oluturan ikinci blm Arap Dilbilimcilerine Gre Dilin
Kayna Meselesi baln tamaktadr. Bu blmde ncelikle Arap dilbilimcileri


VI
arasnda dilin douu ile ilgili olarak ortaya kan temel teoriler onlar savunan
bilginlerin grleri balamnda kronolojik bir srayla incelenmitir. Dilin kayna
meselesi lafz-anlam ilikisi ve Kurnda konunun tartlmasna dayanak tekil eden
ayetler balamnda da incelenmitir. Bu sebeple bu blmde mesele bu boyutlaryla da
ilenmitir.
Tez konusunun tespitinden sonulandrlmasna kadar tm aamalarda madd
manev destek ve yardmlarn esirgemeyen, kymetli fikir ve iradlaryla beni her
zaman ynlendiren, ilgi ve alakalarn hi eksik etmeyen muhterem hocam Prof. Dr.
Ahmet Turan ARSLANa; grlerinden istifade ettiim saygdeer hocam Prof. Dr.
smail DURMUa; deerli fikirleriyle ufkumu aarak akademik yolda bana k tutan
ve tezi batan sona kadar okuyarak mspet eletirileriyle almamz olgunlatran
deerli hocam Prof. Dr. Ali DURUSOYa ve tezi okuyup tashihte bulunan vefakr
arkadam Ahmet GLe en iten teekkrlerimi sunuyorum. Bunun yannda eitli
vesilelerle konuyla ilgili dnce ve fikirleriyle almamza katkda bulunan herkese
ayrca varlk sebebim olan, beni yetitiren ve dualarn eksik etmeyen anne-babama,
almam boyunca her trl fedakrl ve sabr gsteren sevgili eime ve biricik
oluma teekkr ederim.
Ramazan DEMR
stanbul, 2008


VII

TRANSKRPSYON ARETLER

_ : ,
_ : ,
= : ,
= : ,
g :
g : ,
3 : ,
: ,
: ,
:
= : ,
. : ,
Uzatma : ^


VIII

KISALTMALAR

a.g.e : Ad geen eser
a.g.m : Ad geen makale
a.g.t : Ad geen tez
a. mlf. : Ayn mellif
b. : Bin
bkz. : Baknz
ev. : eviren
DA : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi
h. : Hicr
haz. : Hazrlayan
M.. : Milattan nce
Mc. : Mcellet
nr. : Nereden
[t.y] : Yayn tarihi yok
takd. : Takdim
thk. : Tahkik eden
tsh. : Tashih eden
v. : Vefat tarihi
vb. : Ve benzeri
vd. : Ve devam
[y.y.] : Yayn yeri yok
yy : Yzyl
ZDMG : Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft












GR
ARATIRMANIN KONUSU, AMACI, YNTEM,
KAYNAKLARI VE KAVRAMSAL EREVES



2

I- ARATIRMANIN KONUSU, AMACI VE YNTEM
Dil ve dnce, insan insan yapan onu dier canllardan ayran en temel
zelliklerdir. Aslnda dnme ve konuma ayn olayn farkl grnleridir. nk
ifade edilemeyen bir dncenin bir anlam yoktur. nsann kendisini, dncesini ve
duygularn ifade etme vastalarnn en nemlisi, en kolay ve en kullanl olan
phesiz dildir. Burada dilden kastmz sese dayal konuma dzenidir. Bu sebeple son
derece nem arzeden dilin kayna ve kkeni sorusu, insan dncesi iin her zaman
garip ve byleyici etkisi olan bir soru olmutur. Dncenin ilk parltlaryla birlikte
insan, bu sorun zerinde dnmeye balamtr. Dolaysyla bu problem insanlk tarihi
kadar eski olup gncelleini korumaya devam edecek gibi grnmektedir.
Varlk sorunu ile dilin kayna sorunu i ie olan ve birlikte ele alnmas
gereken iki sorundur. Yani insann yeryznde nasl ortaya kt aklanmadan dilin
ortaya k aklanamaz. Ancak unu ak yreklilikle ifade edelim ki, insanolunun
akn bir varlk olan Allah tarafndan yaratldn kabul etmeyenler iin dilin menei
konusu bir muammadr.
Bu alma, halen gncelliini koruyan dillerin kayna problemini konu
edinmektedir. Dillerin kayna konusu hem dou hem bat dnyasnda ilk dnemlerden
itibaren ilenmi ve pek ok tez ileri srlmtr. Bu sebeple konunun onu ele alan
zneye gre tm ynleriyle incelenmesi hem bir doktora tezini aacak hem de iimizi
bir hayli zorlatracaktr. Ayrca doktora tezlerinde ele alnan konunun kapsam dar
olmal ancak konu derinlemesine incelenmelidir. Bu nedenle almamz, Arap
dilbilimcilerinin konu hakkndaki grleriyle snrlandrlmtr. Ancak Arap
dilbilimcileriyle slam evrede yetiip konu hakknda gr bildiren tm bilginleri
kastediyoruz. nk slam dncesinde konunun tartlmaya balad dnemde
islm ilimler birbirinden ayrmamt. O dnemde bir bilgin gnmzde mstakil bir
bilim kabul edilen tefsir, hadis, fkh, kelm vb. ilimlerin tamamnda sz sahibi
olabiliyor ve yetkin kabul edilebiliyordu. rnek verecek olursak bir filozof olarak
mehur olan Frb, ayn zamanda kadlk yapm, dil, dilbilim ve dier alanlarda
eserler yazmtr.


3
Ak bir ekilde ifade edelim ki, bu almann amac dilin kayna problemini
zmek deildir. Yani almamzda bu problemi zme iddiasyla yola klmamtr.
nk kanaatimizce insann varl yani yeryzne nasl kt; akln, dncenin,
bilincin, idrakin ve dier psikolojik yetilerin kayna aklanmadan dilin kaynann
aklanmas mmkn grnmemektedir.
Bu sebeple bu almann temel amac slam dncesinde dilin kayna
hususunda gr bildiren bilginleri tespit etmek, sz konusu bilginlerin konuyla ilgili
olarak sahip olduklar teorileri kantlaryla birlikte ortaya koymak ve bilimsel adan
deerlendirerek bir btnlk ierisinde okuyucuya sunmaktr.
Aratrmamzda takip edilen ynteme gelince ncelikle girite tezin amac,
yntemi, kaynaklar ve gnmzde konuyla ilgili yaplan almalar hakknda bilgi
verildi. Ayn ekilde konunun anlalmasn kolaylatrmak amacyla konuyla ilgili
olarak tespit edilen temel kavramlar akland.
Birinci blmde dilin kayna meselesinin Arap Dilbilimcileri dnda nasl
ilendiini ortaya koymak zere tartlmaya baland ilk dnemden gnmze varana
kadar kronolojik bir ekilde anahatlaryla ilendi. Ayrca dilin kayna hususunda ilk
metin kabul edilen Platonun Kratylos diyalou mstakil bir balk altnda incelendi.
Tezin ana blmn oluturan ve Arap Dilbilimcilerine Gre Dilin Kayna
Meselesi baln tayan blm hazrlamak iin genel bir literatr taramas yapld.
almamzn amac dorultusunda bu konuda gr bildiren Arap Dilbilimcileri tespit
edildi. Bu bilginlerin grleri savunduklar teorilere gre tasnif edildi. Bylece
karmza Arap Dilbilimcileri arasnda taraftar bulan drt teori kt. Sz konusu
bilginlerin grlerine hangi teoriyi savunuyorlarsa o teori altnda yer verildi. Meseleye
tevf-l tartmas balamnda yaklamayan bilginlerin konu hakkndaki
dnceleri ayr bir balk altnda incelendi. Ayn teoriyi savunan bilginlerin grleri
incelenirken kronolojik sra takip edildi. Ayn ekilde konuyu tespit ettiimiz teoriler
balamnda incelemeyen bilginlerin grleri ilenirken de kronolojik sraya uyuldu.
slam dncesinde bu mesele lafz ile anlam arasnda doal bir mnasebetin
bulunup bulunmad ynnden de ilenmitir. Bu sebeple meselenin bu adan
alnmasn ayr bir balk altnda tarttk.
slam dncesinde dilin kayna hususunda yaplan tartmalarn kayna
genellikle Bakara suresinin 31. ve Rahman suresinin 4. ayetlerine dayanmaktadr.


4
Dolaysyla mesele bu ayetlerin tefsiri balamnda da ele alnmtr. Sz konusu
ayetlerin yorumlar ile ilgili birikimi incelemek amacyla temel tefsir kaynaklar
taranarak elde edilen bilgiler mstakil bir balk altnda deerlendirilmitir.
Tez hazrlanrken olabildiince temel kaynaklara inilmitir. Bununla birlikte
bilimsel yaklam tarzna uygun olarak gnmzde konuyla ilgili olarak yaplan
almalardan da istafade edilmitir.
Tezin yazmnda slup ve dil asndan Trkiye Diyanet Vakf slam
Ansiklopedisi (DA), Trk Dil Kurumu mla Klavuzu ve Marmara niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits tarafndan hazrlanan Tez ve Proje Yazm Klavuzu esas alnmtr.
Buna gre Trke eser adlarnda geen her kelimenin ilk harfi byk yazlrken, Arapa
eser isimlerinin yazmnda sadece birinci kelimenin ilk harfi byk dier harfler kk
yazlmtr. zel isimlerin ilk harfi her yerde byk yazlmtr.
almada ad geen ahslarn vefat tarihleri nce hicr sonra milad olarak ilk
getikleri yerde verilmitir. Dipnotlarda geen eserler, ilk getikleri yerde mellifin ve
eserin tam ad, basm yeri, basm yl, cilt ve sayfa numaralar ile birlikte verilmi dier
yerlerde ksaltma cihetine gidilmitir. Bununla birlikte kaynakada yararlanlan tm
eserler hakknda detayl bilgi verilmitir. Eser adlar almamzn her yerinde italik
yazlmtr.

II- ARATIRMANIN TEMEL KAYNAKLARI
almamzda faydalandmz eserler kaynaka blmnde verilmitir.
Burada almamzn temel kaynaklarndan bahsedilecektir.
Tezin ana blmn Arap Dilbilimcilerine Gre Dilin Kayna Meselesi
baln tayan ikinci blm oluturmaktadr. Bu blmde Arap Dilbilimcilerinin
konuyla ilgili grleri incelenmitir. Sz konusu bilginlerin grleri ele alnrken
genel olarak dilin kayna ile igili dncelerine yer verdikleri kendi eserlerine
bavurulmutur.
Bu balamda dilin douu ile ilgili teorilerden vahiy ve ilhm teorisi
incelenirken bu teoriyi savunan bn Frisin es-ib fi fhil-luas; bn azmn el-
km ve el-midnin el-km f uli'l-akm temel kaynak olarak kullanlmtr.


5
Uzlama ve anlama (l) teorisi ilenirken Kad Abdlcebbrn, el-Mun ve Ebul-
Hseyin el-Barnin, el-Mutemedine mracaat edilmitir.
Bkllnnin, fkh usulne dair olan eseri et-Tarb vel-ird kullanlan temel
kaynaklar arasnda yer almaktadr. Bklln, problemi Arapa ya da herhangi bir dille
iletiimde bulunmann yani dilin kayna Allah m yoksa insan m? bal altnda
tartr. Kendisinden nce ortaya konulan iki temel tezi mmkn gren Bklln, bu
tezlerin kesin ve balayc bir ekilde ispatlanamayaca ynnde dncesini ortaya
koyar. Ayrca konuyla ilgili olarak deiik fikirler beyan ederek onlarn da ihtimal
dhilinde olduunu kantlaryla birlikte serdeder. Bu ynyle Bklln, kendisinden
nce dile getirilmeyen ve dilin menei ile ile ilgili teorilerden herhangi birini tercih etme
noktasnda ekimser kalan (tevaf eden) teori adn alan yeni bir tezi gndeme getiren
ilk dnr olup tartmaya yeni bir boyut kazandrmtr. Ondan sonra gelen Mslman
dnrlerin byk ounluunun konuyla ilgili yaklamlarn onun dncesine
parelel bir ekilde ortaya koymalar nem arzetmektedir. Konuyu Bkllnnin sz
konusu yaklam tarzna paralel bir ekilde ele alan bilginlerin grleri kendi
eserlerinden aktarlmtr. Bu vesileyle mmul-Harameyn el-Cveynnin el-Burhn;
Gazzlnin, el-Mustaf ve el-Menl; Fahreddn er-Rznin, el-Masl; Taceddn el-
Ermevnin, el-l minel-Mal; Sircddn el-Ermevnin, et-Tal minel-
Mal, Ali Kuunun, Unduz-zevhir fis-arf ve ona Mevlana Abdurrahim
tarafndan yaplan er isimli eserleri kullanlan temel bavuru kaynaklar arasnda yer
almtr.
Frbnin grleri iin kendisi tarafndan kaleme alnan Kitbul-urf,
eru'l-Frb li-kitbi Aristtls fi'l-ibre, Kitbul-Elfi'l-mustamele fi'l-mant ve
ul-ulm adl eserlerine bavurulmutur.
bn Cinnnin el-aii bir bakma Arap dili gramerinin metodolojisi
konumundadr. Arap dilinin genel yaps ve bu yapy oluturan temel ilkelerin felsef
adan yorumland ve zelliklerinin belirtildii bir eserdir. Bu eser Muhammed Al
en-Neccr tarafndan tahkik edilip cilt halinde baslmtr. Dilin kayna meselesi
birinci ciltte dilin orijini vahye mi yoksa la m dayanmaktadr eklinde mstakil


6
bir balk altnda ele alnmaktadr. bn Cinnnin yaklam tarzn belirlemek zere sz
konusu eserinden faydalanlmtr.
bn Snnn grleri iin e-if el-Man el-bre adl eserine baklmtr.
almamzda kullandmz temel kaynaklardan birisi de bn Haldnun
dnya genelinde mehur eseri el-Muaddimedir. el-Muaddimede dil ile ilgili
meseleler iin mstakil bir blm almtr. bn Haldn, seleflerinin girdii tartmalara
girmeden meseleyi kendisine has bir slupla, meleke nazariyesiyle aklamaktadr. Bu
almada Muaddimenin iki farkl basks kullanlmtr. lki Derv el-Cuveyd
tarafndan tahkik edilip Beyrutta 1996da tek cilt halinde baslmtr. Bu basknn
kaynak olarak gsterildii dipnotlarda sadece sayfa numaras verilmitir. kincisi ise Ali
Abdulvhid el-Vf tarafndan tahkik edilip Kahirede 1981de cilt halinde
baslmtr. Bu basknn kullanld dipnotlarda ilkiyle kartrlmamas iin hem cilt
hem de sayfa numaras verilmitir.
Suyt, el-Muzhir isimli eserinin giriinde slam dncesinde dilin kayna
meselesiyle ilgili klasik birikimi derleyerek yer yer deerlendimelerde bulunmutur. Bu
sebeple Suynin bu eseri almada kullanlan birincil kaynaklardandr.
Baz Muasr Arap Dili Bilginlerinin dilin kayna problemine yaklamlarnn
incelendii balkta Corc Zeydnn el-Felsefetul-laviyye, Ali Abdulvhid el-
Vfnin lmul-la, brahim Ensin, Delletul-elf, Ksid Ysir ez-Zeydnin,
Fhul-latil-Arabiyye, md Htimin, F fhil-lati ve triil-kitbe adl
eserlerine mracaat edilmitir.
Mesele lafz ile anlam arasnda doal olarak zorunlu bir iliki olup olmad
ynnden de incelenmitir. Bu balamda es-Sekkknin, Miftul-ulm ve
Taftznnin, el-Muavvel isimli eserleri kullanlan eserler arasnda yer almtr.
Dilin menei meselesi, Kurnda konuyla ilgili olarak yer alan ayetler
erevesinde de ele alnmtr. Genel olarak konunun tefsir kaynaklarnda
incelenmesine sebep olan ayetler Bakara suresinin 31. ve Rahmn suresinin 4.


7
ayetleridir. Sz konusu ayetlerle ilgili yorumlar aktarlrken aadaki tefsirlere
baklmtr:
et-aber, Tefsirt-aber Cmiul-beyn an tevli yil-urn, bn Ker,
Tefsrl-urnil-Azm, el-Beav, Tefsr'l-Beav (Melim't-tenzl), ez-
Zemaer, el-Kef an haii't-tenzl ve uynu'l-evl f vchi't-tevl, Fahreddn
er-Rz, et-Tefsr'l-kebir, el-urtub, el-Cmi li-ahkmi'l-ur'n, bn Atyye el-
Endels, el-Muarrer'l-vecz f tefsri'l-Kitbi'l-azz, Eb Hayyn el-Endels,
Tefsir'l-bari'l-mut ve en-Nehr'l-md mine'l-Bari'l-mut, el-Als, R'l-meni
f tefsri'l-ur'ni'l-azm ve's-sebi'l-men, e-evkn, Fet'l-adr: el-cmi beyne
fenneyir-rivaye ve'd-diraye min ilmit-tefsr, Ebussuud, Tefsru Ebis-Sud el-
musemm bi irdil-aklis-selim il mezyl-Kitbil-kerm, Elmall Muhammed
Hamdi Yazr, Hak Dini Kurn Dili, Seyyid Kutub, F illil-Kurn, Mevdd,
Tefhmul-Kurn.
almann Dilin Kayna Meselesinin Arap Dilbilimcileri Dnda Ele Aln
balan tayan birinci blmnde Gordon Winant ve Hewes tarafndan kaleme alnan
ve Hasan Boynukara ile Blent C. Tanrtanr tarafndan Dilin Douuna likin
Kuramlar adyla dilimize evrilen eserden istifade edilmitir. Bu alma 88 sayfadan
ibaret olup konuyla ilgili olarak ilk dnemden gnmze kadar batda oluan birikimin
zeti konumundadr. Ragp Hulsi zdemin, Dil Treyii Teorilerine Toplu Bir Bak
isimli almas bu blmde kullandmz temel eserlerdendir. Platonun Kratylos
Diyalou dilin kayna hususunun tartld ilk metin kabul edilmektedir. Bu sebeple
almamzda sz konusu diyalog mstakil bir balk altnda incelenmitir. Bu blmde
yararlanlan dier temel kaynaklar unlardr.
Dilbilimi Dnnde Dnm Noktalar: Eser, Roy Harris ve Tablot J. Taylor
tarafndan yazlp Eser E. Taylan ve Cem Taylan tarafndan Trkeye kazandrlmtr.
Avrupa Kltrnde Kusursuz Dil Aray: Umberto Econun almas olup
Trkeye Kemal Atakay tarafndan evrilmitir.
Genel Dilbilim Dersleri: Ferdinand De Saussure ait olan eser, Berke Vardar
tarafndan tercme edilmitir.


8
Bedia Akarsunun Wilhelm von Humboldtda Dil Kltr Balants adl
almas.
III- KONUYLA LGL ALIMALAR
Konuyla dorudan ilgili olarak tespit ettiimiz mstakil almalarn banda
Bernard George Weissin Language in Orthodox Muslim Thought: A Study of Wad
al-Lughah and Its Development isimli almas gelmektedir. Bu alma 1966 ylnda
Princeton niversitesinde Felsefe Blmnde yaplm bir doktora tezidir. Tez 157
sayfa olup blmden olumaktadr. Weiss, almasnn birinci blmnde dilin
kayna problemini incelemektedir.
Weissin Medieval Muslim Discussions of The Origin of Language adl 9
sayfalk makalesi 1974te ZDMG dergisinde yaynlanmtr. Bu makale, Adem Yn
tarafndan Ortaa slam limlerinin Dilin Menei le lgili Tartmalar adyla
Trkeye evrilerek Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisinde
yaymlanmtr. Makalede dilin menei ile ilgili slam dncesinde yaplan tartmalar,
bu tartmalar sonucu olumu teoriler hakknda bilgi verilmitir. Weissin bu makalesi
tezinin birinci blmnn zeti mahiyetindedir.
Ragp Hulsi zdem, Dil Treyii Teorilerine Toplu Bir Bak ismiyle 1994te
Ankarada baslan eserinde Ortaa teorileri bal altnda 10 sayfalk bir yer ayrarak
slam dncesinde dilin treyiiyle ilgili teorilere ksaca deinmitir.
Faruk Bozgz, Dilin Kayna ve lk Dil Problemi adl makalesinde
1
dilin
tanmn, dilin douunu, dilin douu ile ilgili tezleri, ilk ve temel dil problemini, dil ve
kltr arasndaki ilikiyi inceler. Bozgz, dilin insana hazr olarak verilmi bir olgu
olarak dnlmemesi gerektii, insann kendisinden zorunlu olarak km ve eitli
evreler geirerek geliimini tamamlad sonucuna varr. Ancak Bozgz, slam
dncesindeki yaklam tarzndan ksaca bahsetmekle birlikte Frbnin Kitbul-
hurfu dnda temel slm kaynaklara deinmemitir.

1
Faruk Bozgz, Dilin Kayna ve lk Dil Problemi, (Dicle niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt: 5,
Say: 2), Diyarbakr, 2003, s. 23-37.


9
Konuyla ilgili bir baka alma, zcan Bakann 1968te kaleme ald, nsan
Dilinin Douu adl 11 sayfalk makalesidir. Ne yazk ki bu makalede slam
dncesindeki grlere hi deinilmemi, Arapa kaynaklara atfta bulunulmamtr.
nsan dilinin douu Darwinci gre dayandrlmtr.
Trke literatrde va ilmini konu edinen iki almadan bahsetmek
mmkndr. Her iki alma da Adudddn el-c (v. 756/1355)nin er-Rislatul-va
iyyesi ile birlikte bilimleme srecine giren va ilmini konu edinmektedir.
Bu almalarn ilki brahim zdemire ait olup Va lminin Douu, Tarihi
Geliimi ve Dier Disiplinlerle likisi ad altnda Frat niversitesi Sosyal Bilimler
Enstitsnde yaplm bir yksek lisans tezidir. zdemir, bu almasnda va ilminin
tanmn, konusunu, gayesini, tarihi geliimini ve dier disiplinlerle ilikisini ilemitir.
Ancak sz konusu almada Abbd b. Sleymana nispet edilen lafz ile anlam arasnda
doal bir mnasebet bulunduu ynndeki grn eletirisi dnda slam
dncesinde dilin kayna hususunda yaplan tartmalar ve oluan teoriler hakknda
detayl bir bilgiye rastlayamadk.
kinci alma Abdullah Yldrma ait olup Va lmi ve Unduz-
Zevhir/Ali Kuu (nceleme Deerlendirme) adn tamaktadr. Bu almada yksek
lisans tezi olup Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde hazrlanmtr.
Ancak bu alma adndan da anlalaca zere Ali Kuunun sz konusu eseri ile
snrlandrlmtr. Bu tezin ana blm Unkduz-Zevhirin Meseleleri baln
tamaktadr. Yldrm, bu balk altnda Ali Kuunun Unkduz-Zevhir isimli
eserinde yer alan meseleleri ele alr. Sz konusu meseleler arasnda sayd Dili Va
Eden radenin Kimlii bal altnda slam dncesinde yer alan dilin kayna ile ilgili
tartmalara deinir.
Dorudan dilin kaynan konu edinmese de kapsamlarnda dilin kaynana yer
veren baz almalar da tespit ettik. Bu almalar yle sralanabilir.
Sedat ensoyun, Abdulkhir el-Crcnde Anlam Problemi adl doktora
almas. ensoy, Abdulkhir el-Crcn (v. 471/1078)nin anlam teorisini inceledii


10
tezinin giriinde Dilin Kayna (Va Meselesi) bal altnda dilin kaynana ilikin
slam dnyasnda ortaya kan tartmalar zetler.
2

Ali Durusoy, Aristotalesten Gazzlye Klasik Mantkta Anlam Kuram adl
makalesinde Frb ve bn Snnn dilin kayana hakkndaki dnceleriyle ilgili
tespitlerde bulunur. Durusoyun tespitleri almamzn ilgili yerlerinde zikredilmitir.
Frbnin Kitbul-Elfi'l-mustamele fi'l-mant isimli eserini Mantkta
Kullanlan Lafzlar adyla Trkeye eviren Sadk Trker evirinin giriinde bu
eserin hangi ereve ierisinde ele alnmas gerektii hususunda baz aklamalarda
bulunur. Trker, sz konusu evirinin giriinde ve Frbde Dil ve Mantk likisi
isimli makalesinde Frbnin dil, dilin yaps, dilin oluumu ve st-dil hakkndaki
dncelerine yer verir.
Hlya Altunyann, Frbde Dil Felsefesi adl yksek lisans almas da
Frbnin dilin kayna hususundaki grleri hakknda kapsaml bilgi veren bir
almadr.
IV- KAVRAMSAL EREVE
Kavramsal ereve bal altnda almamzda kullanlan temel kavramlar
zerinde durulacaktr.
A- LAFIZ (=|)
Lafz szc la-fa-a ( = |) fiil kknden tremi bir masdar olup ism-i mefl
manasnda (melf = atlan ey) kullanlmaktadr. Szlkte atmak, azdaki bir eyi
dar atmak/karmak, telaffuz etmek, sylemek, demek gibi anlamlara gelmektedir.
Szlkteki anlamna u cmleler rnek verilebilir. Hurmay yedim, ekirdeini attm

2
Sedat ensoy, Abdulkhir el-Crcnde Anlam Problemi, (Baslmam Doktora Tezi, Marmara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits), stanbul, 2001, s. 25.


11
( | .| , .= ); deniz baln ( | ,| =| c. ); deirmen ununu (,|=| _-| .=|);
ylan zehirini att ( -,- .=| r , ).
3

Terim anlam ise insann azndan kan anlaml-anlamsz ses ve ses gruplar
ile onlar ifade eden harf ve harf gruplarnn oluturduu sembollerdir. Bu tanmda
grld gibi ister anlaml olsun ister anlamsz olsun insann azndan belli bir dzen
ierisinde kan her trl ses, lafz adn almaktadr. Seslerden oluan bu semboller bir
anlam, bir dnceyi, bir niyeti simgeliyorsa kelime/lafza (szck) ve kelm/kavl
(sz); herhangi bir anlam ifade etmiyorsa mhmel (anlamsz) lafz adn alr.
4

Bu almada bizi ilgilendiren bir anlam ifade eden lafzlardr. Bir lafzn bir
anlama dellet edip onu gstermesine adlandrma denir. Adlandrmann nasl
gerekletii yani kimin tarafndan yapld bal bana bir problem olup gizemini hep
korumutur. almamzda cevab aranan soru bir anlam ifade etmesi iin sembol
olarak kullanlan lafzlarn kimin tarafndan konulduu yani adlandrmay gerekletiren
znenin kim olduu meselesine slam dncesinde nasl baklddr. Bu ynyle lafz
kavram bu almada kullandmz temel kavramlar arasnda yer almaktadr.
Bir lafzn bir anlam simgelemesi son derece nem arz etmektedir. Dildeki
grevini ifa etmesi de buna baldr. Bu sebeple bunda sonraki balkta anlam kavram
zerinde durulacaktr.

3
Hall b. Ahmed, Kitbul-ayn, (thk. Mehd el-Mahzm - brahim es-Semerr), Beyrut, 1408/1988,
VIII, 161; el-Ezher, Tehbl-la, (thk. Muhammed Ali en-Neccr - Abdlhalm en-Neccr), Kahire,
[t.y.] XIV, 381; bn Fris, Mucemu meysi'l-la, (thk. Abdsselm Muhammed Hrn), Kahire,
1392/1972, V, 259; a.mlf., Mucmell-la, (thk. Zheyr Abdlmuhsin Sultn), Messeset'r-Risle,
Beyrut, 1404/1984, IV, 811; el-Cevher, es-: Tcl-lua ve hul-Arabiyye, (thk. ihbddn
Eb Amr), Drl-Fikr, Beyrut, 1418/1998, II, 916; Firuzbd, el-msul-mu, Messeset'r-Risle,
Beyrut, 1413/1993, s. 902; Seyyid erif ec-Crcn, et-Tarft, Drul-kutubil-ilmiyye, Beyrut,
1403/1983, s. 192.
4
Frb, eru'l-Frb li-kitbi Aristtls fi'l-ibre, (thk. Wilhelm Kutsch - Stanley Marrow), Dru'l-
Merk, Beyrut, 1986, s. 24; et-Tehnev, Mevsatu kefi stlti'l-fnn ve'l-ulm, 1158/1745 (takd.
Refk el-Acem; thk. Ali Dahrc; ev. Corc Zeynt, Abdullah el-Hlid), Mektebetu Lbnan, Beyrut,
1996, II, 1410-1412; Gelenbev, erhu sagoci, (thk. Abdullah Hidnmez), el-Mektebetul-hanfiyye,
stanbul, [t.y], s. 35; Sedat ensoy, Lafz, DA, XXVII, 42, Ankara, 2003.


12
B- ANLAM (_-')
Man (anlam) szc szlkte kastetmek, hedeflemek, demek istemek
anlamndaki an (_ -) fiil kknden tremi mimli masdar (man = _ - -) veya ism-i
mefl (man = _ - -) olup anlatlmak istenen, kastedilen eyi ifade etmek iin
kullanlmaktadr. Buna gre man, bir sembol olarak kullanlan lafzlarn gsterdii,
tasvr ettii, dellet ettii, yneldii veya bu sembollerle anlatlmak istenen, onlarla
anlalan eydir.
5

Dilbilim geleneinde bir simge olan lafzn mukbili olarak kullanlan mna,
szle anlatlmak istenen ey (maksad, medll) olarak tanmlanmtr.
6

Mantk ilminde ise mn benzer bir aklama ile adlandrma (va) yoluyla
lafzdan zihne yansyan tasavvur eklinde tarif edilir. Daha genel bir ifadeyle anlam,
dnce, fikir, hayal, tasavvur ve d dnyada yer alan eylerin zihindeki yansmalardr.
Yani lafz, sz ve dil ile anlatlabilen ve anlatlamayan eylerin tmnn zihindeki izleri
baka bir deyile karlklardr. Yaz da, ses, harf, lafz ve cmlelerden oluan dilin
varln gsteren yap ve iaretler btnnden oluan bir btndr. Dolaysyla szl
dil zihindeki izleri gsterme noktasnda birincil, yaz dili ise ikincil plandadr.
7

Mn ile mefhum zihinde oluan sret, dnce ve tasavvuru ifade etmeleri
ynnden birbirlerine benzerler. Ancak oluma ve kullanlma ekilleri bakmndan
farkllk arzederler. nk zihindeki tasavvur lafzla kastedilirse mn adn alr. Bu
tasavvur ve sretin zihinde olumas asndan bakldnda ise mefhm ismini alr.
Aslnda mn ile mefhm z (zt) itibareyle ayn eydir. Aralarnda farkllk bulunmas
kullanmdan kaynaklanmaktadr.
8


5
el-Ezher, Tehbl-la, III, 212; bn Fris, Mucemu meysi'l-la, IV, 146; a.mlf., Mucmell-la,
IV, 630; Seyyid erif ec-Crcn, et-Tarft, s. 220.
6
et-Tehnev, a.g.e, II, 1600-1601; Sedat ensoy, Mn, DA, XXVII, 555, Ankara, 2003.
7
Aristo, Kitbul-ibre, (en-Nal-kmil li-manti Aristo iinde), (thk. Ferd Ceber), Drl-Fikril-
Lbnn, Beyrut, 1999, I, 104; Frb, erul-Frb li kitbi Aristtls fil-ibre, s. 24 vd.; bn Sn,
e-if el-Mant el-bre, (thk. Mahmd el-Hudayri), Dr'l-Kitbi'l-Arab, Kahire, 1390/1970, s. 1-6;
et-Tehnev, a.g.e, II, 1600-1601; Ali Durusoy, Aristotalesten Gazzlye Klasik Mantkta Anlam
Kuram, (Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 28), stanbul, 2006, s. 43; Sedat ensoy,
Mn, DA, XXVII, 555.
8
et-Tehnev, a.g.e, II, 1617; Sedat ensoy, Mna, DA, XXVII, 556.


13
Bu farkllk, nahiv ile mantk tartmalarn krkleyen sebeplerden birisi
olmutur. Nitekim mantn mnlar, dilbilimin ise lafzlar aratrdn syleyen
mantk Matt b. Ynus (v. 328/940)a kar Srf (v. 368/979), nahvin bir bakma
Arap dilinin mant olduu gibi mantn da bir anlamda Yunan nahvi sayldn ileri
srmtr.
9

Grld gibi anlam, lafzla anlatlmak istenen eydir. Bu ynyle
adlandrma ileminin temel unsuru olup almamzda kullanlacak temel kavramlar
arasnda yer alacaktr.
Bir lafzn bir anlam simgelemesi iin sz konusu lafzn sz konusu anlam iin
tayin edilmesi gerekir. Bu tayin ilemine adlandrma (va) denilmektedir. Bundan
dolay bu kavram zerinde durmak istiyoruz.
C- ADLANDIRMA (EL-VA- _=,|)
Va, kelime olarak bir eyi belli bir yere koymak, brakmak, indirmek,
yerletirmek, oturtmak; ilk olarak yapmak, ihdas etmek, yk olmaktan kmak, kadnn
ocuunu dourmas gibi anlamlara gelmektedir.
10

Van terim anlamna gelince, bireyin baka bir eyi anlam ynnden
gstermesi iin tayin ve tahsis edilmesidir. Bunlardan ilk ey anldnda ikinci ey buna
bal olarak anlalr.
11
Bu anlamyla va, iletiim vastas olarak kullanlan btn

9
Bu konuda geni bir aklama iin bkz. Mehmet irin kar, Nahivciler ile Mantklar Arasndaki
Tartmalar, (Baslmam Doktora Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits), stanbul, 2001.
10
el-Ezher, Tehbl-la; III, 72; bn Fris, Meysi'l-la, VI, 117; a.mlf., Mucmell-la, IV, 928;
el-Cevher, es-, II, 1000; bn Manzr, Lisn'l-Arab, Dru Sdr, Beyrut, [t.y.], VIII, 396;
Firuzbd, a.g.e, s. 996; ez-Zebd, Tcul-ars, (thk. brhim Terzi), Dru hyai't-Trsi'l-Arab,
Beyrut, 1405/1985, XXII, 335.
11
et-Tehnev, a.g.e, II, 1794 vd.; Seyyid erif ec-Crcn, et-Tarft, s. 252-253; Takprzde,
Mevtul-ulm, (trc. Kemleddn Mehmed Efendi), Dersadet: kdam Matbaas, 1313h., I, 169;
Saaklzde, Tertbul-ulm, (thk. Muhammed b. sml es-Seyyid Ahmed), Beyrut, 1408/1988, s. 119;
Ali Kuu, Unkduz-zevhir fi-arf, (thk. Ahmed Aff), Kahire, 1421/2001, s. 170; brahim b. Halil,
el-Egn, Metnun fil-va, (Mecmatul-vaiyye iinde), Sefa ve Enver Matbaas, stanbul, 1311h., s.
73; Muhammed Rahm, el-Egn, el-Ucletur-ramiyye erur-rislatil-vaiyye, (Mecmatul-
vaiyye iinde), Sefa ve Enver Matbaas, stanbul, 1311h., s. 15-16; Ahmed kir, Tavrul-va,
(Mecmatul-vaiyye iinde), Sefa ve Enver Matbaas, stanbul, 1311h., s. 3; Hacerzde Receb Efendi,
eru risletil-cedide alal-avidil-vaiyye, stanbul, 1308h., s. 2; Eb Bekr es-Sr, el-Luma f
ilmil-va, (Mecmatun tetemilu al amsi resil iinde), sitne Kitabevi, stanbul, [t.y.], s. 61;
skendern, Sfun-neb f ilmil-va, (Mecmatun tetemilu al amsi resil iinde), sitne
Kitabevi, stanbul, 1341h., s. 75; Gelenbev, eru sagc, s. 35; Fahreddn el-Arns, sc fil-mant


14
sembolleri kapsamaktadr. Bu sembollere lafz, yaz, iaret, izgi, tabela, amblem,
niforma, rozet vb. rnekleri verebiliriz. Bu sembollerin tamam bir anlam ifade etmek
artyla dilseldir. Szgelimi trafikte krmz n yanmas dur! anlamna gelmektedir.
Yine polis niformasn giyen birisini grdmzde onun polis olduunu anlarz.
Ancak bu sembolleri szl ve szl olmayan eklinde iki ana grup altnda toplayabiliriz.
Szl olan sembollerle, bugne kadar tm dnyada insanlarn iletiimi kendileriyle
gerekletirdii, dili meydana getiren ses dalgalarna dayanan harf, kelime ve cmleler
kastedilmektedir (laf va). Lafzlar yani bir dildeki kelimelerin oluturduu sz
varl dnda kalan dier sembollerin tmne szl olmayan semboller denir (gayr
laf va).
12

Bir anlamda dil diyebileceimiz laf va, hem zihindeki dnceleri,
duygular, tasavvurlar hem de d dnyada yer alan varlklar, nesneleri ve olgular
ifade etmesi iin lafzlara anlam yklemek anlamna gelmektedir. Anlam ifade etmek
iin konulan lafza mev; bu lafzn dellet yoluyla gsterdii anlama mev leh;
yaplan bu ileme va; bu ilemi gerekletiren iradeye v denmektedir. Grld
gibi bu ilemde va, v, mev ve mev leh eklinde karmza drt temel unsur
kmaktadr.
13

Biz yukarda saylan van drt ana unsurunu daha kolay anlalabilmesi iin
adlandrma (va), adlandran (v), ad (mev), adlandrlan ey (mev leh)

ve yelhi risletul-va vel-istinratu fil-istire, (thk. Muhammed Halil iek), el-Mektebetul-
anfiyye, stanbul, [t.y], s. 61; Ayrca detayl bilgi iin u almalara baklabilir: Bernard George,
Weiss, Ilm al-Wad: An Introductory Account of a Later Muslim Philological Science, (Arabica, Say:
34), 1987, s. 339 vd.; a.mlf., A Theory of The Parts of Speech in Arabic (Noun, Verb and Particle): A
Study in Ilm al-Wad, (Arabica, Say: 23), 1976, s. 23 vd.; a.mlf., Medieval Muslim Discussions of The
Origin of Language, (ZDMG, Say: 124), 1974; s. 33 vd. (Bu makale Adem Yn tarafndan Ortaa
slam limlerinin Dilin Menei le lgili Tartmalar adyla Trkeye evrilerek Marmara niversitesi
lahiyat Fakltesi Dergisinde yaynlanmtr. Say: 25, 2005; s. 127 vd.); brahim zdemir, Va lminin
Douu, Tarihi Geliimi ve Dier Disiplinlerle likisi, (Baslmam Yksek Lisans Tezi, Frat
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits), Elaz, 2005; Abdullah Yldrm, Va lmi ve Unkduz-
Zevhir/Ali Kuu (nceleme Deerlendirme), (Baslmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits), stanbul, 2007.
12
Muhammed Rahm, el-Egn, a.g.e, (Mecmatul-vaiyye iinde), s. 16; skendern, Sfun-neb f
ilmil-va, (Mecmatun tetemilu al amsi resil iinde), s. 75.
13
brahim b. Halil, el-Egn, a.g.e, (Mecmatul-vaiyye iinde), s. 73-74; Muhammed Rahm, el-Egn,
a.g.e, (Mecmatul-vaiyye iinde), s. 15, 24.


15
kavramlarn kullanmay uygun buluyoruz. Ancak yerine gre almamzda yukarda
zikri geen btn terimler kullanlacaktr.
slam dncesinde bu konuyu ileyen eserlere baktmzda mev ve
mev leh iin; lafz ve anlam; isim ve msemm terimlerinin kullanldn ak bir
ekilde grrz.
14

Yukarda ele alnan ekliyle va el-laf (=| _=) veya daha kapsaml bir
ifadeyle va el-la (--| _=), dilin oluumu, kayna ve menei anlamna gelmektedir.
Nitekim bu durum, ilk dnem slam dnrlerinin yaptklar dil (el-la) tanmlarna
bakldnda ak bir ekilde anlalmaktadr. V kavram da dil olgusunu ortaya
koyan irade demektir.
15

Lafzn adlandrma yoluyla anlam iin konulmas lafz ile anlam arasnda bir
dellet ilikisi dourmaktadr. Dolaysyla dellet kavram da aklamaya ihtiya
duyduumuz kavramlar arasnda yerini almaktadr. Bundan sonraki balkta bu kavram
zerinde durulacaktr.
D- DELLET (-|v=|)
Szlkte yol gsterme, klavuzluk etme, ifade etme, simgeleme, remzetme
gibi anlamlara gelen dellet kelimesi dil ve edebiyat, mantk, cedel, fkh usl gibi
ilimleri yakndan ilgilendirmektedir. Dellet kavram lafz, sz, yaz, davran, hareket,
durum gibi herhangi bir eyin bir bilgi, anlam ve hkmle balantsn ifade etmek
zere zikredilen ilimler tarafndan mtereken kullanlanlmaktadr.
16

Lisn gelenekte dellet kavram, bir eyin yle bir hal ve keyfiyette
olmasdr ki onu bilmekle baka bir eyin bilinmesi lzm gelir eklinde

14
Gazzl, el-Maadul-esn f eri esmillhil-sn, Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut, [t.y.], s. 6 vd;
Muhammed Rahm, el-Egn, a.g.e, (Mecmatul-vaiyye iinde), s. 24.
15
Hacerzde Receb Efendi, erur-Risletil-cedide alal-avidil-vaiyye, s. 3; brahim b. Halil, el-
Egn, a.g.e, s. 74; Muhammed Rahm, el-Egn, a.g.e, s. 24-25.
16
el-Ezher, Tehbl-la; XIV, 65; bn Fris, Meysi'l-la, II, 259; A. Mlf., Mucmell-la, I, 319;
bn Manzr, a.g.e, XI, 247.


16
tanmlanmtr. Bu iki eyden ilkine gsteren (ed-dll); ikincisine gsterilen (el-medll);
birinci eyin ikincisini gstermesine ise dellet denir.
17

Dellet, gsterenin niteliine gre laf ve gayr laf olmak zere iki ksma
ayrlr. Delletin iki temel unsurundan biri olan gsteren (ed-dll) bir lafz ise dellet
tr laf, lafz deilde herhangi bir ey ise gayr laf olmaktadr. Mesel kitap lafznn
iki kapak arasndaki yazl metne delleti laf; dumann atee delleti ise gayr laf
dellettir.
18

Delletin hem laf hem de gayr laf tr kendi ilerinde akl, tabi ve va
olmak zere alt-blme ayrlmaktadr. Bu blmleme delletin kayna asndan
yaplmaktadr. Delletin kayna baka bir deyile delleti mmkn klan ey akl ise
dellet akl; tabi yani yaratlla birlikte gelen bir durum ise dellet tabi; gsteren ile
gsterilen arasnda ban kayna va (adlandrma) ise dellet va olmaktadr.
19

Buna gre akl dellette akl, gsteren ile gsterilen arasnda zti yani dorudan
ve zorunlu bir alaka grerek bir eyin bilgisinden baka bir eyin bilgisine ulamamz
salamaktadr. Mesel duvar arkasndan duyulan insan sesinin orada bir insan
bulunduuna ve dumann atee delleti akldir. nk bir yerde grlen dumann sz
konusu yerde atein bulunduunu gstermesi tamamen aklla anlalan bir durumdur.
Ayn ekilde duvarn arkasndan duyulan bir insan sesinin orada bir insann var
olduuna dellet etmesi de srf aklla karlan bir sonutur.
20

Tabi dellet trnde ise gsteren ile gsterilen arasndaki ilikinin kayna
biyolojik, fizyolojik, psikolojik veya benzeri tabi bir durum olup ilki hakkndaki
bilgiden ikincinin bilgisine ulamamz salamaktadr. Mesel insanlarn utandklarnda
yzlerinin kzarmas; korktuklarnda veya heyacanlandklarnda yzlerinin sararmas;

17
Taftzn, el-Muavvel eru Teli Miftil-ulm, (thk. Abdlhamd Hindv), Drl-Ktbil-
lmiyye, Beyrut, 1422/2001, s. 507; et-Tehnev, a.g.e, I, 787 vd.; Seyyid erif ec-Crcn, et-Tarft, s.
104; Gelenbev, eru sagc, s. 35; Said Paa, Hulsa-i mantk, (Mantk Metinleri 1 iinde, haz. Kudret
Bykcokun), aret Yaynlar, stanbul, [t.y.], s. 64; Mehmed Hlis, Mznul-ehn, (Mantk Metinleri
1 iinde, haz. Kudret Bykcokun), aret Yaynlar, stanbul, [t.y.], s. 117; M. Naci Bolay, Dellet,
DA, stanbul, 1994, IX, 119.
18
Taftzn, el-Muavvel eru Teli Miftil-ulm, s. 507; Et-Tehnev, a.g.e, I, 787 vd.; Gelenbev,
eru sagc, s. 36; Said Paa, a.g.e, s. 64; Mehmed Hlis, a.g.e, s. 118;
19
Taftzn, el-Muavvel eru Teli Miftil-ulm, s. 507; et-Tehnev, a.g.e, I, 787 vd.; Gelenbev,
eru sagc, s. 36.
20
et-Tehnev, a.g.e, I, 788.


17
hehangi bir sebeple ac duyduklarnda refleks gstererek aniden ah! diye barmalar
doutan getirdikleri ftr bir durumdur. Dolaysyla yzn kzarmasnn utanmaya;
sararmasnn korku ve heyecana; ah! sesinin acya delleti birer tabi dellettir.
21

Kaynak asndan delletin son eidi olan va dellette gsteren ile
gsterilen arasndaki alaka akl veya tabi bir durum deildir. Bu dellet trnde
gsteren (ed-dll) bir irade tarafndan gsterileni (el-medll) ifade edip simgelemesi
iin tayin (va) edilmektedir. Va dellette gstereni ifade etmesi iin tayin edilen
ey lafz olabilecei gibi lafzn dnda herhangi bir sembol de olabilir. Mesel insan
lafznn dnen canlya; ba aaya sallamann kabule; yukar kaldrmann redde
delleti birer va dellettir. Trafik iaretlerinin veya eitli kurumlarn, irketlerin
kulland simgelerin delleti de bu dellet tr iinde yer almaktadr.
22

Hem nitelik hem de kaynak asndan delleti taksim edecek olursak karmza
alt dellet tr kmaktadr.
23
Bu dellet trleri aadaki ekilde sralanabilir.
1- Szsz Tab Dellet (Delleti Gayr Lafziyye-i Tabiyye): Bir duygu veya
dnceyi belirten yz ifadeleri gibi.
2- Szsz Akl Dellet ((Delleti Gayr Lafziyye-i Akliyye): Dumann atee
delleti gibi.
3- Szsz Va Dellet ((Delleti Gayr Lafziyye-i Vaziyye): Trafikte krmz
n dur anlamna gelmesi gibi.
4- Szl Tabi Dellet (Delleti Lafziyye-i Tabiyye): eitli dillerde farkl
olmakla beraber ah! sesinin acya delleti gibi.
5- Szl Akl Dellet ((Delleti Lafziyye-i Akliyye): Duvar arkasndan iitilen
bir lafzn, sesin o sesi karana delleti gibi.

21
et-Tehnev, a.g.e, I, 788; M. Naci Bolay, Dellet, DA, IX, 119.
22
et-Tehnev, a.g.e, I, 789; M. Naci Bolay, Dellet, DA, IX, 119.
23
et-Tehnev, a.g.e, I, 787vd.; Gelenbev, eru sagc,, s. 36; Said Paa, a.g.e, s. 64-65; Mehmed
Hlis, a.g.e, s. 118-119.


18
6- Szl Va Dellet ((Delleti Lafziyye-i Vaziyye): nsan szcnn
dnen canlya delleti gibi.
almamzda zerinde durulacak dellet tr son ksmda yer alan szl va
dellet eklidir. nk insanlar arasnda iletiim vastas olarak kullanlan szl dilde
yer alan bu dellet trdr.
Yukarda anlatld zere dellet lafzn anlam gstermesi demektir. Ancak
lafzn bir anlama dellet etmesi yani sz konusu anlam gstermesi lafzn o anlam iin
tayin edilmi olmasna (va edilmi) baldr. nk adlandrmadan nce yani bir
lafzn bir anlam iin tayininden nce herhangi bir adn herhangi bir anlama delleti
mmkn olup eit seviyededir. Dolaysyla bir lafzn bir anlam gstermesi
adlandrmaya baldr. Yani ancak adladrmann varlnda delletten bahsedilebilir.
Ayn zamanda gsteren konumundaki lafz ile gsterilen konumundaki anlam da
bilinmelidir.
Dili ilgilendiren laf va dellet, lafzn anlam gstermesi asndan
mutbakat, tazammun ve iltizm olmak zere ksma ayrlr.
24

Buna gre bir nesneyi veya bir kavram ifade etmek zere kullanlan lafzn o
nesnenin veya kavramn btn varlna ve unsurlarna birebir rtme yoluyla dellet
etmesi yani kaplam yoluyla hepsini iine almasna mutbakat denir. nsan
szcnn btn varlk ve unsurlaryla dnen canlya dellet etmesi gibi.
25

Bir nesne veya bir kavram anlatmak zere tayin edilen lafz, sz konusu nesne
veya kavrama ait unsurlarn birini veya birkan gstermesine tazammun denir. Bu
dellet trnde lafz, anlamn tamamn deilde bir ksmn gstermektedir. Bu yolla
gsterilen anlam, kaplam yoluyla gsterilen anlamn bir parasdr. Mesel insan

24
bn Sn, et-Tenbht vel-irt, (nr. Mahmd ehbi), Tahran, 1339h., s. 3; Sekkk, Miftul-
ulm, el-Mektebet'l-lmiyye, Beyrut, [t.y.], s. 156; Taftzn, el-Muavvel eru Teli Miftil-ulm,
s. 507; et-Tehnev, a.g.e, I, 790 vd.; Seyyid erif ec-Crcn, et-Tarft, s. 104-105.
25
bn Sn, aretler ve Tenbihler, (Metin ve eviri: Ali Durusoy, Muhittin Macit, Ekrem Demirli), Litera
Yaynclk, stanbul, 2005, s. 4; Gazzl, Miyrul-ilmi f fennil-man, Drul-Endels, Beyrut, [t.y.],
s. 42; Seyyid erif ec-Crcn, a.g.e, s. 104-105; et-Tehnev, a.g.e, I, 790; M. Naci Bolay, Dellet,
DA, IX, 119.


19
szcnn dnen canl anlamnn tamamn deilde sadece dnen veya sadece
canl varl ifade etmesi tazammuni dellete rnektir.
26

Bir szck, dorudan doruya konusunun yannda zihnin bu konuyla balantl
grd baka bir varlk veya anlama arm yoluyla dellet etmesine iltizm denir.
nsan szcnn glen kiiye delleti iltizm yoluyladr. Her dellet trn
mahlk szc zerinden rnekleyelim. Mahlk szcnn btn yaratlmlara
delleti mutbakat; insana delleti tazammun; yaratcya delleti ise iltizm yoluyladr.
nk mahlk szc yaratc fikrini iermemekle birlikte zihin bu lafzdan dolayl
ve zorunlu olarak (bil-iltizm) yaratc fikrine varmaktadr.
27

Yukarda aklanan lafz, anlam, adlandrma (va) ve dellet kavramlar dil
olgusunun oluturan temel unsurlardr. Bu unsurlar olmadan dilden bahsetmek mmkn
deildir. imdi bu drt kavramn oluturduu dil olgusu zerinde duralm.
E- DL (--| - ..|)
Arap dilbilimcilerinin dil olgusunu ele alrken kullandklar temel
kavramlardan birisi de el-la kavramdr.
Arapada dil olgusunu anlatmak iin el-la ve el-lisn kavramlar
kullanlmaktadr. Ancak bu kavramlarn her ikisi de Trkeye dil olarak evrilse de
ifade ettikleri anlam bakmndan farkllk arzetmektedir. Mesel Frb bu iki kavram
farkl anlamlarda kullanmtr.
28

el-La kavram daha ok evrensel anlamda insanlarn iletiimi kendisiyle
gerekletirdikleri sese dayal konuma dzenini ifade eder. Bunu Arap dilbilimcilerinin
dilin tanmlarken bu kavram kullanmalarndan anlyoruz.
29
El-lisn ise bu olgunun icr
edildii organ olmas hasebiyle dil anlamnda kullanlmaktadr. nk lisn

26
bn Sn, aretler ve Tenbihler, s. 4; Gazzl, Miyrul-ilmi s. 43; Seyyid erif ec-Crcn, a.g.e, s.
104-105; et-Tehnev, a.g.e, I, 790; M. Naci Bolay, Dellet, DA, IX, 119.
27
bn Sn, aretler ve Tenbihler, s. 4; Gazzl, Miyrul-ilm, s. 43; Seyyid erif ec-Crcn, a.g.e, s.
104-105; et-Tehnev, a.g.e, I, 790; M. Naci Bolay, Dellet, DA, IX, 119.
28
Frb, Kitbl-urf, (thk. Muhsin Mehd), Drul-Merk, Beyrut, 1990, s. 137-138; a.mlf., ul-
ulm, s. 35.
29
bn Cinn, el-ai, (thk. Muhammed Al en-Neccr), Drul-kitbil-arab, Beyrut, 1371/1952, I, 33;
bnul-Hcib, Mutaaru mntehas-sul vel-emel fi ilmiyil-ul vel-cedel, (thk. Nezr Hamd),
Beyrut, 1427/2006, I, 220.


20
szcnn temel anlam, azda bulunan tat alma organdr. Konuma eylemini ve
bildirime sistemini de anlatr duruma gelii, bu olgularn azda bulunan tatma
organyla olan ilikisi, bu organn konumadaki yeri dolaysyladr. Trkede ise dil
szc, hem tat alma organ hem de iletiim vastas anlamnda kullanlmaktadr.
30

Arap dilbilimcileri konuma yetenei anlamnda dili tanmlarken el-la
terimini kullanmlardr.
31

Dil iin dil bilginleri tarafndan yaplan baz tanmlar aktarmak istiyoruz.
Arap dilbilimciler arasnda dilin tanmn yapan ilk filolog olan bn Cinn (v.
392/1001), el-la (--|) kavramn yle tarif eder: Dil (el-la), her toplumun dilek ve
arzularn, maksat ve gayelerini, dncelerini ifade ettikleri seslerden rl bir
konuma dzenidir. ( =,=| --| ,,=-| - ;,| -, )
32

bn Cinnin yapt bu tanma gre dil sese dayal bir sistemdir. Szl olmayan
dier iletiim vastalar tanmn dnda braklmtr. Toplumun bireyleri, dncelerini,
duygularn, istek ve arzularn kayna ses olan, szcklerden oluan ibarelerle
muhataplarna aktarrlar. Dolaysyla dil, insanlarn birbirleriyle iletiimde bulunma
ihtiyacndan domutur. Bu sebeple de toplumsal bir olgudur. Yani ancak bir toplum
iinde doup geliebilir.
bnul-Hcib (v. 646/1249), el-Mutaarda dili u ekilde tanmlar: Dil, bir
mn (anlam) iin tayin edilmi her lafzdr. ( _-' _= =| --|).
33

snevnin (v. 772/1370) tarifi: Dil, eitli anlamlar iin belirlenmi (ortaya
konulmu) lafzlardan ibarettir. (_-| --,=,' =|v - _,- --|).
34


30
Walter Porzig, Dil Denen Mucize, (ev. Vural lk), Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara,
1985, I, 99-100.
31
bn Cinn, a.g.e, I, 33; bnul-Hcib, a.g.e, I, 220.
32
bn Cinn, a.g.e, I, 33; Suy, el-Muzhir f ulmil-lati ve envihe, Beyrut, 1987, I, 7; el-Knnevc,
el-Bula f ulil-la, (thk. Nezr Muhammed Mekteb), Drul-Beiril-slmiyye, Beyrut,1988, s. 64.
33
bnul-Hcib, a.g.e, I, 220; es-Sbk, Raful-cib an Mutaari bnil-cib, (thk. Ali Muhammed
Muavvez - Adil Ahmed Abdlmevcd), Beyrut, 1419-1999, I, 349; Suy, el-Muzhir, s. 8; el-Knnevc,
a.g.e, s. 66.


21
bnul-Hcib ve snevnin yaptklar dil tanmnda lafz, anlam ve adlandrma
(va) kavramlar dikkatimizi ekmektedir.
Dilin kaynan ele alan ilk metin kabul edilen Kratylosu kaleme alan Yunan
filozof Platon (Eflatun), dili insann kendi zel dncelerini sesin yardmyla, zne ve
yklemler araclyla anlalabilir duruma getirmek eklinde tanmlyor.
35

Doan Aksan, dili dnce, duygu ve isteklerin, bir toplumda ses ve anlam
ynnden ortak olan eler ve kurallardan yararlanlarak bakalarna aktarlmasn
salayan, ok ynl, ok gelimi bir dizgedir eklinde tanmlar.
36

Walter Porzige gre belirli bir grup insann birbiriyle konumasn salayan
aralarn tmdr.
37

Agop Dilaara gre, genel anlamyla dil fikir anlatan bir iaret sistemidir.
Dilaar, iaretle insanlar arasnda grmeyi salayan her trl sembol
kastetmektedir.
38

Ancak Dilaar, dilin dilbilimdeki zel tanmn yle yapar: Dil, insanlk
tarihinin herhangi bir anda, belli bir topluluun veya topluluklarn iinde, kamunun
kullanmasyla evrim geirerek saymaca deer kazanm ve tannabilir bir duruma
gelmi sistemlere gre dzenlenip telaffuz edilen boumlu seslerden meydana gelmi
bir anlatm ve anlama aracdr.
39

Tahsin Banguolu, dili insanlarn meramlarn anlatmak iin kullandklar bir
sesli iaretler sistemidir eklinde tanmlar.
40

Muharrem Erginin tanm: Dil, insanlar arasnda anlamay salayan tabii bir
vasta, kendine mahsus kanunlar olan ve ancak bu kanunlar erevesinde gelien canl

34
Suy, el-Muzhir, I, 8; el-Knnevc, a.g.e, s. 67.
35
Doan Aksan, Her Ynyle Dil: Ana izgileriyle Dilbilim, Trk Dil Kurumu, Ankara, 2003, I, 55.
36
Doan Aksan, Her Ynyle Dil Ana izgileriyle Dilbilim, I, 55.
37
Walter Porzig, a.g.e, I, 100.
38
Agop Dilaar, Dil, Diller ve Dilcilik, Ankara, 1968, s. 3.
39
Agop Dilaar, a.g.e, s. 5.
40
Tahsin Banguolu, Trkenin Grameri, Baha Matbaas, stanbul, 1974, s. 9.


22
bir varlk, temeli bilinmeyen zamanlarda atlm bir gizli antlamalar sistemi, seslerden
rlm ictima bir messesedir.
41

Dil, insan deneyiminin, topluluktan toplulua deien biimlerde, anlamsal bir
ierikle sessel bir anlatm kapsayan birimlere, baka bir deyile anlambirimlere
ayrtrlmasn salayan bir bildiriim aracdr.
42

Dil iin yaplan bu tanmlar incelendiinde genel olarak dilin sese dayal bir
sistem olduu hususuna vurgu yapt kolaylkla saptanacaktr. nsan, dnce ve
duygularn; istek ve arzularn dier insanlara sese dayanan szel dilin dnda baka
ekil ve vastalarla da anlatabilir. Ancak bu almada dil kavram, insanlarn iletiimi
kendileriyle gerekletirdii, ses dalgalarna dayanan harf, kelime ve cmlelerden
oluan szel dil anlamnda kullanlacaktr.
F- KONUMA (;:|)
Kelm, szlkte anlam madd ve manev adan yaralamak ve etkilemek
olan kelm (,) kknden tremi bir isim olup konuma, sz syleme, bir fikri bir
dnceyi anlatan sz ve ifade anlamna gelmektedir.
43

Konuma, szel dilin seslerle ifade biimidir ve insann temel bir biyolojik
zelliidir. Motor hareketlerin kullanmn gerektiren fiziksel, psikolojik ve nro-
fizyolojik bir sre olarak tanmlanan konuma eylemi, insanda iitme ve ses yolu
kullanlarak ve konuma ilevinde grev alan baz organlar yardmyla dncelerin
semboller ile kodlanmas olaydr.
44

Ayhan Songar da konumay yle tarif eder: Konuma, bir ahsn beyninde
oluan birtakm dncelerin kelime rnekleri tarznda, belli sinir yollar ile grtlak, dil,
damak ve solunum kaslarna intikl etmesi, akcierlerdeki havann bu kaslar vastasyla
zel bir ekilde titretirilmesi sonucunda meydana gelen hava titreimlerinin dier bir

41
Muharrem Ergin, niversiteler in Trk Dili, Boazii Yaynlar, stanbul, 1986, s. 7.
42
Andre Martnet, levsel Genel Dilbilim, (ev. Berke Vardar), Multlngual Yay., stanbul, 1998, s. 28.
43
bn Manzr, a.g.e, XII, 522 vd.; et-Tehnev, a.g.e, II, 1370.
44
Komisyon, ocukta Dil ve Kavram Geliimi, Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir, 2003, s. 20.


23
ahsn kulana ve oradan da beynine intikli ile onda ayn kelime ve hayallerinin
uyanmas, netice olarak dncenin intikli demektir.
45

Konuma denilen sesli mesajn alcda yani dinleyende ayn psikolojik
reaksiyonu dourabilmesi iin konumann beynindeki kelime kalplarnn dinleyenin
beyninde de bulunmas gerekir. Yani hem konuan, hem de dinleyenin ayn dili
bilmeleri konumann anlalmas iin temel arttr.
Konuma eylemi yle gereklemektedir:
D dnyadan gelen tm bilgiler sinirler vastasyla beynimize iletilmekte,
orada ilenmektedir. Sinirler de beynimizle duyu organlarmz ve vcudumuzun dier
organlar arasnda balant kuran elektrik kablolar gibi dnlebilir.
nsan vcudunda konuma organ yoktur. Ancak vcutta yaamsal grevi olan
baz organlar konuma ilevini de stlenmitir. Bunlar grtlak dzenei (grtlak
kapak, ses telleri), grtlak alt (diyafram, gs kafesi, gs kaslar, akcierler,
soluk borusu), ve grtlak st (yutak yolu, az yolu, geniz yolu) dzenei olarak
grupta toplanr. nsanlarn kartabildikleri ses, bir bakma konumann hammaddesidir.
Diyafram, akcierler, grtlak, az boluu ve geniz boluunda yer alan organlarn
hareketleri ile hava titreir ve akustik semboller olarak duyulur. Hava partiklleri
basnla gerilir, birbirini iter ve ses dalgalar meydana gelir, bu dalgalar insan kulana
ulaana kadar hareket eder. Eritii kulakta iitme dzenei harekete geer. Gelen
sinyaller sinirler araclyla beyne iletilir, zmlenir ve yorumlanr.
46

Ses karabilmek iin hava gerekir. Konuurken cierlerimizden dar
verdiimiz havay kullanrz. Diyafram nefes almamz kontrol eder. Akcierlerimizden
gelen hava grtlaa girer ve ses tellerine arpar. Ses tellerimiz hzla alp kapanarak
grtlamzdaki havay titretirir ve titreimler ses olarak duyulur. Buradan geen hava

45
Ayhan Songar, Dil ve Dnce, stanbul, 1986, s. 37.
46
Komisyon, a.g.e, s. 10.


24
burnumuz ya da azmz yoluyla vcudumuzu terk eder. Bu srada azmzdaki dil, di,
dudak gibi organlarn yardmyla pek ok konuma sesi kartlr.
47

Kelm kavram almamzda zihinde bulunan anlamn sese dayal harf ve
szcklerden oluan sembollerle ifade edilmesi ve zihinde olan anlatan sz anlamnda
kulanlacaktr.
G- DL VE DNCE
Dnme yeteneine sahip olmas insanolunu dier canl varlklardan ayran
en temel zellikler arasnda yer alr. Dnce sistemi, insann i benliini
oluturmaktadr. Hayal eden, dnen, tasavvurda bulunan kimse bunlarn sonularn
davranlar ve sz olarak kendi benliinin dna aktarr. Bu aktarmada en nemli rol
dil oynamaktadr. Dolaysyla dil, kiinin i dnyas ile evresi ve d dnyas arasnda
balanty kuran bir kprdr.
Klasik mantk kitaplarnda insan, dnen ve konuan canl (ntk)
48
olarak
tanmlanmaktadr. nsan dier varlklardan zelliklede hayvanlardan ayran en nemli
vasf dnme ve konuabilme yeteneine sahip olmasdr. Bu tanmda vurgulanmak
istenen de budur. nsan dili kullanabilme yeteneine sahip olmasayd onun
hayvanlardan bir fark kalmayacakt. Dil ile dnce i iedir, birbirinden ayrlamaz.
49

Dil dnceyi, dnce de dili gelitirir. Tanmda geen nutk kavramda dil, dnce
ve akl anlamlarna gelmektedir. Nitekim Frb, nutk kavramn bu anlamda
kullanr.
50

Herder, dilin insann btn glerinin bir erevesi olduunu belirtir. nsan,
duyan, isteyen, bilen doann bir btndr. Ona gre akl dediimiz btn bu olgular
duyusal bir ses ister. Herder gibi hocas Hamann da dil ile dnceyi aynlatrr.
Hamanna gre akl, kendi iine kapal, soyut bir ey deildir. Akl anlama srelerinin

47
Komisyon, a.g.e, s. 11.
48
| .,,- .., nsan, zoon logon ekhondur (Yani insan, konuan canl bir varlktr.)
49
Bedia Akarsu, Wilhelm von Humboldtda Dil Kltr Balants, stanbul, 1998, s. 36.
50
Frb, ul-ulm, s. 36.


25
btnnden oluan bir eydir. Ama anlama dediimiz ey de ancak dille gerekleebilir.
Onun iin Hamann diyor ki, dil olmasayd, akl ve dnce denilen ey olmazd.
51

Alman dnr Thomasius da dilsiz, szsz akl yoktur der.
52
Dnme ve
konuma ayn olayn farkl grnleridir. nk ifade edilmeyen bir dncenin bir
anlam yoktur.
Leibnize gre dil, akln aynasdr
53
Akl ve dil karlkl olarak birbirlerini
gelitirir. Bir insann akl olgunlatka buna bal olarak dili de geliir. br taraftan
insann evresinden duyduu ve kitaplardan okuduu szcklerden oluan dil de akln
ve dncenin gelimesini salar. Aslnda dil, dncenin bir aracdr. Ancak dilin
kendisi de dnce iinde meydana gelir ve onda serpilir. Yani dil ve dnce karlkl
olarak birbirlerini olutururlar.
Gnmzde yaayan dil ve zihin filozoflarndan biri olan John R. Searle,
insann sahip olduu zihin ve dilin birbirinden bamsz iki olgu olmadn belirtir. Ona
gre yetikin insanlar dikkate alndnda, zihin dilbilimsel adan yaplanm hale
gelene kadar birbirlerini giderek zenginletiren dil ve zihindir. nsan en basit
dnceleri dnebilmek iin bile bir dile sahip olmaldr. nsanlarn srf dncelere
sahip olduklar daha sonra bunlar szcklere dktkleri zannedilmemelidir. Bu apak
ar bir basitletirme olur. Grld gibi Searle, dil ile zihnin birbirleriyle baml
olduklarn, birbirinden bamsz dnlemeyecei ifade etmektedir. ocukta konuma
ve dnme yetilerinin ayn anda gelitiini sylemesi de bu dnceyi
kantlamaktadr.
54

Ayhan Songar, dil bir taraftan dnce sonucu meydana gelirken bizzat kendisi
de dnceyi oluturduunu belirtir. Baka bir deyile dil, bir taraftan dnce
tarafndan imal edilirken br taraftan dnceyi imal eder.
55


51
Bedia Akarsu, a.g.e, s. 37.
52
Bedia Akarsu, a.g.e, s. 38.
53
Bedia Akarsu, a.g.e, s. 40.
54
John R. Searle, Zihin, Dil ve Toplum, Litera Yaynclk, stanbul, 2006, s. 174.
55
Ayhan Songar, a.g.e, s. 11.


26
nsanl ynlendiren byk dnrler dnce yaplarn ancak dil ile
oluturabilir.
Dilsiz hibir dnce var olamaz, insan kendi kendine dnd zaman dahi
szcklerle yani dil ile dnr. Dilin, ortaya kmas iin bir topluma ihtiya vardr.
nk toplum yaam ancak iletiimle (dil ile) olanakldr.
H- DL VE TOPLUM
Dil, insann kendi var oluunu ifade etmesi asndan olmazsa olmaz
unsurlarndan biridir. Dilin olmad yerde toplumdan bahsetmek ok zor hatta
imknszdr. nk bir insan topluluu ancak dil sayesinde toplum haline gelir.
Bununla birlikte dilin varl da ancak toplumla mmkndr. Bu ynnle dil, toplumun
bir rndr.
56

Dil, insanlar arasnda en nemli ve en etkili iletiim aracdr. Ayn zamanda bir
toplumun kltrel deerlerini oluturan ve o toplumu ayakta tutan; edebiyat, sanat,
bilim ve teknii, dnya grn, ahlk anlayn, musikiyi ksacas kltrel miras
korumann ve gelecek nesillere aktarmann vastasdr. Bu sebeple dil, toplumun
ahdamardr.
57

bn Haldnun belirttii gibi dil ve lafzlar, anlamn, dncenin ve duygularn
kalplar ve kaplar mesabesindedir.
58
Bir millete ait btn deerler, kltrel birikim,
duygu ve dnceler dil kabna veya kalbna dklerek ifade edilir ve dil ile nesilden
nesile aktarlr. Dolaysyla dil, bir milletin duygu ve dnce hazinesidir. O, milletin
kalbidir. O kalpteki her kriz, millet bnyesini lme yaklatrr.
inli filozof Konfys, dilin toplum hayatndaki nemini yle anlatyor: Bir
memleketin ynetimini ele alsaydm, yapacam ilk i, hi phesiz dili gzden
geirmek olurdu. nk dil kusurlu ise, kelimeler dnceyi ifade edemez. Dnce iyi
ifade edilemezse, grevler ve hizmetler gerei gibi yaplamaz. Grev ve hizmetin
gerektii ekilde yaplamad yerlerde det, kural ve kltr bozulur. det, kural ve

56
Doan Aksan, Her Ynyle Dil: Ana izgileriyle Dilbilim, s. 11, 64.
57
Doan Aksan, Her Ynyle Dil: Ana izgileriyle Dilbilim, s. 64; Muharrem Ergin, a.g.e, s. 7 vd.
58
bn Haldn, a.g.e, s. 577.


27
kltr bozulursa adalet yanl yollara sapar. Adalet yoldan karsa, aknlk iine den
halk ne yapacan, iin nereye varacan bilemez. te bunun iindir ki, hibir ey dil
kadar nemli deildir.
59


59
sa Kayaalp, a.g.e, s. 58.








BRNC BLM
DLN KAYNAI MESELESNN ARAP
DLBLMCLER DIINDA ELE ALINII


29

I- ANTK ADAN YENAA DLN DOUU TEORLER
Dil felsefesi alanna ilikin sorunlar her ne kadar on dokuzuncu yzyln sonlar
ile yirminci yzyln balarnda derinlikli bir biimde tartlmaya ve dilin kendisinin
sorun olarak dnlmesine balanmsa da felsefe tarihi iinde arkeolojik bir kaz
yapacak olursak dil felsefesi tarihinden de bahsetmememiz iin hibir nedenimiz
yoktur.
60

Dnyada konuulan ilk dilin hangisi olduunu ortaya karmak amacyla
yaplan ilk aratrma Herodot tarihinde anlatlr. Msrllar, Psammetikos zamanndan
nce, kendilerini dnyann ilk insanlar sayyorlard. nl tarihi Herodotun
kaydettiine gre Msr Kral Psammetikos dnyann ilk insanlarnn kim olduunu
renmek ister. Bu amala bir obana rasgele yeni domu iki bebek verir. Onlar bir
ala kapatmasn, onlarn yannda kimsenin azn ap tek bir sz sylememesini ve
yemek vaktinde sadece yemeklerini vermesini emreder. Psammetikos, bylece
bebeklerin azndan kacak ilk sz renmeyi hedefler. Bebekler iki yana
geldiklerinde azlarndan kan ilk kelimenin Bekos! olduu grlr. Bunun zerine
Psammetikos, bu szcn hangi dilde kullanldn ve ne anlama geldiini aratrr.
Bu kelimenin, Phrygiallarn dilinde kullanldn ve ekmek anlamna geldiini
renir. Bylece bu aratrma neticesinde Msrllar, Phrygiallarn kendilerinden daha
eski olduklarn itiraf ettiler.
61

Miladi 1200 tarihinde Sicilya Kral II. Frederik ve miladi 1500 ylnda skoya
Kral IV. James (Ceyms) dilin douunun srrn zmek iin benzer yollara
bavurmulardr.
62

Dil, insanln ok genel ve ok nceki bir deneyi zerinde temellenir. Bu
deney, fiziksel olmaktan ok toplumsal zelliktedir. ocuk daha konumay
renmeden evresindeki insanlarla iletiim kurmann daha basit yollarn bulmutur.

60
Alkm Saygn, a.g.m, s. 1.
61
Herodotos, Herodot Tarihi, (ev. Mntekim kmen), Remzi Kitabevi, stanbul, 1973, s. 103-104.
62
brahim Ens, Delletul-Elf, Mektebetul-Encil, Msr, 1991, s. 13-14; Ksid Ysir ez-Zeyd, a.g.e,
s. 36-37; Umberto Eco, Avrupa Kltrnde Kusursuz Dil Aray, (ev. Kemal Atakay), stanbul, 2004, s.
1.


30
Organik dnyann tmnde bulduumuz rahatszlk, ac, sevin, alk veya korku sesleri
ocukta yeni bir biim almaya balar. Onlar artk basit igdsel tepkiler deildir.
nk daha bilinli ve isteyerek kullanlrlar. ocuk yalnz brakldnda, aa yukar
anlalabilen seslerle annesini veya dadsn ister ve bu isteklerinin, istedii etkiyi
oluturduunun bilincine varr.
63

lkel insan, bu ilk toplumsal deneyi doa btnlne aktarr. nk insanolu
varolup dnmeye balamasndan beri dilde bulunduunu zannettii sihirli bir gcn
etkisinde kalm ve bu gce sahip olmak istemitir. Mitolojik sylemlerin etkin olduu
dnemde insan, dilin byl bir g olduu zannn, doast bir kuvvet olarak kabul
etmitir. Bu ada dnyay, cansz bir varlk eklinde deil, canl, iitebilen, anlayabilen
bir varlk olarak alglamtr. Doadaki glerden uygun bir ekilde yardm istediinde,
yardm alabileceini ummutur. nk o, hibir eyin byl szcklere kar
duramayacana inanmtr. Ne var ki bu dnemde insan, dilin bysel etkisinden
kurtulduunda canl olduuna inand doa zerinde aratrma yapmaya
balamtr.
64

Dilin bysel ilevinin olmadn anlayan insan, anlambilimsel ilevini
anlamaya ynelmitir. Bu gei Grek felsefesinin balangcnda yer almaktadr.
Herakleitos (M.. 535/475)a gre, evrensel dzenin doru yorumunun ipucu maddi
dnyada deil, insan dnyadadr. Bu insan dnyada konuma yetisi, odak noktasnda
bulunmaktadr. Bu nedenle eer evrenin anlamn kavramak istiyorsak, konumann ne
anlama geldiini anlamamz gerekir.
65

Dil ve dnce birbirinden ayrlamaz.
66
Parmenides (M.. 539/469), bir ve
ayn ey olduklarndan hareketle varlkla dnceyi ayramayacamz syler.
67
Antik

63
Ernst Cassirer, nsan stne Bir Deneme, (ev. Necla Arat), Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1997, s.
136.
64
Ernst Cassirer, a.g.e., s. 136-137; Hlya Altunya, Frbde Dil Felsefesi, (Baslmam Yksek Lisans
Tezi, Sleyman Demirel niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim
Dal), Isparta, 2003, s. 7.
65
Ernst Cassrer, a.g.e., s. 137.
66
Tuncer Tucu, Felsefe Tarihi, Sorun Yaynlar, stanbul, 1985, I, 53; Ernst Cassrer, a.g.e., s. 135.
67
Ernst Cassrer, a.g.e., s. 138.


31
ada dilin insann z iin olan nemine ilk iaret eden Parmenides olmutur.
Parmenidese gre her eye bir ad veren insandr.
68

Herakleitosa gre, dil insana gelen ilhamla olumutur. nsan, sz konusu
ilham sayesinde konumay, eyann isimlerini renmitir.
69

Democritos (M.. 460/370) ise dilin uzlama ve anlama sonucu meydana
geldiini dnmektedir.
70
Nitekim Platon, dilin douu konusunu ele ald Kratylos
diyalounda Demokritosun grlerini bize Hermogenesin azndan; Herakleitosun
grlerini ise Kratylosun azndan aktarmaktadr.
71
Platonun bu diyalou zerinde
ileride ayrca durulacaktr.
Democritos, insan dilinin duygusal zyapdaki belli seslerden kaynakland
tezini ortaya atan ilk dnrdr. Daha sonra Epicurus (M.. 341/270) ve Lucretius
(M.. 95/55) da ayn gr benimsemilerdir. Bu grn, dil kuram zerinde srekli
bir etkisi oldu. Dilin kayna hakkndaki doal ses kuram olarak bilinen bu tez, dil
felsefesinde XVII. yzylda hemen hemen ayn ekilde Vico (1668/1744) ve Rousseau
(1712/1778) gibi dnrler tarafndan da savunulacaktr.
72

Mehur Yunan filozofu Platon (M.. 430/347), dilin douunu ve insann ilk
dnemlerinde dili kullanmay nasl rendiini aratrmtr. Platon, her ne kadar ou
durumda szcklerin anlamn uzlama ve kullann tayin ettiini kabul ederse de O,
dilin bir ilham neticesinde, yaratlla birlikte kazanlm ftr bir kabiliyet olduu
grndedir.
73

Aristo (M.. 384/322) ise konuyla ilgili olarak Eflatunla ayn gr
paylamamaktadr. Aristo, bir anlam gsteren lafzlarn, l sonucu yani bir uzlama
ve anlamayla olutuu kanaatindedir. Uzlamann gerekleme ekli de yle olur.

68
Bedia Akarsu, a.g.e, s. 16.
69
Ksid Ysir ez-Zeyd, Fhul-latil-Arabiyye, Drul-furkn, Ammn, 2004, s. 36; Ragp Hulsi
zdem, Dil Treyii Teorilerine Toplu Bir Bak, Ankara, 1944, s. 14.
70
Ksid Ysir ez-Zeyd, a.g.e, s. 36; Vedi Vsf Mustafa, bn azm ve mevifuhu minel felsefe vel-
mant, Abudabi, 2000, s. 262; Ragp Hulsi zdem, a.g.e, s. 14.
71
Platon, Kratylos, Diyaloglar 1, (ev. Teoman Aktrel), Remzi Kitabevi, stanbul,1982, (384d).
72
Bedia Akarsu, a.g.e, s. 16; Ernst Cassrer, a.g.e., s. 141; Hlya, Altunya, a.g.t., s. 10.
73
Ksid Ysir ez-Zeyd, a.g.e, s. 35-36.


32
Herhangi bir yerde bulunan bir insan topluluu zel kurallarla ekillenen bir szck
grubu zerinde anlamtr.
74

Aristo, sz (kavl), ses ile ortaya kp zihinde olan izlere yani dnce ve
tasavvurlara dellet eden semboller eklinde tanmlar. Yaz da ses ile ortaya kan
gstermek iin kullanlr. Farkl toplumlar iin yaz bir ve ayn olmad gibi bir sembol
olarak kullanlan lafzlarda ayn deildir. Ancak lafzlarla anlatlan zihindeki izler,
tasavvurlar, dnceler ve anlamlar btn insanlarda ayndr. Lafzlar, anlamlar
gstermesi ynnden ise uzlamsaldr.
75

Bununla birlikte Aristonun uzlamcl tamamen Democritosun
uzlamcl gibi deildir. nk Aristo, insann konuabilme yetisine sahip olduu
fikrini de kabul etmektedir. Netice itibariyle ona gre, ses ve dil yetisi tabi ve ilahdir;
onlarn kullanllar ise beer ve ihtiyrdir.
76

Epikuros (M.. 341-270), konumann grme ve iitme gibi insanda istek d
ileyen tabi bir yeti olduunu ileri srmtr.
77

Romallarn dil hakkndaki grleri de Aristo ve Epikurosun benimsedii ve
Platonun Kratylos diyalounda vurgulad iki temel tez etrafnda dnen antik Yunan
dncesine benzemektedir.
Lucterius Carusa gre insanlar eitli sesler kararak konumaya sevkeden
tabiattr. Eyalarn isimleri ise ihtiyatan doar. Horatius, insanlarn yeryzne ilk
yayldklar zaman dilden ve zekdan yoksun bir ekilde sr halinde olduklarna,
giderek eitli ihtiyalarn belirleyen kelimeleri kefettiklerine ve bylece muayyen bir
kltr dneminde dile sahip olduklarna inanr. Romallar konumann tabiat seslerini
taklit ile baladna ve tesadflerle gelitiine inanyorlard. Bu grle, dnyann

74
Frb, erul-Frb li kitbi Aristtls fil-ibre, s. 29, 31; Ksid Ysir ez-Zeyd, a.g.e, s. 36.
75
Frb, erul-Frb li kitbi Aristtls fil-ibre, s. 24-31.
76
Ragp Hulsi zdem, a.g.e, s. 19.
77
Ragp Hulsi zdem, a.g.e, s. 20-21; Ayhan Songar, a.g.e, s. 19.


33
eitli blgelerinde yaayan insanlarn farkl diller konumasna da kendilerine gre bir
aklama getirmi oluyorlard.
78

Dil, dnyaya alan penceremizin biricik anahtardr. Tm insanlar dili
renme potansiyeli ile dnyaya gelirler. Bu bir arnn bal petei yapma yeteneine, bir
rmcein a rme yeteneine benzetilebilir. Ancak tm insanlar doduklar ortamda
konuulan dili kullanrlar.
79
nsana rastladmz her yerde, onun konuma yeteneine
sahip olduuna rastlarz.
80
O halde dilin douu ile insann varoluu arasnda ok sk
bir iliki vardr.
Nitekim Tevratta eyaya ve hayvanlara ad verme ii ilk insan olan Hz.
deme dayandrlmaktadr.
Ve Rab Allah, her kr hayvann ve gklerin her kuunu topraktan yaratt ve
onlara ne ad koyacan grmek iin deme getirdi ve dem her birinin adn ne
koydu ise, canl mahlkun ad o oldu. Ve dem, btn srlara ve gklerin kularna ve
her kr hayvanna ad koydu fakat dem iin kendisine uygun yardmc bulunmad.
81

Acaba Hz. deme bir tek dil mi, yoksa gnmzde konuulan dillerin tamam
m retilmitir. Diller nasl eitlenmitir. Tevratta Babilde dillerin kartrlmas ile
ilgili anlatlan bilgi bu sorulara bir cevap nitelii tamaktadr.
Tevratta dillerin kartrlmas zetle yle anlatlr: Btn dnyada tek bir dil
vard. nsanlar g esnasnda inar diyarnda bir ova bulup oraya yerletiler.
Dalmamak iin kendilerine bir ehir ve ba gklere eriecek bir kule ina etmeye
karar verdiler. Tanr insanolunun ina ettii ehri ve kuleyi grmek zere aaya indi
ve yle dedi: Bakn insanlar tek bir topluluk olup konutuklar dil de tektir. Yapmaya
baladklar ey budur. imdi hayal ettikleri hibir ey onlardan esirgenmeyecektir.
Gelin aa inelim ve dillerini yle kartralm ki birbirlerini anlamasnlar. Bylece
Tanr, insanlar oradan btn yeryzne yayd. Onlar da kenti kurmaktan vazgetiler.

78
Ragp Hulsi zdem, a.g.e, s. 24-27; Ayhan Songar, a.g.e, s. 19-20.
79
Komisyon, a.g.e, s. 18.
80
Ernst Cassrer, a.g.e, s. 135.
81
Tevrat, Tekvin, Bap II, 19-20.


34
Bu yzden kentin adna Babil dendi. nk Tanr, orada btn dnyann dilini
kartrd.
82

Suy, bu rivayetin baka bir versiyonunu bn Askirin Enes b. Mlikten
aktardn belirtir. Buna gre: Allah mahlkat Babilde toplad zaman onlara bir
rzgr gnderdi. Herkes niin toplandn merak ediyordu. Bu srada birisi onlara yle
seslendi; baty sana, douyu soluna alp Kbeye ynelen iin sem ehlinin kelm
vardr. Bunun zerine Yarub b. ahn ayaa kalkt. Ona, sen Yarub b. ahn b.
Hdsun denildi. Bylece o, fasih Arapay ilk konuan kii oldu. Seslenici diller
yetmi ikiye ayrlnca kadar yle yle yapan iin u dil vardr demeye devam etti.
Sonunda ses kesildi ve bylece diller karrtlm oldu.
83

Hz. demin eyaya ve hayvanlara ad verme hikyesi ile Babil Kulesi
arasndaki dilin geliim serveni asndan ba kurulabilir. Biz insanlar dili bireysel
ynden olmasa da en azndan toplumsal adan oluturduumuzu sanrz. Oysaki her iki
rivayetten karlacak sonuca gre dil, gerekte Tanrnn pek anlayamadmz bir
armaandr.
84

Ortaa hiristiyan bat dnyasnda dilin menei ile ilgili tartmalarn da Ahd-i
Atikte yer alan rivayetlerin yorumundan ibaret olduunu syleyebiliriz. Buna gre dilde
uzlama (l) yoktur. Dil tamamyla ilh addedilmitir. Ortaada hiristiyan
kilisesinin kanaati bu yndedir. Hatta Heretiklerin reisi Euonimus, Aziz Basilios (Saint
Basile)u dili Allahn insanlara verdii kabiliyete nispet etmesinden tr ilh basireti
inkr etmekle itham etmitir.
85

Hint dncesine gre her nesnenin z adlarda sakldr. Adlara egemen
olmasn, onlar kullanmasn bilen kimse, nesneler zerinde de bir egemenlik kazanr.
Eski dinlerde de ayn kanaat hkimdir. Veda dininde szn, dilin manevi gc ana
motiflerden birisidir. Rigvedada szn gc Tanrnn gcne yakndr. nk fani bir

82
Tevrat, Tekvin, Bap XI, 1-10.
83
Suy, el-Muzhir, I, 32.
84
Roy Harris ve Tablot J. Taylor, Dilbilimi Dnnde Dnm Noktalar I, (ev. Eser E. Taylan ve Cem
Taylan), Ankara 2002, s. 39-40.
85
Ragp Hulsi zdem, a.g.e, s. 39.


35
varlk olan insan sznn temelinde tanrsal sz bulunur. Bu tanrsal sz Yunanllarda
logos oluturmaktadr.
86

Hint mitolojisine gre yldrmn sesi tabiat tanrlarndan Vacn sesidir.
Vedalarda szn ebed olduu, drt blmden meydana geldii ve bu drt blmden
birinin insanlara isabet ettii anlatlmaktadr. Hint felsefesine gre kelimenin maddesi
fni, cevheri ise ebeddir.
87

Grld gibi antik felsefede mesele hakknda iki farkl temel gr
bulunmaktadr. Birincisine gre dil Tanrnn insana bir armaandr. Yani dil kabiliyeti
Tanr tarafndan yaratlla birlikte verilmitir. Dier gre gre dil, insan tarafndan
konulmu, bulunmu bir ey kabul edilmektedir. Yani dil, insanlar arasnda gerekleen
toplumsal bir uzlama ve anlama sonucu olumutur.
Bu iki temel tez antik ada derli toplu bir ekilde ilk olarak Platonun
Kratylos diyalounda ilenmitir. Bu meseleyi ele alan ilk metin olmas nedeniyle bu
metin zerinde durmak istiyoruz.

II- DLN DOUUYLA LGL ANTK BR METN: KRATYLOS
DYALOU
A- KRATYLOS DYALOU
Dil zerine yazlan en eski metinlerden biri Platonun Kratylos diyaloudur.
Dil felsefesi hakknda yapacamz arkeolojik kazda ana duraklarmzdan
birisi de Platonun diyaloglardr. Bu diyaloglara baktmzda unu syleyebiliriz ki
Platona gre dilin biri olaan dieri de olaan d olmak zere iki kullanm vardr.
Dilin olaan kullanmn, onun dilin adlandrma ilevi hakkndaki grleri
oluturur. Platon bu balamda dilin kkenine ilikin bir incelemede bulunur. Nesnelere
adlar ilk verenin kim olduu sorusuna cevap arar.

86
Ragp Hulsi zdem, a.g.e, s. 9 vd.; Bedia Akarsu, a.g.e, s. 15.
87
Ragp Hulsi zdem, a.g.e, s. 9 vd.


36
Platonun dil felsefesinde dilin olaan d kullanm ile dilin sofistik, retorik
ve sanatsal alanda kullanm kastedilmektedir.
88

Platonun dil felsefesinde bizi ilgilendiren dilin olaan kullanmdr. Bu
balamda Platonun Kratylos diyalou dilin douu konusunu ele alan en nemli
metinler arasnda yer alr. Kratylosun, Platonun zerinde en ok aratrma yaplm
diyaloglarndan biri olmas da onun nemini vurgulamaktadr.
Diyalog, Sokrates, Hermogenes ve Kratylos arasnda gemektedir.
Hermogenes, uzlamac gr; Kratylos, doalc gr savunur. Platon ise
Sokratesin azndan konuarak kendi dncelerini dile getirir.
Diyalogda, bu noktalarda farkl grler ileri sren iki rakip gr vardr.
Bunlardan birini diyaloga adn veren Kratylos dierini ise Hermogenes temsil
etmektedir.
Platon, Kratylosta doalc gr ile uzlamc gr arasnda bir tartma
yrtr. Diyaloga adn veren Kratylos doalclktan, rakbi Hermogenes ise
uzlamclktan yana kartlarn aar. Kratylosa gre her varlk iin doru tek bir
adlandrma vardr; adlar eylere birtakm uzlamlar sonucu deil; doal bir
zorunlulukla verilir. Nitekim ona gre gerek Yunanllar gerekse Yunanca
konumayanlar iin doru olan ancak bir adlandrma vardr.
89

Hermogenese gre ise adlarn doruluu belirli bir uzlama ve anlamadan
gelir. Bir nesneye verilen her ad doru bir addr. Eski ad braklarak yerine baka bir ad
konsa yenisi eskisinden daha az doru olmayacaktr. Doa hibir zaman bir nesneye
zg bir ad vermiyor. Binaenaleyh bir kimse bir nesneye ne ad veriyorsa o nesnenin ad
o olur. Dolaysyla adlar ile adlandrdklar eyler arasnda doal bir ba bulunmaz.
eylerin zleri de herkes iin baka bakadr.
90

Platon ise konunun son derece zor olduunu, zm kendisinin de bilmediini
belirttikten sonra Hermogenesin sand gibi adlarn belirlenmesi herkesin ii

88
Alkm Saygn, Platon ve Dil Felsefesi, (http://www.mevsimsiz.com.tr.), s. 1.
89
Platon, a.g.e, (384a).
90
Platon, a.g.e, (384d-e).


37
olmadn Kratylosun dedii gibi nesnelerle adlar arasnda doal bir ba bulunduunu
dnmektedir. Ona gre yaplmas gereken ey adlarn doal doruluklarnn neye
dayandnn aratrlmasdr.
91


B-KRATYLOS DYALOUNDA TARTIILAN DRT TEMEL TEZ
Kratylos'taki adlarn doruluu tartmas, aslnda, birbiriyle balantl ve
birbirini tamamlayan drt temel tez etrafnda dnen bir tartmadr. Bu tezlerin;
lki, adlarn ileviyle ilgilidir.
kincisi, adlar ile onlarn adlandrdklar eyler arasndaki ilikinin yaps
hakkndadr.
ncs, bir eyin ka doru ad olabileceiyle alakaldr.
Sonuncusu ise bir ynyle dilin douu olarak yorumlanabilecek bir konuyla,
yani adlarn ilk verilmesiyle ilgilidir.
92

1- Adlarn levi
Yukarda belirtilen tezler ierisinde btn taraflar sadece ilk tez olan adlarn
ilevi konusunda hemfikirdir. Her taraf da adlarn, bakalarna bilgi vermeye, bir ey
retmeye yarad kansndadr. Platon, bu dnceyi somutlatrmak iin burgu ve
mekik rneklerini verir. Adlar tpk burgu ve mekik gibi birer aratrlar. Nasl ki mekik
dokuma, burgu ise delme eyleminde kullanlan bir arasa; ad da konuma ve adlandrma
eyleminde kullanlan bir aratr. Adlar sayesinde nesneleri doalarna gre birbirinden
ayrt edip bakalarna bir ey retiyoruz.
93


91
Platon, a.g.e, (384c).
92
R. Levent Aysever, Kratylos: Adlarn Doruluu ve Bilgi, (Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi
Dergisi, Cilt 19, Say: 2), Aralk 2002, s. 154-155.
93
Platon, a.g.e, (387c-d-e, 388c, 428e).


38
2- Adlar le Onlarn Adlandrdklar Nesneler Arasnda Doal Bir Ba
Var mdr?
Kratylosa gre adlar ile onlarn adlandrdklar eyler arasnda doal bir ba
vardr. Her eyin doal (doalar gzetilerek konmu) bir ad vardr.
94
Adlarn,
adlandrdklar eylerin zlerini ya da doalarn bakalarna retmesini olanakl klan,
adlar ile onlarn adlandrdklar eyler arasndaki bu ilikidir. Ancak, bu ilikinin yaps,
yani doall konusunda Kratylos'un ak seik bir dncesi yoktur. O, yalnzca, adlar
ile onlarn adlandrdklar eylerin bir ve ayn eyler olduunu syler.
95
Bunlar ylesine
bir ve ayndr ki, adlar bilen onlarn adlandrdklar nesneleri de bilir.
96

Hermogenese gre ise adlar ile onlarn adlandrdklar eyler arasnda hibir
doal ba yoktur. Hermogenes, adlar ile onlarn adlandrdklar eyler arasndaki,
adlarn bilgi verme ilevlerini yerine getirmelerini olanakl klan ban "uzlama"
olduunu savunur. Ad koyma ii treye, gelenee kullana gre yaplr. Bir nesnenin
arl o nesnenin ad olur. O uzlamay bir kent ya da bir devletle snrl tutmaz
bireye kadar indirger. Hermogenes, Sokratese adlandrmann yle olacan syler:
Bir nesneyi ben benim uydurduum bir isimle isimlendirebileceim gibi sen de senin
uydurduun bir isimle isimlendirebilirsin. Ayn ekilde bir eye farkl devletlerde ve
farkl dillerde farkl adlar verilebilir. Mesel, bakalarnn insan dediine at; at
dediine de insan diyebiliriz.
97

Ne var ki Platona gre Hermogenes kendi syledikleriyle elimekte,
bakalarna bir eyler bildirmenin olanan ortadan kaldrmaktadr.
98

Sonu olarak, farkl dillerin varln aklamak iin kullanlabilecek uzlama
kavramn, Hermogenes dncesinde her insann bakalarnn kullandndan tamamen
farkl bir dil kullanmas gibi, dilin bakalarna bilgi verme ilevini gerekletirmesini
olanaksz hale getiren bir durumu da iinde tayan bir kavram olduu grlmektedir.
99


94
Platon, a.g.e, (384a-b, 390e).
95
Platon, a.g.e, (430a-e).
96
Platon, a.g.e, (435d).
97
Platon, a.g.e, (385a-b-c-d-e).
98
Platon, a.g.e, (390e).
99
R. Levent Aysever, a.g.m, s. 158.


39
Platon da Kratylos gibi adlar ile adlandrdklar eyler arasnda doal bir ba
grr. Bu ba hakknda dndkleri bilgi ve varlk grlerinden bamsz deildir.
Ona gre eylerin bir ve tek z vardr, bilmek zleri bilmektir ve zler herkes iin
ortaktr. Ancak Platon, adlar ile adlandrdklar eyler arasndaki farka iret eder ve
Kratylosun bu ikisini birbirine indirgemesini eletirir.
100

Platon, uzlamay savunan Hermogenes karsnda tam bir doalc gibi
konuur, ama onun Kratylos doalclnda da grd nemli bir hata vardr: Adlar ile
onlarn adlandrdklar eyler bir ve ayn deildir.
101
Eer yle olsalard, her eyden iki
tane olur, hi kimse de bunlardan hangisinin ad, hangisinin adlandrlan ey olduunu
belirleyemezdi.
102
Herkes iin ayn olan eylerin zleridir.
3- Bir Nesnenin Ka Doru Ad Vardr?
Kratylosa gre bir nesnenin bir ve tek doru ad vardr.
103
Bir adn doruluu
adlandrd nesnenin doasn gstermesine dayanr.
104
Bir nesnenin hem Yunanllar
hem de yabanclar ksacas herkes iin bir ve tek doru adlandrmas vardr.
105

Dolaysyla bir eyin zn, herkes iin ortak tek bir ad gsterebilir. Ancak bu sav,
birbirini tamamlayan baka nemli iki sav daha ierir: Kratylos, yanl olan bir ey
sylemenin olanaksz olduu dncesindedir.
106
nk yanl olan bir ey sylemek
demek, olmayan bir ey sylemek demektir. Dolaysyla birinin yanl olan bir ey
sylediini ileri srmek, onun hem bir ey sylediini hem de hibir ey sylemediini
iddia etmek anlamna gelir. Oysa bu olanakszdr.
107
Kratylos'a gre yanl olan bir ey
syleyen, aslnda yalnzca birtakm anlamsz sesler karm olur.
108
Baka bir deyile
yanl olan bir ey syleyen kiinin azndan kan szler ksmen bile olsa ne dorudur
ne de yanl. Onun azndan kan szler, bakr bir kab dven ustann kard
grltden farkl deildir.
109
Btn bu dnceler, bizi bir eyin ancak tek bir doru ad

100
Platon, a.g.e, (432d).
101
Platon, a.g.e, (430a).
102
Platon, a.g.e, (432d).
103
Platon, a.g.e, (384a).
104
Platon, a.g.e, (428e).
105
Platon, a.g.e, (384b).
106
Platon, a.g.e, (429b-c).
107
Platon, a.g.e, (429c-d).
108
Platon, a.g.e, (429e).
109
Platon, a.g.e, (430a).


40
olabilecei tezinin ierdii ikinci bir alt-teze gtrr. Eer yanl olan bir ey sylemek
olanakl deilse, adlar tanm gerei doru olmak zorundadr. Kratylos'un iddias da
gerekten budur: Bir ad, eer ad ise, dorudur.
110

111

Hermogenese gre ise bir adn doru olabilmesi, adlarn birer uzlam sonucu
konmasna baldr. Nitekim bir eye verilen her adn doru olduunu iddi eden
Hermogenes adlar ile adlandrdklar eyler arasnda doal bir ban bulunmadn
kabl etmekle her adn doru olduunu da kabl etmi olur. Bir eye birden fazla ad
verilebilecei gibi ayn eye verilen her ad da dorudur. Ksacas, bir eyin ad,
herhangi birinin ona vermeye karar verdii addr, dolaysyla da bir eyin herkesin ona
vermeye karar verdii kadar ad vardr.
112

Mekik rnei zerinden Hermogenesle tartan Platon, Hemogenese
tornacnn mekii yaparken elinde krlmas durumunda yenisini yaparken krk mekii
mi gz nnde bulundurur yoksa krlan mekii yaparken esinlendii biimi mi?
sorusunu sorar. Esinlendii biimi diye cevap alnca her iki taraf bu biimin mekiin
z olduu zerinde anlam olurlar.
113

Platon, buradan da adlarn doal olarak nesnelere zg olduu, bu doruluu
her nesneye uygulayabilmenin herkese vergi olmadn syleyen Kratylosun hakl
olduu sonucunu karr.
114

Platon, adlar ile onlarn adlandrdklar eyler arasnda, beli snrlar ierisinde
uzlama izin verse bile, doal bir ba olmas gerektiini, dolaysyla bir eye verilen
her adn doru olamayacan savunmakla kalmaz, ayn zamanda belli snrlar
ierisinde, Kratylos'un "tek bir doru ad" savn da benimsemi grnmektedir.
Platona gre doru adlar, adlandrdklar eylerin zn gsteren adlardr.
Byle bir dnceden kacak sonu bellidir. Bir eyin tek bir doru ad vardr.

110
Platon, a.g.e, (429b).
111
R. Levent Aysever, a.g.m, s. 156.
112
Platon, a.g.e, (385d-e).
113
Platon, a.g.e, (390e).
114
Platon, a.g.e, (391a).


41
Platon'un herkes iin ortak olduunu belirttii "adn kendisi", ite, bu o tek doru addan
baka bir ey deildir.
115

4- Adlar Nesnelere lk Veren Kimdir?
Kratylosa gre adlar ilk veren kimseler insanst bir gce ship olmaldr;
nitekim onlar zleri bilenlerdir, aksi durumda yanlmalar kanlmaz olurdu. O halde bu
kimselerin verdikleri adlar zorunlu olarak dorudur.
116

Hermogenes ise adlar ilk veren kimseler hakknda herhangi bir aratrma
yapmay anlamsz grr. Herkesin her eye her istedii ad verebileceini savunan
uzlamcln adlarn ilk olarak kimin tarafndan verildii gibi bir soruya yant aramas
beklenemez. Nitekim diyalogda, adlarn ilk verilii konusunda bir kuram olmayan tek
taraf Hermogenes'tir.
Bir meslei en iyi yapacak kimsenin o meslein sanatkr olduunu belirten
Platon, yine bize somut rnekler verir. Dokumac, mekii gereince kullanmay
tornacya borludur. Peki, herkes tornac olabilir mi? sorusuna hayr ancak bu iin
ehli olabilir eklinde cevap verir. Ad verme ilemini de bu rnekle kyaslayan Platon,
nesnelere isim vermenin, ad kurmann baka bir deyile adlandrmann herkesin ii deil
de ad yapcsnn ii olduunu syler. Ad yapcs da yasa koyucudur.
117

Grld gibi Platon, adlar kimin koyduu noktasnda da dncelerini
doalclktan yana ortaya koyar; fakat Kratylos doalclna da nemli eletirileri
vardr. Platon'un adlarn verilii konusunda Hermogenes'e ynelttii itiraz, adlar
herkesin veremeyecei biimindedir. Adlar, ancak ad-yapclar, baka bir deyile yasa
koyucular verir. Kratylostan farkl olarak tanrlarn verdii adlar ile insanlarn verdii
adlar arasnda bir ayrm yapar. Platona gre tanrlarn verdii adlar tanmlar gerei
doru olmak zorundadr; ne var ki bu adlar hakknda herhangi bir bilgiye ship olmak
mmkn deildir.
118
Bylelikle Platon, bu incelemenin salt insanlarn verdii adlarla

115
R. Levent Aysever, a.g.m, s. 160-161.
116
Platon, a.g.e, (438b-c, 436b-c, 430e).
117
Platon, a.g.e, (388d-e).
118
Platon, a.g.e, (391d).


42
snrl tutulmas gerektiini dnr. Bu insanlar da yasa koyuculardr (bilge insanlar);
bu ii ancak onlar gerekletirebilir.
119

Ne var ki yasa koyucular sradan insanlardan daha geni bir bak asna ship
olsalar da sonuta onlar da birer insandr ve onlar arasndan da iini kt yapanlar
kabilir. Bu bakmdan nesnelerin bilgisine ulamada adlardan deil de nesnelerin
kendisinden hareket etmek daha gvenilir bir yoldur.
120

Sokrates, bunun iin, yasa koyucularn verdikleri adlarn doruluunu
denetleyen baka insanlardan da sz etmektedir: Bunlar, yasa koyucuyu yapt ite
ynlendiren, denetleyen diyalektikiler, yani soru sormay ve onlar yantlamay bilen
insanlardr.
121

Sokrates'in, eylerin zn ses ve hecelerle ilk taklit etmeye, baka bir deyile
ilk adlar vermeye alan bir yasa koyucunun, neler yapmas gerektiiyle ilgili ayrntl
bir aklamas da vardr: nce harfleri, yani seslileri, sessizleri, ift seslileri vb.
birbirinden ayrmaldr. Sonra, adlandrlacak eyleri de eksiksiz bir biimde
snflandrmaldr. Bylece, ad verilecek eyleri hangi harflerle taklit edebileceini
belirlemi olacaktr. Hangisi iin tek bir harf, hangisi iin bir dizi harf gerektiini
grebilecektir. Yasa koyucu, byle yapa yapa harfleri eylere uygular. Seslerden
heceler, hecelerden adlar ile fiiller, onlardan da nermeler kurar ve bylece geni ve
byk bir btn elde eder.
122

Antik adan balayarak yeniaa varana kadar dilin douu hakknda yaplan
tartmalarn genel erevesi izildikten sonra yeniada batda dilin kayna ile ilgili
olarak ileri srlen fikirler zerinde durmak yararl olacaktr.


119
Platon, a.g.e, (429a-b).
120
Platon, a.g.e, (439b).
121
Platon, a.g.e, (390b-d).
122
Platon, a.g.e, (424b-425b).


43
III- YENA (16-19.yy)DA DLN DOUU LE LGL
DNCELER
Bu balk altnda 16-19.yy arasnda nemli grdmz batl bilginlerin dilin
menei hakknda dnceleri anahatlaryla incelenecektir.
Descartes (1596/1650), hayvanlarn iaret kullanma yeteneine sahip olmalar
sebebiyle otomatik varlklar olduunu, igdleriyle hareket ettiklerini, dili dncenin
yarattn, bu sebeple ilk dilin sadece heyecan belirleyen lklardan ibaret olmayp
dncenin sembolik ifadeleri olduunu ileri srmektedir. nk canllar ierisinde akl
yrtme yetenei sadece insana zgdr.
123

Vico (1668/1744)ya gre szcklerle anlamlar arasnda doal bir balant
vardr. Btn szckler ya nesnel bir doal sesin yinelenmesidir ya da dorudan
doruya bir duyguyu, bir acy yahut hazz, bir sevinci yahut znty dile getiren
duyularla ilgili seslerdir. Gnmzde de taraftarlar bulunan bu teoriye gre insan
konumas (dili), doadaki tm canl yaratklara verilmi temel bir igdye
indirgenebilir. Korku, ac, fke veya sevin lklar sadece insana zg zellikler
deildir. Bu zelliklerin benzerlerine hayvanlar dnyasnda da rastlarz. Bu benzerlikten
faydalanlarak insann konumasna psikolojik bir aklama getirilmeye allmtr.
124

Psikolojik (nlemsel) kuramn olgunlamas, biyolojinin kendisi iin evrensel
bir ilke bulmasna balyd. Bu ilke, Darwin (1809/1882)in evrim kuramnca
saland.
125
Darwin, 1859da Trlerin Kkeni (Origin of Speices) adl eserinde dilin
meneiden ok, insann evrimi ihtimalini ele ald. Ancak eseri ksa srede zamann
dilbilimcileri arasnda byk bir ilgi uyandrd.
126

Ama burada temel bir glk yine yerinde kalyordu. Dilin kkenine ilikin
evrimci kuramlarn savunucular, aalar yznden orman grmekte baarszla

123
Ayhan Songar, a.g.e, s. 21; Gordon Winant, Hewes, Dilin Douuna likin Kuramlar, (ev. Hasan
Boynukara - Blent C. Tanrtanr), Yznc Yl niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Yaynlar, Van,
1993, s. 9.
124
Bedia Akarsu, a.g.e, s. 16; Ernst Cassrer, a.g.e., s. 141; Hlya, Altunya, a.g.t., s. 10.
125
Ernst Cassrer, a.g.e., s. 141.
126
Gordon Winant, Hewes, a.g.e, s. 27.


44
dtler; onlar, nlemden konumaya giden dolaysz bir yol bulunduu varsaym ile ie
baladlar. Ancak bu, sorunu zmlemek deil, kantlanm olduunu varsaymakt.
127

Hayvan dili olarak adlandrlan dil, her zaman tmyle znel bir dil olarak
kalmakta; eitli duygu durumlarn dile getirmekte ama nesneleri ayrp
betimleyememektedir. te yandan kltrnn en aa evrelerinde bile insann, yalnzca
duygusal bir dile ya da bir jest ve mimikler diline indirgendii konusunda da hibir
tarihsel kant bulunmamaktadr.
128

nl psikiyatri uzman Ayhan Songar, Dil ve Dnce adl yaptnda
Darwinin evrim teorisini eletirdikten sonra u ifadelere yer verir: Nasl insan
maymundan gelmemi, insan olarak yaratlm ve asrlar boyu tekml etmi ve
bugnk medeni insan haline gelmise, dil ve lisn da bir takm iptidai (ilkel)
sayhalardan (lk), feryatlardan konumaya doru tekml etmemitir. nsan, konuan
bir varlk olarak dnyaya gelmitir. Ancak konumann kendi tarihi seyri ierisinde
gelimesi, olgunlamas ve tekml inkr edilemez.
129

Otto Jespersen diyor ki: tlediim ve ilk kez tarafmdan tutarl bir ekilde
uygulanan yntem, kullandmz modern dilleri tarihin ve gerelerimizin elverdii
lde geriye doru izlemektir. Eer bu srele sonunda artk gerek bir dil olarak deil
de, dil ncesi bir ey olarak adlandrabileceimiz, azdan kan sesler betimlemesine
ularsak, o zaman sorunumuz zmlenmi olacaktr.
130

Jespersen, Benfeyin nlemle szck arasnda nlemin dillin olumsuzlanmas
olduunu sylememize yetecek kadar byk bir uurum bulunduu konusundaki bir
gzleminden sz ediyor. nlem, dilin olumsuzlanmasdr; nk biz nlemleri ya
konuamadmz ya da konumayacamz zaman kullanrz. Jespersene gre, dil,
nlemle anlatmn yerine bildirime getiinde domutur.
131


127
Ernst Cassrer, a.g.e., s. 142.
128
Ernst Cassrer, a.g.e., s. 142.
129
Ayhan Songar, a.g.e, s. 18.
130
Ernst Cassrer, a.g.e., s. 143.
131
Ernst Cassrer, a.g.e., s. 143.


45
De Brosses (1709/1777), dilin bir takm szl taklitlerle baladn, daha sonra
yava yava taklidi mmkn olmayan eylerin de szl ifadelerinin bulunduunu,
bylece dillerin meydana geldiini sylemitir.
132

Jean Jacques Rousseau (1712/1778) da ilk dilin doadaki seslerin taklidinden
ibaret olduunu, bunu artikle (mafsallanm) seslerle meydana gelen konumann takip
ettiini, ancak insanda konumay salayan bir meram ifadesi kabiliyetinin de nceden
mevcut olduunu dile getirmitir.
133

Condillac (1715/1780), dilin deme nasl bahedildii hususunda ncildeki
grleri onaylamakla birlikte insann gerektiinde dili yeniden retebileceini ileri
srer. nsan tarafndan gelitirilecek dilin balangta jestler, mimikler, yz ifadeleri ve
anlamsz seslere dayandn ancak zamanla konumaya dntn kabul eder.
134

Adam Smith (1723/1790), ilk nce jest ve mimiklerle ifadeye dayanan iaret
dilinin ortaya ktn ancak bunun yetersizlii karsnda uzlama neticesinde szl
dilin gelitiini ifade eder.
135

Berlin Akademisinin 1769da Sadece doal zellikleriyle ba baa braklan
bir insan, bir dil icat edebilir mi? Bu amaca ulamak iin hangi aralara ihtiya
duyar? konulu deneme yarmasnda dl kazanan Herder (1744/1803)e gre dil,
insann dnerek vcuda getirdii bir olgu deildir, onun i benliinden, tabiatndan
fkrmtr. Bununla birlikte insann tabi bir insiyakla kard sesler akl olmadka
dil diye tanmlanamaz. Dolaysyla Herder, dilin balangcn insann rasyonel
dncesinin bir rn olarak grr ve sadece jestleri deil, ayn zamanda jestlerin
ortaya k aralar olan nlemleri ve ses taklitlerini de gz nnde tutar.
De Bonald (1754/1840), dilin insanlara verilmi ilah bir armaan olduunu
savunur.
136


132
Ayhan Songar, a.g.e, s. 21; Ragp Hulusi zdem, a.g.e, s. 54.
133
Ayhan Songar, a.g.e, s. 21; Gordon Winant, Hewes, a.g.e, s. 17; Ragp Hulusi zdem, a.g.e, s. 58.
134
Gordon Winant, Hewes, a.g.e, s. 14; Ragp Hulusi zdem, a.g.e, s. 51; Hseyin Kkkalay, a.g.e, s.
37.
135
Ayhan Songar, a.g.e, s. 21; Gordon Winant, Hewes, a.g.e, s. 23; Ragp Hulusi zdem, a.g.e, s. 57.
136
Gordon Winant, Hewes, a.g.e, s. 25; Ragp Hulusi zdem, a.g.e, s. 64.


46
Wilhelm von Humboldt (1767/1835), kendine kadar gelen dil anlaylarnn
tmyle birden savamtr. Dili insann aklnn bir rn olarak ele alan
rasyonalistlerin; dilin, doadaki seslerin yknmesinden doduunu ileri sren
pozitivistlerin; dili duyularn kendilerini amas olarak kabul eden empiristlerin; dilin
Tanr tarafndan insanlara hazr olarak verilmi kabul eden teolojik tezi savunanlarn
grlerini reddetmitir. Ona gre insan ihtiyalarn karlayabilmek iin bir toplumda
yaamak zorundadr. Toplumu oluturan bireyler birbirleriyle dil araclyla iletiim
kurarak ihtiyalarn giderirler. Ancak bu durum dilin karlkl yardmlama
gereksiniminden doduu anlamna gelmez. Humboldt, dilin, insanln bir i
gereksiniminden doduunu savunur. nk ona gre dil, topluluun ilikilerinde
sadece bir grme olay deildir, insann doasnda bulunan bir eydir.
137

Humboldt, insan ancak dili ile insandr, dili bulmak iinde onun insan olmas
gerekir der. nsan insan yapan dildir. Dilin olmad yerde insandan sz edilemez;
insann olmad yerde de dilden bahsedilemez. Bu dncelerinden onun, dili
antropolojik adan inceledii anlalmaktadr. Ancak Humboldta gre dil, insana hazr
olarak verilmi bir ey olarak da dnlemez, insann kendisinde zorunlu olarak
meydana gelir.
138

nsandaki dil yetenei dorudan doruya verilmi bir eydir. nsanda bu
yetenek olmasayd dil renilemezdi. Dile olan bu yetenek, insann yapsnda potansiyel
olarak vardr. Dilin kendisi verilmi bir ey deildir ama dili gn yzne karabilme
yetenei verilmitir.
139
Bu noktada dil yeteneini insana veren kimdir? sorusu
zihnimize taklmaktadr. Byle bir soru ancak insann varl dnldnde
sorulabilir. Yani dilin kayna meselesi bizi insann varl problemine gtrmektedir.
nsandaki akl, mantk ve dil yetenei ayn olmasna ramen insanlarn
konutuklar diller neden farkllk arz etmektedir. Bir tr i konuma olan dnce ve
dnceleri inceleyen mantk her insanda ayn iken nasl oluyor da bunun da bir
yansmas olan dil her toplumda deiiklik arz ediyor.

137
Bedia Akarsu, a.g.e, s. 19-20.
138
Bedia Akarsu, a.g.e, s. 20.
139
Bedia Akarsu, a.g.e, s. 22.


47
Aslnda Humboldt, bu konuyu izah ok zor olan hatta izah olunamaz bir
mahiyette olduunu dnmektedir. Yani yukarda sorduumuz sorulara Humboldt
dncesinde net bir cevap bulamyoruz.
Ferdinand De Saussure (1857/1913), dil yetisinin insana zg bir yeti olduunu
belirtir. Her insan, dnyann hangi blgesinde yaarsa yaasn bu ortak dil yeteneine
sahiptir. Ancak sz konusu olan dil yetisi insann iinde yaad topluma gre zel bir
biim alr. rnein Trke, Arapa, ngilizce vb. diller birer doal dildir ve insandaki
dil yetisinin gerekletirdii kodlar temsil ederler. Saussure, bu dncelerinin daha
ak anlalmas iin dil-satran benzetmesine yer verir. Saussure, satranta tahta
talarn yerine fildii talar konulduunda, bu deiikliin sistemi ilgilendirmeyecei;
ancak talarn azaltlmas ya da oaltlmas durumunda ise oyunun kurallarnn batan
aa deieceini syler. Burada nemli olan, satran tahtasnn rengi, talarn biimi
ve yapldklar madde deil, bu talarn satran tahtasndaki konumlardr.
140

Dil yetisi ile dil ayn ey deildir. Dil, dil yetisinin en nemli ama yalnzca
belli bir blmdr. Dil, hem dil yetisinin toplumsal rndr hem de bu yetinin
bireylerce kullanlabilmesi iin toplumun benimsedii zorunlu, anlama rn olan
kurallar btndr. nsan iin doal olan szl dil yetisi deil, bir dil kurma, yani ayr
ayr kavramlarn karl olan ayr ayr gstergelerden rl bir dizge oluturma
yetisidir.
141

Saussure, dil yetisi ile ilgili karmakark olgular btn iinde dilin snrlarn
izer.
142
Buna gre dil, iki kii arasnda gerekleen diyalogda konuann mesajn kar
tarafa aktarmak iin kulland kavramlarn duyma imgesi vastasyla muhatapla
bulutuu nokta arasna yerletirilebilir. Bu ynyle dil, dil yetisinin birey dnda kalan
toplumsal blmdr. Birey onu tek bana ne oluturabilir, ne de deitirebilir.
Dolaysyla dil, varln yalnzca toplum yeleri arasndaki szlemeye borludur.
Ancak dilin ileyiini kavrayabilmek iin bireyin iinde yaad toplumun dilini

140
Zeynel Kran, Dilbilim Akmlar, Onur Yaynlar, Ankara, 1996, s. 57.
141
Ferdinand De Saussure, Genel Dilbilim Dersleri, (ev. Berke Vardar),Trk Dil Kurumu Yaynlar,
Ankara, 1976, I, 31-32.
142
Ferdinand De Saussure, Genel Dilbilim Dersleri, I, 35.


48
renmesi gerekir. Dilin renilmesi de ancak belli bir sre iinde gerekleebilir. Bu
sre tpk ocuklarn ebeveynlerinden yava yava dili edinmeleri gibidir.

IV- ADA BATI DNCESNDE DLN DOUU TEORLER
Bu balk altnda ada bat dncesinde yer alan dilin douu ile ilgili
teoriler ksaca aklanacaktr.
A- DOUTANCI TEOR
Bu teori, dilin doutan ya da biyolojik kkenli olduunu savunur. nsanlar dili
kullanma hususunda zel bir kabiliyet ile dnyaya gelir. Bu kabiliyet evreden olduka
snrl bir oranda etkilenir. Bu grn en nemli temsilcisi bir dilbilimci olan Noam
Chomskydir.
143

Chomskynin temel varsaymlar u ekilde sralanabilir;
- nsan dndaki canllar dili edinemez.
- Dil renilmez, edinilir, kazanlr.
- Dil zellikleri evrenseldir.
- Yetikinlerin dil geliiminde rol snrldr.
144

Chomskynin doutanc gr destekleyen dnceleri ksaca yle
aklanabilir;
1- Yetikinlerden youn eitim alm hayvanlar bile, 3-4 yalarndaki bir
ocuun dilinde gzlenen karmak sembol sistemini kullanmay renemezler.
2- ocuklar, bu kadar karmak grnen bir sistemi, henz renmeleri
beklenmeyen bir ya evresinde baaryla edinirler.

143
Komisyon, a.g.e, s. 25.
144
Komisyon, a.g.e, s. 26.


49
3- ocuklar, ana dillerinin temel yapsn eitli art ve durumlarda baaryla
gelitirirler. Dil, ocuun dil gelimesiyle yakndan ilgilenen ebeveynlerin destei ile
ortaya kt gibi; ocuunu reddeden, taciz eden, kt davranan ebeveynlere ramen
de ortaya kar.
4- ocuklarn evrelerinden dinledikleri ve konutuklar dil onlarn imdiye
kadar edindikleri bilgilerden ve bunlar rnekleyen kesitsel diyaloglardan
olumamaktadr. Ksaca kullanlan ve retilen dil taklitten arnmtr.
5- ocuklar, duyduklar ve rettikleri cmlelerin gramere uygun olduu veya
olmad konusunda herhangi bir yetikinden hibir dnt almadan dil edinim srecini
baaryla gerekletirirler.
145

Bu teoriye gre dil btn insanlar iin evrensel bir olgu olup sadece insanolu
tarafndan edinilebilir. ok ciddi bir derecede fiziksel ve zihinsel yetersizlikler
olmadka insanlar dili edinebilirler. Dil edinme drts o kadar gldr ki, insanolu
her trl kstlamaya ramen dili edinebilir.
146

Chomskye gre ocuklarn zihinleri evrelerinde duyduklar dili taklit ederek
dolduracaklar bo bir levha deildir. Onlar dil sisteminin kurallarn kendilerinin
kefedecei bir zel yeti ile domulardr. retilmeye ihtiyalar yoktur. Kald ki dil,
ocuun hayatnda o kadar hzl ve erken edinilir ki renme terimi edinimi aklamaya
yetmez. ocuun dil geliimi yetikin ynlendirmesi olmakszn doal ve
kendiliindendir.
147

Chomsky, dil edinimini psikolinguistik bir yaklam ile aklar. Bu yaklama
gre dil, ocuun genetik programnn bir parasdr. nsanlar, dili konumak zere
doumdan nce programlanmtr. ocuklar tpk bir saat gibi nceden dil iin
kurulmulardr. Bylece hangi evrede ve hangi koullar altnda olursa olsun,
evresinde konuan olduu srece insan yavrusu konumay renir.
148


145
Komisyon, a.g.e, s. 25.
146
Komisyon, a.g.e, s. 26.
147
Komisyon, a.g.e, s. 27.
148
Dnm Kona Psikoloji Portal, psikoloji nedir?, http://www.donusumkonagi.net


50
Hi fel geiren bir yaknnz oldu mu? Eer sa taraf felli ise kolunda,
elinde, ayanda bir tutmazlk gzlyorsanz, mutlaka konumasnda da bir takm
farkllklar hissedeceksiniz. Bunun nedeni, beynin sol yarkresindeki konuma
merkezlerinin fel nedeniyle ksmen veya tamamen etkilenmi olmasdr. Beynin sol
yarkresinin zel grevi dilin anlalmasn ve retilmesini salamaktr. Bu yarkre
iindeki zellikle iki blge bu ilemlerden sorumludur: Broca alan ve Wernicke alan.
Broca alan hasarlanm hastalar dilin retimini, Wernicke alan hasarlanm hastalar
dilin anlalmasn gerekletiremezler.
149

Dolaysyla dil gerekli genetik donanm ve kabiliyet olmadka sonradan
kazanlamaz.
B- DAVRANII TEOR
Bu gre gre dil, insan davranlar iinde ok zel deildir. Hatta dil terimi
yerine szel davran terimi tercih edilir. Dilin renilmesi bir ayakkabnn
balanmasn renmek gibidir. nsanlar bunu yapa yapa renirler. Sirk hayvanlarnn
bisiklete binmeyi, ate emberinden atlamay renmeleri gibi insanlar da taklit ve
pekitirme yoluyla dili renebilirler. ocuun dil renmesindeki rol pasiftir; hayata
dil tank bo olarak balar ve daha sonra, ocuk, bu tank evredeki dil modellerinden
kapt deneyimlerle doldurarak dilin kullancs olur. Skinner ve Rachlin bu teoriyi
savunmaktadr.
150

C- BLSEL GELM TEORS
Bu grn en nemli temsilcileri sveli bilim adam Jean Piaget ve
Amerikal Psikolog Jerome Brunerdir.
Piagetin bilisel geliim modelinde dil kendinden daha geni bilisel
yetilerden kaynaklanmaktadr. Bilisel yeti dilden daha temel ve ncl bir sre olup,
dil geliimine temel salayarak dil geliimini de ynlendirmektedir. Ksaca genetik olan
dil deil, genel bilisel prensiplerdir.
151


149
Komisyon, a.g.e, s. 24.
150
Komisyon, a.g.e, s. 25, 77.
151
Komisyon, a.g.e, s. 63.


51
Piagete gre bilisel geliim, sinir sistemi, beyin geliimi ve bireyin evresine
uyumunu salayan deneyimlerin birleimidir. Bireyin evresindeki dnyay anlama ve
renmesini salayan, aktif zihinsel faaliyetlerdeki geliime bilisel geliim ad
verilmektedir. Piaget, bilisel geliimi biyolojik etmenlerle aklar. Ona gre geliim,
kaltm ve evrenin etkileiminin bir sonucudur.
152

Piaget ve Bruner, ocuun dnyay anlamak iin biyolojik bir dzenlemeyle
doduuna ve bu bilisel yapnn zamanla olgunlatna ve gelitiine inanrlar. Ancak
dil ve bilisel geliime bak alar belli bir noktada farkllk gstermektedir.
153

ocuklar evrelerine bilisel olarak niin uyum salarlar? Piaget, bu soruya
cevap verirken, ocuklarn bilisel uyumlar iin isel gcn etkisinden sz etmekte ve
buna da denge adn vermektedir. Bunun arkasnda yatan mekanizmann da biyolojik
miras olduunu varsaymaktadr.
154

D- DOADAK SESLERN TAKLT EDLMESN TEMEL ALAN
TEOR (BOW-WOW)
Bu nazariyeyi savunanlar, lafzlarn ilk ortaya kn tabiattaki seslerin
taklidine dayandrrlar. nsan, hayvanlar ve kular gibi canl unsurlardan veya rzgr,
gk grlts, imek akmas, suyun rlts gibi canl olmayan unsurlardan iittii
sesleri bu unsurlar gstermesi ve onlara delalet etmesi iin taklit etmek suretiyle
lafzlara dntrmtr. Kedinin miyavlamas, kurdun ulumas, kpein havlamas vb.
sesler bu hayvanlar gstermesi iin kelime formlarnda birer simge haline getirilmitir.
Bylece insanolunun ilk dnemlerde tabiattaki seslerin taklidine dayanan bir grup
szck olumutur.
155

Bu grte olanlara gre dil toplumsal bir olgudur. Bunun iin lafzlar
anlamlara delalet ynnden gelimekte hatta zaman ierisinde yeni anlamlar
kazanmaktadr.
156


152
Komisyon, a.g.e, s. 43.
153
Komisyon, a.g.e, s. 42.
154
Komisyon, a.g.e, s. 45.
155
brahim Ens, a.g.e, s. 20; Ksid Ysir ez-Zeyd, a.g.e, s. 51; Gordon Winant, Hewes, a.g.e, s. 65.
156
Ksid Ysir ez-Zeyd, a.g.e, s. 52.


52
Ses taklidine dayal mevcut szcklerin, bir dildeki sz varlnn ancak kk
bir yzdesini oluturduu; grnte sesin yknmesi sonucu oluan kelimelerin,
gerekte yknmeye dayanmayan kk-ekillerden tretildii; bu dnceye gre
dnyada konuulan tm dillerin ayn olmas gerektii dilin tabiattaki seslerin yknmesi
sonucu olutuunu savunan teoriye yneltilen en nemli eletirilerdir.
157

E- NLEMLER TEMEL ALAN TEOR (POOH-POOH)
Bu teoriye gre dilin kayna ve insann kullanmaya balad ilk kelimeler
insann dehet, aknlk, korku, ac, sevin gibi eitli durumlarda ftr olarak kard
seslere ve nlemlere dayanmaktadr.
158

Bu tr sesler, toplumdan topluma farkllk gstermektedir. Mesel, biz
Trkede bu tr durumlarda ah!, vah!, aa!, of! gibi sesleri kullanrken baka
toplumlar deiik sesleri kullanr. ngilizcede kullanlan pooh-pooh byle bir sestir.
Bundan dolay batda bu teoriyepooh-pooh teorisi denilmitir.
F- DNG-DONG TEORS
Bu teoriye gre kelimelerin sesleri ile anlamlar arasnda mistik bir yaknlk ve
ok sk bir ba vardr. Bu gre gre lafzlar insan kuatan d etkenlerin bir
aksisedasdr. nsan bu aksisedadan etkilenir ve onu hissettiinde infiale geer. Bu infial
insan belli seslere dayanan belli lafzlarla konumaya sevkeder. Ancak aradaki bu sk
yaknlk ve iliki hibir zaman idrak edilemez. Szgelimi bir nesneye vurduumuzda ya
da onu bir ekilde arptmzda kard ses onun ismi olmaktadr.
159

Dolaysyla dildeki kelimeler, belli nesne ve kavramlar belli ses karmlar ile
yanstacak biimde meydana gelmilerdir.
G- YO-HE-HO TEORS ( KURAMI)
Bu teoriye gre dil, insanlarn toplu halde i grrken yaplan, ii
kolaylatrmak zere kard bir takm ritmik seslerden tremitir. Beden yolu ile

157
Gordon Winant, Hewes, a.g.e, s. 65.
158
brahim Ens, a.g.e, s. 23; Ksid Ysir ez-Zeyd, a.g.e, s. 54.
159
brahim Ens, a.g.e, s. 25; Ksid Ysir ez-Zeyd, a.g.e, s. 54-55; Gordon Winant, Hewes, a.g.e, s. 66;
zcan Bakan, nsan Dilinin Douu, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten Dergisi, Trk Dil Kurumu
Yaynlar, Ankara, 1968, s. 144.


53
yaplan i hareketleri srasnda nefesin de eitli hareketlere uydurulmas sonucunda
lafzlar olumutur. Birlikte bir eyi kaldrrken, ar bir kt ya da boruyu bir yere
ekerken veya ar bir arac iterken karlan hay-hop! sesi gibi. te bu tip sesler
insan dilinin ilk eklidir.
160

lk teori dnda kalan teoriler sadece belli ve snrl bir malzemeye ve belli
saydaki Avrupa dillerine dayandklarndan temelsiz ve gln kalmlardr.
161
Bu
sebeple 19uncu asrn sonlarnda batda reva bulan bu tr varsaymlar dilin douu
problemini zmemektedir.
162


160
brahim Ens, a.g.e, s. 26; Ksid Ysir ez-Zeyd, a.g.e, s. 55; zcan Bakan, a.g.m, s. 145.
161
zcan Bakan, a.g.m, s. 145.
162
brahim Ens, a.g.e, s. 26-27.








KNC BLM
ARAP DLBLMCLERNE GRE DLN
KAYNAI MESELES


55

I- ARAP DLBLMCLERNE GRE DLN DOUU TEORLER
Bu balk altnda dilin douu ile ilgili temel teoriler zikredilip, bu teorilerin
bak alar ksaca aklanp, ba temsilcileri saylacaktr. Daha sonra bu teorileri
savunan bilginlerin grleri detayl bir ekilde incelenecektir.
Arap dilbilimcileri arasnda dilin kayna konusuyla ilgili olarak taraftar bulan
drt temel teori bulunmaktadr. Bu teoriler unlardr: Vahiy ve ilham (tevf) teorisi;
uzlama ve anlama (l) teorisi; birletirici teori ve bu teorinin herhangi birisine
taraftar olma noktasnda ekimser kalan (tevakkf eden) teori.
A- VAHY VE LHAM (TEVF) TEORS VE ONUN
SAVUNUCULARI
Bu teoriye gre dil tevfdir, vahiy ve ilhama dayanr. Baka bir deyile dil
insanoluna Yce Allah tarafndan retilmitir. Bu tezin ilk defa Ebul-Hasan el-Er
(v. 324/935-36) tarafndan dile getirildii kabul edilmektedir.
Dilin vahye dayand grnn ilk temsilcisi olarak Eriyi kabul etsek de
Er ve Eb Him el-Cbb (v. 321/933)in yaad dnemden nce bu gr kelam
evrelerinde tartlmtr. Daha da nemlisi sz konusu teori er-Rz tarafndan Eb li
el-Cbb (v. 303/916)ye nispet edilmektedir.
163
bn Teymiyye (v. 728/1328)de, Eb
li el-Cbbnin rencileri olan Eb Him ile Er arasnda dilin kayna
konusunda tartmalar yaandn belirtir.
164
Nitekim Weiss, bu grle ilgili olarak
hibir ilk dnem kelamcsndan bahsedilmemi olmasndan ve hibir yerde byle
olduu konusunda kesin bir ifade bulamam olmakla birlikte kelam evrelerinde onu
ilk ortaya atan kiinin Eb li el-Cbb olduu yargsyla ba baa kalndn
belirtmektedir.
165


163
er-Rz, et-Tefsir'l-kebir (Meft'l-ayb), Dru hyi't-Trsi'l-Arab, Beyrut, 1934, II, 175.
164
bn Teymiyye, el-mn, (thk. Muhammed ez-Zebd), Drul-kitbil-Arab, Beyrut, 1414/1992, s. 103-
104.
165
Bernard George Weiss, Medieval Muslim Discussions of The Origin of Language, (ZDMG, Say: 124),
Wesbaden, 1974, s. 36.


56
Bununla birlikte slam dncesinde dilin kayna ile ilgili olarak dil vahy mi
yoksa l mi bal altnda yaplan tartmalarda bu tezin ba temsilcisi olarak bn
Fris (v. 395/1004) zikredilmektedir. Bu gr kesin bir ekilde savunan Mslman
bilginlerden biriside bn Hazm (v. 456/1064)dr. el-mid (v. 631/1233) de dier
tezlere nazaran bu tezin daha gl olduunu kabul eder. Ehlisnnet limlerinin
ounluu da bu grtedir.
166

Bu tez Eb li el-Cbb ve Erye nispet edilmekle birlikte grebildiimiz
kadaryla onlarn grleri ve ileri srdkleri deliller hususunda kaynaklarda fazla bilgi
bulunmamaktadr. Bu sebeple aada bn Fris, bn Hazm ve Seyfeddn el-midnin
konu ile ilgili dnceleri ve ileri srdkleri argmanlar ele alnacaktr.
1- bn Fris (v. 395/1004)
bn Fris, dilin tevf bir ekilde olutuunu yani Yce Allah tarafndan
Hz.Ademe retildiini kesin bir ifadeyle dile getirmektedir. Bu grne Bakara
suresinin 31inci ayetinde yer alan (, rv ;. ,- Allah, btn isimleri deme
retti.) ibaresini delil olarak gsterir. bn Abbsn bu ayet iin yapt tefsiri de bu
grnn hemen peinde zikreder. bn Abbasa gre bu ayette geen isimlerle (esm),
insanlarn birbirleriyle iletiim kurarken kullandklar hayvan, yer, da, ova, deve,
merkep gibi kelimeler kastedilmektedir.
167

bn Fris, sz konusu ayette geen isimlerin (esm) yorumuyla ilgili baka
rivayetler de nakletmektedir. Bu rivayetlere gre Allah, Hz. deme her eyin ismini;
meleklerin ya da btn zrriyetinin isimlerini retmitir.
bn Fris, yukarda aktarlan rivayetlerden bn Abbsn yorumunu tercih eder.

166
Suy, el-tir f ilmi uli'n-nav, (thk. Mahmd Sleyman Ykt), Darl-Marifetil-Cmiiyye,
skenderiye, 1426/2006,, s. 26 vd.; Ksid Ysir ez-Zeyd, a.g.e, s. 38.
167
bn Fris, es-ib fi fhil-lua ve snenil-Arab f kelmih, el-Mektebets-Selefiyye, Kahire,
1324/1910, s. 5; bn acer el-Asaln, Fethul-br bi eri ail-Bur, (thk. Abdlazz b.
Abdillh b. Bz), Drul-Fikr, Beyrut, 1414/1993, IX, 10; Ayn, Umdetul-ri eru ail-Bur,
(thk. Sdk Cem Attr), Drul-Fikr, Beyrut, 1422/2002, XII, 415; asalln, rdus-sr li eri
ail-Bur, (Muhammed Abdlazz el-lid), Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut, 1416/1996, X, 10;
Suy, el-Muzhir, I, 8.


57
Ancak bn Frise gre tevf yolla oluan dil, defaten yani bir tek seferde
deil de tedrici bir ekilde peyderpey vahyedilmitir.
168

2- bn Hazm (v. 456/1064)
a- bn Hazma Gre Dilin Douu
bn Hazm, el-km isimli eserinde Dillerin ortaya knn keyfiyeti tevf
midir yoksa l midir? bal altnda meseleyi ele almaktadr.
169

bn Hazm, konuya insanlarn bu meseleyle ilgili birok ey sylediini ancak
ileri srlen grler ierisinde doru ve sahh olann dilin tevf olduu yani Allahn
bildirmesiyle gerekletiini vurgulayarak giri yapar. O, tevf nazariyesini akl ve
nakl delillerle savunur.
Nakli delili, Allah, btn isimleri deme retti
170
ayeti kerimesidir.
Akl delilini ise dilin uzlama ve anlama sonucu olutuunu savunan teoriyi
eletirirken bize sunar. Buna gre dilin bir uzlama ve anlama sonucu
gerekleebilmesi iin akl ve zihn melekeleri kemale ermi, ilm seviyeleri derin,
eyann hakikatini idrak etmi, eyay btn ayrntlaryla bilen bir topluluk
bulunmaldr.
Ancak apak bir ekilde biliyoruz ki, insanolunun byle bir yetenei
kazanabilmesi iin ok uzun zaman gemesi gerekir. Bu zaman zarfnda insan,
bakasnn bakmna, eitimine ve gzetimine ihtiya duyar. nk insan ancak
doumundan yllar sonra kendi kendine yetebilir. Ebeveynin, ocuun bakmn
stlenen kiilerin ve dadlarn bir arada yaamlarn srdrebilmeleri iin zerinde
uzlatklar bir dil olmaldr. Sz konusu dil, geimlerinin kayna olan ift srme,
koyun besleme, ekip bime gibi tarm ve hayvanclk ile ilgili arzu ve isteklerini
birbirlerine anlatmak iinde gereklidir. Ayrca hastalklar ve yrtc hayvanlardan
korunmak; souk ve scak sebebiyle karlatklar glklerle ba edebilmek iin

168
bn Fris, a.g.e, s. 6; Suy, el-Muzhir, I, 9.
169
bn Hazm, el-km f ulil-akm, (thk. Ahmed Muhammed kir), Matbaatul-sme, Kahire,
1970, I, 28.
170
Bakara, 2/31.


58
aralarnda iletiimi salayacak isimlerin mevcudiyeti de lazmdr. Ancak insan, bebeklik
dneminde anlama kabiliyetinden yoksun olup bakasnn bakmna ihtiya duyduu
iin dili uzlama yoluyla gerekletirmesi mmkn deildir.
171

yleyse akl ve zihni melekeleri olgunlam, evrende bulunan eyann
bilgisine vkf olmu ilk kii Hz. dem (a.s)dir. Bu da Allahn onu yetitirmesi, ona
bildirmesi ve retmesi sayesinde gereklemitir.
172

Ayn ekilde uzlama, uzlama olmadan nce bir zamann varln gerektirir.
nk uzlama, uzlaanlarn bir fiilidir. Her fiilinde mutlaka bir evveli vardr. Peki,
karlkl uzlap anlatklar baka bir deyile iletiimde bulunduklar bir dil olmad
halde, insanlar dil zerinde nasl uzlaabilir. Byle bir ey kesinlikle muhaldir, mmkn
deildir.
173

Bu delil, insan trnn yaratldn, ilk ve tek olan yce yaratcnn varln,
nbvvet ve risletin mevcudiyetini apak bir ekilde gstermektedir. nk insanlar,
iletiimde bulunacaklar bir dil (kelm) olmadan varlklarn srdremezler. Kelm ise
bir araya getirilmi harflerden oluur. Harfleri birletirmek suretiyle kelm oluturmak
(telf) ise mutlaka bir filin fiilidir. Her fiilin de balad bir zaman mevcuttur. Zira fiil
zaman dilimlerinin kuatt bir harekettir. O halde harfleri bir araya getirme yoluyla
oluturulan kelmn varl insann varlna gre zaman ynnden ncedir. nsan ise
kelm olmadan var olamaz. ncesi olann ncesinde var olmayann zarr olarak ncesi
vardr. (Varlk ynnden ilk olmayan bir eyin mutlaka ncesi vardr.) O zaman
sonradan var olann bir var edicisi (yaratcs) vardr ama bunun tersi dnlemez. Bu
aklamalardan unu da apak bir ekilde anlyoruz. Balangc yce yaratcnn
katndan olacak olan ve bir retme olmadan doada bilinmesi mmkn olmayan bir
eyin yani dilin oluturulmas, bilinmesi ancak yce yaratcnn ilk insana retmesi ile
mmkndr. Daha sonra ilk insan, yce yaratcsnn kendisine rettii dili
hemcinslerine retir.
174


171
bn Hazm, el-km, I, 28.
172
Vedi Vsf Mustafa, bn azm ve mevifuhu minel felsefe vel-mant, Abudabi, 2000, s. 269.
173
bn Hazm, el-km, I, 28.
174
bn Hazm, el-km, I, 29.


59
bn Hazma gre insanlarn dili oluturma hususunda uzlamalar ancak
uzlaacak olanlarn aralarnda daha nce anlatklar bir dilin, ya da anlamlar zerinde
ittifak ettikleri bir iaretler sisteminin varln gerekli klar. Ki bir iaretler sistemi
zerinde ittifak etmekte ancak bir dille olabilir. Ayn ekilde dilde bulunan lafzlarla
anlatlan eyann tabiatn, ekillerini, zelliklerini, snrlarn vb. durumlar bilmek ve
onlara vkf olmakta ancak bir iletiim sistemi olan dille mmkndr. bn Hazm, bu
aklamalardan dilin balangc konusunda uzlamann olamayaca sonucuna ular.
175

Grld gibi bn Hazm, yaplacak her uzlama ncesinde bir uzlamann ve
bir dilin varlnn kanlmaz olduunu vurguluyor. Bu da ele alnan problemi hibir
zaman zemez. Tam aksine meseleyi iinden klmaz bir hale getirir.
Vedi Vasf Mustafa, bn Hazmn dil ile bilgi arasnda ok sk bir irtibat
kurmasn ok dikkat ekici bularak u yorumu yapar:
bn Hazm, dil (kelm) ile bilgi (marife) arasnda ok sk bir ba kurar. Hatta
ona gre dil, bilgiden ibarettir. Biz ise fni insanlarz, bilgiyi (marifeyi) yaratamayz.
Ancak insan bilgiden yoksun bir ekilde yaayamaz. O halde bilgiyi yaratacak bir
yaratcnn bulunmas kanlmazdr. O yaratc da Allahtr. Allah, dili yani bilgiyi
(marifeyi) yaratm ve onu insana retmitir.
176

bn Hazm, ilk dilin tabiat kaynakl olduunu savunan teoriyi de reddeder ve
akli delillerle rtmeye alr. Ona gre tabiat birbirinden farkl eitli fiiller
gerekletirebilme gcnden yoksun olup sadece bir tek fiil retir. Yani tabiattaki
etkinliklerde tekdzelik, monotonluk ve sabitlik hkimdir. Dil ve konuma olgusu ise
deikenlii yannda ihtiyr ve muhtelif tasarruflar ieren bir ilem ifade eder. O
zaman dil tabiat kaynakl da deildir.
177

bn Hazma gre dilin mekn ve corafyann rn olduunu savunan gr
de doru deildir. nk bu gr benimsendii takdirde bir corafi blgede, o corafi
blgenin tabiat koullarnn gerektirdii sadece bir tek dilin olmas ve konuulmas

175
bn Hazm, el-km, I, 29.
176
Vedi Vsf Mustafa, a.g.e, s. 269.
177
bn Hazm, el-km, I, 29; Abdllatif arra, bn azm ridul-fikril-ilm, Beyrut, [t.y.], s. 89.


60
gerekirdi. Hlbuki vka bize bunun tam aksini gstermektedir. Kald ki byle bir
grn doru olmad apak ortadadr. nk hemen hemen her blgeye bu blgede
yaayanlarn farkl dilleri konuan toplumlarla komuluk vb. ilikileri sebebiyle karp,
kaynatklar lde eitli diller girmitir. Ayrca suya su ismi dnda alfabe
harflerinden olumu baka bir ismin verilemeyecei eklinde bir dnce mekn ve
blgelerin tabiatna aykrdr. Byle bir ey dnlemez. Bu konuda inatla srar eden
kimse, ya btl, doru olmayan yksek sesle syleme niyetindedir ya da akldan
yoksundur.
178

Ancak bn Hazm, dilin tabiat kaynakl ya da mekn ve corafyann rn
olduu grn reddetmekle birlikte dillerin eitlenmesi, farkllamas ve
gelimesinde evresel faktrleri inkr etmez. Hatta bu konuda bize aadaki somut
rnekleri verir.
Kurtubaya bir gece uzaklkta bulunan Faul-Ballta yaayan halkn dilini
iiten bir kimse, neredeyse bu dilin Kurtuba halknn kulland dilden tamamen farkl
bir dil olduunu syler. Ya da Endlsl bir kimsenin Kayravanlnn; Kayravanl bir
kimsenin Endlslnn veya Horasanl bir kimsenin hem Endlsl hem de
Kayravanlnn dilinde bulunan bir nameyi arzulayarak kullandnda dilinde meydana
gelen deiiklik gibi.
179

bn Hazm, bu durumun birok memlekette byle olduunu syler. Ona gre bir
lkede yaayan bir halkn konutuu dil, komu lkelerde konuulan dillerle etkileimde
bulunduu iin gzden kamayacak bir ekilde deiiklie uramaktadr.
180

Yukarda anlatlanlardan bn Hazm dncesinde dilin orijini ile ilgili u kesin
sonuca ulaabiliriz ki kendiside bunu ak bir dille ifade etmektedir: bn Hazma gre
dil, tevf bir ekilde yani Yce Allahn bildirmesi ve retmesi suretiyle
olumutur.
181


178
bn Hazm, el-km, I, 29.
179
bn Hazm, el-km, I, 30.
180
bn Hazm, el-km, I, 30.
181
bn Hazm, el-km, I, 29.


61
bn Hazm, dilin Yce Allah tarafndan retildii grn savunmakla
birlikte, ilk dile vukfiyetlerinden sonra insanlarn bu dili gelitirmeleri ve ondan farkl
dilleri ortaya karmalar hususunda uzlaabileceklerini kabul eder. Bu onun u
szlerinden anlalmaktadr: nsanlarn eyann mahiyetini, keyfiyetini, tanmn ve
snrlarn kendisiyle kavrayacaklar ilk ve tek dile vkf olduktan sonra farkl dilleri
oluturmalar konusunda uzlap anlamalarn inkr etmiyoruz.
182

Peki, acaba Yce Allah tarafndan ilk insana retilen ve dier btn dillerin
kendisinden tredii bu ilk dil hangisidir.
b- bn Hazma Gre Allhn Hz. deme rettii Dil
Yukarda bn Hazmn ilk dilin insana Allah tarafndan retildii dncesini
kesin bir tavrla savunduunu belirtmitik. Bu balk altnda ise Allahn insana rettii
ilk dilin hangisi olduu konusunda bn Hazmn grlerine yer verilecektir.
bn Hazm, bu konuda ok ak ve net bir ekilde Yce Allahn Hz. deme
hangi dili rettiini bilmediimizi ifade etmektedir.
Ancak ona gre Hz. deme retilen dilin, btn dillerin en mkemmeli,
ibaresi en ak, kapall en az ve en vecz dil olduu kesindir.
Ayn ekilde sz konusu dil, evrende bulunan btn cevher ve arazlar iin
kullanlan muhtelif msemmlara (nesneler) farkl isimler verme noktasnda en zengin
dildir. nk Allah, btn isimleri deme rettiini bize bildirmektedir.
183
Bu
ayetteki tekd, bu konudaki anlalmazl ve kapall ortadan kaldrmaktadr.
184

bn Hazm, Hz. deme retilen ilk dilin Sryanice, Yunanca, branice ya da
Arapa olduu ynndeki grleri de kabul etmez. nk ona gre bu grlerin
hibirinin nakl delili yoktur.
185

bn Hazm, Sryanice, branice ve Arapa dilleriyle ilgili bize u bilgileri
vermektedir. Grdmz ve yaknen bildiimiz kadaryla, Sryanice, branice ve

182
bn Hazm, el-km, I, 30.
183
Bakara, 2/31.
184
bn Hazm, el-km, I, 30.
185
bn Hazm, el-km, I, 30.


62
Arapa Himyer dil grubundan deil Mudar ve Rebia dil ailesinden olup bu diller bir tek
dil saylr. Daha sonra bu tek dili konuanlarn yerleim yerlerinin deimesiyle, farkl
meknlarn ve komu dillerin etkisiyle deiiklie urayarak her biri mstakil bir dil
haline gelmitir.
186

bn Hazm, bu yaklamyla dil gruplar ve dil aileleri teorisine Avrupal
dilbilimcilerden iki asr nce dikkat ekmitir.
187

Sryanice, branice ve Arapann aslnda tek bir dil olduu grn
kantlamak iin mahall Arapa ve Berberceden u rnekleri verir.
Avm (halk), Arapadaki lafzlar baka bir dil zannedilecek derecede
deitirerek Arapa aslndan uzaklatrmtr. Mesel, .-| zm kelimesinin yerine
.,-| kelimesini; =,.| - krba kelimesinin yerine =,== kelimesini; _. -:
dinar ibaresinin yerine sondaki harfleri hazfederek = ibaresini kullanrlar. Bir
berberi de Arapa konuaca zaman =| - aa szcn telaffuz etmek
istediinde .| eklinde telaffuz eder. Bir Rum ise Arapa konuurken _-| ayn
ve - ha harflerini he harfine evirerek kullanr. Mesel, == Muhammed
ismini =,- eklinde syler. Bu ekildeki rnekler oktur. Arapa, branice ve
Sryanice dillerini inceleyen bir kimse bu diller arasndaki farkllklarn yukarda
zikrettiimiz ekilde olduunu grecektir. Bunun sebebi zamanla lafzlarn deimesi,
bu toplumlarn yaadklar yerleri deitirerek farkl blgelere yerlemeleri ve farkl
milletlerle komu olmalardr. Aslnda bu diller orijin itibariyle tek ve ayndr.
188

bn Hazm, Arapa ve branicenin Sryaniceden trediini kesin bir dille ifade
etmektedir. Arapay ilk konuann Hz. smail ve ocuklar, braniceyi ilk konuann

186
bn Hazm, el-km, I, 30.
187
smail Durmu, bn Hazm, DA, stanbul, 1999, XX, 59.
188
bn Hazm, el-km, I, 30.


63
ise Hz. shak ve ocuklar olduu apaktr. Babalar Hz. brahimin Sryaniceyi
konutuu phesizdir. O halde Arapa ve branicenin asl Sryanicedir.
189

Sryanilere ait devletin yklp yok oluunun zerinden binlerce yl gemitir.
Sryani devletinin yklnn zerinden geen zamandan daha az sre iinde btn
dillerin unutulmas mmkndr. Peki, nasl oldu da Sryanice dili ounluunu
koruyabildi.
190
Acaba bu szlerden bn Hazma gre ilk dil Sryanicedir. eklinde bir
sonu karlabilir mi? bn Hazm, bu soruya u cevab verir:
Buna ramen insanoluna retilen ilk dilin Sryanice olduundan emin
deiliz.
191

bn Hazm daha sonra ilk dil ile ilgili u ihtimalleri sralar:
192

- lk dil, tamamen unutulup, yok olup gitmi midir? Bu konuda kesin bir ey
bilmiyoruz.
- lk dil, gnmzde konuulan ama hangi dil olduunu bilmediimiz dillerden
birisi olabilir.
- Yce Allahn Hz. deme insanlarn konutuu btn dilleri retmi olmas
da mmkndr.
- Dnyada konuulan btn dillerin, o dnemde msemmlarna delalet
ynnden e anlaml lafzlardan oluan bir tek dil olmas da ihtimal dhilindedir. Daha
sonra Hz. demin ocuklar, yeryzne dalarak yayldklar iin birden fazla dil
haline geldi.
bn Hazm, bu ihtimalleri sraladktan sonra aralarnda tercihte bulunarak yle
devam eder:

189
bn Hazm, el-km, I, 30-31.
190
bn Hazm, el-km, I, 31.
191
bn Hazm, el-km, I, 31.
192
bn Hazm, el-km, I, 31.


64
Bize gre son ihtimal, geree en yakn ve en tutarl grtr. Ancak bu
grn kesinliini, Yce Allahn Hz. deme mutlaka bir dil retmi olmas
gerektiini kesin bir ekilde ifade ettiimiz gibi dillendiremiyoruz. Buna ramen
Allahn btn dilleri ilk insana retmi olmas kanaatimize gre doruya en yakn gibi
durmaktadr. Byle dnmemizin sebebine gelince insanlarn ellerinde konuup
anlatklar bir dil varken onlar baka diller retmeye iten sebeplerin ne olduunu
bilmeyiimizdir.
193

bn Hazm, insana retilen ilk dil ile ilgili dncelerini belirttikten sonra en
stn dil ve cennette konuulacak dil ad altnda diller arasnda eitli mukayeseler
yapar.
c- Dillerin Mukayesesi le lgili Grleri
(1) bn Hazma Gre En stn Dil Meselesi
bn Hazm, baz milletlerin kendi dillerinin dier dillerden daha stn olduu
vehmine kapldn syleyerek dikkatlerimizi konuya eker. Ona gre byle bir
dnce anlamszdr. Kald ki stnlk ynleri de herkese bilinen bir eydir. stnlk,
yaplan i, grev veya bir konuda olan uzmanlkla belirlenir. Ancak dil iin byle bir
ey dnlemez.
Ayrca elimizde bir dilin dier dillerden stn olduunu gsteren herhangi bir
nakl delil (nass) de yoktur.
194

bn Hazm, Yunancann en stn dil olduunu, dier dillerin kpek ve kurbaa
sesi kabilinden olduunu iddia eden Galenosun (131/201)
195
yanl yaptn, byle bir
eyi savunmann byk bir cahillik ve ahmaklk olduunu syledikten sonra konuyu
psikolojik ynden deerlendirerek her insann anadilinin dndaki btn dilleri bir
takm garip sesler eklinde alglayabileceini, bu konuda stnl dil, alfabe, harf gibi
ara ve vastalarda aramann doru olmadn belirtir.
196


193
bn Hazm, el-km, I, 31.
194
bn Hazm, el-km, I, 32.
195
slm kaynaklarda Clins diye anlan Grek tabip ve filozofu.
196
bn Hazm, el-km, I, 32.


65
bn Hazm, Yunancann en geni, en gelimi ve en zengin dil olduu iddiasn
reddederek, Yunancann gelimi olmasnn belli bir dnemle snrl olabileceini
ancak gemi ve gelecek tm zamanlar iin byle bir deerlendirme yaplamayacan
savunmaktadr.
197

Ona gre bir dilin gl, zengin, gelimi veya zayf olmas dillerin orijiniyle
deil o dili konuanlarn sosyal, siyasi, teknolojik, ekonomik gc; eitim, kltr ve
gelimilik dzeyiyle orantldr.
nk bir dil, o dili konuan devletin yklmasyla, baka milletlerin bu devleti
istil etmesiyle ve bu devlette yaayanlarn vatanlarndan ayrlp baka toplumlarla
karmasyla gerileyebilir, zayflayabilir, itibarn kaybedebilir ve hatta tamamen yok
olabilir.
198

bn Hazmn bu gryle dillerin evrim ve geliimi konusundaki ada
anlaya hayli yaklat sylenebilir.
199

Bir millete ait dil, sz konusu milletin sahip olduu bilim ve tarihin gl ya
da zayf olmas, o ulusa ait devletin gl olmas ve bu devlette yaayan halkn
alkanlna veya tembelliine baldr.
Devleti yklan, igale urayan, yurtlarndan karlan, korku, alk ve sefaletle
bouan, dmanlarna boyun emek zorunda kalan ve onlara hizmet eden milletlerin
dilleri zamanla zayflayarak yok olur. Ayn ekilde sz konusu durum, bu milletlere soy
soplarn, tarihlerini unutturur ve onlara ait ilimleri de yok eder.
200

bn Hazma gre bu durum, hem gzlem, mahede ve tecrbe yoluyla hem de
aklen bilinen bir ey olup kanlmazdr.
201

nsanlk tarihi incelendiinde bn Hazmn bu dncesinde ne kadar hakl
olduu apak bir ekilde grlmektedir.

197
bn Hazm, el-km, I, 31.
198
bn Hazm, el-km, I, 31.
199
smail Durmu, bn Hazm, DA, XX, 59.
200
bn Hazm, el-km, I, 31.
201
bn Hazm, el-km, I, 31.


66
Vahiy dili olduu gerekesiyle Arapay en stn dil sayan yaklama da dilin
bir iletiim arac olduunu, her peygamberin ilh emirleri gnderildii toplumun diliyle
tebl ettiini ileri srerek kar kmtr.
202

(Allahn emirlerini) onlara iyice aklasn diye her peygamberi yalnz kendi
kavminin diliyle gnderdik.
203

Biz onu (Kurn), t alsnlar diye senin dilinde indirerek kolayca
anlalmasn saladk.
204

Her millet iin mutlaka bir uyarc (peygamber) bulunmutur.
205

O, phesiz daha ncekilerin kitaplarnda da vardr.
206

Kurn- Kerimde yer alan bu ayetlerde Yce Allah, peygamber efendimizin
kavmine sadece anlatmas iin Kurn Araplarn diliyle indirdiini haber vermektedir.
Arapa olarak gndermesinin baka zel sebepleri yoktur. Ayrca her millet iin bir
peygamber gnderildiini, Allahn vahyini, emir ve yasaklarn farkl dillerle
gnderdiini de gstermektedir. Nitekim Allah, Tevrat, ncil ve Zeburu branice; Hz.
brahimin suhufunu Sryanice diliyle gndermi, Hz. Musa ile branice
konumutur.
207

bn Hazm, en stn dil meselesini tarttktan sonra ulat kesin sonu udur:
Btn diller eittir. Hibir dilin baka bir dile kar stnl yoktur.
208

bn Hazmn orijin itibariyle btn dilleri eit kabul etmesi, bir dilin dier
dillere stnln reddetmesi orijinal bir yaklam olup modern anlayla
uyumaktadr.
209



202
bn Hazm, el-km, I, 33.
203
brahim, 4.
204
Duhn, 58.
205
Ftr, 24.
206
uar, 196.
207
bn Hazm, el-km, I, 32.
208
bn Hazm, el-km, I, 32.
209
smail Durmu, bn Hazm, DA, XX, 59.


67
(2) bn Hazma Gre Cennet ve Cehennemde Konuulacak Dil
bn Hazm, cennet ve cehennem ehlinin konuaca dil hususunda elimizdeki
bilgilerin nass ve icm ile sabit olan bilgilerle snrl olduunu belirttikten sonra bu
konuda nass ve icm bulunmadn syler. Ancak cennet ve cehennemde yaayacak
olanlarn mutlaka bir dil konumalar gerektiini de ekler.
210

Peki, o zaman cennet ve cehennemde hangi dil konuulacaktr?
bn Hazm, bu konuda bize ihtimal sunar. Bu ihtimaller unlardr.
211

1- Bizim u anda dnyada konutuumuz dillerden birini konuacaklar.
2- Dnyada konuulan btn dillerin dnda kendilerine ait zel bir dil
konuacaklar.
3- Birbirinden farkl birden ok dil konuacaklar.
bn Hazm, bazlarnn Onlarn oradaki duas: Allahm! Seni noksan
sfatlardan tenzih ederiz! szleridir. Orada birbirleriyle karlatka syledikleri ise
selm dr. Onlarn dualarnn sonu da udur: Hamd, lemlerin Rabbi Allaha
mahsustur
212
ayetini ileri srerek cennette konuulacak dilin Arapa olduunu
savunduklarn belirtir.
bn Hazm, bu ayete dayanarak cennet ehlinin Arapa konuacan
syleyenlerin bu iddiasn reddederek onlara yle cevap verir.
O zaman cehennem ehli de Arapa konuacak. nk baka ayetlerde de
cehennem halknn da Arapa konutuu ifade ediliyor.
213
Bu ayetlerden bazlar
unlardr:
..imdi szlansak da sabretsek de birdir. nk bizim iin snacak bir yer
yoktur.
214


210
bn Hazm, el-km, I, 32.
211
bn Hazm, el-km, I, 32-33.
212
Ynus, 10/10.
213
bn Hazm, el-km, I, 33.


68
Cehennem ehli, cennet ehline: Suyunuzdan veya Allahn size verdii rzktan
biraz da bize verin! diye seslenirler. Onlar da: Allah bunlar kfirlere haram klmtr,
derler.
215

Ve: ayet kulak vermi veya aklmz kullanm olsaydk, (imdi) u alevli
cehennemin mahkmlar arasnda olmazdk! diye ilave ederler.
216

Yukarda zikredilen ayetlerin tmnde cennet ve cehennem ehlinin
sylediklerini Kurn, bize sadece hikye etmektedir. Yoksa sz konusu kimseler
Arapa konumamaktadrlar. Arapa konutuklarn kabul edersek Hz. Musann ve
dier tm peygamberlerin dilinin Arapa olduunu kabul etmek gerekecek. nk
onlarn szleri Kurn- Kerimde Arapa olarak hikye edilmektedir. Tm
peygamberlerin Arapa konutuunu iddia edenler bu iddialaryla Allah yalanlam
olacaklar. Ancak Allah, u ayetle onlar yalanlamakta ve iddialarn rtmektedir:
(Allahn emirlerini) onlara iyice aklasn diye her peygamberi yalnz kendi kavminin
diliyle gnderdik. Artk Allah dilediini saptrr, dilediini de doru yola iletir. nk
O, g ve hikmet sahibidir.
217
Zira ayette her peygamberin kendi kavminin diliyle
gnderildii aka ifade edilmektedir. bn Hazm, Kurnda szleri nakledilen
kimselerin aslnda kendi dilleriyle konutuklarn, bu szlerin Kurnn muhataplarnn
anlayabilmesi iin Kurnn indirildii dil olan Arapayla anlatldn belirtir.
218

bn Hazm, ayrca btn dillerdeki alfabe harflerinin ayn olduunu, birbirlerine
stn olduklarndan sz edilemeyeceini, bu harflerin bazsnn gzel bazsnn irkin
diye nitelenemeyeceini belirtir. Dolaysyla ona gre bu iddialar, basit, yanl ve
btldr.
219

Bu miyne saplant, Yahudilerin branice dnda kalan dillerde yalan
sylemenin, yalan yere yemin etmenin caiz olduunu kabul etmelerine sevk etmitir.
nk Yahudiler, insanlarn amellerini kaydeden meleklerin sadece branice

214
brhim, 14/21.
215
Arf, 7/50.
216
Mlk 67/10.
217
brahim, 14/4.
218
bn Hazm, el-km, I, 33.
219
bn Hazm, el-km, I, 33.


69
bildiklerini, branice dndaki dillerle sylenenleri kaydedemediklerini iddia ederler.
Byle bir iddia, samalk ve iftiradan baka bir ey deildir. En gizli, en kk eyleri
ve kalplerde olan bilen Yce Allah, btn dilleri ve onlarn ifade ettii mnlar bilir.
220

3- Seyfeddn el-mid (v. 631/1233)
el-mid (v. 631/1233), el-km f uli'l-akm isimli eserinde dilin orijini
problemini ele alr. Konuyla ilgili grleri serdettikten sonra sz konusu grlerin
delillerini tartarak dili orijin itibariyle Allaha dayandran teorinin kesin bir ekilde
ispatlanamazsa da tercih edilebilirlik ynnden insana dayandran teoriden daha gl
delillere sahip olduunu, bu sebeple de daha gl bir tez olduunu vurgulamaktadr.
221


B- UZLAMA VE ANLAMA (IIL - _:== / MUVAA - --=,- /
TEVTU - |,) TEORS VE ONUN SAVUNUCULARI
Bu teoriye gre dil Allah tarafndan vahiy ve ilham yoluyla retilmemitir.
Dil, insanlar arasnda gerekleen uzlama ve anlama sonucu ortaya kmtr. Bu teori,
Eb Him el-Cbb (v. 321/933)ye ve Mutezleye mensup baz bilginlere nispet
edilmektedir.
222

1- Mutezleden Eb Him el-Cbb (v. 321/933) ve Onun Takipileri
bnTeymiyye, Mslman bilginler arasnda Eb Him el-Cbbden nce
dilin meneinin insanlar arasnda gerekleen bir uzlamaya dayand tezini savunan
kimseyi bilmediimizi ak bir ekilde dile getirir. Yani bn Teymiyyeye gre slam
dncesinde adlandrma iinin uzlama yoluyla yapldn ilk savunan kii
Mutezileye mensup bir lim olan Eb Him el-Cbbdir. Dilin vahye dayand
grnn ilk temsilcisi olan Ebul-Hasan el-Er ile uzlama sonucu olutuunu
dillendiren grn ilk temsilcisi kabul edilen Eb Him el-Cbbnin her ikisinin
Mutezil olan Eb Ali el-Cbb (v. 303/916)den ders aldklarn belirttikten sonra
Ernin mutezile ekolnden ayrlp birok konuda onlara muhalefet ettiini; Eb

220
bn Hazm, el-km, I, 33.
221
El-mid, el-km, I, 104-112.
222
Suyt, el-tir, s. 27; Ksid Ysir ez-Zeyd, a.g.e, s. 44 vd.


70
Him ile Er arasnda dilin kkeni konusunda tartmalar yaandn ve bu
tartmalarn daha sonra da devam ettiini ifade eder. Ayrca dilin bir ksmnn vahye
geri kalann uzlamaya dayandnn savunan nc ve ilk grn hepsinin
mmkn olduunu kabul eden bu sebeple de tevaf teorisi diye isimlendirilen
drdnc bir grn de bulunduunu aktarr.
223

Fahreddn er-Rznin tefsirinde anlatldna gre Er, Eb li el-Cbb ve
Ebul- Ksm Abdullah b. Ahmed el-Kab (v. 319/931)nin dilin meneinin Allahn
bildirmesi veya muktedir klmasyla (tevf sonucu) olutuu tezini savunduklar; Eb
Himin ise isimlere anlam yklemenin uzlama yoluyla gerekletiini savunduunu
bildirilmektedir.
224

Birinci gr savunanlara gre adlandrma, Allahn insanda ad, adlandrlan
nesne ve bu adn sz konusu nesneyi adlandrd hususunda zorunlu (zrr) bir bilgi
yaratmasyla gerekleir.
Eb Himin savunduu tez iin ileri srd deliller u ekilde
zetlenebilir.
225

Allahn bir lafza bir anlam ykledii hususunda zorunlu bir bilgi bulunduunu
dndmzde bu bilgi ya akll olan ya da akll olmayan varlklar iin verilmi
olacaktr. Byle bir bilginin akll varlklara verilmi olmas caiz deildir. nk
Allahn zt ancak istidllle bilinmesine ramen bu durumda onun sfatlar zorunlu bir
ekilde bilinmi olacaktr. Bu ise imknszdr. Akll olmayan varlklara verilmesi de
caiz deildir. nk dilde olaanst hikmetler olduu halde dile dair bilginin akl
olmayan varlklara verilmesi dnlemez.
Allah meleklere hitapta bulunmutur. Bu ise sz konusu hitap ncesinde bir
dilin varln gerektirir.

223
bn Teymiyye, el-mn, 103-104.
224
er-Rz, et-Tefsr'l-kebr, II, 175.
225
er-Rz, et-Tefsr'l-kebr, II, 175.


71
Allah, Hz. deme btn isimleri retti ifadesi retmenin (talm) isimlere
izafe edilmesini gerektirir. Bu durumda ise isimler retmeden nce mevcut
bulunacaktr. O zaman dil olgusu ve btn diller Hz. deme retilmeden nce vardr.
Hz. dem, eyann isimlerini bildii hususunda meleklere meydan okuduu
zaman, meleklerin onun bu adlar nesnelere verme yani adlandrma konusunda isabetli
olduunu anlamalar gerekir. Aksi takdirde onun isabetli olduuna dair bir bilgi hsl
olmaz. Bu da adlandrmann retmeden (talm) nce gerekletiini gsterir.
er-Rz, Eb Himin grn ispatlamak iin ileri srd delilleri
zikrettikten sonra bunlara teker teker cevap verir.
226

Birinci iddiaya cevap: Allahn adlandrma iini kendisi ya da insanlar
tarafndan yapldn belirtmeksizin birisinin adlandrmay yapt hususunda
insanlarda zorunlu bir bilgi yaratmas neden caiz olmasn. Bu durum, Allahn ztnn
delillerle bilinmesine karlk, sfatlarnn zorunlu olarak bilinmesini gerektirmez. Farz
edelim ki Allah akll varlklar iin byle bir bilgi yaratmamtr. Peki, bu bilgiyi akll
olmayan varlklar iin yaratmas neden caiz olmasn. Bu makamda meseleyi uzak bir
ihtimle dayandrmak doru deildir.
kinci iddiaya cevap: Allah, meleklere szl dil dnda yazl veya baka bir
yolla hitapta bulunmu olabilir.
nc iddiaya cevap: Allahn bir lafz bir anlam iin tayin etmeyi
dilemesinin retmeden nce olduu phesizdir. Allahn dilemesi ise retmenin
isimlere izafe edilmesi iin yeterlidir.
Drdnc iddiaya cevap: Melekler, Hz. demin adlandrma hususunda
isabetli olduunu anlamta olabilirler anlamamta olabilirler. Eer anladysalar
eyann isimlerini zikretmek suretiyle dili kullanmaya muktedir olacaklardr. Bu
durumda ise bir eliki ortaya kacaktr. Yani Hz. demin isimleri meleklere
bildirmesi onlara kar bir meziyet, fazilet ve stnlk olmayacaktr. Eer
anlamadysalar onun isabet ettiini nasl bileceklerdir.

226
er-Rz, et-Tefsr'l-kebr, II, 175.


72
Meleklerin Hz. demi anladklarn varsayalm. Bu durumda meleklerden her
bir gruba ait olan ve dier gruplar tarafndan bilinmeyen farkl dillerin bulunmas imkn
dhilindedir. Bu sebeple bir grubun kulland dili dier gruplar bilmeyecektir. Allah
btn melekleri huzuruna toplam, Hz. demde eyann isimlerini melek gruplarnn
kulland btn dillerde saymtr. Her bir grup zellikle kendi diliyle onun isabet
ettiini anlad. Ancak btn dilleri anlama hususunda tm melekler aciz kald. Bylece
Hz. demin bu konudaki fazilet ve stnl anlalm olur.
Onlarn Hz. demi anlamadklarn kabul ettiimizde ise konu yle
aydnlatlabilir. Allahn meleklere Hz. demden sz konusu isimleri duymadan nce
onun isabet konusunda doru olduunu anlayacaklar bir yntemi bildirmi olmas
mmkndr.
Ancak unu belirtelim ki, er-Rznin dilin menei meselesine bakn
almamzn nceki blmlerinde ele alrken onun Abbda nispet edilen ve ad ile
adlandrd nesne arasnda zorunlu olarak doal bir iliki bulunduunu savunan gr
hari dier btn tezlerin caiz ve mmkn olduunu savunduunu ifade etmitik.
Burada Eb Himin tezini ve ileri srd delilleri rtmeye almas onun
dilin uzlamaya dayandn reddettii izlenimini vermektedir. Ancak durum byle
deildir. Eb Hime cevap vermesi iki ekilde yorumlanabilir.
Eb Him, dilin vahiy sonucu olutuunu kabul etmemektedir. Er-Rz, onun
iddialarn cevaplamak suretiyle dilin vahiy yoluyla Allah tarafndan retilebileceini
kantlamak istemitir.
Ya da bn Teymiyyenin belirttii gibi
227
Ebu Him ile Er arasnda geen
tartmalar bize aktarmaktadr.
Bir Mutezil olan Kad Abdlcebbr (v. 415/1025), Allhn insanlarn
konutuklar kelmdan farkl olan ezel bir kelmla konutuunu savunan bn Kllb (v.

227
bn Teymiyye, el-mn, 104.


73
240/854)n bu dncesini rtmeye alrken kelmn ancak uzlama ile anlaml
hale gelip fayda salayacan iddia etmektedir.
228

Kad Abdlcebbrn rencisi olan Ebul-Hseyin el-Basr (v. 436/1044)
kelm, iitilen seslerden olumu harflerin belli bir dzen ierisinde birletirilmesiyle
meydana gelen lafzlarn eitli anlamlar gstermesi iin zerinde uzlalm bir
olgudur eklinde tanmlar. Grld gibi El-Basr kelm tanmlarken uzlamay art
koar ve hem l hem de muvaa terimlerini kullanr. lk iletiimin de uzlamaya
(l) dayandnda belirtmektedir.
229

Nitekim lafz anlam ilikisini ilerken Ebul-Hseyin el-Basrnin, bir lafzn
ayn anda iki farkl anlam iin adlandrma (va) yoluyla konulabileceini mmkn
grdn ifade etmitik.
Bernard G. Weissin makalesinde belirttii gibi her halkrda uzlamac teori
Ebul-Hseyin el-Basr ve byk ihtimalle hocas Kad Abdlcebbr gibi Mutezileye
mensup kiiler arasnda rabet grm ve nihayetinde ayrc bir ekilde Mutezil
olarak kabul edilmi bir teoridir.
230

Suytnin bu tezi dorudan Mutezileye nispet etmesi de bu iddiay
glendirmektedir. Suytnin konuyla ilgili olarak naklettii Mutezil dnce
yledir: Mutezileye gre, dil btnyle uzlamaya (l) dayal bir ekilde
gereklemitir. Bu grlerini dillerin yani lafzlarn anlam ve referanslarna
(medllerine), akli delletlerde olduu gibi dellet etmemesine dayandrrlar. Bu
dnceyle dnyada toplumlarn farkl diller konumasna da bir aklk getirmi
oluyorlar. Eer dil Allahn bildirmesiyle gereklemi olsayd, Allahn ayn zamanda
lafz (sga) bilgisini, sonra anlam (medll) bilgisini, daha sonrada sz konusu sgann
sz konusu anlama dellet ettii bilgisini bizim iin yaratmas gerekirdi. Allahn bizim
iin kendi sfatlarnn bilgisini yaratmas halinde ise ztnn bilgisini de yaratmas caiz
olurdu. Allahn kendi ztnn bilgisini bizim iin yaratmas durumunda teklf,

228
Kad Abdlcebbr, el-Mun f ebvbi't-tevd ve'l-adl, (thk. brahim el-byr), Matbaatu Dril-
Ktb, Kahire, 1380/1961, VII, 101.
229
Ebul-Hseyin el-Basr, el-Mutemed f ulil-fh, Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut, [t.y.], I, 10, 11,
17.
230
Bernard George Weiss, Medieval Muslim Discussions of The Origin of Language, s. 39.


74
sorumluluk ve imtihann bir anlam kalmazd.
231
Binaenaleyh Mutezle, akl ve
mantn dil zerinde uzlamay gerektirdiini kabul edip, dilin vahye dayandn
reddeder.
232

Suyye gre, bu gr yanl bir temel zerine bina edilmitir. O, Allahn
zarretten dolay kendi ztnn bilgisini yaratmasnn caiz olduunu dnmektedir.
233


C- BRLETRC TEOR
Bu teori, dilin Yce Allah tarafndan retildiini kabul eder. Ancak uzlama
tezini de reddetmez. Bylece yukarda bahsi geen her iki teoriyi birletirmi olur. Bu
teoriye gre dilin insanlar arasnda anlamay mmkn klacak kadarn Allah
retmitir. Geri kalan ksmn ise her iki ekilde (tevf ya da l) olumas
mmkndr. Bu teori Eb shak el-sferyin tarafndan dile getirilmitir.
234

1- Eb shak el-sferyn (v. 418/1027)
Eb shak el-sferyinye gre dilin insanlar arasnda anlamay mmkn
klacak kadarn Allah retmitir. Geri kalan ksmn ise her iki ekilde (tevf ya da
l) olumas mmkndr.
235

el-sferyin, grn yle ispatlamaktadr. Dilin, insann bakasn uzlama
ve anlamaya davet edecek kadarnn l bir ekilde gereklemi olmas daha nce
yaplm baka bir uzlamann var olmas ihtiyacn dourur ki bu da bizi iinden
kamayacamz sonucu olmayan bir teselsle ve ksr dngye gtrr.
Suytye gre sferyinnin bu gr doru deildir. nk insan,
hemcinsine isimlerin anlamlarn bildirme imknna sahiptir. Tpk lafzlarn anlamlarn

231
Suyt, el-Muzhir, I, 20.
232
Vedi Vsf Mustafa, a.g.e, s. 262.
233
Suyt, el-Muzhir, I, 21.
234
el-mid, el-km f uli'l-akm, Drl-Ktbil-Hidiviyye, Kahire, 1332-1914, I, 106; Suyt, el-
Muzhir, I, 20; Ksid Ysir ez-Zeyd, a.g.e, s. 46-47.
235
Suyt, el-Muzhir, I, 20.


75
bilmeden kullanan, daha sonra da yaplm herhangi bir uzlamann varl olmadan
anne ve babasndan renen ocuk gibi.
236

Hseyin Kkkalay, Kurn Dili Arapa isimli eserinde konuyla ilgili
grleri inceler ve sferyinnin dile getirdii tezle rten aadaki tercihi yapar.
Bizce dil, btn deilse de bir ksm, Allah tarafndan deme vahiy ve
ilham yoluyla retilen ve daha sonra zamanla, artlar msait olduu nispette geliip
byyerek insanlarn anlamalarna vesile olan, belli bal bir hayata sahip sesler
mecmuasdr. Byle mkemmel bir dzenin hi konuma bilmeyen birka insan
tarafndan meydana getirilmi olduuna imdilik taraftar deiliz. Bu hususta varit olan
eri deliller, btn dillerin Cenb Hak tarafndan vahiy ve ilham yoluyla retilmi
olduunda kat deilse de, Hz. deme baz eylerin retilmi olduuna mutlak
surette delalet etmektedir.
237


D- TEVAF EDEN (EKMSER) TEOR VE ONUN
SAVUNUCULARI
Bu gr, yukarda saylan her teoriden hibirisinin dierinden
ispatlanabilirlik asndan daha kesin olmadn savunur. Bu nedenle ilk iki kta yer
alan dilin vahiy kaynakl ya da insan rn olduu ynndeki grlerin eit ihtimalde
kabul edilmesi gerektiini kabul eder. Bu teori yukarda saylan tm tezleri imkn
dhilinde grd ve bu sebeple onlardan herhangi birisini tercih etme noktasnda
ekimser kald iin tevaf eden teori adn almtr.
Bu gr dile getiren ilk Mslman lim Eb Bekr el-Bkllndir. slam
dncesinde Bkllnden sonra Cveyn, Gazzl, Fahreddn er-Rz, Ali Kuu ve
birok fkh uslcs dilin menei problemine Bkllnnin dncesiyle parelellik
arzeden bir ekilde yaklamlardr. Bu bilginlerin konuyla ilgili dnceleri aada
kronolojik olarak incelenecektir.

236
Suyt, el-Muzhir, I, 21.
237
Hseyin Kkkalay, a.g.e, s. 15-16.


76
1- Eb Bekr el-Bklln (v. 403/1013)
Bklln, insanlar arasnda iletiim vastas olarak kullanlan dilin kayna ile
ilgili tartmalara balamadan nce kelm hakknda eitli bilgiler verir.
Ona gre kelm, insann zihninde (nefsinde) yer alan, seslerden meydana
gelen harf ve hecelerle da yanstlan anlamdr. Ancak zihindeki anlam iaret, yaz,
izgi vb. simgelerle de ifade edilebileceini de belirtir.
238

Yukardaki tanmdan anlalaca zere Bklln, anlamn zihinde olduunu,
ses ve dier vastalarn ise anlam anlatp ona dellet ettiini vurgulamaktadr.
239
Bu
ifadelerden, Bkllnnin kelm insann kendi dnyasnda kendi kendisiyle konumas
diyebileceimiz bir tr i konuma anlamna gelen kelm nefs ve dncesini,
hislerini, duygularn seslerden oluan harf ve kelimelerle ifade etmesi anlamna gelen
kelm lafz eklinde ikiye ayrm olduu anlalmaktadr.
Ayrca bu tanmda yapt ayrmla slam dncesinde Mutezile tarafndan
savunulan ve kelmn sadece seslerden ve harflerden olutuunu yani sadece kelm
lafznin varln kabul eden kelm nefs diye bir ey bulunmadn iddia eden
Mutezileye cevap vermi olmaktadr.
Bklln, kelm hakknda yapt bu aklamalardan sonra dilin kayna
problemini ele alr ve bu konuda ileri srlen teorileri tartr.
240

Onun zikrettii birinci teoriye gre btn dillerde yer alan eyalarn, nesnelerin
isimleri Allah tarafndan retilmitir. Bu teori vahiy ve ilham (tevf) teorisi olarak
bilinmektedir.
kinci teoriye gre dil, onu konuanlarn zerinde uzlap anlamalar sonucu
olumutur.
nc teori, Allah tarafndan retilmi olmasn mmkn grd gibi
insanlar tarafndan zerinde uzlalarak doup gelitiini de mmkn grmektedir. Ayn

238
el-Bklln, et-Tarb ve'l-ird, (thk. Abdlhamd b. Ali Eb Zend), Messeset'r-Risle, Beyrut,
1413/1993, I, 316.
239
el-Bklln, a.g.e, I, 317.
240
el-Bklln, a.g.e, I, 319 vd.


77
ekilde dilin bir ksmnn Allahn retmesiyle bir ksmnn insanlarn anlamasyla
dier bir ksmnn da o dili konuanlarn kyas yoluyla tretmesiyle olumu olmas
mmkndr.
Ayrca bu teoriye gre bir dili konuanlarn tamam veya bir ksm bir ad bir
nesneye verme yani adlandrma hususunda uzlaabilirler. Ancak Allah, bu uzla
ncesinde sz konusu ad sz konusu nesneye vermeyi birisine bildirmi olmas da
caizdir. Bylece uzla tevfe yani Allahn bildirmesine uygun olmu olur.
Yine son teoriye gre farkl dilleri konuan toplumlarn nesnelere Allahn
koyduu (va ettii) ya da rettii isimden farkl isimler vermesi de imkn
dhilindedir. Ancak bu isim, Allahn haram klp yasaklad bir isim ise bu insanlar
Allaha isyan etmi olacaklar. ayet Allahn verilmesini yasaklamad bir isim ise
Allaha isyan sz konusu olmayacaktr. Bu durumda bir nesnenin biri Allah tarafndan
retilen dieri zerinde uzlalan iki ismi olacaktr.
Bklln, bu grleri sraladktan sonra bu konuda tm ihtimalleri kapsayan
sonuncu gr tercih ettiini ak bir ekilde dile getirmektedir.
241
Bkllnnin
savunduu bu gr dilin menei ile ile ilgili teorilerden herhangi birini tercih etme
noktasnda ekimser kalan (tevaf eden) teori olarak bilinmektedir.
Bklln, dilin kayna ile ilgili nazariyeleri vecz bir ekilde iledikten sonra
tercih ettii son grte sralad ihtimallerin imkn dhilinde olduunu tek tek ele
alarak ispatlar.
Dilin tevf bir ekilde olumu olmas yani btn isimlerin ve farkl
toplumlarn konutuu btn dillerin Allah tarafndan vahiy yoluyla retilmesi
mmkn deildir. nk vahiy ncesinde vahyin anlalabilmesi iin bir dilin varl
gerekir. Byle bir durumda dil vahiy sonucu oluamaz eklinde birinci teoriye
getirilen eletirinin yanl olduunu belirterek yle cevap verir.
242


241
el-Bklln, a.g.e, I, 320.
242
el-Bklln, a.g.e, I, 321.


78
Allah, kelmn veya farkl dillerde yer alan isimlerin anlamlarn birisine
bildirmek istedii zaman muhtab bunun ncesinde herhangi bir dili bilmese de ve
konumu olmasa da Allah, hitbn sz konusu kiiye iittirir. Bu kiide zorunlu olarak
Allhn kelmn ve kelmn sahibinin Allah olduunu anlar. Bu noktada Allah
hitbnda bu kiiye sesleri; Arapa veya herhangi bir dil formatnda lafzlar yarattn
bildirir. Yine ezel olan kelmyla bu kiiye bil ki, u form ve kalp u anlam iindir, u
ad u nesneyi adlandrmaktadr diyebilir. Allahn btn bunlar yapma g ve
kudretine sahip olduu phesizdir. Bylece bu kiinin daha nce herhangi bir dili bilip
konumadan Allhn hitbndaki maksad, Allhn sesleri ve seslerden oluan eitli
form ve kalplar yarattn ve bu form ve kalplar eitli mnlar iin va ettiini
anlamas ak bir ekilde ortaya km olur.
243

Ayn ekilde dilsizlerin ve iaret dilini kullananlarn daha nce herhangi bir
iaret, simge ve sembol kullanmadan iaret dilini kullanabilmeleri de dilin Allah
tarafndan vahiy yoluyla retilebilecei gstermektedir.
nsanlarn uzlaarak dili oluturabilmeleri uzlann kendisiyle
gerekletirilecei bir kelmn veya dilin uzlamadan nce var olmasna baldr.
Dolaysyla dilin uzlama yoluyla doup gelimesi mmkn deildir. Bklln, bu
eletirinin de yanl olduunu ifade ederek aadaki ekilde cevaplandrr.
nsan, el, kol vb. organlarla yaplan beden hareketlerini, arzularn, isteklerini
ve dier davranlarn gerekletirebilme gcne sahiptir. Ayn zamanda insan,
konuan, dnen canl bir varlktr, konumann ondan sadr olmas doru bir eylemdir,
konuma onun iin elde edilebilir bir olgudur, dolaysyla konumaya muktedir olmas
caiz olup mmkndr. O zaman tpk dier davranlarn gerekletirebilme gcne
sahip olmas gibi dili kullanp konumas da doru ve caiz olup imkn dhilindedir.
Bununla birlikte insan bilgiyi, olaylar, haberleri ve sair eyleri idrak edip kavrar.
Bunlarn bir ksmn zorunlu olarak, bir ksmn hissederek, dier bir ksmn da
inceleme ve aratrma yoluyla elde eder. nsan, edindii bu bilgileri ifade etmek iin
eitli iaret ve semboller belirler. Ancak gz nnde bulunmayan bir eyi anlatma,
bakasna aktarma, onun hakknda bilgi verme ihtiyac doar ve bu ihtiyac iaret

243
el-Bklln, a.g.e, I, 321-322.


79
yoluyla gerekletirme imkn bulunmazsa insanlarn sesleri kullanarak dncelerini
konuma yoluyla ifade etmesi; ses ve harflerden oluan kelime formlarnn nesneleri
adlandrmas hususunda uzlamalar vcibtir. Bu konuda uzlaabilmeleri mmteni yani
imknsz deildir. nk insanlarn ihtiya duyduklarnda ses, harf ve kelimelerden
oluan dili bir iletiim arac olarak kullanmalar acktklarnda yemek yeme,
susadklarnda su ime, scak ve souktan korunma ihtiyalarn gidermeleri gibidir.
244

Bkllnnin son cmledeki ifadelerinden dili kullanabilme yeteneinin
insann grme, iitme yetileri gibi doutan getirilen ve normal artlar altnda herkes
tarafndan kullanlabilen bir kabiliyet olduu sonucu karlabilir. Nitekim gnmzde
dilbilim konusunda otorite kabul edilen Chomsky, insann dil edinim cihazyla birlikte
dnyaya geldiini savunmaktadr.
Peki, sesleri kullanarak konuan ilk kiinin maksad daha dili kullanamayan
dier insanlar tarafndan nasl anlalacak? Bkllnnin bu soruya verdii cevap
yledir.
Konuann maksad muhtab tarafndan zorunlu (zarr) olarak anlalr. yle
ki, konuan kii insana iaret ederek insan der ve bu szc tekrarlar. Bu ilemi
yaparken iaret, ima vb. eylerden de faydalanr. Tekrarlama ii, kullanlan lafzla ifade
edilmek istenen eyin dinleyen tarafndan zorunlu olarak anlalmasna kadar devam
eder. Adlandrma konusunda salanan bu uzlama daha sonra dier insanlara
retilir.
245

Dilsizler, daha nce belli iaret ve sembollerin eitli anlamlar anlatt
konusunda bir bilgiye sahip olmadan iaret dili zerinde uzlaabilmektedirler. Uzlama
hususunda konuabilen, akl sahibi, salam insanlarn seviyesinin konuamayan dilsiz
insanlarn seviyesinin altnda olmas dnlemez. O halde dilsiz insanlar, belli
iaretleri belli anlamlar gsterdii konusunda uzlaabiliyorlarsa konuabilen insanlarn

244
el-Bklln, a.g.e, I, 323.
245
el-Bklln, a.g.e, I, 324.


80
lafzlarn anlamlar yani adlandrma hususunda uzlamalar dilsizlere gre daha kolay
ve daha basittir.
246

nsanlarn daha nce Allah tarafndan meleklere veya herhangi bir toplumda
yaamlarn srdren insanlara rettii isimler zerinde uzlamalar phesiz bir
ekilde mmkndr. nk insanlar bunu gerekletirebilecek gtedir. Ayrca
insanlarn zerinde uzlatklar bir eyin bunun ncesinde Allah tarafndan birilerine
retilmi olmas imknsz deildir. Allah, bunu yapabilecek gtedir. nk onun
gc her eye yeter.
247

nsanlarn nesnelere Allahn verdii isimlerden farkl isimler vermesi ister
helal olsun ister haram olsun mmkndr. nk normal artlarda da insanlar helal ya
da haram olan bir eyi yapabilmektedirler. Ancak haram olan bir ismi kullandklarnda
gnah ilemi olacaklardr.
248

Bklln, kendisine ait bu zgn dncesiyle dilin kayna konusuna farkl
bir boyut kazandrmtr. Eb shak el-sferyin tarafndan dile getirilen birletirici
teoriyi dilin orijinini Allaha dayandran teori ile birlikte deerlendirilecek olursa
Bkllnden nce tartmann iki temel tez etrafnda yapld grlecektir. Bu iki
temel tezden ilki dilin kaynan Allaha; dieri ise insana dayandrmaktayd. Bklln,
her iki tezin akla yatkn olup mmkn olduunu dile getirdi. Ancak ona gre bu tezler
kesin ve balayc bir ekilde ispat edilemezdi.
Ayrca Bklln, sz konusu iki temel tez dnda dilin kayna ile ilgili farkl
dnlere yer verip onlarn da imkn dhilinde olduunu argmanlaryla birlikte ortaya
koymaktadr. Bu sebeple o, kendisinden sonra ona nispet edilecek yeni bir tez ortaya
koymaktadr. Bu yeni tez, ekimser (tevauf eden) teori olarak isimlendirilecek ve ilk
temsilcisi Bklln kabul edilecektir. Ancak buradaki ekimserlik, yukarda Bklln
tarafndan dilin orijini hakknda zikredilen dncelerden herhangi birini kesin bir
ekilde ispat edememe konusundadr. Yoksa Bklln, konuyla ilgili hkm vermek

246
el-Bklln, a.g.e, I, 324.
247
el-Bklln, a.g.e, I, 324-325.
248
el-Bklln, a.g.e, I, 325.


81
hususunda ekimser kalmamakta tam aksine iki tutum karsnda yeni bir tutum ortaya
koymaktadr.
slam dncesinde Bkllnden sonra Cveyn, Gazzl, Fahreddn er-Rz,
Taceddn el-Ermev, Sircddn el-Ermev ve Ali Kuu, dilin menei hususuna
Bkllnnin dncesiyle parelellik arzeden bir ekilde yaklamlardr.

2- mmul-arameyn el-Cveyn (v. 478/1085)
mmul-arameyn el-Cveyn, dilin kayna ile ilgili tartmalarn giriinde
fkh uslnn kapsam alanna giren konularn byk bir blmn lafz ve anlamlar
bahsi oluturduunu beyan eder.
Cveyn, lafz ve anlamn dolaysyla da dilin fkh ve fkh usl asndan
nemini vurguladktan sonra dilin kayna meselesinde uslclerin farkl grlerde
olduklarn belirterek bu grlere yer verir.
Cveyn, mehur eseri el-Burhnda anlattna gre baz usl bilginleri, dilin
tevf olduu yani insanst bir g tarafndan konulduu grndedir. Kimi usl
limleri ise dilin stlh olduunu yani insanlarn anlap uzlamalar yoluyla doup
gelitiini ileri srmlerdir. Eb shak ise anlamay salayacak kadarnn Allah
tarafndan retildiini geri kalann ise her iki ekilde oluabileceini sylemitir.
249

Cveyn, sz konusu grleri zikrettikten sonra bu grlerin tamamnn aklen
caiz olduunu net bir ekilde dile getirirerek, kendi nezdinde tercih edilen grn bu
olduunu ifade eder.
Ona gre dilin Allah tarafndan retildiini ispatlamak iin herhangi bir delil
aramaya ihtiya yoktur. yle ki, Allah eitli mnlar gsterecek kalp ve sembolleri

249
el-Cuveyn, el-Burhn f ulil-fh, (thk. Abdlazm ldb), Cmiatu Katar, Devha, 1399, I, 170;
Suyt, el-Muzhir, I, 21.


82
(sga) anlamalar iin insanlar sezgisel bilgilerle donatr. Akl sahibi insanlar da, bu
sembolleri ve ifade ettikleri anlamlar sz konusu bilgiler sayesinde kavrar.
250

Dilin uzlama ve anlama yoluyla olutuu grne gelince Allah akl
sahiplerinin iradelerini (nefislerini) anlama hususunda harekete geirir. Bylece birisi
dierine istek ve maksatlarn bildirir. Daha sonra kendi arzularna gre anlamlar
gsteren sembolleri retirler. Bu ilemi yaparken de eitli iaretlerden faydalanrlar.
Bebeklerde ayn ekilde evrelerinden iittiklerini tekrarlayarak konumay
renirler.
251

Yukarda zikredilen her iki gr caiz olunca Eb shakn grne gerek
kalmam olur.
252

Cveyn, bize Her iki grnde caiz olduunu ispatladnz. Sizi bu iki
grn birlikte caiz olabileceine gtren nedir? diye sorulacak olursa yle cevap
vereceini belirtir.
Bu akli metotlarla anlalamaz. nk caizin vukuu ancak mahza nakille
anlalr. Bize gre bu konuda kesin bir nass da bulunmamaktadr. Allah, deme
btn isimleri retti
253
ifadesi her iki gre de delil gsterilemez. nk bu ayete
gre Allah, dili Hz. deme direk retmi olabilecei gibi ilk nce dili var etmi sonra
ona retmi de olabilir.
254

Grld gibi Cveyn, ilk dnemde dile getirilen iki temel tezin tpk
Bkllnnin belirttii gibi her ikisinin caiz olduunu dile getirerek onlardan birisine
taraftar olmamakta tm ihtimalleri mmkn grmektedir.

250
el-Cuveyn, a.g.e, I, 170.
251
el-Cuveyn, a.g.e, I, 170-171.
252
el-Cuveyn, a.g.e, I, 170-171; Suyt, el-Muzhir, I, 21-22.
253
Bakara, 2/31.
254
el-Cuveyn, a.g.e, I, 171; Suyt, el-Muzhir, I, 22.


83
3- mm Gazzl (v. 505/1111)
a) Gazzlye Gre Dilin Kayna
mam Gazzlide dillerin douu meselesinde hemen hemen Cveynye
benzer eyler sylemektedir.
Gazzl konuyu dilin kayna (mebdeul-la) bal altnda iler. Bu konuda
farkl gr olduunu belirtir.
255

Bu grlerin ilkine gre dilin kayna stlhdir. Yani dil, insanlar arasnda
gerekleen bir uzlamayla doup gelimitir. Gazzl, herhangi bir isim vermeden kimi
bilginlerin bu tezi savunduunu belirtir. Bu bilginlere gre dilin tevf olmas yani
Allah tarafndan konulmu olmas mmkn deildir. nk tevf sahibinin yani
Allahn kelm ancak daha nce dil zerinde mevcut olan bir uzla ile anlalabilir.
Yani peygamberin kendisine gelen vahyi anlamas iin vahiy ncesinde bir dile sahip
olmas gerekir. Aksi takdirde kendisine gelen vahyi anlayamayacaktr. Bu sebeple dilin
tevf yolla olutuu dnlemez.
256

kinci gre gre dil, tevf yolla yani Allahn retmesiyle olumutur.
yleki, dili ortaya koyma (va) hususunda insanlarn uzlaabilmeleri ancak karlkl
konumalaryla, bir hitapla veya bir aryla mmkndr. Bu durumda uzla ncesinde
iletiimin kendisiyle yapld bir dil var demektir. Netice itibariyle dilin uzlama
yoluyla olumas uzla ncesinde uzlamann kendisiyle gerekleei bir dilin varln
gerektirir.
257

Yani insanlarn bir araya gelerek dil zerinde anlaabilmeleri ancak bu
toplantdan nce anlamada kullanacaklar bir dilin var olmasna baldr. Byle bir
durum ise bizi iinden kamayacamz bir teselsle ve ksr bir dngye gtrr.

255
Gazzl, el-Mustaf min ilmil-ul, (thk. Hamza b. Zheyr Hfz), eriketl-Medinetil-Mnevvere
lit-Tbaa ven-Ner, Cidde, 1413, III, 7 vd.; a.mlf., el-Menl min taltil-ul, (thk. Muhammed
Hasan Heyt), Drul-fikr, Dmak, 1400/1980, s. 70-71; Suyt, el-Muzhir, I, 22-23.
256
Gazzl, el-Mustaf, III, 7; a.mlf., el-Menl, s. 70-71.
257
Gazzl, el-Mustaf, III, 7; a.mlf., el-Menl, s. 70-71.


84
nc gre gre de dilin anlamay mmkn klacak kadar Allahn
retmesiyle geri kalan da anlama ve uzlama yoluyla olumutur.
258

Gazzl, bu gr bize aktardktan sonra meselenin cevaz ve vuku eklinde
iki ynnn olduunu belirtir.
Cevaz ynnden meseleye bakldnda her grn aklen caiz olup imkn
dhilinde olduunu kabul eder. Yani her grte aklen mmkndr. Daha sonra her
grn kendine gre ispatn yapar.
Tevfin mmkn oluu yledir. yle ki Allah, nce ses ve harfleri yaratarak
insanlardan bir kiiye veya tm insanlara iittirir. Bu ses ve harflerle isimlerin
(msemmalarn) kastedildii bilgisini sz konusu insanlar iin yaratr. Ki Allah bunu
yapabilme g ve kudretine sahiptir.
259

Dilin l yani anlama yoluyla olumasna gelince Allah akll bir
topluluun i arlarn (dev) -kendilerini ilgilendiren, kendileri iin gerekli olan;
kendisine iaret edilmesi mmkn olmayan, grnmeyen ve soyut olan ileri tanmlama
ve isimlendirmeyle megul olma noktasnda- bir araya getirmi. simlendirme
konusunda ilerinden biri bir balang yapm, bir dieri onu takip etmi ve bu ilem
uzlama (l) tamamlanncaya kadar devam etmitir.
260

Hatta akll bir tek kii, bu alandaki ihtiyac ve harfleri birletirmek suretiyle
lafzlara anlam yklemenin yani adlandrmann mmkn olduunu kendisi kefedebilir.
Bylece va yani lafzlara anlam ykleme iini stlenebilir. Daha sonra tpk anne
babann ocuklarna dili retmeleri gibi ya da dilsizlerin zihinlerinden geeni iaretle
anlatmas gibi iaret ve tekrarlar yoluyla adlandrmay bakalarna retmi olabilir.
261

Gazzl, ilk iki gr mmkn olduuna gre ilk iki grn birlemesinden
oluan nc grn kendiliinden mmkn olacan belirtir.
262


258
Gazzl, el-Mustaf, III, 7-8; a.mlf., el-Menl, s. 70-71.
259
Gazzl, el-Mustaf, III, 8; a.mlf., el-Menl, s. 70-71.
260
Gazzl, el-Mustaf, III, 8; a.mlf., el-Menl, s. 70-71.
261
Gazzl, el-Mustaf, III, 8-9; a.mlf., el-Menl, s. 70-71.
262
Gazzl, el-Mustaf, III, 9; a.mlf., el-Menl, s. 70-71.


85
Meseleye vuku asndan bakldnda yukarda zikri geen her grn
gereklemesi ancak kesin, kat akl veya nakl delile baldr. Ancak bu konuyla ilgili
olarak elimizde kati olan ne akl ne de nakl delil bulunmamaktadr.
263

Gazzlye gre dil, l olabilecei gibi tevf olmas da mmkndr. Bu
mmknlerden birinin vukuuna gelince bu akl ile anlalamad gibi bu konuda nakl
bir delil de yoktur. (Allah, deme btn isimleri retti)
264
ayeti dilin tevf bir
ekilde olutuu hususunda zhirdir, ancak kati deildir.
265

Gazzl, bu aklamalardan sonra bu konuda ileri srlen fikirlerin amel
ynden taabbud bir hkm iermediini, inan asndan da bir ykmllk
getirmediini dolaysyla bir tahmin ve varsaymdan teye geemeyeceini belirtir. Bu
sebeple o, dilin kayna meselesiyle uramann asl olmayan fuzul gereksiz bir i
olduunu dile getirir.
266

Ayrca Gazzl, Hz. demden nce Allahn yaratt cinlerin veya bir grup
melein uzlaarak dili meydana getirmi olabileceinin de ihtimal dhilinde
bulunduunu beyan etmektedir.
267

Bu aklamalarndan anlaldna gre Gazzlnin dillerin douu
meselesinde kesin bir ekilde savunduu bir gr gzkmemektedir. O, konuyla ilgili
yukarda aktarlan tm tezlerin mmkn olduunu belirtmektedir.
b) Gazzlde sim, Msemm ve Tesmiye Kavramlar
Gazzl, Allahn gzel isimlerini inceledii el-Maadul-esn f eri
esmillhil-sn adl eserinin giriinde isim, msemm ve tesmiye kavramlarnn
anlamlar zerinde durur. Gazzl, isim ile msemmnn veya isim ile tesmiyenin ayn
ey olup olmad hakknda farkl grlerin bulunduunu aktardktan sonra gerek ve
doru olann bu kavramn ayn ey olmayp birbirlerinden farkl olduunu ifade eder.

263
Gazzl, el-Mustaf, III, 9; a.mlf., el-Menl, s. 70-71.
264
Bakara, 2/31.
265
Gazzl, el-Mustaf, III, 9; a.mlf., el-Menl, s. 70-71.
266
Gazzl, el-Mustaf, III, 9; a.mlf., el-Menl, s. 70-71.
267
Gazzl, el-Mustaf, III, 10; a.mlf., el-Menl, s. 71; Suyt, el-Muzhir, I, 22-23.


86
Ona gre durumun byle olduunu ispatlamann yolu bu kavramlarn anlamlarn ayr
ayr aklamaktan geer. Bu sebeple o, bu kavramn tanmn tek tek inceler.
268

Gazzl, ismin tarifini yapmak iin onun isimlendirdii eyin veya nesnenin
farkl varlndan sz eder. Bunlar bir eyin somut ve grnen varl; zihindeki varl
ve bir de dildeki varldr. Bir eyin somut ve grnen varl onun gerek ve asl
varldr. Zihindeki varl bilgi ve ekil itibariyledir. Dildeki varl ise lafz ynyle
olup semboliktir. Mesel gkyz anlamna gelen sem (r) szcnn gzle grnen
somut bir varl; zihnimizde olan bir varl ve dilde bir varl vardr. nk gkyz
ilk nce gzle alglanmakta daha sonra hayale ve zihne yerlemektedir. Bu sebeple
gkyz yok olsa bile ekil ve sret itibariyle hayalimizde kalmaktadr. Zihnimizde
kalan bu ekil bilgi diye tanmlanmaktadr. Bu szcn dildeki varlna gelince
harflerden olumu sem (r) lafzdr.
269

Dolaysyla sz (kavl), zihinde olana dellet eder, zihinde olanda varolan bir
eyin sreti ve eklidir. Bu sebeple varl olmayan bir ey zihinde bir ekil ve iz
brakmaz. Sz konusu ey, zihinde bir ekil ve iz brakmaynca insan tarafndan
alglanamaz. Alglanamaynca da dil ile ifade edilemez. O zaman lafz, bilgi ve bilinen
yani isim, zihindeki sret ve msemm birbirinden farkl eylerdir. Ancak ayn zamanda
bir paralellik ve uyum ierisindedir.
270

Gazzlye gre bir ey somut ve zihindeki varl asndan toplumdan
topluma, nesilden nesile, zaman ve mekna gre deimez. Ancak dildeki varl
ynyle deimektedir.
271
Bu dncesiyle Gazzl, farkl toplum ve corafyalarda
deiik dillerin konuulmasna aklk getirmektedir.
Yukardaki bilgilerden hareketle Gazzl, lafzlarn anlamlara delletinin ancak
insann tercihiyle (_,-,) dellet edebileceini dnmektedir.
272


268
Gazzl, el-Maadul-esn, s. 7.
269
Gazzl, el-Maadul-esn, s. 7-8.
270
Gazzl, el-Maadul-esn, s. 8.
271
Gazzl, el-Maadul-esn, s. 8.
272
Gazzl, el-Maadul-esn, s. 9.


87
Gazzl, ismin fiil ve harfin kart olarak kullanldn belirtmekle birlikte
aslnda dilde anlama dellet etmesi iin konulmu (va edilmi) lafz diye tanmlar.
Dolaysyla o, ismi mevd manasnda kullanmaktadr. Buna gre bir anlam gstermesi
iin konulan lafzn baka bir deyile ismin bir koyucusu (v), bir adlandrma ilemi
(va), bir de dellet ettii anlam (mevd leh) vardr. Gazzl, adlandrlan eyi
msemm (isimlendirilen); ad koyan msemm (isimlendiren); adlandrma ilemini de
tesmiye (isimlendirme) kavramlaryla ifade eder.
273


4- Fahreddn er-Rz (v. 606/1209)
Fahreddn er-Rz, fkh usl ile ilgili mehur eseri el-Malde kelmn
mahiyetini incelerken kelm szcnn muhakkik bilginlere gre hem zihinde bulunan
anlama hem de ses ve hecelerden oluan sembollere delalet ettiini sylemektedir.
Ancak fkh uslnde birinci anlamn yani zihinde bulunan gstermesi konusunun
aratrlmasna ihtiya duyulmadn dolaysyla sadece ikinci anlam zerinde
duracan da eklemektedir.
274

er-Rz, el-Malde dili va eden (ilk defa oluturan) iradenin kimlii
(v) konusunu ilerken lafzn anlama dellet etmesini yani onu gstermesini mmkn
klan drt ihtimal sralar.
275
Bu ihtimaller unlardr:
Bu ihtimallerin birincisine gre lafzlar, bizzat yani kendiliinden manalara
delalet eder. Bu gre gre adlar ile onlarn gsterdii anlamlar arasnda doal bir
mnasebet sz konusudur. Bu gr antik Yunan felsefinde tabiat gr tarafndan
savunulmaktadr. Eflatunun Kratylos diyalouna bakldnda da bu gr sz konusu
metinde tartlan drt temel tezden birisi olduu grlecektir. slam dncesinde bu
gr, Abbad b. Sleyman es-Saymar (v. 250/864)ye nispet edilmektedir. Bu gr,
almamzn ileriki blmlerinde daha detayl bir ekilde ele alnacaktr.

273
Gazzl, el-Maadul-esn, s. 9-10.
274
Fahreddn er-Rz, el-Mal f ilmi uulil-fh, (thk. aha Cbir Feyy el-Alvn), Beyrut,
1412/1992, I, 177.
275
Fahreddn er-Rz, el-Mal, I, 181 vd.


88
kinci ihtimale gre lafzlar, Allahn va ile anlamlar gsterir. Bu gr,
slam dncesinde tevf nazariyesi diye bilinmektedir. er-Rz, Ebul-Hasan el-Ear
(v. 324/936) ve bn Frek (v. 406/1015)in bu grte olduunu zikreder.
nc ihtimale gre lafzlar, insanlarn va ile anlamlara dellet eder. Bu
grte slam dncesinde l nazariyesi diye isimlendirilmektedir. Eb Haim el-
Cbb (v. 321/933) ve arkadalarnn grleri bu yndedir.
Sonuncu ihtimale gre ise lafzlarn bir ksm Allahn dier bir ksm da
insanlarn va ile anlamlara dellet ederler. Bu ihtimalin iki ekilde gereklemesi
mmkndr. yle ki balangc Allah, tamamlan ise insanlar tarafndan
oluturulmutur. Bu dnce, Eb shak el-sferyinnin dncesidir. Ya da balangc
insanlar geri kalan Allah tarafndan oluturulmutur. Bir takm kimseler de bu
grtedir. kinci ihtimali bir takm kimselere nispet etmesi byle bir dncenin zayf
olduu fikrine sevk etmektedir.
er-Rz, yukarda saylan ihtimalleri zikrettikten sonra muhakkik bilginlerin
ounluunun Abbdn gr hari btn bu ihtimallerin caiz olduunu itiraf
ettiklerini belirtmektedir. Ancak kesinlik noktasnda tevauf ettiklerini yani bir gr
beyan etmediklerini eklemektedir.
276

er-Rz, Abbdn gr dnda kalan dier grn caiz olup imkn
dhilinde olduunu aadaki ekilde ispatlar.
277

Adlandrmay gerekletiren zne (v), ayet Allah ise belli bir ismi belli bir
msemm iin tahsis etmesi, evreni (lemi) ncesine ve sonrasna bal olmayan belli
bir zamanda yaratmas gibidir; ayet insanlar ise muhtemelen akllarna geldiinde bu
ilemi yaparlar. Ayn ekilde Allah lafzlarn anlamlar iin konulduunu bilmeleri iin
insanlarda zorunlu bilgi (zarr ilim) yaratma gcne de sahiptir. Allahn dili ortaya
koyma ya da ad ve adlandrlan ey hususunda insanlarda zorunlu bir bilgi yaratmas
yukarda belirtilen tm ihtimallerin mmkn olduunu gstermektedir. Dolaysyla bu

276
Fahreddn er-Rz, el-Mal, I, 182-183.
277
Fahreddn er-Rz, el-Mal, I, 183-184.


89
verilere gre dillerin oluumu tevf olmaktadr. Yani dili ilk defa ortaya koyan irade
Allahtr.
er-Rznin dili ortaya koyma ve anlama noktasnda Allahn insan zorunlu
bilgiyle donatma g ve kudretine sahip olduu ynnde fikir beyannda bulunmas
onun, tevf nazariyesini srf vahye dayandrmadn gstermektedir. Bu anlamda
tevf dncesi dili orijin asndan Allaha dayandrma eklinde anlalmaldr.
nsanlar arasndan bir kiinin bir lafz bir anlam iin tayin etmesi de
mmkndr. Daha sonra yapt bu ilemi ima ve iaret yoluyla bakasna retir.
Bylece zamanla dil olgunlar ve bir iletiim vastas haline gelir. yle ki, daha
konumay renememi bir grup ocuk bir eve hapsedilir ve hibir ses iitmemeleri
salanrsa byyp konuma ana geldiklerinde anlaabilecekleri bir dil oluturmalar
kanlmazdr.
278
Nitekim bebekler, dili anne ve babalarndan bu yolla renmekte,
dilsizlerde bu ekilde zihinlerindeki dnceleri bakasna aktarmaktadr. Bu
aklamalara gre dilin l yani insan rn olmas da imkn dhilinde
grlmektedir.
Bu iki grn her ikisinin caiz olmas doal olarak nc grn yani dilin
bir ksmnn tevf bir ksmnn l olmasn da mmkn klmaktadr.
Taceddn el-Ermev (v.653/1255) ve Sircddn el-Ermev (v.682/1283), er-
Rznin yukarda verdiimiz grlerine aynen katlmaktadr. Bunu el-Male
yaptklar erhlerden anlyoruz.
279

er-Rz ve ona tabi olanlara gre lafzlarn va edilmesinin sebebi yani dilin
ortaya k gerekesi insann tek bana tm ihtiyalarn karlayamamasdr. Bunun
iin yardma ihtiyac vardr. Yardmlama da ancak birbirini tanmayla gerekleir.

278
Ancak gnmzdeki bilimsel verilere gre evrelerinden hibir sz duymam ocuklarn konumalar
mmkn grlmemektedir.
279
Taceddn el-Ermev, el-l minel-Mal f ulil-fh, (thk. Abdsselm Mahmd Eb Nc),
Bingazi, 1994, I, 274 vd.; Sircddn el-Ermev, et-Tal minel-Mal, (thk. Abdlhamid Ali Eb
Zneyd), Beyrut, 1408/1988, I, 194.


90
Birbirini tanma da hareket, iaret, resim, yaz, ekil ve lafz gibi eitli vastalarla olur.
Bu vastalarn en kolay, en geneli ve en faydals lafzlardr.
280

er-Rz, bu dnceleriyle dilin varln insanlarn toplu halde yaamalarna
yani toplumsal varla balamaktadr. Bununla birlikte unutulmamal ki bir topluluun
topluma dnebilmesi de ancak dille mmkndr. nk dilin olmad yerde
toplumdan bahsetmek ok zor hatta imknszdr.
Lafzlar zihni suretlerin karl olarak m yoksa harici mahiyetlerin karl
olarak m konmutur?
er-Rzye gre lafzlar d dnyada bulunan nesneleri gstermek iin va
edilmemitir. Tam aksine zihindeki anlamlar ifade etmek zere konulmutur. Bu
dncesini ispatlamak maksadyla da bize u misali verir: Bir cismi uzaktan grp
onu bir kaya zannettiimizde ona kaya ismini veririz. Biraz yaklap da onun kaya deil
de canl bir varlk olduunu anlar ve onun bir ku olduunu zannedersek ona ku adn
veririz. Yanna tam olarak yaklap onun ku olmayp bir insan olduunu fark ettiimiz
zaman da onu insan lafzyla adlandrrz.
281
Bu mislde grld gibi nesnelerin
isimleri zihinlerdeki tasavvura gre deiebilmektedir. Dolaysyla lafzlar, d
varlktaki nesnelere dellet etmeleri iin deil zihinlerdeki tasavvurlar gstermeleri iin
konulmutur.
5- Ali Kuu (v. 879/1474)
Ali Kuu, dilin kayna meselesini lafz anlam ilikisi balamnda ele alr.
Buna gre akl prensipler gerei adlandrmay yapan bir iradeye ihtiya duyulur. nk
lafzlar ierisinde herhangi bir lafzn, anlamlar ierisinde herhangi bir anlama dellet
etmesi mmkndr. Bu durumda anlam gsterme asndan hibir lafz, dierlerinden
anlama daha yakn deildir. Dolaysyla lafzlarn, amlamlara dellet edebilmesi iin
lafz ile anlam arasnda bir ekilde ba kurulmaldr. Aksi takdirde lafzn anlam
gstermesi hibir zaman mmkn olmayacaktr.
282


280
Fahreddn er-Rz, el-Mal, I, 193; Suyt, el-Muzhir, I, 38.
281
Fahreddn er-Rz, el-Mal, I, 200-201.
282
Ali Kuu, Unduz-zevhir fi-arf, s. 180.


91
Kuunun Unduz-zevhir isimli eserini erh eden Mevlana Abdurrahim,
lafz ile anlam arasnda bir ba kurmann bizi bir adlandrma (va) yapma ihtiyacna,
bunun da adlandrmay gerekletirecek bir znenin varl gereksinimine gtrdn
belirtir.
283

Kuu, lafz ile anlam yani ad ile adlandrlan ey arasnda kurulacak ba akl
ilkeler gerei ya bizzat lafzn kendisinden ya da lafzn dnda baka bir eyden
kaynaklanabileceini belirtir. Aradaki ban zorunlu olarak lafzla kurulmad
dnldnde bu ba ya yaratc ya da yaratlmlar tarafndan kurulacaktr.
284

Bu durumda dilin kayna hususunda Kuuya gre karmza mntesibi
bulunan be temel tez kmaktadr.
285

Birinci tez, lafz ile anlam arasnda doal bir mnasebet olduunu
savunmaktadr. Bu teze gre dilin kaynan bir zneye balamaya gerek yoktur. Kuu,
hehangi bir isim zikretmeden bu tezin kk bir grup tarafndan savunulduunu belirtir.
Ancak Kuunun rihi Mevlana Abdurrahim bu gr, Abbd b. Sleymana, baz
ilmut-teksr (ilmul-cefr) ve baz Mutezile bilginlerine nispet etmektedir.
286

kinci teze gre, lafzn anlamn karl olarak tayin edilmesi yani adn
adlandrlan eyi gstermesi Allah tarafndan belirlenir. Bu da Allahn insanlardan
birisini veya bir grubu adlandrmay yapma hususunda muktedir klmas yani bilgi
sahibi olmalarn salamasyla gerekleir. Grld gibi bu tezde dili gerekletiren
znenin Allah olduu vurgulanmaktadr. Kuu, birok muhakkik bilginin bu grte
olduunu belirtmektedir.
287

Peki, Allah, bu konuda insanlar nasl bilgilendirmektedir. Kuu, bu noktada
ihtimal sralar.
288
Bu ihtimaller unlardr;
- Allahn peygamberlere vahyetmesi yoluyla,

283
Mevlana Abdurrahim, eru Unduz-zevhir fi-arf, [y.y.], [t.y.], s. 79.
284
Ali Kuu, a.g.e, s. 180.
285
Ali Kuu, a.g.e, s. 180-181.
286
Ali Kuu, a.g.e, s. 180; Mevlana Abdurrahim, a.g.e, s. 80.
287
Ali Kuu, a.g.e, s. 180
288
Ali Kuu, a.g.e, s. 180.


92
- Bu hususta insanlarda zorunlu bir bilgi yaratmak suretiyle,
- Ya da anlamlara dellet edecek bir takm sesleri ve lafzlar yaratp bu sesleri
ve lafzlar insanlara iittirmesi yoluyla bilgilendirir.
Ancak Kuu, bu ihtimallerin tmnn bir tr zorunlu bilgi ierdiini ve sonu
itibariyle varlacak noktann bu olduunu vurgulamtr. Bu dnce yani zorunlu
bilginin varl, peygamberlerin kendilerine gnderilen vahyi anlamalar iin
kanlmazdr. Aksi takdirde vahyin peygamberler tarafndan anlalmas kukulu hale
gelir. nk vahiy, Allahn kelmdr. Bu ise ancak dille mmkndr. Dilin ilk kez
Allah tarafndan oluturulup peygambere vahiy yoluyla bildirildii dnldnde,
peygamberin kendisine gelen vahyi anlamas, dili bilmediinden, ancak bir tr zorunlu
bilgiyle mmkn olabilir. Ayn durum yani zorunlu bilginin varl nc ihtimalde
belirtilen bir takm seslerin anlalmas iinde geerlidir. nk sz konusu seslerin
adlandrdklar eyi gsterdiini anlayabilmek de insanda zorunlu bir bilginin varln
gerektirir.
289

nc teze gre lafz ile anlam arasndaki ba insanlar tarafndan
kurulmaktadr. Bu da ancak insanlarn uzlamyla gerekleebileceinden bu teze
l teorisi ad verilmitir.
Drdnc tez ise dilin uzlamay mmkn klacak kadarnn vahiy geri
kalannn ise hem vahiy hem de insanlar tarafndan oluturulabileceini kabul
etmektedir. Bu tez, birletirici teori diye isimlendirilmekte ve Ebu shak el-sferyinye
nispet edilmektedir.
Beinci tez, yukarda zikri geen tezlerden ilkini tamemen yanl bulup dier
tezin ise imkn dhilinde olduunu savunur. nk sz konusu gre taraftar
olan bilginlerin ileri srd deliller muhtemel olup kat deildir. Bu sebeple bu tezin
savunucular herhangi bir gr tercih etme noktasnda ekimser kalmlardr.
Kuu, dilin orijini ile ilgili tezleri bu ekilde belirledikten sonra ilk tezi
tamamen rtr. Bu tez hakkndaki dncelerine meselenin lafz anlam ilikisi

289
Ali Kuu, a.g.e, s. 180; Mevlana Abdurrahim, a.g.e, s. 80; Abdullah Yldrm, a.g.t, s. 162.


93
balamnda ele aln bal altnda yer verilecektir. Dier yaklam ekillerinden
herhangi birisine taraftar olmak suretiyle net bir tavr taknmak yerine, btn grleri
tek tek ele alarak sorunlu taraflarna iaret eder. Onun bu yaklam tarz Bakllnnin
nderlik ettii ve daha sonra birok bilgin tarafndan kabul gren tevauf dncesine
uygunluk arz etmektedir. Ancak tevf teorisini ilerken Bakara suresinin 31. ayetinin
Allah tarafndan btn isimlerin Hz. deme retildii hususunda kesinlik bildirdiini
ifade etmesi ve muhakkik bilginlerin ounluunun bu teoriyi savunduunu dile
getirmesi bu tezi daha gl grd izlenimini vermektedir.
290

Ali Kuunun dilin kayna hakkndaki dnceleri temelde Fahreddn er-Rz
ve Bkllnnin grleriyle uygunluk arzetmekle birlikte onlardan farkl kendine zg
dnceleri de bulunmaktadr. Ayrca konuya yaklam tarz da onlardan farkl
gzkmektedir.

II- KARARSIZ BR FLOLOG BN CNN (v. 392/1001)
bn Cinn, mehur eseri el-aite Dilin asl ilham m yoksa l mdr?
bal altnda meseleyi ele almaktadr.
bn Cinn, meseleye bu konu aslnda zerinde inceden inceye, titiz bir ekilde,
derinlemesine dnlmesi gereken bir konudur. eklinde arpc bir ifadeyle giri
yaparak okuyucularn dikkatlerini konuya yneltir. Bylece konunun nemini ve
inceliini vurgular. Daha sonra szlerine u ekilde devam eder:
Bununla beraber aratrmaclarn ou, dilin l yani uzlama ve anlama
yoluyla olduu kanaatindedirler.
291

bn Cinn, hocas Eb Ali el-Frisnin (v. 377/987) kendisine bir gn -dilin
tevf olduunu yani yce Allah tarafndan vahyedildiini- sylediini ve Allah,
deme btn isimleri retti. mealindeki ayeti delil gsterdiini aktarr.

290
Ali Kuu, a.g.e, s. 180, 186; Abdullah Yldrm, a.g.t, s. 160.
291
bn Cinn, el-ai, I, 40; Suyt, el-Muzhir, s. 10; Mehmet Yavuz, bn Cinn, Hayat ve Arap
Gramerindeki Yeri, (Baslmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Arap Dili
ve Edebiyat Bilim Dal), stanbul, 1996, s. 115.


94
Ancak bn Cinn, sz konusu ayetin tartma konusunu kapsamadn ve ayette
geen retti fiiline g ve kudret verdi anlam verilerek ayetin Allah, demi dili
ortaya koyma hususunda muktedir kld. eklinde tevl edilmesinin mmkn olduunu
ifade eder. Ona gre bu g ve kabiliyetin Allah tarafndan verildii ise tartmasz bir
konudur. Dolaysyla bu ayetin dilin tevf olduuna delil olarak ileri srlemeyeceini
belirtir.
292

bn Cinnnin, insana dili kullanabilme g ve yeteneinin Allah tarafndan
verildiini tartmasz bir konu olduunu net bir ekilde ifade etmesi bizi insann dili
kullanabilecek bir yetenekle donatlarak dnyaya geldii sonucuna gtrr.
Ancak bn Cinnye gre dilin ortaya knda uzlama ve anlamann da
mutlak bir rol vardr. Bu da yle gereklemektedir: ki veya daha ok bilge insan bir
araya gelir. Bilinen nesneleri ifade etme ihtiyac duyarlar. Bu nesnelerin her birini
anlatmak iin bir isim ve lafz zerinde uzlarlar. Bu isim zikredildiinde
isimlendirdii nesne akla gelir. Bylece dier nesnelerden ayrt edilmi olur. Ayrca sz
konusu nesneyi anlatmak iin onu gz nne getirme zorluu da ortadan kalkm olur.
Kald ki bazen fni ve soyut eyler gibi gz nne getiremeyeceimiz eyleri anlatma
gerei duyarz.
293

Bu durumda acaba bu isimlendirme ilemi nasl yaplacaktr? eklinde bir
soru zihinlere taklmaktadr.
bn Cinn, bu soruya yle cevap verir. Bu bilge insanlar, herhangi bir insana
iaret ederek insan derler ve bunu tekrarlarlar. Bu lafz iitildiinde artk canllardan
bildiimiz insan anlalr. Onun gzn, elini, ayan ya da baka bir organn
adlandrmak istediklerinde ayn ilemi yaparlar. Bylece bu adlar iin konulan lafzlar
duyulduunda sadece anlatt anlam anlalr.
294


292
bn Cinn, a.g.e, I, 40-41; Suyut, el-Muzhir, I, 10-11; Mehmet Yavuz, a.g.t, s. 115-116.
293
bn Cinn, a.g.e, I, 44; Suyt, el-Muzhir, I, 12.
294
bn Cinn, a.g.e, I, 44; Suyt, el-Muzhir, I, 12-13.


95
Grld gibi bn Cinn, insanda doutan gelen bir konuabilme yetisi
bulunduunu kabul etmekle birlikte dilin ilk tezhr eklinin iarete dayandn da dile
getirmektedir.
lk dilde gerekleen bu uzlama dier dillere uygulanr. Bylece Farsa,
branice, Rumca gibi dier dillerde gn yzne km olur. Mesela, insan ve ba
kelimeleri yerine Farsada -merd ve ser- szckleri kullanlr.
295

Marangoz, kuyumcu, dokumac, inaat ve denizci gibi zanaatkrlarn
mesleklerinde kullandklar aletlerin isimlerini retirken kullandklar metot da ayndr.
Ancak balang itibariyle adlandrma ileminin iaret ve mhede yoluyla olmas
zorunludur (zarurdir).
bn Cinn, konuyla alakal eitli rivayetleri nakleder. Bu rivayetler
unlardr
296
:
Allahn insana isimleri retirken nesnelere el veya baka bir yolla iaret
etmesi gerekir. Ancak Allah hakknda byle bir ey dnlemez, ona uzuv nispet
etmekte caiz deildir. Dolaysyla dil konusunda uzlamann Allah tarafndan
gerekleemeyecei aikr olur. bn Cinn, bu dncenin doru olmadn bir ansn
anlatarak cevap verir.
nl filolog, bir gn Yce Allaha bir uzuv izafe edilemeyeceinden hareketle
dilin Allah tarafndan konulamayaca grnde olanlardan birisine:
Yce Allah bir uzva sahip olmasa da bir tahta paras veya benzeri bir eyi
herhangi bir cisme yerletirmek suretiyle iaret etmekte kullanmak zere yaratabilir. Bu
tahta parasn herhangi bir ahsa ynelterek onu adlandrr ve isimlendirme hususunda
tek bir seferde ikna gcne sahip olmakla beraber bu ilemi tekrarlar. Bylece iaret
etme konusunda tahta paras insann uzvu yerine gemi olur. Bunun Allah tarafndan
bu ekilde gerekletirilmesinde inkr edebilecein bir ey var m? diye sordum.
Allahn bunu yapabileceini itiraf etmekten baka bir cevap veremedi.

295
bn Cinn, a.g.e, I, 44; Suyt, el-Muzhir, s. 12-13.
296
bn Cinn, a.g.e, I, 45; Suyt, el-Muzhir, s. 13.


96
bn Cinn, ansna u yorumuyla son verir. Yukardaki anmda grdnz gibi
bana gre dilin Allah tarafndan doalama yoluyla oluturulmas (va edilmesi)
kanlmaz bir gerekliliktir. Bunu byle bilin!
297

Mehur filologun bu ifadelerinden onun dilin Allah tarafndan vahiy yoluyla
retildii grne sahip olduu sonucu karlabilir. Ancak yukarda zikrettiimiz
ifadelerinin hemen peinde aadaki ifadelere yer vermesi bizi byle bir sonuca varma
noktasnda tereddde drmektedir.
Baz dilcilere gre btn dillerin kayna rzgrn uultusu, imein akmas,
suyun rlts, eein anrmas, kargann gaklamas, atn kinemesi, geyiin melemesi
gibi doadaki varlklardan iitilen seslerdir. Diller daha sonra bu seslerin taklit
edilmesinden domutur. bn Cinn, bu gr bize aktardktan sonra kendisine gre
akla yatkn, kabul gren isabetli bir gr olduunu ifade eder.
298

bn Cinn, lafz ile anlam arasndaki mnasebet konusunu ilerken birok rnek
verir. Bu rneklerden sadece birisini aktaracaz.
Mesel, bir eyi di ile krarak yemek anlamna gelen a-i-me - ,=| ile bir
eyi srarak yemek anlamnda kullanlan a-i-me - ,=- fiillerinin anlamlarnda - 3
- ve - - harflerinin seslerine dayanan bir anlam farkll grrz. a-i-me - -
harfinin daha hafif ve yumuak bir ses yapsna sahip olmasndan tr kavun vb.
yumuak ve nemli eyleri srarak yemek manasna gelirken; a-i-me ise - 3 - harfi
daha sert ve kaln bir ses yapsna sahip olduundan leblebi, fndk vb. sert ve kuru bir
eyi di ile krarak yemek anlamna gelmektedir.
299

Bu gr gnmzde dilin doadaki seslerin taklit edilmek suretiyle yanstma
yoluyla olutuunu savunan teoriyle uyumaktadr.
Yansma yoluyla szck tretmek hemen hemen her dilde olan bir olgu olup
inkr edilemez. Ancak btn dillerde bu yolla tretilen szck says snrl olup o

297
bn Cinn, a.g.e, I, 46; Suyt, el-Muzhir, I, 14.
298
bn Cinn, a.g.e, I, 46-47; Suyt, el-Muzhir, I, 14-15.
299
bn Cinn, a.g.e, II, 157; Suyt, el-tir, s. 40.


97
dildeki sz varlnn kk bir ksmn oluturmaktadr. Bu durumda dildeki sz
varlnn byk ounluunu oluturan dier ksm nasl aklanacaktr. Ayrca dilin
tabiattaki seslerin yknmesiyle olutuunu kabul edersek dnyada konuulan tm
dillerin ayn olmas ve her insann her dili anlamas gerekirdi. Ancak iinde
bulunduumuz fiili durum bunun tam tersini gstermektedir.
bn Cinnnin bu grn akla yatkn, kabul gren isabetli bir gr olduu
ynnde fikir beyan etmesi onun dilin ilk tezhr eklinin tabiattaki seslerin taklidine
dayand dncesine sahip olduu izlenimini vermektedir.
Ancak nl filologun dilin Allah tarafndan vahiy yoluyla insana retilen bir
olgu olduu dncesinin ar bastn kendi ifadeleriyle itiraf etmesi bizde onun dilin
vahye dayandn savunanlarn arasnda sayma fikrini tekrar canlandrmaktadr.
Nitekim bn Cinn, bu konunun zerinde srekli dndn ve konuyu
derinlemesine aratrdn, zihninin deiik dnceler arasnda gidip geldiini, fakat
dilin durumunu dndnde dilin yapsnda birok hikmetler bulunduunu,
inceliklerle rldn, insan adeta byleyen mkemmel bir ahenk ve intizam
ierisinde olduunu grdkten sonra artk bunun Allah tarafndan vahiy yoluyla insana
retilen bir olgu olduu dncesinin kendisinde ar bastn syler.
300

Ancak bn Cinnnin, bu iki gr arasnda arp kaldn, eer daha sonra bu
iki grten birini dierine tercih etmesini gerektirecek bir delil bulursa onu tercih
edeceini syleyerek bu konu hakkndaki dncelerine son vermesi onun bu konuda
kararsz olduunu net bir dnceye sahip olmadn gstermektedir.
301

Nitekim dilin tedrici bir ekilde mi yoksa birden tek bir seferde mi olutuu
konusunu tartrken dilin hem vahiy sonucu hem de l bir ekilde olutuu
grlerinin her ikisinin caiz olduunu sylemesi bu kanaati glendirmektedir.
302

Ayrca Suyt, onun bu konuda her iki grn mmkn olduunu savunan
tevauf nazariyesinde karar kldn belirtmektedir.
303


300
bn Cinn, a.g.e, I, 47; Suyt, el-Muzhir, I, 15; Mehmet Yavuz, a.g.t, s. 116.
301
bn Cinn, a.g.e, I, 47; Suyt, el-Muzhir, I, 16.
302
bn Cinn, a.g.e, II, 28.


98
bn Cinn, dilin defaten yani birden bir tek seferde deil de tedrici bir ekilde
peyderpey olutuu dncesine sahiptir.
304
Bu konuda bn Fris ile ayn gr
paylamaktadr.
bn Cinnnin bu aklamalarndan aadaki sonulara ulaabiliriz:
nsan dili kullanabilecek bir yetenekle dnyaya gelir. Bu yetenein Allah
tarafndan verilmi olmas ona gre tartmaszdr.
Mkemmel bir yapya sahip olan dil olgusunun ancak Allah tarafndan vahiy
yoluyla retilebileceini belirtir.
Dilin ortaya knda uzlama ve anlamann mutlak bir rol olduunu kabul
eder.
O, dilin ilk tezhr eklinin iarete dayandn dile getirmektedir.
Dilin tabiattaki seslerin taklit edilmesine dayandn savunan gr kabul
gren isabetli bir gr olarak niteler.
ki gr arasnda arp kaldn, ileride tercihi gerektirecek bir delil bulduu
takdirde bir tercihte bulunacan sylemesi ve aiin ileriki blmlerinde her iki
gr caiz grmesi, bu konuda kararsz olduunu ortaya koymaktadr.

303
Suyt, el-tir, s. 29.
304
bn Cinn, a.g.e, II, 28.


99

III- MESELEYE TEVF-IIL TARTIMASI BALAMINDA
YAKLAMAYAN BLGNLER
A- Frb (v. 339/950)
1- Frb ve Dilbilim
Frbye filozof veya daha geni bir mana ifade eden hakm denildiini
biliyoruz. Aa yukar ayn manay ifade etmek iin kullanlan bu iki terimin,
Rnesanstan sonraki dnemlerde gittike daralan bir ember oluturduunu
hatrlatarak, bu emberin, ilk ve ortaalarda daha geni alanlar kuattn ve filozof
teriminin, tpta dhil olmak zere, her eyi bilen; btn ilimleri ihata eden kimse demek
olduunu belirtelim.
te filozof teriminin de ifade ettii anlama uygun olarak Frb, gerekten
her konuda bilgisi olan (bilgisi muazzam), hemen hemen her ilim dalnda bilgisi ve
mahareti bulunan, eitli ilim dallarnda pek ok eser yazm olan Mslman bir
dnrdr.
Frbnin ilgi alanlarndan biri, belki de ilki, din alandr. Kadlk yapm
olmas, onun bu alandaki bilgisinin pratik bir delilidir. Frbnin ilgilendii temel
alanlardan biriside dil meselesidir.
Frbnin bilimlerin tasnifini yaparken dilbilimi ilk sraya yerletirmi olmas
ve eserlerinde hem dilbilimden hem de dil felsefesinden bahsetmesi bunun somut bir
delilidir. Ancak o, dili bir nahiv ve gramer mantyla deil de felsef bir mantkla
incelemitir.
Frb, en mehur eseri olan hsul-ulm (limlerin Saym)da yaad
asr ve toplumda bilinen bilimleri tasnif eder. Bilimlerin kurallar ve metotlar hakknda
bilgi verir. Frb, bu eserinde ilimleri be ksma ayrr. Bunlar;
1- Dil ilmi ve blmleri ( ,- -| ..| ).


100
2- Mantk ilmi ve blmleri (-| =' ,-).
3- Matematiksel limler ( -| ;,- ,,| ): Bu ilimler, aritmetik (.=-|), geometri (-==),
optik (' ,-), matematiksel astronomi (_,-| ;,| ,-), msk (_,.' ,-), mekanik
ilmi (,v ,-), ve tedbirler ilmidir (,- ,-).
4- Tabiat ilmi ve blmleri ( -| _-,,=| ,-| ), ile metafizik ilmi ve ksmlar
(-| _, ,-|).
5- Siyaset ilmi ve blmleri (-| _=' ,-|), fkh ilmi (-| ,-) ve kelam ilmi
(;:| ,-).
305

Frb, dili tasnif edici bir yaklamla incelemitir. Onu kelime tarayan ve
dilbilgisi kurallar koyan bir dilbilimci olarak grmek doru olmaz. O, felsefe ve mantk
asndan dilin nasl anlalmas gerektii zerinde dnerek bir dil anlay
gelitirmeye almtr. Dolaysyla onun dil anlay, biimsel dnme sorunu
bakmndan dilbilgisi ile kelime bilgisi zerine ortaya konulan grlerden
olumaktadr.
306

Frb, dilbilimi incelerken sadece Arapann yahut baka bir lisnn
dilbilimine deil, o dnem iin olduka erken bir kavram olan genel dilbilime ilikin
deerlendirmeler yaptn belirtmek gerekir. nk gerek hsul-ulmda bilimleri
ilerken gerekse dier eserlerinde dilden bahsederken onun dilden (el-la) anlad,
lisan deil, dil olay yahut insann konuma kabiliyetinin gerekletirdii olgudur. O, bir
lisan kastettii zaman Arapa ya da Yunanca gibi adlaryla belirtmektedir. Ayn ekilde
dilbilgisinden anlad ey de genel dilbilimdir, belirli bir lisnn dilbilgisini kastettii

305
Frb, ul-ulm, (thk. Ali bu Mulhim), Dru ve Mektebetl-Hill, Beyrut, 1996, s. 15-16.
306
Frb, Mantkta Kullanlan Lafzlar, (ev. Sadk Trker, Kutadgubilig Dergisi, Say: 2), stanbul,
2002, s. 105-106.


101
zaman Arap dilbilgisi (nahvul-Arab) veya Yunan dilbilgisi (nahvul-Ynn) diye
belirtmektedir.
307

2- Frbnin Dilbilim Tanm ve Ona Gre Dilbilimin Blmleri
Frb, dilbilim iin ..| ,- - lmul-lisn terimini kullanr. Ona gre
dilbilim iki blmden oluur.
Birinci blm, herhangi bir toplumda bir anlam ifade eden szcklerin
(lafzlarn) renilmesi ve bu szcklerden her birinin dellet ettii anlamlarn
bilinmesidir.
kinci blm ise bu szcklerin (lafzlarn) kurallarn bilmektir
308
. Szcklerin
kurallaryla bir dile ait gramer bilgisi kast edilmektedir.
Frbye gre dilbilim yedi ana blme ayrlmaktadr.
309
Bu blmler;
a) Mfred Lafzlar lmi .' =|v ,- : Bu ilim, batan beri bir dilde
bulunan veya bu dile sonradan girmi olan, nesnelerin cinslerine ve trlerine dellet
eden; ister halk nezdinde mehur olup ok kullanlan, ister nadir kullanlan olsun btn
tekil szcklerin renilmesini ve sonraki nesile aktarlmasn ierir.
b) Mrekkeb Lafzlar lmi - -,' =|v ,- : Bir toplumun hatipleri, airleri
ve kltr dzeyi yksek olanlarnn szl yahut yazl olarak ortaya koyduu uzun-ksa,
vezinli-vezinsiz ifade biimlerinin bilinmesi, ezberlenmesi ve aktarlmasn ierir.
c) Mfred Lafzlara likin Kurallar lmi .' =|v _,| ,- : Bu ilim de
ilk olarak alfabe harfleri say, mahre, sesli ya da sessiz olma ynnden incelenir.
Ayrca alfabe harflerinin birletirilmesiyle oluan hece ve kelime bilgisi zerinde de
durulur. Bir anlam gsterebilmesi iin en az ve en ok ka sesin birletirilmesi
gerektii; tesniye (ikilik)-cemi (oulluk), mzekkerlik (erkeklik)-menneslik (diilik)

307
Frb, Kitbul-Elfi'l-mustamele fi'l-mant, (thk. Muhsin Mehd), Drul-Merk, Beyrut,1986, s.
42; a.mlf., ul-ulm, 35.
308
Frb, ul-ulm, s. 17.
309
Frb, ul-ulm, s. 19-25.


102
ve itikak (tremilik) gibi eitli ekim kipleri bititiinde szck yapsnda
deimeden kalan kkler ve yan yana geldiinde birbirine dnen sesler (idam, ibdl,
kalb) aratrlr. kinci olarak, basit ve tremi kelimeler eitli alardan ele alnr. Bu
ilim gnmzde szlkbilim olarak bilinmektedir.
d) Mrekkeb Lafzlara likin Kurallar lmi - -,' =|v _,| ,- : Tekil
szcklerin birlemesine ilikin kurallar iine alr. Bu ilimde ikiye ayrlr. lki
szdizimi diye bilenen ve kelimeler terkip edilirken kelimelerin son harflerinin
harekelerini inceleyen nahiv ilmidir. kincisi ise mfret lafzlarn birlemesiyle oluan
cmlelerin edebiyat asndan incelenmesidir. Burada da belagat ve fesahat
kastedilmektedir.
e) Doru Yazma Kurallar lmi -,| _,= _,| ,- : Doru yazma ile
ilgili kurallar inceler.
f) Doru Okuma Kurallar lmi - | _,= _,| ,- : Doru okuma ile
ilgili kurallar inceler.
g) iir lmi _-=v ,- : iir, dilbilime benzerlii sebebiyle Frb tarafndan
dilbilim iinde mtalaa edilmitir. iir ile ilgili konular inceler.
3- Frbye Gre el-La ve el-Lisn Kavramlar
Frb, dil (el-la - --|) ile lisn kavramlarn farkl anlamlarda kullanr.
Frb, evrensel anlamda, dnceyi ifade etme arac olarak insandaki konuma
kabiliyetine dayanan, harf ve onlarn birleiminden meydana gelen lafzlarn
oluturduu dil iin el-la- --| kavramn kullanrken;
310
herhangi bir toplumun
konutuu dili kastettiinde ise lisn (mesel Arap dili -=-| ..|; toplumlarn dilleri -
,-v -.|)
311
kavramn kullanr.

310
Frb, Kitbl-urf, (thk. Muhsin Mehd), Drul-Merk, Beyrut, 1990, s. 137.
311
Frb, ul-ulm, s. 35; a.mlf., Kitbl-urf, s. 137.


103
Gnmzn nde gelen dilbilimcilerinden Chomsky, evrensel gramer
anlayn aklarken derin yap ile yzeysel yap ayrmna gitmektedir. Bir cmlenin
derin yaps soyut ve zihinsel dzlemde, o cmlenin anlamn oluturan ve her zaman
somut bir ekilde dile getirilmeyen boyutudur. Bir cmlenin yzeysel yaps ise onun
szck vb. eylerle somut olarak ortaya konmu halidir.
Bir cmlenin derin yaps ile yzeysel yaps arasnda yaplan bu ayrm,
Katzn yapt gibi, bir cmlenin mantksal formu ile bir cmlenin gramatik formu
eklinde de ifade edilebilir. Batl modern gramercilere gre, diller yzeysel yaplar
asndan deimekle beraber, kavramsal/dnsel boyutunu oluturan derin yaplar
ynnden pek deimezler.
312

Frbnin mantk ile nahiv; el-la ile lisan; i konuma (en-nuud-dl)
ile d konuma (en-nuul-ric) kavramlar hakkndaki aklamalar dikkatle
incelenirse onun gnmzn nde gelen dilbilimcileri kadar ada ve bilimsel olduu
grlecektir. nk ona gre, nahiv sadece bir milletin diline ait lafzlar iin zel
kurallar koyar, mantk ise btn milletlere ait diller iin genel ortak kurallar koyar. El-
La, evrensel anlamda konuma kabiliyetini ifade ederken, lisn ise sadece bir milletin
konutuu dili ifade eder. en-Nuud-dl, dilin zihni aamasn sz konusu
dilbilimcilerin ifadesiyle derin yapy olutururken en-nuul-ric de d dnyaya ait
hale geldii ikinci aamasn yani yzeysel yapy oluturmaktadr.
Bu ayrma bal olarak Frb, konuma kabiliyeti anlamna gelen dilin (el-
la) ve bir toplumun konutuu dili ifade eden lisnn ortaya kn da farkl bir
biimde aklar.
4- Frbye Gre Dilin (el-La) Oluumu
Frb, dil felsefesine dair grlerinin bulunduu Kitbl-urf isimli
eserinin ikinci blmnde dilin kayna meselesini inceler. Ancak dilin kaynan ele
almadan nce sosyal yapnn/inan sisteminin (el-mille) ve felsefenin douunu tartr.

312
M. Sait Reber, Dil Felsefesi, Felsefe, Ankuzem Yaynlar, Ankara, 2006, s. 187.


104
Felsefenin zaman ynnden dinden (el-mille) nce olduunu belirtir.
313
Bu sebeple o,
dini anlayndan bamsz bir ekilde bir filozof olarak dilin kaynan aratrr.
Frb, dil meselesini ele alrken, dil (el-la) ile lisn kavramlarn
hassasiyetle birbirinden ayrt eder. nk mant temellendirmede bavuraca kavram
lisn deil daha evrensel bir anlam ifade eden ve konuma kabiliyeti diye
tanmlayabileceimiz dildir.
314

Dilin mahiyeti ve varoluu ruhsal alanla ilgili olmas sebebiyle insann
konumaya nasl balad sorusuna yzyllar boyunca birbirinden farkl cevaplar
verilmitir. Dilin kkeni hakkndaki teorilerde biyolojik aklamalar yapanlar, nlemden
konumaya giden dolaysz bir yol bulunduu varsaym ile baladlar. Ancak bu, sorunu
zmlemek deil kantlanm olduunu kabul etmektir. Bu sebeple cevap
bulamadklar sorularla kar karya kalmlardr. nk aklanmas gereken sadece
konuma olgusu olmayp bu olgunun yapsyd. Bu yapnn zmlenmesi duygusal
dille nerme dili arasnda kktenci bir ayrm bulunduunu ortaya karr. Dil filozoflar
da duygusal dille nerme dilinin birbirinden ayrlmas gerektii sonucuna ulamlardr.
nk bu iki dilin ayn olmad anlalmtr. Her ne kadar genetik olarak bu iki dil
birletirilebilirse de, o zaman bir cinsten baka bir cinse gei zorunluluu ortaya kt
iin dilin duygusal ynne aklama getirmenin imknszlat grlmtr. Ayrca
hayvann da, bu ayrm gememi olmas, duygusal dille nerme dilinin birbirinden ayr
niteliklere sahip olduunu ve hayvanlarda bu yetinin olmadn gstermitir. nk
hayvan dili, sadece eitli duygu durumlarn dile getirir, ama hibir zaman nesneleri
ayrp betimleyemez.
315

Frab, bu problemi dil (el-la) ile lisn kavramlar arasndaki farka
dikkatlerimizi ekerek her ikisinin ortaya kn kendi alanlar ierisinde
deerlendirerek zmeye alr. Bir toplumun konutuu lisndan ayr ve nefsin tabi
(ftr) kabiliyetlerinin rn olan dil, bilincin almas ve bunun sonucu olarak da akln
faaliyetleri sonucu meydana gelir. Dilin menei sorununu, bilincin menei sorunu haline

313
Frb, Kitbl-urf, s. 131-134.
314
Frb, Mantkta Kullanlan Lafzlar, s. 109.
315
Ernst Cassrer, a.g.e., s. 142; Hlya, Altunya, a.g.t., s. 58-59.


105
getiren Frab, bilincin ilk kez nasl alabildiini ve kendisini, evresindekini, varlklar
ve dnyay nasl kavrayabildiini izah eder.
316

Frb, bilincin aln yle anlatr: nsan, ilk yaratld andan itibaren
ftrat icb fiil, hareket ve davranlarnda daha kolay olana meyleder ve bunlar
kolayna gelecek bir biimde gerekletirir. Zihni (nefsi) de, ftr olarak istiddnn
sahip olduu her eyi bilmeye, dnmeye, tasavvur ve tahayyl etmeye ynelir. nk
byle yapmak onun iin daha kolaydr. Bedenini ve organlarn da doutan ftraten
sahip olduu yetenee bal olarak en mkemmel ve kendisine kolay gelecek ekilde
kullanr. Ayn ekilde bu da onun iin daha basit ve daha kolay olandr. Bunlardan bir
eyi ilk defa yapmaya baladnda daha nce kendisinde oluan alkanlk (.,-,) veya
sanatla deil, ftraten sahip olduu potansiyel bir kuvvetle baka bir deyile doal bir
melekeyle yapar.
317
Bu fiilleri tekrarladnda ya doal ya da sna olan alelade bir
melekeye (alkanlk) dnr.
318

Frbnin dilin (el-la) oluumu iin tabi meleke ve insann ftratnda
bulunan potansiyel kuvvet kavramlarn kullanmas dikkat ekicidir. nsan konuma
olgusunu sz konusu meleke ve ftratndaki potansiyel kuvvet ile gerekletirmektedir.
Yani insanolu konumay gerekletirebilecek bir kabiliyet ve yetenek ile dnyaya
gelmektedir.
Ancak dilin ortaya kn ilk olarak, insanlarn toplum halinde yaamalar
sonucu birbirleriyle iletiim kurma ihtiyac
319
hissetmelerine balayan Frb, dilin
kullanm zerinde anlaarak uzlatklarn belirtir.
320
Bu sebeple toplumda iletiim arac
olarak kullanlan iaretler sistemi iin lisn kavramn kullanr. Her toplumun
kulland semboller farkl olaca iin bu toplumlarn konuaca lisnlarda farkl
olacaktr. Frb, bylece insanlarn farkl lisnlara sahip olmalarna da aklk getirmi
oluyor.

316
Hlya, Altunya, a.g.t., s. 59.
317
v c|. ,| ,= -| .,-,, v -,-,,| -s =|, -, ,, -, c|. - |,= -, - ,| --=,
318
Frb, Kitbl-urf, s. 135.
319
Frb, Kitbl-urf, s. 135.
320
Frb, Kitbl-urf, s. 137; a.mlf., Kitbul-Elf, s. 101.


106
Frb, evrensel anlamda dil iin kulland el-lann oluumunu bu ekilde
akladktan sonra her milletin konutuu dil iin kulland lisnn oluumunu inceler.
5- Frbye Gre Lisnn (Herhangi Bir Toplumun Kulland Dil)
Oluumu
Frb, batan itibaren lisnn kayna meselesini bilgi (marife) zerine bina
ederek sunar. Ona gre bilginin kayna duyu alglarna dayanr. Toplumda kullanlan
harflerin ve lafzlarn ortaya kn tartan filozof, bir millette ounluu oluturan
avm ve cumhrun (halk tabakas) zaman bakmndan havstan (entelektel kesim)
nce olduunu syler. Buna bal olarak herkes tarafndan kabul edilen mterek
bilgiler de pratik sanatlardan ve bu sanatlara ait bilgilerden zaman ynnden nce
gelir.
321

Demek ki avmn kulland lisn kltrel ynden elit tabakann kulland
dilden nce oluur.
Mterek bilgi, avmn kulland bilgidir. Bu bilgi de insann ilk duyu
alglarna dayanr.
322

Frb, mterek bilgi ile havssa ait bilgiyi aklayp ilkinin zaman ynnden
daha evvel olduunu belirttikten sonra bilgi elde etme kabiliyetini inceler ve bu
kabiliyetin nasl olutuuna cevap verir.
Bu konuda Frb, belirli bir evrede yaayan insanlarn ortak bilgiyi
oluturduunu dnr. Bu bilginin olumasnda tamamen doallk esastr. nk
mterek bilgi, sadece insann alglad duyu alglarna dayanr. Bu alglar kesinlikle
soyut deildir tam aksine belirli olup muayyen bir mekn ve zamana baldr.
323


321
Frb, Kitbl-urf, s. 134.
322
Jacques Langhade, Minel-urni ilel-Felsefe, (ev. Vech Esad), Menrtu Vizratis-Sakfe,
Dmak, 2000, s. 226.
323
Frb, Kitbl-urf, s. 134-135; Jacques Langhade, a.g.e, s. 227.


107
Peki, mterek bilgi insanda nasl oluur? Burada Frb, yine ftrat ( .=,
_-) kavramna dikkatlerimizi eker. Belirli bir vatan ve evrede yaayan insanlarn
yaratl itibariyle belli kabiliyetlere ve istidatlara sahip olduunu syler.
324

nsanlar belirli ekil ve yapda, bedenleri de belirli keyfiyet ve mizalarda
yaratlm; zihinleri de kemiyet ve keyfiyet bakmndan belirli miktarlarda bilgilere;
tasavvurlara ve tahayyllere yneltilmitir. Bu durum ise onlara daha kolay gelecek
ekildedir. Ses organlarnn hareketleri de daha basit olana ynelir.
325
O halde, ayn
yerleim blgesinde hayatlarn srdren insanlarn ftrat ynnden kabiliyet ve
istidatlarndaki aynlk bilgi, idrak ve tasavvurlarna da yansmaktadr.
Dilin kayna meselesinin verilerini insandaki bilgi ve tasavvurlar
oluturmaktadr. Bilgi ve tasavvurlar insanda bulunduu mddete dile aktarlmas
kanlmazdr. Onlarn dile aktarlmasyla da insanda yeni bir ihtiya domaktadr. Bu
ihtiyata insanlar arasndaki iletiimdir (=,|).
326
Grld gibi Frb, dilin insanlar
arasndaki iletiim ihtiyacndan doduunu ak bir ifadeyle dile getirmektedir.
Ona gre insan, zihnindekini ya da zihnindekiyle anlatmak istedii maksad
muhatabna bildirme ihtiyac duyduunda zihnindekini gstermesi (dellet) iin ilk
olarak iaret dilini kullanmtr. Ancak bu durumda muhatabn iareti grmesi
gerektiini de syler.
327

aret dilinde slp dorudandr. Bununla beraber daha snrl olup anlamdaki
gelimeyi anlatma imkn vermez. Hareket ile grme arasna hapsedilmi olmas
hasebiyle de tam bir bildiriim arac olamaz. Ancak iletiim dilinin ilk eklini
oluturduu iin de ondan mstan olamayz.
328
Frb, bu gibi sebeplerle iaret dili ile
ilgili detayl bilgiler vermeden dilin oluumunda bir sonraki aama olan seslendirmeye
geer.

324
Frb, Kitbl-urf, s. 134.
325
Frb, Kitbl-urf, s. 134-135.
326
Jacques Langhade, a.g.e, s. 229.
327
Frb, Kitbl-urf, s. 135.
328
Jacques Langhade, a.g.e, s. 230.


108
Sesli iletiimin ilk eklini nid/nlem oluturur. nsan, maksadn anlatmak
istedii kiiye seslenerek dikkatini eker. Bu seslenme sonucunda, kendisine ynelen
kiiye seslenen, duyu alglar sonucunda zihninde olan eyi iaret ederek gsterir.
329
Bu
aama da zihinde oluan eye iaret etmekle yetinilir.
Daha sonra insan, eitli sesler kullanr. Bu seslerin her biriyle iaret ettii veya
alglad nesneleri gstermek (dellet) ister. aret ettii her bir nesneye, baka nesneler
iin kullanmayaca belli bir ses tayin eder.
330

Frb, dilin ses yapsna dair biyolojik ve fizyolojik tahliller yapar.
331
Ona
gre btn lisnlarn ses yapsn grtlak, geniz, dil, di ve dudaklardan akcierlerdeki
havann eitli iddetlerde kmasyla meydana gelen sayl sesler oluturur.
332

Gnmz sesbilimi ise sesin oluumunu u ekilde aklar: Bir szn
sylenebilmesi, hecelerin oluturulabilmesi iin, vcuttaki gs ve karn kaslarnn
katksyla akcierlerin, havay dar verecek duruma gelmesi gerekir. Oluan hava,
grtlaktaki ses tellerinin kimi zaman titreimleriyle, kimi zaman da titremeden, belli bir
dile zg sesleri karrken az boluunda yer alan damak, dil, diler ve dietleri,
dudaklar baz durumlarda kk dil ve geniz, bu seslerin oluunda k yeri ve biimi
asndan devreye girerler. Bylece sesletim ya da syleyi (pronunciation)
gereklemi olur.
333

Grld gibi Frbnin sesin meydana gelii hakkndaki aklamalar,
gnmz sesbilim anlayyla rtmektedir.
Lisnn teekklnde bundan sonraki aama, daha nce zikri geen ses
organlarnn basit harekete ynelmesi ilkesidir. Ayn blgede yaayan ve birbirine yakn
ftratlarda yaratlm insanlarn dil hareketleri de azda ayn yne ynelir. Bu hareketin
ayn yne ynelmesi onlar iin baka yne ynelmesinden daha kolaydr. Baka bir
blgede oturan insanlar, farkl ftrat ve mizalar da olaca iin onlarn dil hareketlerinin

329
Frb, Kitbl-urf, s. 135-136; Jacques Langhade, a.g.e, s. 231-232.
330
Frb, Kitbl-urf, s. 136.
331
Jacques Langhade, a.g.e, s. 233.
332
Frb, Kitbl-urf, s. 136; Frb, Mantkta Kullanlan Lafzlar, s. 109.
333
Doan Aksan, Dil, u Byl Dzen, Bilgi Yaynlar, Ankara, 2003, s. 143.


109
de azda farkl taraflara ynelmesi kendilerine daha kolay gelecektir. O zaman birisinin
dierine zihninde bulunup da alglad ve iaret ettii nesneleri anlatmak iin
kullanaca sembol (almet) oluturacak sesler de farkl olacaktr. Toplumlarn farkl
dillere sahip olmasnn ilk sebebi nesneleri gsteren bu sembollerin farkl olmasdr. Bu
nedenle de lisnlar da farkl olacaktr. nsann kulland bu ilk sesler de alfabe
harflerini oluturmaktadr.
334

Sembol olarak kullanlan alfabe harflerinin snrl olmas ve zihinlerinde
bulunan anlamlar ifade etmede yetersiz kalmas, bu harflerin terkip edilmesi yani bir
dizi halinde sralanmas ihtiyacn dourdu. Bylece iki veya daha fazla harfin
birletirilmesiyle lafzlar elde edildi. Bu lafzlar da baka eyleri gstermek iin sembol
olarak kullanld. Harfler ve ilk lafzlar kendilerine iaret etme imkn bulunan duyu
alglarn (nesneleri) yine ayn ekilde kendilerine iaret etme imkn bulunan ve duyu
alglarna dayanan kavramlar gsterir.
335

Dolaysyla dilin temelinde birbirinden farkl anlamlar gsteren sesler
bulunduundan; harflere karlk gelen her bir ses, mfret lafzlar, bunlarda bileik
lafzlar yani szleri oluturur. u halde, dnceleri ifade etme arac olan dil, lafzlara,
onlar da harflere dayanr.
336

Frb, harflerin ve harflerden oluan lafzlarn oluumunu anlattktan sonra
dilin kayna (asl) ve geliimini inlemeye geer.
O, kendi dnemindeki dilcilerin yapt gibi meseleyi, dili Allah, insana vahiy
yoluyla m (tevf) retti yoksa dil insan rnmdr (l/tevu)? tartmasna
girmeden daha dorusu zme imkn bulamayaca bir elikiye saplanmaktan uzak
durarak ele alr.
337
Nitekim almamzn nceki blmlerinde grld zere bn
Cinn, bu iki gr arasnda arp kaldn ve bir tercihte bulunamadn ifade
etmektedir.

334
Frb, Kitbl-urf, s. 136-137.
335
Frb, Kitbl-urf, s. 137.
336
Frb, Mantkta Kullanlan Lafzlar, s. 109.
337
Jacques Langhade, a.g.e, s. 248.


110
Frb, bir toplulukta sembol olarak kullanlan lafzlardan dilin oluumuna ve
geliimine geii insanlarn harflerden oluan lafzlar zerinde anlamasna ( _:==-|,)
balar. Onlardan birisi, bir bakasyla iletiimde bulunaca zaman bir sesi ya da bir
lafz herhangi bir eyi gstermesi iin sembol olarak kullanr. Dinleyen kii o lafz
(sembol) ezberler ve onu ilk kullanan kiiyle muhatap olaca zaman taklit ederek
kullanr. Bylece bu iki kii bu lafz zerinde anlam olurlar. Daha sonra sz konusu
lafz, bir toplulukta yaygnlancaya kadar bu iki kii tarafndan bakalaryla muhatap
olurken kullanlr. Bu toplulukta yaayan insanlardan birisinin aklna yaknnda bulunan
bir bakasna anlatmak istedii bir ey geldiinde bu ilem tekrarlanr ve onlar ynetip
idare eden kimseler tarafndan zerinde anlaamadklar eylere delalet edecek lafzlar
konuncaya kadar devam eder.
338

Birer sembol olarak lafzlarn dellet ettii anlamlar hangi dili konuursa
konusun tm insanlarn zihinlerinde tek ve ayn olduklar aktr. Ancak ayn anlam
gsteren lafzlar, ayn olmayp toplumdan topluma farkllk arzetmektedir. Bundan
dolaydr ki eylerin bilgisinden kastedilen kendilerine dellet eden lafzlar deil,
onlarn ifade ettii anlamlardr. Dolaysyla anlam, zihinde doal (bit-tab) ve zorunlu
(biz-zarre) olarak bulunurken, anlaml lafzlar uzlama yoluyla (bil-l)
olumaktadr. Yani aklla idrak edilen anlam ve kavramlarn d dnyada bulunan
varlklara zihinde yaplan nispet doal (bit-tab) iken; sz konusu anlam ve
kavramlarn lafzlara nispeti uzlama (va) ile olmaktadr. Yazda tpk lafzn anlama
olan delleti gibi ses ile ortaya kan lafzlara uzlama yoluyla dellet etder.
339

Yukarda anlatlanlardan Frbnin dilin kayna konusunda Efltun ile
Aristonun grlerini uzlatrmaya alt sonucu karlabilir. Nitekim Durusoy,
makalesinde byle bir tespitte bulunmaktadr.
340

Sonu olarak diyebiliriz ki Frb, bir anlam gstermesi iin sembol olarak
kullanlan lafzlarn ve lafzlarn birlemesiyle oluan lisnn uzlama sonucu olduunu
dnmektedir.

338
Frb, Kitbl-urf, s. 137; a.mlf., Kitbul-Elf, s. 101.
339
Frb, Kitbl-urf, s. 137; a.mlf., Kitbul-Elf, s. 101; a.mlf., erhu Kitbil-ibre, s. 27.
340
Ali Durusoy, a.g.m, s. 49.


111
6- Frbye Gre Lisann Oluum Aamalar
Frbye gre dil, bir iaretler sistemidir. Szckler ise bu sistemde kullanlan
birer aratrlar. nsanlarn iletiim kurabilmesi kullanm zerinde uzlamasyla mmkn
olur. O, iaret dilinden sesli iletiime, sesli iletiimden harflerin, lafzlarn, halk dilinin
ve elit tabakann kulland st-dilin (latul-havs) oluumuna kadar geen sreyi
aamalar halinde aktarr.
Frb, lisnn oluumunu yedi aamada incelemitir. Bu aamalar aadaki
ekilde sralayabiliriz.
341

1- Toplum btn bireyleriyle, lisnn oluumunun ilk safhasnda katkda
bulunur. Bu durumda lisn, toplumun yapsnn mutedil, ilme yatkn ve kltr dzeyinin
yksek olup olmamasna gre ekillenir. Bu niteliklerden uzaklatka lisn, sadece
doadaki seslerin taklidine bal olarak geliir. Kltr dzeyi yksek toplumlarda ise
lisn, mevcut lafzlarn etimolojik yapsna gre ortaya konulur. Eer toplumun tamam
byle bir zellikten yoksunsa, bu grevi o toplumun idareci ve bilginleri gibi yksek
kltrl kimseler yapar.
2- Dilin oluumunda ikinci aama olarak, birinin bir eyi anlatmak iin yeni bir
lafz icat etmesi, daha sonra bu lafzn dinlenip ezberlenerek geni bir topluluk tarafndan
benimsenmesi gelmektedir. Bylece o toplumun, belirli ses zelliklerine sahip olan bu
lafz zerine uzlamas salanr ve o toplumda herhangi biri, zihnindeki anlam ifade
etmek istediinde bu lafz kullanr. Bu aama daha ok yer, gk ve yldzlar gibi
herkesin dikkatini eken duyu alglaryla ilgilidir.
3- nc aamay, lafzlarn anlamlarna bal olarak karm (istinbt)
yoluyla tretilen yeni lafzlar oluturmaktadr.
4- Lafzlarn anlam kkenlerine ve arml anlamlarna bal olarak, insann
duygu ve dncelerini ifadelendiren szckler drdnc aamay oluturur.
5- Duyu alglarndan istinbt ve tecrbe yoluyla elde edilen bilgileri ifade
etmek zere ortaya konulan lafzlar beinci srada gelmektedir.

341
Frb, Kitbl-urf, s. 138-139; Frb, Mantkta Kullanlan Lafzlar, s. 113.


112
6- Pratik bilim, sanat ve mesleklerde kullanlan alet ve ara isimlerini anlatan
lafzlar lisnn altnc aamasn tekil etmektedir.
7- Teorik ya da pratik bir bilimde zel anlam yklenen yeni kavram, deyim ve
terimler dilin son aamasn oluturmaktadr. Frb, bu son aamann toplumun
ihtiyacna bal olarak gelime yahut duraklama gsterebileceini belirtmektedir.
7- Frbnin Eserlerinde Vurgulad Genel Dilbilim lkeleri
Frbnin Kitbul-Elfi'l-mustamele fi'l-mant isimli eserini Mantkta
Kullanlan Lafzlar adyla Trkeye eviren Sadk Trker evirinin giriinde bu
eserin hangi ereve ierisinde ele alnmas gerektii hususunda baz bilgiler
vermektedir. Bu bilgilerin ierisinde Frbnin eserlerinde vurgulad genel dilbilim
ilkelerini de zikretmektedir.
342
Buna gre filozofun eserlerinde vurgulad genel
dilbilim ilkelerini aadaki ekilde sralanabilir:
a- Uzlama ve Doallk: Frbye gre anlamlar gsteren lafzlar doal deil
insanlar arasnda gerekleen bir uzlamann (tevu) rndr. nk doal olsalard,
kavramlar ve duyu alglarnda olduu gibi, lafzlar da, btn insanlarda ortak olurdu.
Ayn ekilde yaznn lafzlar gstermesi (delalet) de uzlama sonucu olmaktadr.
343

b- Sembol ve yatknlk: Dilin lafzlarla anlamlar ifade etme grevinin
temelinde, zihnin sembol (el-alme) kullanma kabiliyeti yatmaktadr. Buna gre anlam
gstermek iin herhangi bir semboller kmesi kullanlabilir. Ancak buradaki en nemli
husus semboln, gsterdii anlam yerine geecek derecede meleke haline gelmi
olmasdr.
344

c- Dellet: Btn dillerde gsteren (ed-dll) ve gsterilen (el-medll)
ilikisinden oluan bir delalet sistemi vardr. Srasyla szler, lafzlar, sesler, kavramlar,
duyu alglar, d dnya ve zihne ait varlklar gibi dile ilikin her unsur, dellet ilikisi
sayesinde anlam kazanr.
345


342
Frb, Mantkta Kullanlan Lafzlar, s. 106.
343
Frb, Kitbul-uruf, s. 137; a.mlf., erhu Kitbil-ibre, s. 27.
344
Frb, Kitbul-uruf, s. 141.
345
Frb, erhu Kitbil-ibre, s. 28-29.


113
d- Anlam: Btn lafzlar bir anlam (el-man) gsterir; esasen sz, lafzlarn
deil anlamlarn terkbi oluturur. nk lafzlarn terkbi, anlamlarn zihinde terkp
edilmi olmasna baldr.
346

e- Terkp: Frbye gre lafzlarn terkbi, anlamlarn zihinde terkbine
baldr. Terkip edilen anlamlarla lafzlar arasnda dellet ilikisi bulunur. Anlamlarn
zihinde terkbi, bunlarn eitli ekillerde birletirilmesi ve ayrtrlmasndan
ibarettir.
347

f- Taklt: Taklt (el-mukt), baz lafzlarn olumasnda, Frbnin etkili
olduunu dnd bir ilkedir. nsan, doadaki baz sesleri, nesnelerin zt yahut rz
niteliklerini yanstacak ekilde taklt etmek suretiyle lafzlar oluturur. bibik
(hdhd) ve guguk (uu) gibi baz ku isimleri ile su rlts (arrul-m) gibi
doadaki varlklara ait baz adlar byledir. Bununla birlikte bu lafzlar btnyle deil,
baz heceleriyle (el-makt) de bu sesleri taklit ediyor olabilir. Mesel eek ars (ez-
zenbr) lafzndaki ilk hece olan zenn ve tanbur lafzndaki ilk hece olan tan,
isimlendirdii nesnelerin seslerinin bir ksmnn takldiyle oluturulmu lafzlardr.
348

g- Sz (el-kavl): Lafzlar, dellet ve seslerden oluan dildeki en yetkin anlam
birimi szdr.
349

h- Dilin erii: Dil, essen zihin ile d dnya arasndaki ilikiler btn
olduundan onun iki ynl ierii vardr. Birincisi d dnyadan gelen duyu alglardr
ki bunlar Frbnin terminolojisinde el-masst (duyu alglar) olarak gemektedir.
kincisi duyu alglarn kazandktan sonra zihinde meydana gelen ve zihnin rn olan
anlamlardr.
350

) Ses organlarnn basit harekete ynelmesi: Ses organlarnn basit harekete
ynelmesi ilkesi, dilin temel zelliklerinden birisidir.
351


346
Frb, Kitbul-uruf, s. 139-140; a.mlf., erhu Kitbil-ibre, s. 24, 102.
347
Frb, Kitbul-uruf, s. 140-141.
348
Frb, erhu Kitbil-ibre, s. 50.
349
Frb, erhu Kitbil-ibre, s. 48 vd.
350
Frb, erhu Kitbil-!ibre, s. 27.
351
Frb, Kitbul-uruf, s. 135.


114
i- Kombinasyon: Frbye gre dilde yer alan szn paralar, sz trleri ve
lafzlar karlkl olarak bir kombinasyon ilikisi iindedir. Bylece saysz lafz ve ifade
ekli oluturulabilir. Dilin bu zellii, ayn zamanda filozofun st-dil yahut bilim dili
tasavvurunun da nemli bir ilkesi olarak kabul edilebilir.
352

j- Ses: Btn lafzlar sesle belirlenir ve birbirinden ayrt edilir. O, ayn
zamanda alfabe harflerinin cinsidir. Frbye gre ses, dilin zihni aamasyla (en-
nuud-dl), d dnyaya ait hale geldii ikinci aama (en-nuul-ric) arasndaki
snr tekil eder. Baka bir deyile, seslendirilmemi her sz, zihindeki bir konumadr.
Zihindeki szleri da aktarmann ilk arac, seslerdir. Sesleri sembolletiren yaz harfleri
ise, zihindeki szleri dar aktarmann br yoludur. Ancak Frb, ses, hareket ya da
ekil gibi ifade aralarndan herhangi birisi, dilin doasnda bulunmadndan,
dncelerle bunlar ifade eden sesler arasnda doal bir iliki olmadn syler
353

k- Tretme: Lafzlar, belirli kk kelimelerden tretilirler. Tretme (el-iti),
btn lisnlarda geerli olan bir olaydr. Kkler, dildeki temel anlamlar ifade eder.
Tretilenlerse (el-mt), kk anlamlarn eitli trevleri olup, ayn anlamla ilikili
olan bir eyi gsterirler.
354

8- Frbde Nahiv Mantk likisi
Frbye gre mantk ilmi ile nahiv ilmi arasnda ilevsellik asndan bir
paralellik bulunmaktadr. Mantn akl ve aklla anlalabilen dnce ve kavramlarla
(=v,-') olan ilikisi, nahvin dil ve lafzlarla (szcklerle) olan ilikisi gibidir. Nahiv dil
ve lafzlar iin kurallar koyan bir bilim iken mantkta dnce ve kavramlara ilikin
kurallar koyan bir bilimdir.
355
.

352
Frb, erhu Kitbil-ibre, s. 64-65; Langhade, a.g.e., s. 228-229.
353
Frb, erhu Kitbil-ibre, s. 29.
354
Frb, erhu Kitbil-ibre, s. 35.
355
Frb, ul-ulm, s. 28.


115
Mantk ilminin konusu, lafzlarn kendisine delalet etmesi asndan
dnceler-aklsallar (maklt); dnce ve kavramlara delalet etmesi asndan da
lafzlardr
356
.
Grld gibi Konuma, darya km sesli bir dnmedir diyen Frb,
dil ile dnceyi bir sayyor, doru dnmenin kurallarn mantkta, doru ve dzgn
konumann kurallarn da nahivde buluyor, nahiv ile mantn incelenmesini birbirine
paralel kabul ediyor
357
.
Nahiv, sadece bir milletin diline ait lafzlar iin zel kurallar koyar. Ancak
mantk btn milletlere ait diller iin genel ortak kurallar koyar
358
. O halde nahiv milli,
mantk ise evrenseldir.
Frbye gre nahiv ile mantk arasndaki fark, nahiv kurallarnn bir milletin
konutuu dil ile snrl olmas; mantn koyduu kurallarn ise tm milletlerin dillerini
ve dnce yaplarn kuatmasdr. Ayrca dilbilim, dili bir iletiim arac, mantk ise dili
bir bilgi arac olarak incelemektedir.
9- Frbye Gre Nutk Kavram
Frb, mantk kelimesinin nutk masdarndan tremi bir kelime olduunu,
sonra nutk szcnn ise kudemnn belirttii gibi anlam ihtiva ettiini ifade
ederek bu anlamlar sayar.
359
Bu anlam unlardr:
a) Ses ile ortaya kan sz (kavl). Bu sz, zihindeki dncenin dil ile
ifadesidir. Bunu insann dncelerini, tasavvurlarn, bilgilerini muhatabna aktarrken
bir ara olarak kulland dil diye tanmlayabiliriz.
b) Kalbte yerleik bulunan sz. Bu da lafzlarn kendisine delalet ettii
dnce, kavram ve manalardr.
c) nsann yaratl itibariyle sahip olduu, dier canl varlklarda bulunmayp
sadece insanda bulunan ayrt etme (temyiz) kabiliyetidir. nsan, dnebilmeyi, ilimleri,

356
Frb, ul-ulm, s. 33.
357
Fahrettin Olguner, Frb, Akademi Kitbevi, zmir,1993, s. 56-57.
358
Frb, ul-ulm, s. 35-36.
359
Frb, ul-ulm, s. 36.


116
sanatlar bu kabiliyet sayesinde elde eder. Bu yeti ile eyann hakikatini elde ettii gibi
davranlarnda gzel (ceml) ve irkin (kabh) olan da birbirinden ayrt eder.
Birincisine aa vurulmu dnce veya d-konuma (en-nuul-ric),
ikincisine aa vurulmam dnce veya i-konuma (en-nuud-dil), ncsne
de bu dncelerin kayna olan g (akl) diyebiliriz.
Frb, ul-ulmda mantn konusunu ilerken nutk ve kavl
terimlerinden bahseder ve aralarndaki farka yle iaret eder:
nsann beynindeki dncelere ve bu dnceleri ifade eden szlere eskiler,
nutk (i konuma) ve kavl (d konuma) demilerdir. Dncelere, insann zihninde
bulunan i konuma; bu dnceleri tabir eden ve ses ile ortaya kan szlere d
konuma denir. Sadece kendi zihnimizde bulunup da doruladmz dncelere,
zihinde bulunan sz (kavl); bakalaryla paylaarak doruladmz ve sesimizle
meydana gelen dncelere de d konuma anlamnda sz (kavl) diyoruz. Eskiler, ister
zihinde bulunsun ister ses ile dar km olsun herhangi bir gr dorulayan sze
(kavl) kyas derler.
360


B- bn Sn (v. 428/1037)
bn Sn, insanlarn toplu bir halde birlikte yaamalarn zarr bir ihtiya
olarak grmektedir. Bu durum ise onlar birbirleriyle konuarak diyalog kurmaya
sevketmektedir. Zaten insan tabiat gerei meramn anlatma, iletiimde bulunma
ihtiyac duyar. letiim kurma ihtiyac, insan iletiimi kendisiyle gerekletirecek bir
ara icat etme arayna itmitir. nsan tabiat, iletiim vastalar ierisinde sesi en kolay
ve en fonksiyonel bulunca onu kullanmaya ynelmitir. Yaratc, insan zihinde
bulunana dellet etmesi iin sesleri, harfleri ve harflerin birlemesiyle oluan szckleri
kullanabilecek bir yapda yaratmtr.
361


360
Frb, ul-ulm, s. 34.
361
bn Sn, e-if el-Man el-bre, s. 2.


117
bn Snnn bu dncelerinden yle bir sonuca varlabilir: nsan dil
yetisiyle dnyaya gelmitir. Yani dili kullanma anahtarn kendi iinde tar. Bu yetinin
sese dayal kelime ve cmleler formatnda tezhr olan dil olgusunun ortaya kmas
bir toplumun varlna baldr.
bn Sn, yaz ve kitbetin icadn da insanlarn meramlarn yanlarnda hazr
olmayanlara bildirme; bilgi ve kltrel miras sonraki nesillere aktarma ihtiyacnn
domasna balar.
362

Ses ile ortaya kan lafz, zihinde bulunana dellet eder. Zihinde bulunan eyler
intiblar ve izler (_) diye adlandrlr. Zihinde yer alan intiblar da anlamlar gsterir.
Yaz ve kitabette lafzlara dellet eder.
363

Yukarda anlatlan ses, konuma, lafz ve yaz gibi eylerin tamam Allahn
hidyeti ve ilh bir ilhamla gereklemektedir.
364
Allah yaratt her canlya
yeteneklerini ilham etmitir. Arlar en az malzeme kullanarak en ok oranda bal elde
etmek iin peteklerini altgen bir ekilde yaparlar. (Nahl, 68-69)
bn Snya gre lafzlar, ister vahiy ve ilham yoluyla; ister insann tabiat
gerei ftr bir ekilde; ister bir topluluun uzlamasyla olusun delletleri
uzlamsaldr. Bu lafzlar insanlara ilk olarak bir retici tarafndan retilmi ve sz
konusu kiiye de Allah kanalyla ve onun adlandrmasyla (va ile) ulam olsa da
durum deimez. nk insanlar, bir anlam gstermesi iin tayin edilen lafz baka bir
anlama dellet etmesi iin kullanabilir. Dolaysyla bizim kullandmz lafzlar
delletleri ynyle tamamen uzlamsaldr.
365

Lafzn delleti zorunlu (zarr) olmayp karlkl konumada bulunanlarn
uzlamasyla olmaktadr. Lafzlarn anlamlar gstermesi iin simge olarak kulland
dil yoluyla insanlar arasndaki tanma ve kaynama, karlkl konumada bulunanlarn
rzas ve uzlamasyla devam etmitir. Sz konusu durumun Allah katndan veya baka

362
bn Sn, e-if el-Man el-bre, s. 2.
363
bn Sn, e-if el-Man el-bre, s. 3.
364
bn Sn, e-if el-Man el-bre, s. 2.
365
bn Sn, e-if el-Man el-bre, s. 3.


118
bir ekilde olumas durumunda ilk retene nispetle zorunlu olduunu varsayarsak da
birlikte yaplma (mreket) asndan uzlamsaldr.
366

Lafzn anlama delleti uzlama yoluyla olmakla birlikte zihindeki dellet
tabidir. Hem gsteren (ed-dll) hem de gsterilen (el-medll) assndan kiiden
kiiye, dilden dile deimez. Ancak laf dellette gsterilen ayn ey olmakla beraber
gsteren yani lafz farkl olmaktadr.
367

bn Snnn rihi Ts, bir eyin somut (vcd fil-ayn); zihn (vcd fil-
ehn); szl (vcd fil-ibre) ve yazl (vcd fil-kitbe) olmak zere drt tr
varla sahip olduunu belirtir. Ona gre yaz (kitabet) sze (ibare); sz de zihindeki
anlama dellet eder. Yaz ve szn delleti duruma ve artlara gre deimekte olup
vadir. Zihindeki anlamn d varlkta bulunan eye delleti doal (tab) olup asla
deimez. Lafz ile anlam arasndaki iliki ise doal deildir.
368
Tsnin bu
aklamalarndan lafz anlam ilikisi konusunda bn Sn gibi dnd
anlalmaktadr.
Ayrca bn Snya gre lafz bi-ztihi yani kendiliinden anlama dellet
etmez. Eer lafz bizzat anlam gsterseydi her lafzn bir anlam olurdu ve lafz, o
anlamn dna taamazd. Bu dnceye gre btn dillerin ayn olmas gerekirdi. Bu
sebeple bn Sn, delletin mmkn olabilmesi iin lafz ile anlam arasna iradeyi koyar.
Ona gre bu irade bir lafz telaffuz edenin, sz konusu lafz belli bir anlam iin
kullanmay dilemesidir. Bu yzden lafzn anlamn belirleyen kullancnn iradesidir.
Grld gibi lafz, onu kullanan bir iradeden yoksunsa bir anlam ifade etmez. Yani
varl ile yokluu ayndr.
369

Sonu olarak diyebiliriz ki bn Sn asndan dilin kaynann tevf ya da
l olmas nemli deildir. nemli olan dilin kullanlmasdr.
370
Dili ve lafzlar
kullanan ve lafzn anlama delletini belirleyen ise insandr. Bu bak asyla bn Sn,

366
bn Sn, e-if el-Man el-bre, s. 4.
367
bn Sn, e-if el-Man el-bre, s. 5.
368
Nasiruddin et-Ts, erul-rt vet-tenbht (el-rt vet-tenbht iinde), Drul-marif, I, 131.
369
bn Sn, Kitbu-if: Manta Giri, (ev. mer Trker), Litera Yaynclk, stanbul, 2006, 29.
paragraf s. 19.
370
Ali Durusoy, Aristotalesten Gazzlye Klasik Mantkta Anlam Kuram, s. 50.


119
dil yetisini dil olgusundan ayrmaktadr. Onun iin nemli olan dil olgusudur. Yani dilin
kullanm (istiml) boyutudur. Ona gre dilin kullanm boyutu, tamamen uzlam
yoluyla gereklemektedir.
C- bn Haldn (v. 808/1406)
1- bn Haldnun Dil Anlay
bn Haldn, dil felsefesi konusundaki dncelerini islm dncede bil-
kuvve mevcd ve bil-fiil mevcd diye bilinen dalist yaklam zerine yaplandrr.
Ona gre dil hususunda insann doutan getirdii konuabilme kabiliyeti dilin bil-
kuvve tarafn; bu konuma kabiliyetinin herhangi bir toplumsal evrede ortaya kmas
ise bil-fiil ynn oluturmaktadr.
371

bn Haldnun dalist yaklamnn benzerini Ferdinand De Saussure ve Noam
Chomsky gibi modern dilbilimcilerde de rastlamaktayz. De Saussurenin dalist
yaklam genel ile zel; somut ile soyut arasndaki farklar etrafnda dnen dil yetisi
(langue) ve sze (parole) dayanmaktadr. Chomskynin yaklam ise kudret-kabiliyet
(competence) ve ed-kullanm (performance) etrafnda dnmektedir. Bu yaklamn en
nemli zellii, ftr bir kabiliyet (nnate competence) ile dilin kazanlmas hususunun
sadece insana ait olduunu savunmasdr. Eric Lennebergle birlikte bu iddia glenip,
kklemitir. Hatta her insann ksaca (LED) diye bilinen Language Acquisition
Device - Dil Edinim Cihaz ile birlikte dnyaya geldii ileri srlmtr.
372

nsann sahip olduu dnebilme ve konuabilme kabiliyeti (nefsi ntka)
insanda bil kuvve mevcuttur. Kuvveden fiile geiin ilk adm zihinsel bilgilerin ve d
varlkta bulunan nesneler hakkndaki alglarn yenilenmesedir. Daha sonra yenilenen
bilgi ve alglar insanda potansiyel olarak bulunan akletme gc (nazari kuvvet)

371
bn Haldn, el-Muaddime, (thk. Ali Abdulvhid el-Vf), Kahire, 1401/1981, II, 983-984, 961;
Muhammed, d, el-Meleket'l-lisniyye f naari bn aldn, lem'l-Ktb, Kahire, 1979, s. 26-27.
372
Muhammed Ahmed Amyira, ktisbul-lati inde bni aldn ve mevifuhu beynel-
medreseteynil-marifiyye ves-sulkiyye, (ed-Dirsetul-slmiyye, Mc. 37, Say: 3), slamabat, 2002, s.
247; Komisyon, a.g.e, s. 26.


120
tarafndan ilenerek da yanstlr. Bylece insanda bilkuvve mevcut olan dnebilme
ve konuabilme yetisi bilfiil de gereklemi olur.
373

Grld gibi bn Haldn, konuabilme yetenei ile konuma olgusunu
birbirinden ayrmaktadr. Konuabilme yetenei insanda bulunan dier yetiler gibi
biyolojik olup ftrdir, konuma olgusu ise sz konusu yetinin bir rndr.
Yetenek ve yetiler, soyut bir yapya sahip olup biyolojik kaynaklar henz tam
olarak bilinmemektedir. Baz yetilerin beynin belli merkezleriyle ilgili olduklarn
bilmekteyiz. Ancak bu bilgilerimiz bile, bunlarn kaynan tam olarak aklamakta
yetersiz kalmaktadr. Konuabilme yetenei, zek, tasavvur, akl, hafza vb. yetilerimiz
gibi biyolojik bir yapya sahiptir. Bu ynyle doutan olan her ey biyolojik kabul
edilmektedir. Bu anlamda konuma olgusunu gerekletiren organlar alyorsa her
insan konuabilir. Ancak konuma slubundaki akclk, etkileyicilik her insanda ayn
deildir.
374

bn Haldn, dili yle tanmlar: konuan ahsn (mtekellimin), maksadn
anlatmak iin kulland ibaredir. Bu ibare, insann konumay kendisiyle
gerekletirdii dil organnn bir eylemidir. Sz konusu eylem, insann istek ve
maksatlarn ifade etme niyet ve ihtiyacndan doar.
375

bn Haldna gre dili hem szl hem de yazl olarak renebilme gcne
sahip olmas insan dier canllardan ayran ve onu daha stn klan en nemli zellikler
arasnda yer alr. Yaz ve kitabet, temel sanatlardan olup zihinde olana dellet eden ve
kulakla iitilen kelimeleri gsteren harflerden olumu ekiller ve semboller anlamna
gelmektedir. Lav dellet ynnden de ikinci srada gelir. Yaz (hat), saygn bir sanat
olmann yannda insan hayvanlardan ayran en nemli zelliklerdendir.
376


373
bn Haldn, a.g.e., II, 983-984.
374
Alparslan Akgen, Bilgi Felsefesi, nsan Yaynlar, stanbul, 1992, s. 194.
375
bn Haldn, a.g.e., (thk. Derv el-Cuveyd), el-Mektebetl-Asriyye, Beyrut, 1996, s. 545.
376
bn Haldn, a.g.e., II, 961.


121
Mehur eseri el-Muaddimenin birok yerinde ranllarn, Berberlerin ve
Araplarn sahip olduu melekenin fiili ve kullanm olarak farkl olmakla birlikte
potansiyel ve bil-kuvve bakmndan ayn olduunu vurgulamaktadr.
377

nsann toplumsal bir varlk oluu bn Haldnun dncesinin hareket
noktasn tekil eder.
378
Dolaysyla insann var oluu toplumun varlna baldr.
Toplum, insanlarn yalnz belli bir meknda bir arada yaamalar deil, ayn zamanda
bir dzen ierisinde yaamalardr.
bn Haldn, dilin kendisine ortaya kma imkn veren evrede tekml eden,
olgunlaan insan bir olgu olduunu ifade eder.
379

bn Haldn, insan dilinin kavramsal bir yapya sahip olduu dncesine
sahiptir. Bu kavramlarn en nemlisini anlamlar oluturmaktadr. Ancak anlamlar ile
sadece dnce ve akldan yoksun olan fiziksel bir yap olarak kelimeler
kastedilmemektedir. Tam aksine bu noktada vurgulanmak istenen insann zihninde yer
alan anlam ve mefhmlardr.
380

bn Haldnun dil ve bilgi anlay arasnda sk bir iliki vardr. Bu sebeple
bundan sonraki balkta onun bilginin oluumu hususundaki dnceleri ksaca
zetlenecektir.
2- bn Haldna Gre Bilginin Oluumu
bn Halduna gre bilginin kayna Allahtr. O, ilmin ancak azz (en gl) ve
hakm (en iyi bilen) olan Allahtan geldiini dnr.
381
Ancak onun bu dnceyle
vurgulamak istedii Allahn insan bilgiyi edinebilecek yeteneklerle donattdr. Bu
yetenekler vastasyla insan bilgiyi sonradan edinir.

377
Muhammed Ahmed Amyira, a.g.m, s. 247-248.
378
bn Haldn, a.g.e, I, 337.
379
Muhammed Ahmed Amyira, a.g.m, s. 247-248.
380
bn Haldn, a.g.e, I, 407-408; S.H. Assubayii, bn Haldun and not Chomsky: The true originator of the
theory of language faculty, (Mecelletu Cmiati Ummil-Kur, Say: 10), 1415h., s. 15.
381
bn Haldn, a.g.e, III, 1365.


122
Onun insann zt itibariyle bilgiden yoksun olduunu; elde ettii bilgilerin
kesbe (sonradan kazanma) dayandn mstakil bir balk altnda ilemesi
382
bu
kanaatimizi glendirmektedir.
Gerekten bn Haldnun belirttii gibi insan bilgiyi edinebilecek yeteneklerle
donatlmtr. Bu yetilerin banda da insan dier canl varlklardan ayran akl ve onun
doal rn olan dnme yetisi gelmektedir.
383
nsann duyusal ve duygusal yolla elde
ettii alglar, bilginin hammadesi olmakla birlikte bilgi deildir. Bunlar insanda
fizyolojik etkileimlerle oluan birtakm intibalardr. Bu intibalarn bilgiye dnmesi
iin kavramlarla ifade edilmesi gerekir. Bilginin kavramlarla ifade edilmesi ancak dille
mmkndr. Dolaysyla dil ve konuma olmadan bilgiden sz edilemez.
384

O, insanda bilginin olumasn yle aklar:
nsan nefsi (ruh), gzle grlemez ancak etkileri insan bedeninde grlr.
nsan bedeni ve bedenin btn paralar toplu halde ya da ayr ayr olarak nefsin ve
nefse ait glerin aletleri konumundadr. Elle dokunma, ayakla yrme, dille konuma
vb. eyler fiil gc baka bir deyile hareket gcn oluturur. Nefs ntka diye
adlandrdmz idrak gcnn olumas yledir. lk nce gz, kulak vb. organlar
vastasyla elde edilen d duyu alglar i alglara dnr. alglarn ilki hissi
mterektir. Hissi mterek, ister grme ister iitme ister dokunma ister baka trl
olsun alglarn ayn anda ve tek hamlede algland gtr. Bu ynyle hissi mterek,
d duyulardan ayrlr. Daha sonra hissi mterek, bu alglar hayal gcne iletir.
Tasavvur etme yetimiz olan hayal gc, alglanabilen bir nesnenin d etkenlerden
soyutlanm bir ekilde canlandrlabildii gtr. Bu iki gcn -hissi mterek ve hayal
gc- yeri beynin birinci blmdr. Daha sonra hayal gc, vehm ve hafza gcne
ykselir. Duygusal alg gc (vehm) ile Zeydin dmanl, Amrn sadakati, babann
efkati ve kurdun saldrganl gibi kiilikle ilgili duygusal anlamlar idrak edilir. Hafza
gc ise ister hayali olsun ister hayali olmasn ihtiya duyulduunda kullanlmak zere
btn alglarn depoland yerdir. Daha sonra zikri geen btn bu gler dnce

382
bn Haldn, a.g.e, III, 1017-1018.
383
bn Haldn, a.g.e, I, 407-408.
384
Alparslan Akgen, a.g.e, s. 205.


123
gcne ykselir. Yukarda anlatlan sre tamamen Allahn insan yaratrken ona
potansiyel olarak verdii ftrat ve yetenek ile gereklemektedir.
385

bn Haldnun bilgi, bilim, sanat ve dil konularndaki temel k noktas
meleke olgusudur.
386
Dilin oluumunu da meleke nazariyesiyle aklar. Bu sebeple
meleke kavram ve dil melekesinin kazanlmas zerinde durmak istiyoruz.
3- Meleke Kavram
bn Haldn, dilin kayna meselesini seleflerinin yapt tartmalara girmeden
onlarn kulland tevfi, vay, lh, tevu gibi kavramlar kullanmadan
kendisine has bir slupla, meleke nazariyesiyle aklamaktadr.
Meleke, insanda idrak, hafza, hayal etme, muhakeme kabiliyeti gibi doutan
var olan glerden her biri yani yeti demektir. Bu anlamyla ftratla e anlamda
kullanlmaktadr. Ancak meleke ile ftrat kavramlar anlam bakmndan tamamen ayn
deildir. nk ftrat yaratlla birlikte yani doutan insanda var olan hususlardr.
Meleke ise insann doutan getirdii yetiler sayesinde bir i ve davran zerinde
devaml urama, tekrar ve tecrbe ile kazanlan alkanlk, beceriklilik, yatknlk
demektir.
387

bn Haldn melekenin oluum aamalarn yle aklar:
Melekeler ancak fiillerin tekrarlanmasyla oluur. nk fiil ilk olarak
meydana geldiinde kiiye ait bir sfata dnr. Fiil tekrarlannca bir hal haline gelir.
Hal, kklememi sfat demektir. Tekrar daha da artrlnca kklemi sfat demek olan
meleke haline gelir.
388

Bu aklamalara gre melekenin yani bir i ve davran hususunda alkanlk ve
yatknlk kazanmann ftrat, eylem, sfat, hal ve meleke olmak zere be aamas
bulunmaktadr. nsandaki yryebilme yetenei zerinden olay resmedelim. Normal
artlar altnda her insan yryebilme yetisiyle dnyaya gelmektedir. Bu yeti ilk olarak

385
bn Haldn, a.g.e, I, 407-408.
386
S.H. Assubayii, a.g.m, s. 8.
387
et-Tehnev, a.g.e, II, 1642; Seyyid erif ec-Crcn, et-Tarft, s. 229; lhan Ayverdi, Misalli Byk
Trke szlk, Kubbealt Neriyt, stanbul, 2005, II, 1992.
388
bn Haldn, a.g.e, s. 554.


124
bir eylem eklinde ortaya kar. Eylem olarak ortaya kmasyla birlikte onu
gerekletiren znenin bir sfat yani zellii olur. Sz konusu eylem tekrarlannca artk
znenin bir hali ekline gelir. Tekrar daha da artrlnca zne, eylemi gerekletirme
hususunda meleke kazanr. Btn sanat, meslek ve zanaatlarda da durum byledir. Yani
ancak tekrar ve pratik yaparak bir eyde meleke kesbedilebilir.
Yukarda belirtildii gibi bn Haldna gre insan konuabilme yetisiyle
dnyaya gelmektedir. Konuma olgusu ise bu yetinin bir rn olarak ortaya
kmaktadr. Bu da meleke sayesinde gereklemektedir.
bn Haldnda meleke kavram, dilin ve dilin kazanlmas mevzunun ikinci
tarafn oluturmaktadr. O da dilin bil-fiil yoluyla mevcd olmasdr. bn Haldn, dilin
fiili ve kullanm ynn oluturan meleke kavram ile ilgili u deerlendirmelerde
bulunuyor:
Dil olgusu, pratik sanatlarda olduu gibi meleke vastasyla oluur. nk sz
konusu olgu, azmzdaki konuma organnda bulunan ve doutan gelen konuabilme
yetisi (melekesi) demektir. Bu yeti ile zihindeki niyet ve anlamlar ifade edilerek
bakalarna aktarlr. Dildeki ifadenin mkemmel, iyi ve gzel ya da eksik, irkin ve
kusurlu olmas bu melekenin tam veya noksan olmasna baldr. yi ya da kusurlu olma
hali de tek tek kelimelere gre deil iletiimin kendileriyle gerekletii cmlelere
gredir. Yani ifadeki mkemmellik parada deil btnde aranr.
389

Sz konusu meleke, zihindeki anlamlar ve niyetleri eksiksiz olarak muhataba
aktarmak iin kelimeleri birletirme yoluyla anlaml cmleler oluturma, bu cmleleri
olutururken de iinde bulunulan durum ve ortama titizlikle riayet etme hususunda tam
bir ekilde kullanlabilirse konuan (mtekellim), maksadn dinleyiciye ulatrma
noktasnda baarya ulam olur. Belagat dediimiz eyde budur.
390

Meleke, kkleerek kendisine ait yere iyice yerleince sanki o mahalle ait bir
tabiat ve cibilliyetmi gibi grnr. Bundan dolay melekelerin halini bilmeyen birok
dikkatsiz aratrmac Araplarn kendi dillerini gramer kurallarna ve edebi zevke uygun

389
bn Haldn, a.g.e, s. 554.
390
bn Haldn, a.g.e, s. 554.


125
olarak bel bir ekilde kullanabilmelerini doutan getirilen ftr bir durum zanneder;
Araplar dillerini doal (ftr) olarak konuuyor der. Hlbuki gerek byle deildir.
Tam aksine bu olay, ilk bakta cibilliyet ve tabiat olarak grnmekle birlikte sz dizimi
itibariyle yerlemi ve kklemi bir dil melekesidir (-,.| --).
391

Grld gibi bn Haldn, dil yetisinin bir rn olan konuma olgusunun
doutan (tabi) deil kazanlan bir yapya sahip olduunu ifade etmektedir.
Ayn ekilde bn Haldnun bu szlerinden, meleke ile tabiat (ftrat, kabiliyet)
kavramlarnn ayn ey olmadn ak bir ekilde anlalmaktadr. Ancak bu kavramlar
avam tabaka tarafndan birbiriyle kartrlmakta ve ayn eyler zannedilmektedir.
Avam tabaka, Araplarn, tabi, doal olarak Arap diline sahip olduklarn
dnr. Yani Araplar, bakalarnn kendilerinden rendii, kendilerinin ise
bakalarndan almad ilk ve asli ekliyle (_v -',) Arap lisann konumaktadrlar.
392

bn Haldn, dil melekesinin ancak tekrar yoluyla ortaya kabileceini
dnmektedir. Tekrar ne kadar ok olursa meleke de o derecede daha hzl bir ekilde
yerleir.
Ayrca bu meleke insann iinde yetitii toplumun diline gre ekillenir.
Mesel Arapa konuan bir kimseyi ele alalm. Arapa konuma melekesi bu toplumda
mevcut olduu iin bu kii kendi neslinin szlerini; hitaplarnda kullandklar sluplar;
maksatlarn ve niyetlerini ifade etme keyfiyetlerini tpk bir ocuun, kendilerine ait
anlamlarda kullanlan kelimeleri iittii gibi iitir. lk nce bu kelimeleri beller. Daha
sonra bu kelimelerin birletirilmesi yoluyla oluturulan cmleleri de ayn ekilde iitir
ve onlar da renir. Bu ilem meleke yerleinceye kadar tekrarlanr. Sonunda oda onlar
gibi olur ve onlarn konutuklar dili tpk onlar gibi konuur. te diller bu ekilde
oluur ve nesilden nesile aktarlr.
393


391
bn Haldn, a.g.e, s. 561.
392
bn Haldn, a.g.e, s. 555.
393
bn Haldn, a.g.e, s. 554-555.


126
Grld gibi bn Haldn gre, dili kullanabilme yetisi doutan gelen ftr
bir yetidir. Ancak bu yetinin ortaya kabilmesi iin bir topluma ihtiya duyulur. nsan,
bu toplumda konuulan dili doutan getirdii yetenek sayesinde renir. Dili
renirken ilk nce etrafnda konuulan dildeki kelimeleri iiterek renir. Daha sonra
bu kelimeleri ve sz konusu kelimelerin oluturduu cmleleri tekrarlaya tekrarlaya ve
pratik yaparak dili renir.
Acaba bn Haldna gre insann doutan getirdii konuabilme yetisinin
pratik olarak konumaya dnmesi nasl olmaktadr. Yani insan, dil melekesini nasl
kazanmaktadr.
4- Dil Melekesinin Kazanlmas
Dil melekesinin kazanlmasnda iitme duyusunun ok etkin bir rol vardr.
nk dil en bata iitme yoluyla elde edilir.
394

bn Haldn, dil melekesinin yerlemesi hususunda kulaa, iitmeye etkin bir
rol verdikten sonra kendi meleke anlayna dayanan bir retim program belirler.
bn Haldn dil melekesinin nasl kazanlacan Arapa rnei zerinden
aklar.
Dil, sair melekeler gibi bir melekeyse onu dier melekeleri rendiimiz gibi
renmemiz mmkndr. Bu melekeyi arzulayan ve onu tahsil etmek isteyen kimsenin
takip etmesi gereken yol udur;
-Araplarn kayna Kurn ve hadis olan dil sluplarna uygun bir ekilde
kullandklar eski sz ve ifadelerini,
- Selefin (ncekilerin) kelmn,
- iir ve dz yazdaki Arap otoritelerin kulland sz ve hitaplar,
- Araplar arasnda doup byyen ancak Arap olmayanlarn (muvelledn) tm
fen ve sanatlarnda kullandklar szleri ezberlemelidir.
395


394
bn Haldn, a.g.e, s. 554-555.


127
Yukarda sraladmz maddelerin ezberlenmesi programn en nemli
admlarndan birisidir. Bu adm melekenin kazanlmasnda ana ekseni oluturmaktadr.
bn Haldn, bu admn amac hususunda u dncelere yer verir:
Araplarn sz ve kelmyla ilgili olarak nazm ve nesirden epeyce malzeme
ezberleyen kimse, onlarn iinde doup byyen, dili ve onu ifade etme biimini onlarn
kullanm maksatlarna uygun bir tarzda renen kiinin konumuna gelir.
396

Program oluturan bir sonraki adma gelince oda udur: Bu kii, yapt ezber
sayesinde Arap dili slbuna ve bu dildeki cmle kuruluuna uygun bir ekilde zihninde
olan ifade eder. Sz konusu Arapa dil melekesine ezberleme ve kullanm yoluyla
sahip olur. Ezber ve kullanm oranna gre bu meleke kkleir ve ifadedeki kalite
artar.
397

bn Haldn, mkemmel bir melekeye ve edeb (bel) bir ifadeye sahip olmak
iin ezber ve kullanm yeterli grmez.
Bununla birlikte bu kii, selim bir tabiata sahip olmal, Araplarn
temyllerini, terkiplerindeki slplar ve bu slplar muktazay hale gre tatbik
ederken gzetilmesi gereken hususlar iyice kavram olmaldr.
398

Burada Arapa dil melekesinin elde edilmesinde takip edilen yol dier btn
diller iin geerlidir.
bn Haldn, dilin renilmesini dier sanatlarn renilmesine benzetir. Bu
renmenin gerekleebilmesi iin de insanda doutan getirilen potansiyel meleke
kavram zerinde durur. Ancak bu meleke uygulama yaplarak ve pratie
dntrlerek ortaya karlabilir.
399


395
bn Haldn, a.g.e, s. 559.
396
bn Haldn, a.g.e, s. 559.
397
bn Haldn, a.g.e, s. 559.
398
bn Haldn, a.g.e, s. 559.
399
bn Haldn, a.g.e, s. 559.


128
5- bn Halduna Gre Dil Melekesi Gramer Kurallarn renerek Elde
Edilebilir mi?
bn Haldn, dili kullanma hususunda meleke kesbetmeyi titiz bir ekilde tahlil
ederken Arap dili sanat diye tanmlad nahiv ve nahivcilerin dil retim metotlar
zerinde de durur. Ona gre dil kurallarn bilmek bir sanattr. Dili kullanmak ve
konumak, dili tahlil etmekten farkl bir eydir.
lk olarak meleke ile melekenin kurallarn bilme; daha sonra dil ile dilin
kurallar bilgisine sahip olma arasnda derin mukayeseler yapar. Bu mukayeseleri
yaparken terzilik ve marangozluk gibi pratik sanatlardan rnekler verir.
bn Haldn, dil melekesi ile dil sanat hakkndaki fikirlerini Arap dili rnei
zerinden aklar.
Ona gre Arapa diline ait dil melekesi, Arap dili ile ilgili gramer kurallarn
bilme eklinde aklanabilecek nahiv
400
sanat deildir. Bu melekeyi elde etmek iin sz
konusu dil sanatn yani dil bilgisi kurallarn bilmeye de gerek yoktur. nk Arap dili
sanat yani nahiv, dil melekesine ait kurallar ve kstaslar bilmektir. Bu da keyfiyet ile
alakal bir bilgidir. Keyfiyetin bizzat kendisi demek deildir. O zaman Arap dili sanat,
Arapa dil melekesi deildir. Bu olay, terzilik ve marangozluk gibi eitli sanatlar
hakknda teoride bilgi sahibi olup uygulamada bu sanatlar icra edememeye
benzetilebilir. Mesel terzilik sanat hakknda teoride bilgi sahibi olan ancak pratikte
terzilik yapamayan bir kimse terzilii yle anlatr: Terzilik, iplii inenin deliinden
geirmek, sonra iki paras bir araya getirilen kumaa bu ineyi batrmak, ineyi
kuman br tarafndan belli bir mesafede karmak, sonra onu tekrar balang
noktasna getirerek ilk deliin hemen nnden, ilk iki delik arasnda bir miktar boluk
brakarak br tarafa geirmek, sonra iin sonuna kadar bu ekilde devam etmekten
ibarettir. Grld gibi bu kimse terzilik sanatnn yapln ok gzel bir ekilde
anlatt. Ancak gel bu ii kendi elinle yaparak gster denildii zaman bu sanatla ilgili

400
Burada nahiv, Arapa ile ilgili btn dilbilgisi kurallar anlamnda kullanlmaktadr.


129
doru dzgn bir ey yapamaz. Bu tm sanatlar da ayndr. Yani teori baka pratik
bakadr. Teoriyi bilme pratiin de yaplabilecei anlamna gelmez.
401

bn Haldn, sanat ile meleke arasndaki fark hem teorik hem de pratik olarak
terzilik ve marangozluk rnekleri zerinden akladktan sonra dili de bu rneklerle
kyaslamak suretiyle dncelerini ispatlamaya alr.
Arap dili iinde ayn ey sz konusudur. Arap dili ile ilgili gramer kurallarn
bilmek bir fiilin yapl keyfiyetini bilmek demektir. O fiilin kendisi olan dili
kullanabilme olayn bilmek demek deildir. Bundan dolay Arap dili grameri
hususunda uzmanlam bir kimseden kardeine, arkadana, ahbabna iki satrlk bir
mektup; hakszla uram birisinin ikyetini ya da herhangi bir amaca ynelik bir
yazy yazmas istendiinde birok yanl yaptn grrz. Bu hususta cmleleri
dzgn kuramaz, maksadn Arap dilinin slubuna gre gzel bir ekilde ifade edemez.
Bu ramen fili mefldan; merfu mecrrdan ayramayacak derecede Arap dili gramer
kurallarn bilmedii halde sz edilen dil melekesine hkim olduklar iin hem nazm
hem nesirde mkemmel olan kimseler grebiliyoruz.
402

bn Haldn, hem Arap dili sanat demek olan gramer kurallarnda uzmanlam
hem de Arap dilini dzgn bir ekilde konuanlar iin u szlere yer verir.
Geri dil sanatn, gramer kurallarn bilip de dili mkemmel bir ekilde
kullananlar da vardr. Ancak buna az rastlanmaktadr.
403

Bu tip kimseler de genellikle Sbeveyhinin el-Kitbn okuyup kartranlar
arasndan kar. nk Sbeveyhi, kitabn sadece gramer kurallaryla doldurmam;
kitabnda atasz, zdeyi, iir ve deyim gibi dil melekesinin elde edilmesine imkn
veren malzemeye de yer vermitir.
404


401
bn Haldn, a.g.e, s. 559-560.
402
bn Haldn, a.g.e, s. 560.
403
bn Haldn, a.g.e, s. 560.
404
bn Haldn, a.g.e, s. 560.


130
Grld gibi bn Haldn, gramer kitaplar ierisinde de dil melekesinin
kazanlmasna imkn veren kitaplarn bulunduunu ve bunlarn en nemlilerinin
Sbeveyhinin el-Kitb olduunu zikretmektedir.
bn Haldn, Arap dili melekesini elde etmeye daha yatkn gramer statlar
konusunda da eitli mukayeseler yapar. Bu konuda Endlsl hocalarn sz konusu
melekeyi elde etme ve bakalarna retme hususunda bakalarndan daha yatkn
olduunu sylemektedir.
405

Bunun sebebini de yle aklar:
nk bu melekeyi elde ederken Araplara ait evhid ve emsallere
dayanmakta; eitim-retim meclislerinde Arapa terkipleri btn incelikleriyle
kavramaya almaktadrlar. Bu yzden bu ilme yeni balayan talebe ders esnasnda
meleke ile ilgili birok eye aina olur. Bylece renci dil melekesini kazanma
noktasnda kendini hazrlar.
406

Endlsllerin dnda kalan Fas, Cezayir, Afrika ve dier milletler, Arapay
dier bilimlerin mecrsna sokarak ele almlar. Arapa terkiplerdeki incelikleri
kavramay bir yana brakarak sadece terkiplerde geen evhidlerin irbn yapm,
lisna has izah tarzlarn ve terkipleri dikkate almakszn srf zihnin gereklerine gre bir
gr tercih etmilerdir. Bundan dolay Arap dili sanat dediimiz nahiv, cedel ve
mantkta yer alan akl kurallara benzer bir hale dnm ve lisna ait bir saha ve
meleke olmaktan uzaklamtr.
407

bn Haldn, dil melekesi ile dil sanat arasnda yapt karlatrmalardan
sonra aadaki kesin sonuca varr.
Yukarda anlatlan durum, dil melekesinin gramer kurallarn bilme anlamna
gelen dil sanatndan farkl bir ey olduunu apak bir ekilde gstermektedir. Ayrca
dil melekesini elde etme baka bir deyile dili renme ve gzel bir ekilde
kullanabilme bu sanattan tamamen mstandir. Yani dil, gramer kurallar bilinmeden

405
bn Haldn, a.g.e, s. 560.
406
bn Haldn, a.g.e, s. 560-561.
407
bn Haldn, a.g.e, s. 561.


131
de mkemmel bir ekilde renilebilir.
408
Sonu olarak dil melekesi yani bir dili
konuma gramerden tamamen bamszdr.
6- bn Haldnun Meleke Nazariyesiyle Aklad Konular
a- bn Haldna Gre Anadilde Eitimin nemi
bn Haldna gre kendi anadili dnda eitim gren kii hangi dilde eitim
gryorsa o dili konuanlara gre geride kalr. bn Haldn, bu dncesini Arap dili
rnei zerinden ispatlamaya alr.
bn Haldn, bir kimsenin anadilinin Arapa olmamas, ilimleri tahsil etme
hususunda onu anadili Arapa olanlara gre geride brakacan savunmaktadr. Bunun
sebebi ise ister er ister akl ilimlerle ilgili olsun btn bilimsel konularn zihn ya da
hayal manlarda bulunmasna balar. er ilimlerdeki bahislerin ounluunu lafzlar
ile Kurn ve Snnetten elde edilen hkmler oluturmakta ve tamam hayale,
tasavvura dayanmaktadr. Akl ilimler itibariyle sz edilen manlar ise zihindedir.
409

Dil, ise aklda, zihinde bulunan anlamlarn tercmndr. nsan dil sayesinde
zihninde bulunan bu anlamlar karlkl mnazarada, eitim ve retim yaparken,
bilimsel konular ett ederken szl (ifh) olarak bakalarna aktarr. Bu ilemi yapa
yapa bu konuda pratikleir ve dil ile anlamlarn zihne yerlemesi hususunda meleke
kazanr.
410

Diller ve lafzlar, zihinler arasnda birer vsta olabilecei gibi birer perde de
olabilir. Ayn ekilde anlamlar zen bir ba (rbta) olabilecei gibi onlarn
anlalmasna engel olan bir mhr de olabilir. Dolaysyla lafzlarn dilsel referanslarn
(lv delletlerini) bilmek iin mutlaka anlamlar, onlar kodlayarak ifade eden
lafzlarndan karp elde etmek gerekir. Bu konularla ilgilenecek aratrmaclar, iyi bir
dilsel melekeye sahip olmal ki zihinler arasndaki perdeyi aralayabilsinler ve lafzlar ile
anlamlar arasnda yer alan mhr ortadan kaldrabilsinler. Aksi takdirde lafzlardaki

408
bn Haldn, a.g.e, s. 560.
409
bn Haldn, a.g.e, s. 543-544.
410
bn Haldn, a.g.e, s. 544.


132
anlamlar elde etmek eitimini anadilinde yapmayanlar iin iinden klmaz bir hal
alr.
411

slam dnyasnn gelimesi ve dier milletleri kendi hkimiyeti altna almas
sonucunda o dnemde tm ilimler Arap diliyle tahsil edilir olmutur. lim tahsil etmek
isteyenler, dier lisanlar deil sadece Arap lisanyla ilgili lafz ve yazlarn (hatlarn)
delletlerini bilme ihtiyac duydular. Dil (el-la), ise lisanda bulunan bir melekedir.
Ayn ekilde yaz (hat) da bu melekenin eldeki sanatdr. Anadili Arapa olmayan bir
kii Arapay sonradan renmesi halinde dil melekesinde bir noksanlk olur. Arap
dilinde ve bu dildeki lafz delletleri anlama noktasnda zayf olan kimse ise lafzlarn
manalarn anlama hususunda ok zorluk eker. Kelimeleri eksiksiz ve tabi olarak
telaffz edemez, cmleleri mkemmel kuramaz bu dili kendi anadili gibi kullanamaz.
Tabi ki bu durumdan istisnalar hari tutuyoruz. nk byle istisnalar ok nadir
bulunur. Ancak daha dil melekeleri yerlememi yabanclarn ocuklar, kendi
anadillerini brakp Arapay renmeleri halinde ayn zorluu ekmez.
412

Daha nce slamdaki ulemnn ounluu Arap deildir ynndeki
grmz ileri srlerek buradaki dncemize itiraz edilemez. nk orada nesep-
soy bakmndan yabanc olmay kastediyoruz. Dildeki yabanclk (ucmelik) ise yle
deildir. Burada ise Arapay sonradan renmede ortaya kacak zorluu
kastediyoruz.
413

Zemaher, Sbeveyh gibi byk sz ve dil statlar Arap olmamalarna
ramen olaanst bir ekilde dil melekesine sahiptiler diye itiraz edilebilir. Ancak biz
bu itiraz yle cevaplarz: Evet bu limler sadece nesep-soy bakmndan Arap
deillerdi. Ancak onlar bu melekenin ehli olan Araplar arasnda domu, bym ve
yetimilerdir. te bu sayede daha tesi dnlemeyecek derecede fevkalade
Arapay kullanmay renmi ve sz konusu lisn melekeye sahip olmulardr.

411
bn Haldn, a.g.e, s. 544.
412
bn Haldn, a.g.e, s. 544.
413
bn Haldn, a.g.e, s. 545.


133
Dolaysyla sz konusu ulem her ne kadar nesep bakmndan acem (Arap olmayan)
olsa da dil ve sz asndan acem deillerdi.
414

Ayn ekilde Arap olmadklar halde Yunanllarn ilimlerde ilerlemi olmalarn
ileri srlerek buradaki grlerimize kar klamaz. nk onlar, bu ilimleri teden
beri sahip olduklar anadilleri ve kendileri arasnda biline gelmekte olan yazlar
(hatlar) yoluyla renmilerdir.
415

Ancak anadili Arapa olmayan kimse slam toplumunda ilim tahsil ederken
melekesine sahip olmad bir dil ve yaz ile kar karyadr. Dolaysyla bu durum
onun iin bir engel olacak ve onu geride brakacaktr. Bu durum ister ranl, ister Rum,
ister Berber, ister Trk, ister Avrupal olsun anadili Arapa olmayan herkes iin
geerlidir.
416

Grld gibi bn Haldn, ilim ve fikir hayat iin en uygun lisnn mill,
kavm ve hatta mahall dil olduu kanaatindedir. lm ve fikri hayatn tabiatnda var olan
zorlua bir de lisn gl eklenirse, ilim yapmak son derece etinlemektedir.
Arapa, gayr Araplar iin ilme balamadan nce olduu kadar bu dili renip ilme
getikten sonra da byk bir mnia tekil etmektedir.
417

bn Haldnun o dnemde anadilde eitimin nemine vurgu yapmas dikkat
ekici olup gnmzde de tartlmaya balanan bir husustur. Ona gre her millet ve
toplum eitim-retimi ve bilimsel faaliyetlerini kendi z anadilleriyle yaparlarsa daha
baarl olur. Nitekim o, bir kimsenin anadilinin Arapa olmamas, ilim renme
hususunda onu anadili Arapa olanlarda geride brakr derken anadilde eitimin
nemini vurgulamaktadr.
b- Dil Eitimi
bn Haldn, dil eitimi konusunda da fikirlerini dil melekesi zerine bina eder.
Ona gre dil eitimine hangi dil renilecekse o dilin pratiinden balanmaldr. Her ne
kadar gramerciler (nahivciler) dil eitiminde nceliin kendi sanatlarna ait olduunu

414
bn Haldn, a.g.e, s. 562-563.
415
bn Haldn, a.g.e, s. 545.
416
bn Haldn, a.g.e, s. 545.
417
Sleyman Uluda, Mukaddime Tercmesi, Dergh Yaynlar, stanbul, 1983, II, 1314.


134
sylerlerse de o, hakikatin byle olmadn dnmektedir. nk bir dil ancak o dile
ait dil melekesinin kazanlmasyla renilir. Dil melekesi de ancak renilecek dille ve
o dili konuanlarla hair neir olmak suretiyle yani bol bol pratik yaparak elde edilir.
418

c- iir ve Dzyaz
bn Haldna gre, hem iir (nazm) hem dz yaz (nesir) yazma sanatlarnn
her ikisinin iyi seviyede ayn anda ayn kiilerde bulunmas ok nadirdir. Bunun
sebebini yine meleke kavramyla aklar. Bir sanata ait meleke yerini bulunca ikinci bir
melekenin mkemmel seviyede ayn yere yerlemesine engel olur. nk insann tabi
olarak sahip olduu yetiler, ilenmeden nce yani ilk ftrat zereyken kendilerinin doal
rn olan melekelerin olumas daha rahat ve daha kolaydr. ayet bu tabiata daha
nce bir meleke yerlemise ikinci bir meleke yerleecei zaman bu melekeyle
mcadele ederek onun hzl bir ekilde kabul edilmesine engel olur. Dolaysyla
aralarnda bir uyumazlk ve atma oluaca iin ikinci melekenin tam olarak
yerlemesi imknszlar. Bu olay hem teknik hem gzel hem de el sanatlarnn tm
iin geerlidir. Ayn ekilde birden fazla sanat ve onlara ait melekeler bir arada
bulunmaz.
419

iir ve dz yaz sanatlar anlamlarda deil lafzlardadr. Yani kelimelerde,
syleyite ve ifade slbundadr. Bu konuda lafzlar asl unsurdur. Anlamlar ise
lafzlara tbi olup ikinci plandadr. Daha nce belirtildii gibi konuma olgusuyla
alakal olarak dilin kendisine ait bir melekesi vardr. Bu meleke, dil yoluyla
tekrarlanarak elde edilmeye allr. Dilde ve konumada bulunan ve kullanlan ise
lafzlardr. Anlamlar ise zihinlerdedir. Anlamlar ayn zamanda herkesin zihninde
mevcuttur. Herkes zihnindeki fikirleri gnlnce istedii biimde tasavvur edebilir. Bu
yzden manalar zihinde biimlendirmek iin bir ustala ve sanata ihtiya duyulmaz.
Lafzlar edeb zevke uygun bir tarzda birletirerek sz oluturmak, onu telaffuz
yoluyla muhataba eksiksiz ve dzgn olarak aktarmak ise ustalk ve hner iidir.
420


418
bn Haldn, a.g.e, s. 563.
419
bn Haldn, a.g.e, s. 566-567.
420
bn Haldn, a.g.e, s. 576-577.


135
nk lafzlar, anlamlarn kalplar ve kaplar mesabesindedir. Tpk denizden
su almak iin kullanlan kaplarn kimi altndan kimi gmten kimi sedeften kimi
camdan kimi porselenden yaplm olmasna ramen hepsindeki suyun ise ayn su
olmas gibi. Burada kalite ve mkemmellik suda deil suyun iinde bulunduu kaptadr.
Ayn ekilde dildeki ve dilin edebiyatndaki mkemmellik dilin kullanlmasyla
alakaldr. Herkes dili farkl mkemmellikte konuur. Ancak muhataba aktarlan
anlamlar herkeste ayn olup aralarnda bir farkllk yoktur. Bundan dolay dil
melekesinin gereine uygun olarak dili kullanamayan kimse maksadn ifade etmeye
teebbs eder de bunu beceremezse, ayaa kalkmaya alpta buna gc yetmedii iin
baaramayan ktrm gibidir.
421


IV- ADA ARAP DLBLMCLERNN YAKLAIMLARI
A- Corc Zeydnn Yaklam
1- Corc Zeydana Gre Dilin Douu
Corc Zeydn (v. 1332/1914), meseleyi -dil, zarr ve tevf midir yoksa
mktesep ve l midir?- bal altnda tartr.
Ona gre dilin zarr olmas mktesep yani sonradan kazanlmam olmasn
gerektirir. Tevf yani Allah tarafndan retilmi olmas da yap ve dellet ynnden
duraan olmasn yani herhangi bir deiiklii kabul etmemesini gerektirir. Hlbuki
dildeki vaka byle deildir. Biz ancak evremizde bulunanlardan iittiimiz kelimelerle
konuuruz. Arapay konumamz da Arapa konuulan bir toplumda yetimemizle
ilgilidir. Yunanllarn ya da Hintlilerin arasnda doup yetiseydik Yunancay veya
Hinteyi konuacaktk. Hayvanlar iinde yaasaydk dili renemeyecektik.
422

Bilindii gibi dil duraan olmayan deimeye msait bir yapya sahiptir.
Gnmzde kullandmz dil, lafz ve dellet ynnden atalarmzn konutuu ve
ocuklarmzn konuaca dile gre farkllklar tamaktadr. Gnmzde gemi

421
bn Haldn, a.g.e, s. 577.
422
Corc Zeydn, el-Felsefetul-laviyye vel-elful-arabiyye, Matbaatul-hill, Kahire, 1904, s. 76.


136
zamanlarda olmayan diller vardr. Sanskrite ve Latinceden treyen diller gibi. ayet
dil tevf olsayd bu diller bir deiiklie uramadan olduu gibi kalrd. Dolaysyla
sonradan oluan yeni dillerin tevf bir ekilde ortaya kt sylenemez.
423

Dilin menei hakknda verdii n bilgilerden sonra Corc Zeydn, dilin l
olup sonradan kazanlm olmasnn apak bir vka olduunu vurgulamaktadr.
424

Corc Zeydn, bu dncesini desteklemek zere bn Haldnun meleke
nazariyesindeki dilin bil-fiil ve kullanm ynn
425
; Eb shak el-sferyinnin dilin
balangcnn uzlamayla olutuunu geri kalannn ise Allah tarafndan tamamlad
grn
426
ve Suytnin dilin uzlamayla oluabiliceine dair gsterdii delili
427

referans gsterir.
bn Haldnun konuya bakn ele alrken onun meleke teorisinin bil-kuvve ve
bil-fiil eklinde iki ynnn olduu sonucuna ulamtk. Evet, meleke teorisinin bil-fiil
yn bir toplumsal evrede ortaya kmaktadr. Dolaysyla bu ynyle dil insan
rndr. Ancak bn Haldn, insann konuma yetisine potansiyel olarak yani doutan
sahip olduunu da dile getirmektedir. Bu da dilin bil-kuvve tarafn oluturmaktadr.
Eb shkn gr ise Corc Zeydnn naklettii eklin tam tersi ynndedir.
nk Eb shka gre dilin insanlar arasnda uzlamay mmkn klacak kadar Allah
tarafndan retilmitir. Geri kalannn ise her iki ekilde (tevf veya l) olumas
mmkndr.
Suyt ise sz konusu delili zikrettii yerde Abbdn tezi hari slam
dncesinde yer alan dier tm tezlerin mmkn olduunu ispatlamaya almaktadr.
Ancak Corc Zeydn, sadece kendi dncesini destekleyen ksm referans
gstermektedir.

423
Corc Zeydn, a.g.e, s. 76.
424
Corc Zeydn, a.g.e, s. 76.
425
bn Haldn, a.g.e, s. 561.
426
Suyt, el-Muzhir, I, 20.
427
Suyt, el-Muzhir, I, 17.


137
Corc Zeydn, mesele hakkndaki grn ak bir ekilde dile getirdikten
sonra bu grn yle aklamaya alr.
428

nsann varolduu ilk dnemlere baktmzda onun plak ya da yar plak bir
ekilde ot, eitli hayvan etleri ve meyvelerle karnn doyurmak iin tarlalarda ve
ormanlarda dolatn, karanlk ktnde yrtc hayvanlardan korunmak amacyla
bir maaraya sndn ya da bir aaca trmandn, sabah olduunda da rzknn
peine dtn grrz. Yiyeceini elde etmek iin kulland metotlar dier
hayvanlarn kulland metotlardan farkl deildir. Ancak onu hayvanlardan farkl klan
ey, toplumsal hayata geme zorunluluu hissetmesidir. Bu hayat biimi insana has bir
meziyettir. Byle bir hayata meyletmesinin sebebi, tek bana doal felaketlere ve yrtc
hayvanlardan gelecek tehlikelere kar koyamamasdr.
Toplumsal hayata gei dncelerin, maksatlarn ve anlamlarn bireyler
arasnda dei toku edilmesi gerekliliini dourdu. Bu gereklilik insan iletiim
kurmaya sevk etti. nsan iletiimi tedrici bir ekilde iaret, ses, lafz ve cmlelerle
gerekletirdi.
Yukarda anlatlanlardan insan konumaya iten sebebin, onun zayfl olduu
sonucunu karabiliriz. Ama bazlar bu zayfln sadece insanda bulunmadn hatta
baz canllarn insandan daha zayf olduunu syleyebilirler. Evet dier canllar arasnda
insandan daha zayf olanlar vardr ve bu canllar, ou zaman toplumsal hayata geme
ihtiyac duyarlar. Ancak onlar konuamaz nk hem aklen hem de bedensel olarak
insan konumaya, lafzlar terkip etmeye ve anlamlar aklamaya ehil hale getirecek
tabi yeteneklerden yoksunlar. Bu yetenekler canllar arasnda sadece insana mahsustur.
Grld gibi Corc Zeydn, insann konumay gerekletirebilecek tabi
yeteneklere sahip olduunu kabul etmektedir.
Aslnda dier canl trleri de kendi aralarnda iletiim kurarlar. Ancak bu
iletiim, dil ve konuma ile deildir.

428
Corc Zeydn, a.g.e, s. 77.


138
Corc Zeydan gre, dilin tarihini dndmzde dilin douunun,
gelimesinin ve olgunlamasnn yaratcnn insana verdii taklit etme yeteneinden
kaynaklandn grrz. Dilin esas, asl ve kayna taklittir. nk iletiim (tefhm),
ister iaretle olsun ister ses ile olsun taklide baldr (racidir). aretler, eyann eklini
ya da eyann anlamn taklit etmektir. Kelime formlarn oluturan seslerde insann
iittii sesleri taklit etmesidir.
429

Corc Zeydan, konunun iyice anlalmas iin dilin serveniyle ilgili szlerini
taklit dnemi ve konuma (nutk) dnemi eklinde iki dneme ayrr.
430

a) Taklit Dnemi: Bu dnemle insann arzularn, isteklerini, maksatlarn ve
anlatmak istedii eyann grnen zelliklerini taklit yoluyla ifade ettii dnem
kastedilmektedir. Daha konumay renmemi kk ocuklarn kpei havlama
sesiyle, dilsizlerin erkei ba ve iaret parmaklarn byklarnn zerine gtrerek,
kadn da sann uzunluu gibi ayrc zellikleriyle anlatmas gibi.
Taklit dnemi de kendi iinde eitli ekilleri taklit etme ve sesleri taklit etme
eklinde ikiye ayrlabilir. Birincisine iaret dili, ikincisine de ses dili diyebiliriz.
1) aret Dili: aretler istemli ve istemsiz olmak zere ikiye ayrlr. stemsiz
iaretler sadece insana zg deildir, birok canlda grlr. Bu iaretler eitli olaylar
karsnda ruh ve bedenle ilgili duygularn etkisiyle grlr. Suratn aslmas,
glmseme, birden srama ve irkilme gibi.
stemli iaretler, bir eyi anlatmak zere insan tarafndan kastl olarak yaplan
iaretlerdir. Bir eyi anlatmak iin onun resmini katn zerine izmek gibi.
Dilsizlerin kulland iaret dilinde de bizim konutuumuz dilde olduu gibi
taklit ve konuma eklinde iki evre vardr.
2) Ses Dili: Ses diliyle insann tabiattaki sesleri taklit etmesi kastedilmektedir.
Tabiattaki sesler canl olmayan varlklarn sesleri ile canl varlklarn sesleri eklinde

429
Corc Zeydn, a.g.e, s. 78.
430
Corc Zeydn, a.g.e, s. 78 vd.


139
ikiye ayrlr. Canl varlklarn seslerini de insan sesi ve hayvan sesi olmak zere ikiye
ayrabiliriz. nsan sesi de istemli ve istemsiz diye ikiye ayrlr.
nsan, dili yani konumay balang itibariyle tabiattaki canl ve canl olmayan
varlklarn seslerini taklit etmek suretiyle renmitir. Bu sesleri veya bu seslerin
benzerlerini taklit etmek suretiyle bu sesleri karan eyi anlatmak istemitir. Mesela,
kpei anlatmak iin onun havlamasn, rzgr anlatmak iinde onun esiini taklit
etmitir.
431

nsann balangta dili renirken iinde bulunduu durumu st emen bebein
durumuna benzetebiliriz. Bebeklerin ebeveynlerinin dilini renmeden nce kendilerini
kuatan evredeki eyleri ifade ekli ile insann ilk dnemlerindeki ifade ekli birbirine
ok benzemektedir. Bebek kendi haline braklrsa bir hayvan veya bir aleti anlatmak
iin onlara ait zel sesleri taklit eder. Bunu yaparken de iaretlerden faydalanr. Aslnda
vakada da bu byledir. Ancak bebek evresinde bulunanlarn dilini renir ve kendi
kulland doal dili unutur.
432

b) Konuma Dnemi: Corc Zeydn, konuma dnemiyle dilin gnmzdeki
haliyle taklitten uzak bir ekilde kullanlmasn kastetmektedir. Bu dnemde artk basit
bir ekilde taklit edilen sesler lafzlara dnmtr. Sz konusu lafzlar da birer sembol
olarak kullanlmakta ve anlamlar net bir ekilde ifade etmektedir. Ancak Zeydn, taklit
dneminden konuma dnemine geiin tahmin edemeyeceimiz kadar uzun srdn
belirtir.
2- Corc Zeydana Gre Dilin Geliim Aamalar
1- Taklitten konumaya geiin birinci aamas, taklit edilen sesten basit
anlamlar gsterecek basit lafzlar oluturulmasdr. Bu aamada lafzlarn snrl olmas
sebebiyle bir lafz, asl anlamna yakn baka anlamlar iinde kullanlmaktadr. Ancak
daha isim, fiil, harf ayrm yoktur.
2- kinci aama isim ve fiilin birbirinden ayrt edilebildii aamadr. Bu
aamada da harf ve edatlar yoktur.

431
Corc Zeydn, a.g.e, s. 83.
432
Corc Zeydn, a.g.e, s. 83.


140
3- nc aama isim ve fiillerle birlikte harf ve edatlarn kullanld
aamadr.
4- Drdnc aamada cins, say, itikk gibi dil zelliklerinin ayrt edici
vasflarn buluruz. Ancak bu aamada daha ismi tafdil sigas yoktur, Arapa hari Sam
dillerde sfat mebbehe, ismi tafdil sigasnn yerine kullanlmaktadr.
5- Bu aamada artk dil zelliklerinin tm ayrt edici vasflar vardr. Ancak bu
aamada irb durumlar yoktur. Bu aama, ou modern Avrupa dillerini
kapsamaktadr. Bu dillerde ref, nasb, cerr eklinde grlen irab durumlarna
rastlayamayz. Bunun yerine lafzlarda takdim tehir kullanlr. Mesela ngilizler, The
lion kils the tiger Aslan kaplan ldrd. Bunun tersini kastettiklerinde kelimelerin
yerlerini deitirip The tiger kils the lion Kaplan aslan ldrd derler. Ancak
Arapada kelimelerin yerlerini deitirme zorunluluu yoktur, kelimelerin son
harflerinin harekelerini deitirmek yeterlidir.
6- rb zelliklerinin de bulunduu altnc aama, dil serveninin son halkasn
oluturmaktadr. Fasih Arapa, Yunanca, Latince ve Almanca dillerinde olduu gibi. Bu
dillerde ibaredeki kelimelerin yerlerini deitirmenin kastedilen anlam etkilemesi ok
nadirdir. Arapadan rnek verecek olursak | ==v | - ==v | | - | | ==v her
ifade de anlam aslan kaplan ldrd demektir.
Corc Zeydn, ilk bakta dil gibi muazzam bir sitemin, tabiattaki seslerin
taklidinden oluan snrl saydaki hece ve szcklerden meydana geldii iddiasnn
garipsenebileceini ancak dillerin serveni ve szcklerin tarihi seyri iinde geriye
dnk olarak uradklar deiiklikler dikkatle incelendiinde bu iddiada garipsenecek
bir durumun sz konusu olamayacan ifade eder.
433

Corc Zeydn, bu iddiasn ispatlamak ve meselenin okuyucu tarafndan daha
kolay anlalmas salamak amacyla doadaki seslerin yknmesiyle oluan birok
szc rnek gsterir.
434


433
Corc Zeydn, a.g.e, s. 88.
434
Corc Zeydn, a.g.e, s. 88 vd.


141
Sonu olarak Corc Zeydnn dilin menei hakkndaki dnceleri u
maddeler altnda toplanabilir.
- nsan, konumay gerekletirebilecek yeteneklerle donatlmtr. Bu husus
onu dier canllardan ayran en nemli zellikler arasnda yer almaktadr.
- Dil, insalarn uzlamalar sonucu olumutur. Yani sonradan kazanlmtr.
- Dilin ilk tezhr ekli doadaki seslerin taklidine dayanmaktadr.

B- Ali Abdlvhid el-Vfnin Yaklam
1- Ali Abdlvhid el-Vfye Gre fade Trleri
nsann dncelerini, duygularn ve alglarn ifade etmede kulland birok
yol vardr. el-Vfye gre bu yollar iki temel balk altnda toplayabiliriz.
435

a- Doal fade: Doal ifadeyi insann eitli reaksiyonlara kar gsterdii
tepkiler olarak tanmlayabiliriz. Glme, alama, lk atma, yzdeki mimikler, gz
ifadesi, yzn sararmas ve kzarmas, vcuttaki tylerin diken diken olmas ve irkilme
gibi. nsan, bu reaksiyonlar sevin, znt, hzn, korku, irenme, ac ve utanma gibi
durumlarda gsterir.
Doal ifade, algland duyu organna bal olarak ikiye ayrlr.
1) Grsel Doal fade: Bu ifade ekli gz vastasyla alglanr. Yzdeki
mimikler, gz-ka iaretleri gibi.
2) itsel Doal fade: Bu ifade ekli ise kulak araclyla anlalr. Glme,
alama, lk atma gibi.
b- Kendi rademizle Ortaya Koyduumuz Va fade: Bu ifade ekli,
insann kendi isteiyle bakalarna anlatmak istedii dncelerini ifade etmek iin

435
Ali Abdulvhid el-Vf, lmul-la, Mektebetu Nahati Msr, Kahire, 1377/1957, s. 74-75.


142
kulland btn yollar kapsar. Bu ifade de, doal ifade gibi algland duyu organna
bal olarak ikiye ayrlr.
1) radeye Dayal Grsel fade: Gz yoluyla alglanan ve anlatm amacyla
kullanlan btn iaretleri iine alr. Bu da iki trl olur.
a- Yardmc aretler: Bu iaretler, szl dile yardmc olur ya da eitli
durumlarda szl dil yerine geer. Denizcilerin, avclarn, sar ve dilsizlerin kulland
iaret dili ifadenin bu ksmnda yer alr.
b- Amerika, Avustralya ve Orta Afrikada bulunan baz kabilelerin kulland,
kabiledeki btn yelerce anlalan ve dil yerine geen, sz konusu kabilede genel
geerlilii olan iaretler. Kzlderililerin kulland iaret dili gibi.
2) radeye Dayal itsel fade: Bu ifade tr, kulak yoluyla alglanr. Harf,
hece, kelime ve cmleleri oluturan seslere dayanr. radeye dayal iitsel ifadeyle
gnmzde tm toplumlarda iletiim arac olarak kullanlan dil kastedilir.
Bu almada bizi ilgilendiren ifade ekli, iradeye dayal iitsel ifadedir, baka
bir deyile kullandmz szl dildir. nk aratrmamz da dilin kayna
incelenecektir.
El-Vfye gre iradeye dayal iitsel ifadenin drt zellii vardr;
436

a) Ftr deildir. Yani sonradan kazanlr.
b) radeye dayanr.
c) Harf, hece, kelime ve cmleleri oluturan anlaml seslerde tezhr eder.
d) Zihnimizde bulunan anlamlar anlatr.
radeye dayal iitsel ifade dnda kalan dier ifade ekillerine baka canllarda
da rastlarz.

436
el-Vf, lmul-la, s. 79.


143
Doal ifade hem grsel hem de iitsel ksmyla tm hayvan familyalarnda
grlr. Hayvanlar da alk, susuzluk, korku, sevin, kzgnlk gibi durumlarda doal
ifadeyi kullanr. Bunu da ya kulaklar dikme, dileri gsterme, kama gibi grsel yolla
ya da kineme, havlama, anrma gibi iitsel yolla sergilerler.
437

Baz hayvan familyalar, insan gibi iradeye dayal grsel ifadeyi de kullanr.
Yukarda da belirtildii gibi iradeye dayal grsel ifade iaret dilinden ibaretti.
Gerekten de arlar, karncalar, maymunlar, koyunlar gibi toplu halde yaayan baz
hayvan gruplar bazen kendilerine ait baz zel iaretleri iletiimde kullanmaktadrlar.
Szgelimi bir kei srsnde lider kei, sry ynetirken ba ve boynuzlaryla eitli
iaretler kullanr. Baz iaretleri yaptnda tm sr dururken, baz iaretleri yaptnda
ise btn sr yrr, bazen de geride kalan yeleri hafife toslamak suretiyle srye
yetimesini salar.
438

radeye dayal iitsel ifade yani gnmzdeki kullanmyla dil ise, tam
anlamyla sadece insana has bir zelliktir. Papaan gibi baz hayvanlarn, insann dilde
kulland seslere benzer sesleri kartt sylenebilir. Ancak dikkatle incelendiinde
bunun bir tekrar sonucu ortaya kt, birka szckten teye gitmedii ve zihindeki bir
dnceyi anlatmak iin kullanlmad grlr. Dolaysyla bu tip sesleri, dil diye
nitelendiremeyiz.
Papaan ve muhabbet kularnn yaptklar konuma devaml tekrarn bir
rndr. Ancak bu, dil veya gerek konuma saylmaz. nk kendiliinden, doal bir
konuma retemezler, dnceye dayal olarak kendi zihinsel tasarmlarn yaratc dille
ifade edemezler.
439

2- Ali Abdlvhid el-Vfye Gre Dilin Douu
Ali Abdulvhid el-Vf, dilin douu meselesini iki ynden ele alr. lki insann
aklndan geen dnceleri ve duyu organlaryla alglad nesneleri seslerden olumu
kelime formlaryla ifade etmesidir. Meselenin bu yn dilin ilk tezhr eklini
oluturmakta ve dilin insanolu tarafndan ilk defa kullanlmas anlamna gelmektedir.

437
el-Vf, lmul-la, s. 79-80.
438
el-Vf, lmul-la, s. 80-81.
439
Komisyon, a.g.e, s. 11.


144
kincisi ise yeni doan bir ocuun ebeveynini ve evresinde bulunanlar taklit etmesi
suretiyle konumay renmesidir.
440
Dil, insanolu nezdinde ilk olarak hangi ekilde
tezhr etmitir; ocukta dil geliimi nasl olmaktadr. El-Vf, bu iki temel soruya
cevap arar.
Dil, varln topluma ve toplumsal hayata borludur. Eer toplumdaki fertlerin
bir arada yaama zarureti ve birbirleriyle yardmlama, anlama, uyum salama, fikir
tetisinde bulunma, zihinlerinden geen eyleri anlatma ihtiyalar olmasayd dil diye
bir eyden bahsedilemezdi.
441

Dier toplumsal olgular gibi dil de toplumsal bir olgudur ve toplumsal yapdan
domaktadr. O zaman sorun, ne dilin douuna sevk eden sebepleri incelemek ne de
dilin kimin tarafndan ortaya kartlddr. Mesele, dilin hece ve kelimeleri oluturan
ses formlar eklinde ortaya kmasna iten faktrleri incelemek ve bu ses formalarnn
ortaya ilk k eklini yani insann balangta lafzlar bir anlam iin va etmede
taknd tavr aa kartmaktr.
442

el-Vf, kendisine gre ortaya koyduu bu problematik erevesinde dilin
douu hakknda serdedilen nazariyeleri tartr. Bu konuda ortaya atlan teorileri drt
ana balk altnda toplar. Bu teoriler unlardr.
a- Vahiy ve ilham teorisi: Bu teoriye gre dil vahiy ve ilham yoluyla insana
retilmitir. el-Vf, bu teorinin ilk alarda Heraclite, orta alarda bn Fris, modern
ada ise ban Lami ve De Bonaldn ektii bir grup tarafndan savunulduunu
belirtir.
443

Bu grte olanlarn dikkate deer akl bir delili bulunmamaktadr. Nakl
delillerine gelince ya tevl edilebilir ya da aleyhlerine kullanlabilir tarzdadr. Bu
grte bulunan mslman bilginler Allah, deme btn isimleri retti
444
ayetine
dayanmaktadrlar. Bu ayette grld gibi iddia edildii ekilde bu gr tartmasz

440
el-Vf, lmul-la, s. 74.
441
el-Vf, lmul-la, s. 88.
442
el-Vf, lmul-la, s. 88.
443
el-Vf, lmul-la, s. 89.
444
Bakara, 2/31.


145
olarak desteklememektedir. nk bu ayetin, bn Cinnnin dedii gibi Allah, demi
dili ortaya koyma hususunda muktedir kld. eklinde yorumlanma ihtimali
bulunmaktadr. Birok mfessir de bu gr tercih etmitir.
445

Batllardan bu grte olanlar ise Tevrattaki u ifadeye dayanrlar. Ve Rab
Allah, her kr hayvann ve gklerin her kuunu topraktan yaratt ve onlara ne ad
koyacan grmek iin deme getirdi ve dem her birinin adn ne koydu ise, canl
mahlkun ad o oldu. Ve dem, btn srlara ve gklerin kularna ve her kr
hayvanna ad koydu fakat dem iin kendisine uygun yardmc bulunmad.
446

el-Vfye gre bu metinde de bu grte olanlar destekleyecek bir delil
bulunmamaktadr. Tam aksine aleyhlerinde kullanlabilir. Ayrca el-Vf, her ne olursa
olsun bilimsel aratrmalarda nakl delilin bir yerinin bulunmadn da
belirtmektedir.
447
Kald ki bu nazariye bizi ilgilendiren ve dikkatli bir ekilde
tanmladmz ana problemi hi dikkate almamaktadr.
448

b- Uzlama ve Anlama Teorisi: Bu teoriye gre dil insanlarn birbirleriyle
uzlamas ve anlamasyla olumutur. el-Vf, bu teorinin ilk alarda Demokritos, orta
alarda birok Mslman bilgin, modern ada ise Adam Smith, Reid ve Dugald
Stewart tarafndan savunulduunu belirtir.
449

el-Vfye gre bu nazariye, tartlmaya deer bir nazariye deildir. Sadece bir
tahmin ve hayalden ibarettir. Ne akl, ne nakl, ne de tarih hibir dayana da yoktur.
Adlandrma zerinde uzlama, uzlaacak kiilerin anlaabilecei sese dayal bir dilin

445
el-Vf, lmul-la, s. 89.
446
Tevrat, Tekvin, Bap 2, 19-20.
447
(_-| .,| ;s _| ,|=| -= : . _= - , ,- - Herhlkrda bilimsel aratrmalarda nakl delilin bir
yeri yoktur.); el-Vfnin byle bir ifade kullanmas ok ilgintir. nk nakl deliller, dini bilimlerin
temel kaynaklar arasnda yer almaktadr. Ayn zamanda subjektif kabul edilse de Kurn, Tevrat, ncil
veya herhangi bir kutsal metin ona inananlar tarafndan dier bilimsel almalarda da delil gsterilebilir.
Ayet, hads gibi kutsal metinlerin sadece inananlar iin bir anlam ifade edip onlar nezdinde delil
gsterilebilei dnlebilir. Ancak bu durumda bile nakl delil ona inananlar iin delil olacaktr. Bu
sebeple bu ifade kanaatimizce doru deildir.
448
el-Vf, lmul-la, s. 89-90.
449
el-Vf, lmul-la, s. 90.


146
varlna baldr. O halde bu nazariye taraftarlarnn dilin kayna olarak sunduklar
eyin kendisi dilin nceden varolduunu gsterir.
450

Bu grn fanatikleri, iki veya daha fazla bilge insan bir araya gelerek eyay
adlandrma zerinde anlar
451
eklinde basit, ilkel aklamalar yaparlar. Bu
aklamalar, kendi ilerinde bu grn doru olmadn gsteren apak kantlar
ierir.
452

c- gd Tepkileri ( ,-| -=- - el-arzetul-a) Teorisi: Bu teoriye
gre insanolu doutan dili oluturabilecek bir igdyle dnyaya getirilmitir. Bu
igd, eitli durumlarda glme, alama, irkilme, lk atma, yzn sararmas ve
kzarmas eklinde gsterilen reaksiyonlar gibi insan idrak ettii somut ya da soyut
eyleri kendilerine has bir szckle ifade etmeye sevk eder.
453

Bu igdler, hem yap hem de grev itibariyle her insanda ayndr. Bu
sebeple ilk insan topluluklarnda kelimeler, kavramlar ve ifade ekilleri de birbirine
benzer bir ekilde geliti. Bylece fertler kendi aralarnda anlaabildiler. lk dilin ortaya
kndan sonra insan, bu igdy kullanmaynca dier eski igdler gibi ilk dil de
zamanla yok oldu.
454

Bu grte olanlarn en mehurlar Alman bilgin Max Mller ve Fransz bilgin
Renandr.
Max Mler, iddiasn Hint-Avrupa dillerinde yer alan kelimelerin kkleri
zerinde yapt aratrmada elde ettii verilere dayandrmaktadr. Bu aratrmada btn
Hint-Avrupa dillerinde yer alan kelimelerin mterek be yz kelimeye dayandn
ortaya karmtr. Hint-Avrupa dil ailesinin kendisinden tredii bu be yz kk kelime
ayn zamanda insanln ilk dilini temsil etmektedir.
455


450
el-Vf, lmul-la, s. 90.
451
bn Cinn, a.g.e, I, 44; Suyt, el-Muzhir, I, 12.
452
el-Vf, lmul-la, s. 90-91.
453
el-Vf, lmul-la, s. 91.
454
el-Vf, lmul-la, s. 91.
455
el-Vf, lmul-la, s. 92.


147
el-Vfye gre bu teori incelik, derinlik ve orijinallie sahip olmakla beraber
birka ynden yanltr.
456

1- Bu teori, bizim incelediimiz meseleyi zmyor. Tam aksine problemin
yerine -konuma igds- diye daha kapal daha karmak olan baka bir problem
ortaya koyuyor.
2- Bu gr, bir eyi yine kendisiyle aklamaya alyor. yle ki bu gre
gre, insan maksatl olarak kulland, eitli anlamlara delalet eden, harf ve hecelerden
olumu sesleri telaffuz etmitir. nk bu tr sesleri karabilme g ve kudretine
sahiptir.
3- ster ftr olsun ister sonradan kazanlm olsun bu tr sesleri karabilme
g ve kabiliyeti konumuz deildir. nk insann kendisine bu tr sesleri karabilme
imkn veren konuma organlaryla donatld ortadadr. Bizi ilgilendiren bu g ve
kabiliyetin insan dilinin oluturulmasnda hangi ekilde kullanlddr. Yani insann,
balangta belli eylere delalet eden belli sesleri ortaya kardnda tuttuu yol ve onu
byle bir yola bavurmaya ynlendiren faktrleri ortaya karmaktr.
4- Bu teorinin iine dt en byk yanl, sz konusu olan be yz kk
kelimenin, insanln ilk dilini oluturduunu ve kll anlamlara dellet ettiini
sylemesidir.
Aktr ki kll anlamlar anlamak, gelimi bir akl seviyeyi gerektirir. nsanlk
dilinin balangcnda byle bir akl seviyenin varl dnlemez. Kzlderililerin,
Kuzey Amerikada yaam Huronlarn, Tazmanyada yaam ilk yerlilerin diline
baktmzda bunu grrz. Mesela, Kzlderililerin diline baktmzda siyah mee
aacnn, krmz mee aacnn ayr ayr adlar olduunu ancak mee aacnn hatta
aacn bir adnn olmadn grrz.
457

el-Vf, insana konuma kabiliyetinin verildiini kabul ediyor. Ancak ona gre
asl problem bu kabiliyetin ilk tezhr, yani anlaml seslerin ortaya ilk k eklidir.

456
el-Vf, lmul-la, s. 93-94.
457
el-Vf, lmul-la, s. 94.


148
d- Doadaki Seslerin Taklit Edilmesini Temel Alan Teori: Bu teoriye gre
dil, hayvan sesleri, insann eitli reaksiyonlara kar gsterdii tepkiler sonucunda
oluan sesler, vurma, krma gibi fiiller neticesinde ortaya kan sesler ve su arlts, gk
grlemesi gibi tabiattan kaynaklanan seslerin taklit edilmesiyle olumutur. nsann akli
seviyesinin ykselmesi, medeniyetin ilerlemesi, sosyal hayat erevesinin genilemesi
ve insann ihtiyalarnn artmas vb. sebeplerle birlikte yava yava tekmle ulamtr.
Modern dil bilginlerinin ou bu grtedir. Bunlarn ban Whitney ekmektedir. lk
ve orta alarda birok bilgin bu gr desteklemitir.
458

Bu grn en nemli delili, insanolunun balangta yani ilkel dnemlerde
dili edinmesi ile yeni doan ocuun dili renmesinde geirilen merhalelerin birok
ynden benzerlik gstermesidir. nk bu gre gre yeni doan ocuklar,
evrelerindeki sesleri taklit etmek ve eitli bedensel hareketleri kullanmak suretiyle dili
renirler.
459

el-Vf, bu teori iin unlar syler: Bu teori en doru, en makl, sosyal ve
tabi nizama en uygun teoridir. nsann balangta belli sesleri, belli nesne ve anlamlar
anlatmak iin kullanrken takip ettii yolu da aklamaktadr. Bizim zmeye
altmz mesele de budur.
460

el-Vf, bu tezin daha tutarl olduunu ifade etmekle birlikte doruluu
konusunda kesin bir kantn bulunmadn da dile getirmektedir. Ona gre sz konusu
tezi desteklemek iin ileri srlen tm argmanlar bu tezin doruluunu kesin bir
ekilde ispatlamaz. Ancak tercih noktasnda tercih edilebilir hale getirmektedir.
461

Hangi dili ele alrsak alalm, doadaki sesleri yanstmaya, taklit etmeye
ynelen elere rastlarz. Bu eler insan ve ses barmalaryla kkreme, havlama gibi
hayvan seslerini yansttklar gibi, ses karan her trl varln seslerini vermeye de
ynelirler. Trkemizdeki miyavlamak, havlamak, brmek, kkremek, gdaklamak,
melemek gibi hayvan seslerini gsteren eylemlere baktmzda bunlarn temelde belli

458
el-Vf, lmul-la, s. 95.
459
el-Vf, lmul-la, s. 96-97.
460
el-Vf, lmul-la, s. 96.
461
el-Vf, lmul-la, s. 96.


149
seslerin taklidine dayand, sonradan dilin belli kalplarna dklerek eylemletiini
grrz. flemek, poflamak, horlamak, inlemek gibi, insan seslerini gsteren fiillerde
de durum ayndr. Dilimizde yer alan takr tukur, takrt, atrt, rldamak,
gmbrdemek, gmbrt, atr utur gibi szckler de tabiattaki belli seslerin
betimlenmesinden ortaya kmtr.
462

Bu ekilde kelime tretme btn dillerde grlen bir eilimdir. Trkede bu
ekilde szck tretmeye yansma diyoruz. XIX. yzyln sonlaryla XX. yzyln
balarnda ortaya kan yansma varsaym, insan dilinin douunu aydnlattn
benimsemekte ve dilin tabiattaki seslerin yknmesiyle olutuunu kabul etmektedir.
463

Ancak bu gr savunanlar yansma yoluyla tretilen szcklerin bir dildeki
szck saysnn kk bir ksmn oluturduunu gz nnde bulundurmamlardr.
Mesela, Trkede bu ekildeki szcklerin says olsa olsa birka yz kadardr. Peki,
bu durumda dilimizdeki dier szcklerin varl nasl aklanacaktr.
te yandan dilin szcklerinin genellikle birer soyutlama rn olduu,
nesneyle szck arasnda ses asndan bir uygunluk bulunmad da gzden uzak
tutulmaldr.
464

Tek bana bu retinin, adlarla nesneler arasndaki gedii kapatmaya gc
yetiyormu gibi grnr. te yandan adlarla nesneler arasnda kurulan kpr, daha onu
ilk kullanma giriimimizde yklr. Platonun bu sav rtmek iin onu tm sonularn
gsterecek ekilde gelitirmesi yeterli olmutur. Kratylos diyalounda Sokrates, bu sav
ironik bir biimde kabul eder. Ama bu onaylamann nedeni, yalnzca bu sav
yapsndaki samalk araclyla ykma isteidir. Tm dilin ses yknmesinden
kaynaklandn ne sren kuram Platonun deerlendirmesi, konuyu glnletirip
alaya almasyla sonulanr.
465


462
Doan Aksan, Her Ynyle Dil, I, 96.
463
Doan Aksan, Her Ynyle Dil, I, 96.
464
Doan Aksan, Her Ynyle Dil, I, 96.
465
Ernst Cassrer, a.g.e., s. 139.


150
el-Vfnin dilin doadaki seslerin yknmesiyle olutuunu savunan tezi
tercih etmesindeki sebepler ilkel toplumlarda ve ocuklarda dil geliiminin bu teze
uygunluk arzetmesidir.
el-Vf, ocukta sese dayal olan dilin geliim aamalarn aadaki ekilde
sralar.
466

1- Ac, korku, sevin, znt, alk gibi durumlarda doal sesler yoluyla
reaksiyon gstermesi. ocuktaki bu ifade ekli ftr olup iradeye dayanmamaktadr.
2- Birinci kta saylan durumlar karsnda kendini iradeli bir ekilde doal
sesler yoluyla ifade etmesi.
3- ocuun evresinden iittii seslerin etkisiyle eitli sesler karmas. Bu
sesler, ftr olup herhangi bir taklide dayanmamaktadr. Bebeklik dneminin ilk
aylarnda grlr.
4- ocuun seslerle oynamas eklinde ortaya kan konuma egzersizleri.
Bebeklerde beinci ay dolaylarnda seslerle oynamaya ynelik ftr bir eilim grlr.
Bu aamada bebekler, kendini ifade etmeye ynelik olmaya ve herhangi bir anlam
olmayan kelime formunda sesler karrlar. Bu kelimeler ou zaman ebeveynlerinin
konutuklar dilde bulunmayan garip sesler konumundadr.
5- ocuun kedinin miyavlamas, kpein havlamas, su arlts, gk
grlemesi gibi doadan kaynaklanan sesleri taklit ederek eitli anlamlar ifade etmesi.
ocuklarn bu aamada taklide dayal olarak kardklar sesler ocukta
doutan bulunan ftr bir yetenee dayanmaktadr. Bu yetenek taklit etme igdsdr.
Bununla birlikte bu sesler iradeye dayal bir ekilde ortaya kmaktadr.
6- Kelimeleri ve dolaysyla dili oluturan anlaml seslerin kullanld aama.
Bu aamada ocuk, dili oluturan ses, harf ve kelimeleri evresinde bulunanlar taklit
etmek suretiyle renir. Bu renmede kendisinde tabi olarak bulunan taklit etme
yetisiyle gerekleir. Ancak ocuk taklidi iradeli bir ekilde yapmaktadr.

466
el-Vf, lmul-la, s. 110-117.


151
C- brahim Ensin Yaklam
brahim Ens, dilin kayna konusunun en ok incelenen problemler arasnda
yer almasna ramen ulalan sonularn hep olumsuz olduunu ve bu konuyu inceleyen
aratrmaclarn tm abalarna ramen konunun kesin bir ekilde zlemediini
belirtir.
467

slam dncesinde meselenin dilin asl vahye ve tevfe mi yoksa stlha m
dayanyor eklinde tartldn ve bu tartmann hep srdn bu konuda mslman
bilginlerin bir gr tercih edip zerinde anlatklarn gremediimizi aktarr.
468

Meselenin XIX. asrda bat dnyasnda da zevk ve merakla bilim adamlar
tarafndan incelendiini ve bow-wow; pooh-poh; ding-dong; yo-he-ho
469
eklinde
adlandrlan teoriler olutuunu ancak bu teorilerin problemi zmekten uzak birer
varsaymdan teye geemeyecei sonucuna ular.
470

brahim Ens mesele ile ilgili yukardaki genel bilgileri sunduktan sonra,
Delletul-elf isimli eserinde en modern teori bal altnda u aklamalara yer
verir.
471

Ban Jespersenin ektii baz modern dilbilimciler kabul gren, bizi ikna
edecek yeni bir nazariye ortaya attlar. nk bu nazariye daha nce zikri geen dier
nazariyeleri kapsamakta ve temellerini bilimsel esaslar zerine kurmaktadr. Dier
nazariyeler, tmdengelim metodunu kullanr. nk varsaymlardan yola karlar. nce
tezlerini ortaya atarlar sonra bu tezlerini ispatlamak iin deliller ileri srerler. Ancak bu
nazariye, tmevarm metodunu kullanr. nce gzlem ve deneylerini yapar,
deerlendirir ve sonu ne olursa olsun ona raz olur.
Jespersen ve onun izinde gidenler tezlerini u temel esas zerine bina
ederler;
1- ocukta dilin geliim aamalarnn incelenmesi.

467
brahim Ens, a.g.e, s. 13.
468
brahim Ens, a.g.e, s. 15-20.
469
Bu teoriler hakknda almamzn nceki blmlerinde bilgi verilmitir.
470
brahim Ens, a.g.e, s. 20-28.
471
brahim Ens, a.g.e, s. 28 vd.


152
2- lkel toplumlarn kulland dillerin incelenmesi.
3- Gnmzdeki dilleri geriye dnk olarak tarih bir ekilde incelemek.
Bu dilbilimciler, ocuun anadilini renirken geirdii aamalar, ilk insann
dili ortaya karrken geirdii aamalar arasnda paralellik olduunu dnrler. Bunun
iin ocuun anadilini renirken geirdii dnemleri incelerler. Hatta bunlardan
bazlar bu incelemede ok ar gittikleri iin ocuun anadilini renirken iinde
bulunduu artlar ile ilk insann dili kefederken iinde bulunduu imknlar arasndaki
fark unuturlar.
Yine zikri geen dilbilimcilere gre ilkel toplumlarn dilleri ile ilk insann dili
arasnda da bir benzerlik bulunmaktadr. lkel toplumlarn dilleri, dillerin geliiminin
ok eski bir aamasn oluturmaktadr. Bundan dolay ilkel toplumlarn dilleri ile
gnmzde konuulan diller arasnda yaplacak bir karlatrma bize dilin, geliim
serveninde izledii yolu gsterecektir.
Sz konusu nazariyenin nc temel esas dili tarihsel bir ekilde
incelemektir. Bu esas ilk iki esastan daha nemlidir. Bu dilbilimciler btn gayretlerini
dillin tarihsel incelemesinin yaplmasna ynelttiler. Bu incelemeyi geriye dnk bir
ekilde yaptlar. Yani gnmzden balayp nesil nesil geriye gtrdler. Dnemler
arasnda karlatrmalar yaptlar. Mesel, gnmz ngilizcesini ekspir dnemindeki
ngilizceyle karlatrdlar. Bundaki amalar dilin geliimi hakknda genel geerlilii
olan kurallar elde etmekti. Tarih inceleme sonucunda genel geerlilii olan kurallar
elde edilirse bu kurallar hakknda hibir ey bilmediimiz tarih ncesi dneme de tatbik
edilecek bylece o dnemlerdeki durum da ortaya karlacaktr. Bylece belki de dilin
douu meselesi zerindeki kara bulutlar datlm olacaktr.
Jespersen, yapt inceleme sonunda ilk ve eski dilin evre ile ilgili pratik
mesajlar aktarmak veya bir gr ileri srmekten deil; duygular ifade eden, arkya
benzer duygusal davranlardan ortaya ktn ileri srd.
472


472
Ragp Hulusi zdem, a.g.e, s. 139; Gordon Winant, Hewes, a.g.e, s. 45.


153
Ens, Jespersenin ilkel toplumlar ve ocuk dili zerinde yapt tarih bir
inceleme sonucunda dilin kayna ve ilk dil hususunda doru sonulara ulatn
insann konutuu ilk dili bize gzelce tasvir ettiini ifade eder.
Otto Jespersene gre ilk insanlar, birbirlerinin dikkatini ekmek ve kendilerini
elendirmek iin kardklar seslerden dili kefetmilerdir. Ancak bu fikrin kant
yoktur. Konuma dilinin yaz dilinden nce varolduunu biliyoruz. nsan yaamnda
yarm milyon yl geriye gidersek atalarmzn konuma yetisiyle ilgili kantlar
bulamayz. lk zamanlardan ses ve dil ile ilgili bize bilgi verebilecek kantlar da yoktur.
Bu kantlarn olmamasndan dolay Jespersenin dilin douu ile igili tezi sadece bir
fikir yretmeden ibaret olup varsaymdan teye geemez.
Ens, yine sz konusu kitabnda dilin douu problemine hayali, topik bir
zm bal altnda unlar syler:
473

Modern dilbilimcilerin yazdklarndan unu karabiliriz. Kelimeler, ilk ortaya
ktklarnda yap (harf says) bakmndan ok; anlam bakmndan ise snrlyd. Sanki
deirmen sesi, grlt, takrt duyuyorduk ama un gremiyorduk. Topluma gelince
elleri ve ayaklaryla oynadklar gibi oyun ve elence dnda belli bir hedefleri
olmakszn dilleriyle konuarak daha dorusu eitli sesler kararak oynayan
genlerden oluan bir topluluktu. Yani dil, dinleyiciye herhangi bir mesaj iletme amac
gtmeyen bir oyun ve elence eklinde ortaya kt. Tpk daha konumay renmemi
ocuklarn amasz bir ekilde kard terennmler ve anlamsz sesler gibi.
Konumada gdlen asl hedefin iletiim ve zihindeki dnce ve anlamlar
dinleyiciye ulatrmak olduunu iddia eden Yunan filozoflarnn peine taklmamz geri
kafallktr. lk insan, fikre ve dnceye bu filozoflarn gsterdii ilgiyi gstermiyordu.
Onun ilgisi tamamen ftr ve hissiydi, konumas ve kard sesler arkadalarnn
dikkatlerini ekmek ve bulunduu yeri haber vermek iindi. Tpk bir ku gibi dier
kularn dikkatini ekmek iin terek ve cvldayarak daldan dala konar.

473
brahim Ens, a.g.e, s. 35 vd.


154
te ilk insan, avlanrken, savarken ve dier ilerini yaparken gnmzde
eitli usul ve kurallara gre icra edilen mzie benzemeyen ahenkli sesler karyordu.
Daha sonra oyun ve elence amal karlan bu sesler belli bir hedefe yneldi ve
insann zihninden geen her trl dnceyi anlatr hale geldi.
Onomatopoeia diye isimlendirilen bir lafzn telaffuz edilirken ortaya kan ses
ile o lafzn dellet ettii anlam arasnda ok sk iliki bulunduu iddiasna gelince ok
rahat anlalacak bir durumdur. Bu tr kelimelerin oluumu apaktr. Ancak bu ekilde
oluan kelimelerin says snrldr ve ok kompleks bir yapya sahip olan dil sistemini
aklamaya yetmez. Bundan dolay kelimelerin ounluunun dellet ettii anlamlar
tesadfen kazand dncesini tercih ediyoruz. Yani lafzlar, bata oyun ve
elenceden baka bir hedefi olmayan mphem seslerden ibaretti. Daha sonra herhangi
bir olay srasnda kullanld bylece sz konusu kavramla ilikilendirildi ve zamanla
tekmle ulaarak dili oluturdu.
474

D- Ksid Ysir ez-Zeydnin Yaklam
Ksid Ysir ez-Zeydi, Fhul-la isimli eserinde dilin douu ile ilgili
grler bal altnda meseleyi incelerken yle bir giri yapar:
Dilbilim ile ilgili konular iinde en ok ilenen konu, dilin douu konusudur.
Ancak bu konu, hem ilk dnemlerde hem de gnmzde aratrmaclar tarafndan
inceden inceye ilenmesine ramen mesele kesin bir zme kavuturulamam
zerinde gr birlii salanamamtr.
475

ez-Zeyd, Mslman bilginlerin dilin douu konusunda eitli grlere sahip
olduklarn belirtir. Ona gre Mslman bilginler, bu grlerinde d etkenlerin
etkisinde kalmamtr. Tam aksine tamamen islam bir dnceye; kendi miras ve
geleneklerine dayanmaktadr. Bu dnce, konuyla ilgili kendilerine has orijinal bir
bak asna sahip olmalarn salamtr.
476


474
brahim Ens, a.g.e, s. 37.
475
brahim Ens, a.g.e, s. 13; Ksid Ysir ez-Zeyd, a.g.e, s. 35.
476
Ksid Ysir ez-Zeyd, a.g.e, s. 38.


155
ez-Zeyd, dilin douu konusuyla ilgili slam dncesindeki klasik birikimi
zetler. Mstakil bir balk altnda ele aldmz gnmz bat dnyasnda dile getirilen
baz modern teorilere de deinir.
ez-Zeyd, bu konuya Gazzlnin szleriyle son verir. Gazzlye gre bu
konuda ileri srlen fikirler amel ynden taabbud bir hkm iermez, inan asndan
da bir ykmllk getirmez. Dilin kayna probleminin zm iin ortaya konulan
dnceler akl ve bilimsel olmaktan birer tahmin ve varsaymdan ibarettir. Bu sebeple
o, dilin kayna meselesiyle uramann asl olmayan fuzul gereksiz bir i olduunu
dile getirir.
477

Nitekim Batda 19uncu asrda dilin douu ve oluumu hakknda meseleyi
zemeyecek hatta gln hale getirecek o kadar ok varsaym ortaya atld ki bu durum
1886 ylnda Paris Dil Kurumunun tzne yle bir madde koyma zorunluluuna
itmitir: Bundan byle, dilin douu ve oluumu hakknda hibir tebli kabul
edilmiyecektir.
478

Fransz Parlamentosunun ald bu karar Gazzlnin bu dncesinde ne
kadar hakl olduunu gstermektedir. Bununla birlikte dilin kayna meselesi dilbilimin
konular arasnda yer almaktadr. Dolaysyla ilenmeye devam edecektir.
E- md timin Yaklam
md tim ( ,- .- ), dilin douu ve ileri srlen tezler ile ilgili olarak u
aklamalar yapar:
479

Dnce tarihinde dilin douu konusu ok erken dnemlerde bilginlerin
zihnini megul etmeye balam ve eitli tezler ortaya atlmtr. Bu tezler, u ekilde
zetlenebilir.
- Doadaki seslerin taklidi tezi ( -,= =,=v = ).

477
Gazzl, el-Mustaf, III, 9; a.mlf., el-Menl, s. 70-71.
478
Ksid Ysir ez-Zeyd, a.g.e, s. 51; zcan Bakan, a.g.m, s. 144.
479
md tim, F fhil-lati ve triil-kitbe, Trablus, 1391/1982 s. 131 vd.


156
- nlem tezi yani insanlarn hayret, heyecan, aknlk gibi eitli durumlarda
kard seslere dayandn kabul eden tez ( ,-v .-| -,= ).
- Toplu halde i yaplrken karlan seslere dayandrldn kabul eden tez
(-,-- =,=v -,= ).
- Toplumsal szlemeyle olduunu savunan tez ( _-- =-| -,= ).
Ancak md time gre bu varsaymlarn tamam dil olgusunu aklamaya
yetmez. Ayrca sz konusu varsaymlarn dt hata, dili insan ve toplumdan ayr bir
ekilde ele almasdr. Hlbuki dil ve toplum birbirinden ayr dnlemez.
Dilin iaretler zerine kaim olduunu syleyen baka bir gr var ki ne bu
gr ne de ileri srd delilleri kabul etmek mmkn deildir. nk iaretler szl
dili kullanan kiiye konuurken yardmc olmas iin kullanlr, ayn zamanda dilin asli
unsuru da deildir. Bazen kelimelerin yerine kullanlabilir ama tek balarna hibir
zaman anlamlar ve kavramlar ifade edemez.
Dilin kularn tlerini ve cvldamalarn taklit etmek suretiyle ya da ilk
insann kard seslerden olutuunu sylemekte yanltr.
md tim, bize bu bilgileri aktardktan sonra meseleyi aydnlatmak
amacyla dncelerini bizimle paylar.
480

Dilin douunu ve geliimini, insann douu ve geliimine paralel olarak ele
alrsak daha ikna edici sonulara ulaabiliriz. Bu noktada dikkatlerimizi insan dier
mahlkattan ayran en nemli meziyetine dnme ve idrak etme gc olan akla eker.
nsan, tarih geliiminin ilk dnemlerinde bekas ve iinde bulunduu artlar
gzelletirmek iin doayla olan mcadelesinde tm g ve yeteneklerini ve zellikle
de ayrt edici zelliini yani akln kulland. Akln gc sayesinde kas ve gce dayal
hareketlerin tesine geip srasyla ellerini, sopay ve talar kullanmaya balad. Daha
sonra hayvanlar evcilletirip onlardan en st seviyede faydalanmaya alt. Burada

480
md tim, a.g.e, s. 133 vd.


157
amacmz insann tarih geliimini anlatmak deildir. Ne var ki bu servende bizi
ilgilendiren esas nokta, akl ve bilintir. nsann tarih geliimi hep bu akl ve bilin
eliinde ilerledi. Ayn ekilde insann yapt ileri dier varlklarn yapt ilerden
farkl klan da bu noktadr. Karnca ve arlara baktmzda onlarn ilerini mkemmel
bir ekilde yaptklarn grrz. Ancak onlarn yaptklar ilemde akl, uur ve bilincin
hibir katks yoktur. Onlar yaptklar ileri tamamen igdsel yaparlar. Binlerce yl
nce yaptklar ilemi gnmzde de aynen devam ettirmekte olup hibir gelime
gstermezler.
te insan, bu bilin sayesinde her zaman evresinde bulunanlardan
faydalanmaya alt. Geliim dnemlerinin bir evresinde kendi cinslerinden olanlara
dayanmann, onlarla birlik olmann kendisine fayda olarak dneceinin ve bu sayede
doay tahakkm altna alabileceinin farkna vard. Tabi ki bu noktada dier insanlarla
iletiim kurma ihtiyacnn hissedilmesi daha sonrada dilin ortaya kmas doaldr. Yani
balangta insan, dier insanlara bir mesaj bildirme ihtiyac hissetti. Bu da onu zel bir
cihaz ihdas etmeye itti. Azn iindeki uzuvlar bu grevi yklenip, bugn dil dediimiz
azdan karlan ve belli amalarla muhataba yneltilen sesleri karmaya balad.
md time gre bu aklamalardan aadaki sonular karabiliriz.
481

1- Dilin kayna meselesi, insann douu ve tarih geliiminden bamsz bir
ekilde incelenemez.
2- Dilin kayna meselesini nihai olarak, kesin bir ekilde zecek bilimsel bir
tez ortaya koymak mmkn deildir. Dolaysyla bu problem, ihtimal ve varsaymlar
erevesinde kalmaya devam edecektir.
3- Dilciler, tek balarna bu meseleyi zemeyecekler. Bundan dolay
antropoloji, etnografya, arkeoloji, tarih, biyoloji, psikoloji bilginleriyle ibirlii
yaplmaldr.
4- Dil insanla birlikte doduuna gre insansz dilden; dilsiz insandan da sz
etmemiz mmkn deildir.

481
md tim, a.g.e, s. 134-135.


158
5- Dier canllarda bulunmayan ve dier canllarn kavrayamad anlam ve
kavramlar ifade etmek dilin ilk eklini temsil eder. nk dil, insan hayvandan ayran
en nemli zelliktir.
6- Dil, insanlar arasnda en nemli anlama aracdr. Ayn zamanda dil, bu
anlamaya duyulan ihtiyatan domutur.
7- Dil, geirdii merhalelerin herhangi birinde gnmzde kullandmz dilin
ifa ettii tm grevleri ifa etmi olmas gerekir. Mesaj iletebilmesi, eyay
isimlendirebilmesi, anlamlar, kavramlar, hisleri, duygular, arzular ve doadaki tm
d grnleri ifade edebilmesi gerekir. Aksi takdirde dil diye isimlendirilemez.
8- Dil, bir iaret dili formatnda deil, bir konuma dili formatnda ortaya
kmtr.

V- MESELENN LAFIZ-ANLAM LKS BALAMINDA ELE
ALINII
Dilin kayna problemi lafz ile anlam arasndaki iliki asndan da ele
alnmtr.
Lafz ile anlam arasndaki dellet ilikisine baktmzda aklen bu ilikinin ya
bizzat lafzdan kaynakland ya da lafz dnda herhangi bir varlk tarafndan
kurulduu sonucuna varrz. Bu ilikinin srf lafzdan kaynaklandn dnmek lafz
ile anlam arasnda doal bir mnasebet olduunu kabul etmek anlamna gelir.
Bu noktada aklmza u soru gelir. Adlar ile nesneler arasnda gerekten doal
bir iliki var mdr? Bu soruya cevap aradmzda hem Antik Yunan felsefesinde hem
de slam dncesinde hemen hemen birbirine paralel iki hkim grle kar karya
kalmaktayz.


159
Bu konuyla ilgili olarak antik bir metin kabul ettiimiz Platonun Kratylos
isimli eserinde iki farkl gr anlatlmaktadr.
482
Bu grlerden ilkine gre adlar ile
onlarn adlandrdklar eyler arasnda doal bir ba vardr. Dier gr ise, adlar ile
onlarn adlandrdklar nesneler arasnda hibir doal bir ilikinin bulunmadn
savunmaktadr.
Bir szck, eer dile getirdii eyle kendisi arasnda en azndan bir zdelik
olmasayd, o ey anlamna gelemezdi. Bir simge ile bu simgenin anlatt nesne
arasnda uzlamaya dayal zorunlu bir balantnn bulunmas yeterli deildir. Ayn
zamanda aralarnda doal bir balantnn olmas da zorunludur. Bylesine bir balant
olmadan insan diline zg bir szck, grevini yerine getiremez; kavranlamaz duruma
gelir.
483

Bu sava yaplan en ak kar-k, bizim ortak-dilin szcklerini zmlerken
seslerle nesneler arasnda var olduu ne srlen benzerlii bulmada genellikle byk
bir aknla dtmz olgusudur.
484

Sofistlere gre, adlar nesnelerin doasn dile getirmek zere kullanlamazlar,
nesnel karlklar yoktur. Onlarn gerek grevi, nesneleri betimlemek deil insanda
duygular uyandrmak ve yalnzca dnceler tamakla kalmayp insanlar belli
eylemlere itmektir.
485

slam kaynaklara baktmzda lafz ile anlam arasnda doal bir mnasebet
bulunduunu savunan grn mutezil bir usl bilgini olan Abbd b. Sleymana ve
baz ilmut-teksr (ilmul-cefr) bilginlerine nispet edildiini grrz.
486
Bu gre
gre lafz biztihi anlama delalet etmektedir. Bu grn Abbd b. Sleymana nispeti
bata er-Rz, es-Suyt, ez-Zerke ve birok fkh uslcs tarafndan yaplmaktadr.
Sekkk, Kazvin ve Taftazan sz konusu gr herhangi bir nispet yapmadan
tartmaktadr. Ancak Abbdn bizzat kendisinden bize sahih yolla ulaan bir metin

482
Detayl aklama iib baknz bu alma s. 37.
483
Ernst Cassrer, a.g.e., s. 138-139.
484
Ernst Cassrer, a.g.e., s. 139.
485
Ernst Cassrer, a.g.e., s. 140.
486
Fahreddn er-Rz, el-Mal, I, 181 vd.; es-Sbk, a.g.e, I, 439; ez-Zerke, Selsilu-eheb, (thk.
Muhammed el-Muhtr b. Muhammed el-Emn e-inkt), Kahire, 1411/1990, s. 194; Suyt, el-Muzhir,
I, 17; Mevln Abdurrahim, a.g.e, s. 79.


160
bulunmamaktadr. Bu sebeple Mslman bilginler, Abbda nispet edilen bu gr ile
ilgili farkl yorumlarda bulunmulardr.
er-Rznin anlattna gre Abbd, grn yle savunmaktadr: Lafzlar,
bizzat kendileri iin konulduu anlamlara delalet eder. Yani isim ile msemm arasnda
herhangi bir ekilde bir iliki vardr. Ki bu iliki, Suytnin naklettiine gre ztdir.
nk lafz ile anlam arasnda zt bir dellet ilikisi olmasayd herhangi bir lafzn
herhangi bir anlam iin konulmas sebepsiz bir tercih (tercih bila mreccih) olurdu ki bu
da muhaldir. Ancak ad ile onun gsterdii anlam arasnda bir mnasebet kurulduunda
bir sebebe dayanlarak tercih yaplm ve istenilen gereklemi olacaktr.
487

er-Rz, Abbdn grnn yanl olmasnn sebebini yle aklar: Lafzlar,
bizzat yani kendiliinden anlamlara dellet etseydi, diller arasnda bir farklln
olmamas yani dnyada konuulan btn dillerin ayn olmas ve her insann btn
dilleri anlamas ve konumas gerekirdi. Ama vka byle deildir. Dolaysyla bu gr
btldr.
488

Ali Kuu, lafz ile anlam arasnda lafzn bizzat kendisinden kaynaklanan
doal bir iliki bulunmad takdirde Abbdn dnd gibi lafzn bir anlam iin
tayin edilmesi sebepsiz bir tercih (tercih bila mreccih) deildir. nk dilin kkeni
Allaha dayandrldnda tercihi Allah; insanlarn uzlamasna dayandrldnda ise
tercihi insan yapmaktadr. yleki bir lafz onu tayin eden zne tarafndan anlamlar
ierisinden belli bir anlam iin tahsis edildiinde bunun sz konusu anlam iin tahsisi
tercih sebebi olmaktadr.
489

Mehur dilbilimci Sekkkye gre, salt olarak dnldnde bir isim, d
dnyada bulunan herhangi bir nesneye dellet edebilir. Bu dellet hususunda hibir
nesne dierine gre bir ayrcala sahip deildir. Yani bir lafzn, d varlkta bulunan
nesnelere delleti eit orandadr. Bu sebeple bir lafzn bir anlam iin tahsis edilmesi
gerekmektedir. Bu tahsis etme ilemi ya lafzn ztndan ya da baka bir nedenden
kaynaklanabilir. Tahsis etme ilemi lafzn ztndan deil de baka bir sebepten

487
Fahreddn er-Rz, el-Mal, I, 183; Suyt, el-Muzhir, I, 17.
488
Fahreddn er-Rz, el-Mal, I, 183; Suyt, el-Muzhir, I, 16.
489
Ali Kuu, a.g.e, s. 182.


161
kaynaklanyorsa bu sebep ya Allahtr ya da Allah dnda bir baka eydir.
490
Bu
durumda lafzn anlama delletinin ya bizzat lafzdan ya Allahtan ya da baka bir
varlktan kaynakland eklinde karmza farkl gr kmaktadr.
Sekkk, yukardaki taksimi yaptktan sonra herhangi bir nispet yapmadan
selefi limler ierisinde her gr savunanlarn olduunu ancak muahhir limlerin
ilk grn yani lafzn anlama delletinin zatndan kaynaklandn savunan grn
yanl olduu konusunda gr birliine vardklarn belirtir.
491

Sekkkde lafzn anlama delletinin bizzat lafzn kendisinden kaynakland
eklinde dile getirilen grn apak bir ekilde yanl olduunu savunmaktadr. Bu
dncesini de u ekilde ispatlamaktadr:
Lafzn anlama delleti, telaffuz edene yani konuana delletinde olduu gibi
lafzn ztndan kaynaklansayd hakiki anlamdan meczi anlama gei mmkn olmazd.
nk bir eyin znde (ztnda) bulunan bakas itibariyle ortadan kalkmaz. Yani
lafzn zt gerei gerekleen gerek (hakiki) anlam varken, kendi dnda herhangi bir
karine nedeniyle mecz anlama hamledilemez.
492

Ayn ekilde lafzn anlama delleti lafzn kendisinden kaynaklansayd dnyada
yaamlarn srdren milletlerin konutuklar dillerin farkl olmamas ve her insann
tm dilleri anlamas gerekirdi. nk byle bir dnceye gre lafz, her zaman ve her
yerde ayn anlama dellet edecektir. Ama vka bunun tam tersinedir. Yani ayn anlam
iin dnyada konuulan deiik dillerde farkl lafzlar kullanlmaktadr. Szgelimi
Trkede su diye ifade ettiimiz ey ngilizce ve Arapada farkl lafzlarla
anlatlmaktadr.
493

Yine lafz anlama biztih dellet etseydi hibir lafz, mesel Arap dilinde
olduu gibi ayn anda iki zt anlam iin mtereken kullanlamazd. rnein Arap
dilinde en-nhil - | szc hem susuz anlamna gelen an - .==- hem de

490
Sekkk, a.g.e, s. 168-169.
491
Sekkk, a.g.e, s. 169.
492
Sekkk, a.g.e, s. 169; Taftzn, el-Muavvel eru Telsi Miftil-ulm, s. 570-571.
493
Sekkk, a.g.e, s. 169; Taftzn, a.g.e, s. 571.


162
suya doymu anlamnda kullanlan reyyn - .,_ anlamnda; | lafz hem
temizlik hem hayz anlamnda; .,- lafz da hem beyaz hem de siyah anlamnda
kullanlmaktadr. Bu rnekler oaltlabilir.
494

Ancak Mutezil bir bilgin olan Ebul-Hseyin el-Basr, bir lafzn ayn anda iki
farkl anlam iin adlandrma yoluyla konulabileceini ifade etmektedir. yle ki bir
kabile, dier bir kabilenin | lafzn adlandrma yoluyla hayz anlamnda
kullandndan haberdar olmakszn, temizlik hali anlamna gelmek zere va edebilir.
Daha sonra bu szcn her iki anlamda kullanlmas yaygnlar. Bylece bir szck
ayn anda iki zt anlam iin mtereken kullanlm olur.
495

Kuu, Abbda nispet edilen dncenin yanl olduu hususunda baka
sebepler de anlatmaktadr. Buna gre lafz ile anlam arasnda doal bir mnasebet
olsayd bir lafzn kullanld ilk anlamn dnda hibir ekilde baka bir anlamda
kullanlmas mmkn olmamalyd. Ancak zel isimlerde olduu gibi lafzlar szlk
anlamlarnn dnda ahslar gstermek iin kullanlmakta ve kullanm esnasnda ilk
anlam akla bile gelmemektedir.
496

Ayn ekilde Arap dilindeki insan (..,) szcn iiten kimse bu szcn
ilk blmn oluturan in ( .,) hecesinden hibir zaman onun edat anlamndaki
kullanmn anlamaz. ayet bu edat ile anlam arasnda doal bir ba olsayd bu edatn
kendi anlam dnda kullanlmas insan szcnde olduu gibi ekleme yoluyla olsa
dahi hibir surette mmkn olamazd. nk bir eyin znde bulunma hali bakas
itibariyle ortadan kalkmaz. Dolaysyla Abbdn dncesinin doru olduunu
varsayarsak insan lafzndaki in (.,)in edat anlamn ifade etmesi gerekir.
497

Sekkk, sz konusu grn zhir ekliyle dnldnde apak bir ekilde
yanl olduunu sebepleriyle birlikte akladktan sonra onu aadaki ekilde yorumlar.

494
Sekkk, a.g.e, s. 169; Taftzn, a.g.e, s. 571.
495
Ebul-Hseyin el-Basr, a.g.e, I, 17.
496
Ali Kuu, a.g.e, s. 182.
497
Ali Kuu, a.g.e, s. 183.


163
Lafzn anlama delletinin ztndan kaynakland ynndeki dncenin zahir
ekliyle yanl olduu aikrdr. tikk ve sarf limlerine gre harfler yap itibariyle
sesli (nl) - sessiz (nsz); sert - yumuak veya her ikisi arasnda bulunma (sesli ile
sessiz ya da sert ile yumuak arasnda) gibi birtakm farkl zelliklere sahiptir. Bana
yle geliyor ki bu gr, bu harflerin birlemesiyle oluan lafza, anlam yklerken bu
harflere ait zelliklerin hikmet gerei gz nnde tutulmas gerektiine dikkatlerimizi
ekmektedir. Yani lafzlara yklenen anlam, lafzlar oluturan harflerin yapsal
niteliklerine uygun olmaldr. Mesel fa-a-me - ,= ile a-a-me - ,=| fiilleri
arasnda Fe = ile kf - 3 harflerinin seslerine dayanan bir mn farkll
grrz. Fa-a-me, -fe- harfinin daha yumuak bir nitelik tamasndan dolay bir eyi
paralamadan krmak anlamna gelirken; a-a-me, -kf- harfinin yapsndaki sertlik
sebebiyle bir eyi paralayarak krmak anlamna gelmektedir.
498

Suyt de fkh usl bilginlerinin Abbdtan adlarla onlarn gsterdii
anlamlar arasnda doal bir iliki olduunu naklettiklerini belirtmektedir.
Suytnin naklettii u rivayet, Sekkknin bu yorumuyla rtmektedir.
Suytnin anlattna gre, Abbda Farsada ta anlamna gelen id g-.,
kelimesi sorulmu, o da kelimeyi oluturan seslerde iddetli bir kuruluk grdn ve
bu sebeple ta anlamna gelebileceini belirtmitir.
499

Mslman dilbilimciler, Abbdn dneminden ok daha ncesinde lafzlar ile
anlamlar arasndaki mnasebet zerinde durmulardr. Nitekim bn Cinn, el-ai
isimli eserinde mstakil bir balk altnda konuyu geni bir ekilde ele almtr. bn
Cinnye gre adlar ile onlarn gsterdikleri anlamlar arasndaki iliki dilin ok ince ve
nemli konularndan birisidir. bn Cinn, aslnda bu konuya deinen ilk dilcinin kendisi
olmadn, kendisinden nce Arap filolojisinin kurucusu kabul edilen Halil b. Ahmed
(v. 174/791) ve byk bir dil otoritesi olan Sbeveyhi (v. 180/796) tarafndan konunun

498
Sekkk, a.g.e, s. 169; Taftzn, a.g.e, s. 571-572.
499
Suyut, a.g.e, I, 47.


164
ilendiini belirtmekte ve daha birok dilcinin de bu hususun doruluuna kil
olduunu ifade etmektedir.
500

Mesel, bn Cinn bu konuyla ilgili u nakli yapar: Araplar, ekirgenin sesini
kesmeden uzatarak tmesinden dolay ekirgenin terken kard sesi arra - =
fiiliyle; ahinin de sesini keserek kesik kesik tmesi sebebiyle onun tn arara -
= = fiili ile ifade etmilerdir. Bu rnekte grld gibi ekirge ile ahinin terken
kard sesler, bu sesleri mn olarak gsteren kelimeler (arra - arara) iinde
yanstlmtr.
501

Sbeveyhi de kaynamak anlamna gelen alayn - - ., ve suyun
comas anlamna gelen aayn - .,- gibi faaln - .:- vezninde gelen
mastarlarn daima hareket ve dzensizlik ifade ettiklerini sylemitir. Bu rnekte de
grld gibi bu vezindeki mastarlarda harekelerin pe pee gelmesi, eyleminde ayn
ekilde gerekletiini gstermektedir.
502

bn Cinn, Halil ve Sbeveyhiden bu nakli yaptktan sonra kendiside yukarda
geen misallere benzer birok misal olduunu belirtir. Daha sonra bu misalleri sralar ve
tek tek aklar. Sonunda bu tr szckler hakknda yzlerce sayfa yazlabileceini
syleyerek bahsi kapatr.
503

Sekkk, harflerin yapsnda yer alan bu zelliklerin lafzlarn anlamlar iin
tahsis edilmesinde etkili olduunu belirtmekle beraber bu ilemin sonrasnda asl tahsis
edicinin v olduu fikrindedir. Ona gre v yani lafzlara anlam ykleyen ya
Allahtr ya da akl sahibi olan insanlardr.
504

Kazvin, et-Tels isimli eserinde hakikat ve mecaz bahsini ilerken va,
lafzn bizzat (yani herhangi bir karineye ihtiya duyulmadan) bir anlama dellet etmesi

500
bn Cinn, el-asis, II, 152.
501
bn Cinn, el-asis, II, 152; Suyt, el-ktir, s.36.
502
bn Cinn, el-asis, II, 152.
503
bn Cinn, el-asis, II, 152-168.
504
Sekkk, a.g.e, s. 169.


165
iin tayin edilmesidir
505
eklinde tanmladktan sonra sz konusu gr kimseye
nispet etmeden tartr. Kazvin, lafzn zt itibariyle anlama dellet ettiini savunan
grn zhiren yanl olduunu net bir ifadeyle dile getirir. Sekkknin bu gr tevil
ettiini de ekler.
506

Sonu olarak diyebiliriz ki slam dncesinde lafz ile anlam arasnda doal
ve zorunlu bir iliki olduunu kesin bir ekilde savunan kimse bulunmamaktadr. Bu
hususta sadece Abbda yaplan bir nispetle kar karya kalyoruz. Abbdn byle bir
dnceye sahip olduunu varsaysak bile onun lafz ile anlam arasndaki ilikiyle neyi
kastettii konusunda elimizde kesin bir bilgi olmad iin bu hususta syleyeceklerimiz
yorumdan teye gemez. Kald ki Abbd, lafzn anlam iin tayin edilmedii gibi bir
iddias da yoktur. Ayn ekilde lafz ile anlam arasnda doal bir mnasebet olduu
dnlse bile lafz anlam iin tayin eden yine v olmaktadr.

VI- TEFSR LTERATRNDE MESELENN ELE ALINII
Dilin kayna meselesi tefsirlerde genellikle Bakara suresinde (Allah, deme
isimlerin tmn retti.)
507
ve Rahmn suresinde (Rahmn olan Allah. Kurn
retti. nsan yaratt. Ona dncesini aklamay retti.)
508
yer alan ayetler
erevesinde ele alnmaktadr. Bu balk altnda Hz. deme retilen isimlerin ne
olduu, retmenin nasl gerekletii ve beyann anlam hususunda ilgili ayetler
balamnda Mslman bilginler tarafndan yaplan yorumlar incelenecektir.

A- HZ. DEME RETLEN SMLER
Bakara suresinin 31. ayetinde Allahn Hz. deme btn isimleri rettii
ifade edilmektedir. Acaba ilgili ayette geen isimlerle anlatlmak istenen nedir?
Kulluh - , lafznda yer alan istirkn (genelletirmenin) kapsam derecesi ne

505
-., _-- _- -|v=| =| _,- _=,|
506
Kazvin, et-Tels, irket-i Sahafiye-i Osmaniye, 1312, s. 119-120.
507
Bakara, 2/31. (, rv ;. ,- )
508
Rahmn suresi, 55/1-4. (.,,| -- .., - .| ,- >|)


166
kadardr? Yani btn eyann isimleri midir yoksa bir takm bilenen isimlerin toplam
mdr? Baka bir ifadeyle el-esm - rv daki -elif lm- istirk iin midir, yoksa
Allahn retmek istedii isimler anlamnda ahdi hric olup kulluh lafz bunun
tekidi midir?
Elmall, bu konuda kadm mfessirlerden eitli grler aktarr. Bu grler
unlardr:
509

1- Bu isimler, insanlarn tanmalarna, anlamalarna ve birbirleriyle iletiim
kurmalarna sebep olan btn isimlerdir. nsan, hayvan, yeryz, deniz, da, merkep
vesaire hepsi (bn Abbstan Dahhk); karga, gvercin ve her eyin ismi (Mchid); her
eyin ismi deve, inek ve koyuna varncaya kadar (Sad b. Cbeyr); her eyin ismi hatta
u bu, hades (yellenme) bile (bn Abbstan Sad b. Mabed); her snf halkn isim ve
cinsine irca, u da, u deniz, u yle diye her eyin ismi (Katde). Sonu olarak btn
dillerin asl olan dilin tamam kastedilmektedir.
510
Bu yoruma gre -elif lm- istirk
iindir. Ayrca kyamete kadar olmu ve olacak btn eylerin isimleri eklinde
aklayanlar da olmutur.
2- Ayette geen isimlerden maksat meleklerin isimleridir. (Rab)
511

3- Zrriyetinin isimleri yani Hz. demin neslinden geleceklerin isimleri
kastedilmektedir. (Abdurrahman b. Zeyd)
512


509
et-Taber, Tefsrt-aber Cmil-beyn an tevli yil-urn, (thk. Abdullah b. Abdlmuhsin et-
Trk), Dru lemil-Ktb, Riyad, 1424/2003, I, 517; bn Ker, Tefsirl-urnil-Am, (thk. Sm
b. Muhammed es-Selme), Dru ayyibe, Riyad, 1418/1997, I, 223; el-Beav, Tefsr'l-Beav
(Melim't-tenzl), (thk. Muhammed Abdullah en-Nemr ve dierleri), Dru ayyibe, Riyad, 1414/1993,
I, 79; ez-Zemaher, el-Kefu an haii't-tenzl ve uyni'l-evl f vchi't-tevl, Dr'l-Fikr,
Beyrut, 1397/1977, I, 272; er-Rz, et-Tefsr'l-kebr, II, 175 vd.; Ebussuud, Tefsru Ebis-Sud el-
musemm bi irdil-alis-selm il mezyl-Kitbil-kerm, Dru yai't-Turi'l-Arab, Beyrut,
1414/1994, I, 84; el-Kurtub, el-Cmi li-akmi'l-ur'n, (thk. Abdullah b. Abdlmuhsin et-Trk),
Messesetr-Risle, 1427/2006, I, 420 vd.; bn Atyye el-Endls, el-Muarrer'l-vecz f tefsri'l-
Kitbi'l-azz, (thk. Abdsselm Abdfi Muhammed), Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1413/1993, I,
120; el-Als, R'l-men f tefsri'l-urni'l-am ve's-sebi'l-men, (tsh. Muhammed Hseyin el-
Arab), Dr'l-Fikr, Beyrut, 1417/1997, I, 356 vd.; Elmall Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kurn
Dili, Matbaa-i Ebuz-Ziya, stanbul, 1935, I, 309 vd.
510
Bu rivayetler iin baknz; et-Taber, a.g.e, I, 493, 514 vd.; bn Kesr, a.g.e, I, 222 vd.
511
et-Taber, a.g.e, I, 517; bn Ker, a.g.e, I, 223.
512
et-Taber, a.g.e, I, 518; bn Ker, a.g.e, I, 223.


167
Son iki yoruma gre -elif lm- ahd iindir. Bunun karinesi ayetin devamnda
yer alan ,,=- daki zamirdir.
4- Ayette zikri geen isimlerle kastedilen dil deil eyann zellikleri yani
baka bir ifadeyle o zelliklerden olumu ilmi ekillerdir (suretler).
Taber (v. 310/923), yukarda Elmall tarafndan nakledilen ilk gre
tefsirinde yer verdikten sonra ayeti kerimede geen ,=- , lafznda bulunan ve onlar
anlamna gelen , zamirinin akll varlklar iin kullanldndan hareketle isimlerle
anlatlmak istenenin meleklerin ve Hz. demin soyunun isimleri olduunu sylemenin
daha doru olacan ifade eder.
513

Taber, , zamirinin Nr suresinin 45. ayetinde olduu gibi
514
Kurn-
Kerimde insan ve melekler yannda, akll olmayan dier varlklar iinde kullanlm
ise de aslnda bu zamirin insan ve melekler iin kullanlmasnn daha doru ve Araplar
arasnda daha yaygn olduunu belirtir. Bu sebeple ayette geen isimlerden maksadn
bn Abbstan nakledilen yorum caiz olmakla beraber meleklerin ve Hz. demin
neslinin isimlerinin olmasnn daha evl olacan beyan eder.
515

Taber, bn Abbsn, bey b. Kabn ,=- eklindeki kratna dayanarak
ayette geen isimler ibaresini evrende bulunan btn varlklarn isimleri yani her eyin
ismi eklinde yorumlam olabileceini syler. Bu okuyua gre zamiri
kullanlmtr. Bu zamir de canl ve cansz btn varlklar iin kullanlmaktadr.
Dolaysyla bu krata gre bn Abbsn yapt yorum da doru olmaktadr. Ayrca
bize ulatna gre bn Abbs, Kurn bey b. Kabn kratn esas alarak
okuyordu.
516


513
et-Taber, a.g.e, I, 518.
514
_= - ,, - - -,. - = Allah, her canly sudan yaratt. te bunlardan kimi karn
stnde srnr, kimi iki aya stnde yrr, kimi drt aya zerinde yrr Allah, dilediini yaratr;
phesiz Allah her eye kadirdir. Nr, 24/45.
515
et-Taber, a.g.e, I, 518-519.
516
et-Taber, a.g.e, I, 519; bn Atyye el-Endls, a.g.e, I, 120.


168
bn Kesr (v. 774/1373), Tabernin tercih ettii yorumu ve tercih sebebini
okuyucusuna aktardktan sonra bu tercihin doru olmadn, ayetteki , zamirinin
akll varlklar iin kullanlmasnn dier varlklar da kapsam alanna almasna engel
olmadn ifade eder. nk burada talb
517
sigas kullanlarak akl sahiplerine akl
sahibi olmayanlara gre daha fazla nem verildii vurgulanmak istenmitir.
518

bn Kesr, bn Abbsn yapt yorumu tercih ederek doru olann Hz. deme
her eyin isminin retilmi olduunu belirtir. Bu grne Buharnin tefsir blmnde
bu ayetin tefsiriyle ilgili olarak rivayet ettii hadisi
519
delil gsterir.
520

Kurtub (v. 671/1273), mfessirlerin Yce Allahn Hz. deme isimleri
retmesiyle ne kastedildii konusunda farkl grlere sahip olduunu belirterek
yukarda zikrettiimiz yorumlar nakleder. Buhrde rivayet edilen hadise de dayanarak
bn Abbsn yorumunun en doru yorum olduu ynnde tercihte bulunur.
521

Bklln (v. 403/1013), dilin uzlama yoluyla oluamayacan savunanlarn
grlerini ispatlamak iin bu ayeti delil gsterdiklerini belirtir. Ancak bu ayetin onlarn
grlerini desteklemediini dolaysyla onlar iin delil saylamayacan eitli
alardan izah eder.
Bu ayet, insanlarn Hz. deme retilen isimler zerinde uzlaamayaca
hususunda bilgi vermiyor. Tam aksine isimlerin Allah tarafndan Hz. deme
retildiini veya onun bu konuda muktedir klndn haber veriyor. Biz ise bu hususu
yani isimlerin ona retildiini inkr etmiyoruz. Biz sadece bu ayetin delil gsterilerek
adlandrmann uzlama yoluyla oluamayaca dncesini kabul etmiyoruz.
522


517
Arap dilinde edeb bir sanat olarak kullanlan talb, szlkte galip getirmek, stn klmak anlamna
gelmektedir. Terim olarak ise bir lafzn kendi anlamyla birlikte kendi anlam dnda baka bir lafzn
anlamn da ifade edecek ekilde kullanlmasdr. Yani bir eyi baka bir eyin kapsamna almaktr.
518
bn Kesr, a.g.e, I, 223.
519
Buhrde Enes (r.a)den gelen rivayete gre Hz. Peygamber (sav) yle buyurmutur: Kyamet
gnnde mminler bir araya gelip yle derler: Rabbimizin huzurunda bize efaat edecek birisini bulsak.
Bunun zerine Hz. deme gider ve ona yle derler: Sen insanlarn atassn, Allah seni kendi eliyle
yaratt, melekleri sana secde ettirdi ve sana her eyin ismini retti Buhr, Tefsir 2. Sure 1; Tevhd,
19, 37.
520
bn Kesr, a.g.e, I, 223.
521
El-Kurtub, a.g.e, I, 420 vd.
522
Bklln, a.g.e, I, 325.


169
Allah, bu ayette adlandrma iini btn insanlara rettiini bildirmiyor.
Bilakis adlandrma iini Hz. deme rettiini haber veriyor. Adlandrma hususunun
Hz. deme retilmesiyle birlikte bir dili konuan her toplumun Hz. deme bildirilen
isimlendirmenin tamam veya byk bir ounluu zerinde uzlam olabilir. Bunu
engelleyecek herhangi bir durumda gzkmemektedir.
523

Ayn ekilde Allahn Hz. deme daha nce hi kimsenin konumad ilk
olarak Hz. dem tarafndan kullanlan evrendeki her eyin ismini herhangi bir dille
rettiini kastetmi olmas da mmkndr. Melekler de bunun ncesinde kendi
aralarnda ilk olarak Hz. demin kulland dilin dnda iletiimi salayacaklar
lafzlar zerinde uzlam olabilirler. Bylece nesnelerin Allahn Hz. deme rettii
ancak melekler tarafndan bilinmeyen isimleri bulunacaktr. Ayrca meleklerin zerinde
uzlatklar lafzlar da var olacaktr.
524

Bklln, Hz. demin yaratlndan nce meleklerin kendi aralarnda dil
vastasyla iletiimde bulunduklarna aadaki ayetleri delil olarak gstermektedir.
Hatrla ki Rabbin meleklere: Ben yeryznde bir halife yaratacam, dedi.
Onlar: Bizler hamdinle seni tesbh ve takds edip dururken, yeryznde fesat karacak,
orada kan dkecek insan m halife klyorsun? dediler. Allah da onlara: Sizin
bilemeyeceinizi herhalde ben bilirim, dedi.
525

Melekler: Ya Rab! Seni noksan sfatlardan tenzih ederiz, senin bize
rettiklerinden baka bizim bilgimiz yoktur. phesiz alm ve hakm olan ancak
sensin, dediler.
526

ayet melekler, konumay ve eyann isimlerini bilmeselerdi Allahn onlara
anlatt eyleri anlamasalard, Allahn sylediklerini anlayarak c,= - seni her trl

523
Bklln, a.g.e, I, 325.
524
Bklln, a.g.e, I, 326.
525
Bakara, 2/30.
526
Bakara, 2/32.


170
eksiklikten tenzih ederiz eklinde nasl cevap verebileceklerdi. O halde meleklerinde
konumas ve dili kullanmas mmkndr.
527

Allahn o zamana kadar yaratt her eyin ismini rettiini, ondan sonra
yarataca eylerin ismini ise retmediini kastetmi olmas da mmkndr. Ayette
geen esm - rv ve kulluh - , lafzlar zhir ekliyle umm ve istirka
dellet etmemektedir.
Ayette Allahn, btn isimleri Hz. deme rettii ifade edilmekle birlikte
retmenin keyfiyeti yani nasl retildii konusunda bir bilgi verilmemektedir. Acaba
ona nasl konuacan vahiy yoluyla bildirmi mi, onu konuturmu mu yoksa onu
konumaya muktedir mi klm? Bu noktada elimizde tercih yapmamz gerektirecek
kesin bir delil bulunmamaktadr. Onu konuma hususunda muktedir klmak suretiyle
adlandrmay yapmasn ve dili kullanmasn salamsa velev ki bunu vahiy araclyla
bildirmi olmasa da yine retmi saylacaktr. Bklln, burada ayetin farkl ekillerde
yorumlanmasnn mmkn olduunu anlatmaya almaktadr.
528

Btn bu anlatlanlarla Bklln, bu ayetin adlandrmann dolaysyla da dilin
uzlama sonucunda oluabileceini savunan grn aleyhinde delil olarak
kullanlamayaca vurgulamaktadr. Ancak bu aklamalardan Bkllnnin dilin vahiy
yoluyla Allah tarafndan retildiini kabul etmedii sonucu karlamaz. nk
Bklln, adlandrmann vahiy neticesinde gerekleebileceini daha bu tartmalarn
banda kabul ettiini ak bir ekilde ifade etmektedir.
Gazzll (v. 505/1111), sz konusu ayetin yorumunda drt ihtimal sralar:
529

1- Allahn Hz. deme vaa yani lafzlara anlam yklemeye ihtiya
bulunduunu ilham etmi olabilir. Hz. demde kendi zihni abasyla dili va etmitir.
Ancak dilde va yani adlandrma olgusunun vahiy yoluyla retilmesi de tpk dier
btn fiillerimizin Allaha nispet edilmesinde olduu gibi Allaha nispet edilmitir.
nk yol gsteren, ilham eden ve i arlarmz harekete geiren Allahtr.

527
Bklln, a.g.e, I, 327.
528
Bklln, a.g.e, I, 326.
529
Gazzl, el-Mustaf, III, 9 vd.


171
2- Hz. demden nce Allahn yaratt cinler veya bir grup melek uzlaarak
dili meydana getirmi olabilirler. Allah, onlarn va edip zerinde anlatklar dili
retmi olabilir.
3- Ayette geen isimler lafz umum sgasyla kullanlmtr. Bu sebeple
Allah, esm lafzyla Hz. demden sonra meslekler, sanatlar ve aletler iin tretilen
isimleri deil de gn, yerin, cennet ve cehennemde bulunan eylerin isimlerini
kastetmi olabilir.
Ayette geen btn isimleri szn tahsis etmek, tpk Kendisine her ey
verilmi olan (Neml,27/23); Rabbinin emriyle her eyi yerle bir eder. (Ahkf, 46/25)
ve Onun gc her eye yeter. (Hd, 4) ayetlerinin tahsis edilmesi gibidir. nk
sonuncu ayetin ifadesinde Allahn zt ve sfatlar hari kalmaktadr.
4- Allah, Hz. deme isimleri retmitir. Daha sonra Hz. dem, bu isimleri
unutmu veya bakalarna retmemi olabilir. Hz. demden sonra da ocuklar,
bugn biline gelen diller zerinde anlamlardr. Ar basan ihtimal, dillerin ounun
Hz. demden sonra meydana gelmi olmasdr.
Fahreddn er-Rz (v. 606/1209), Meft'l-ayb adl tefsirinde ayette geen
isimler ifadesiyle ilgili olarak aadaki iki yorumu yapar:
530

lk yoruma gre ayette geen isimlerden maksat onlarn isimlendirdikleri
nesnenin mahiyeti, sfatlar, nitelikleri ve zellikleridir.
kinci yoruma gre ise ayette geen isimlerle anlatlmak istenen gnmzde
insanolunun Arapa, Trke, Farsa ve Rumca gibi konutuu btn dillerde bulunan
nesneleri, dnceleri, kavramlar ve tasavvurlar adlandran ve dili oluturan lafzlardr.
Er-Rz, mehur olan grn bu olduunu da belirtir. Hz. demin ocuklar bu
dillerin tamamn konuuyorlard. Ya da gnmzde konuulan dillerin tamam bir tek
dil idi. Hz. dem vefat ettikten sonra onun ocuklar dnyann farkl blgelerine
yayld. Daha sonra onlardan her biri bu dillerden birisini konumaya balad ve
zamanla birka nesil sonra dier dilleri unuttu.

530
er-Rz, et-Tefsr'l-kebr, II, 176.


172
bn Teymiyye (v. 728/1328)ye gre bir topluluun bir araya gelerek varlklar
ve nesneleri adlandrmak suretiyle dilde bulunan btn adlar oluturmalar
dnlemez. Byle bir dnce tamamen yanltr. Adlar zerinde kullanm ncesinde
bir uzlama bulunmadan bir dildeki szckleri kullanmak suretiyle iletiimde bulunmak
imknszdr eklinde bir itiraz yaplabilir. Ancak durum zannedildii gibi deildir.
nk biz biliriz ki Allah hayvanlara bile birbirlerine dncelerini, arzularn ve
maksatlarn bildirmeleri iin eitli sesleri ilham eder. Ki bu sesler de dil, sz ve
konuma diye nitelendirilmektedir. Bu szlerine u ayetleri delil gsterir.
531

Ey insanlar! Bize kudili retildi
532

Nihayet karnca vadisine geldikleri zaman, bir karnca: Ey karncalar:
Yuvalarnza girin; Sleyman ve ordusu farkna varmadan sizi ezmesin! dedi.
533

Andolsun, Davuda tarafmzdan bir stnlk verdik. Ey dalar ve kular!
Onunla beraber tesbh edin dedik
534

bn Teymiyye, dier eylerde olduu gibi dilin ilham edildiini savunur. Allah
btn isimleri Hz. deme retip bu isimleri meleklere arz etmise de biz biliriz ki
btn insanlarn kyamete kadar konuacaklar dillerin tamamn retmemitir. Btn
dillerin ona retildiini ve bu dillerin onun neslinden gelenlere ulatn, onlarnda bu
dillerle iletiimde bulunduklar iddias apak bir ekilde yanltr. nk ancak
ocuklar bu dilleri ondan aktarabilir. Nuh tufannda onun neslinin tamam gemide
bulunanlar hari yok olmutur. Hz. Nuhun ocuklar hari gemide bulunanlarn nesli de
tkenmitir. Hz. Nuhun ocuklar da Sm, Hm ve Yfes olmak zere kiidir. Bu
kiinin kendilerinden sonra gelen tm milletlerin dillerini konumu olamaz. Farsa,
Arapa, Rumca ve Trke dillerinde olduu gibi sadece bir tek dilde bile bir sr
farkllklar bulunmaktadr. kii tarafndan bu kadar ok eyin nakledilmesi nasl
tasavvur edilebilir?
535


531
bn Teymiyye, el-mn, 104.
532
Neml, 27/16.
533
Neml, 27/18.
534
Sebe, 34/10.
535
bn Teymiyye, el-mn, 105.


173
Dillerin ounun Arapaya nazaran zayf ve yetersiz olmas da btn dillerin
Hz. deme retilmediini gstermektedir. nk dillerin tamam Hz. deme
retilseydi btn diller ayn seviyede olurdu.
536

Sonu olarak diyebiliriz ki Allah insan trne dncelerini, istek ve arzularn
lafzlar yoluyla ifade etmesini ilham etmitir. Bu ilham ilk olarak insanln atas Hz.
deme yaplmtr. Hz. deme yaplan ilham kullandklar dil farkl olsa bile dier
insanlara da yaplmtr.
537

Ebussuud (v. 982/1574), ayette geen isimlerin retilmesi konusunda eitli
grlerin bulunduunu syler ve herhangi bir yorum yapmadan bu grleri sralar:
538

1- Allahn Hz. deme eyann isimlerini retmesi demek onu yaratrken
istidadnn gerei olarak onda btn varlklarn isimleri, halleri ve her birinin zellikleri
hakknda detayl ve zmleyici olan zorunlu (zarr) bir bilgi yaratmas veya onun
aklna, gnlne bu attr, zellikleri unlardr, u ie yarar; bu devedir, onun zellikleri
de unlardr, o da u ilere yarar eklinde varlklarn, nesnelerin isimlerini ve
durumlarn gsteren tafsl bilgiler yerletirmesidir. Hz. demde kendisinde bulunan
ftr kabiliyet ve istidadnn gerei olarak bu bilgileri alglar ve renir. Bu gr
aktardktan sonra bn Abbsn yorumunu hemen peinden zikreder.
2- Allah, Hz. deme u ana kadar olmu ve kyamete kadar olacak her eyin
ismini retti.
3- Allah, Hz. demi muhtelif czlerden ve zt kuvvetlerden ve onu maklt
(aklla alglanan), mahsst (duyularla alglanan), mtehayyelt (hayal gcyle
alglanan) ve mevhmt (hayali, zanna dayanan) kavramaya yatkn olarak yaratt. Ona
eyann zn, cevherini, isimlerini, mahiyetini, zelliklerini, marifetlerini, ilimlerin
usuln, mesleklerin ve zanaatlarn kanunlarn, bu mesleklerde kullanlan aletlerin
inceliklerini ve kullan eklini ilham etti. Bu durumda Allah ile melekler arasnda
geen konumalar Hz. demin yaratlndan nce gereklemitir.

536
bn Teymiyye, a.g.e, 107.
537
bn Teymiyye, a.g.e, 107.
538
Ebussud, a.g.e, I, 84.


174
4- Ayetten geen retmeden maksat zhir anlamdr. Yani ayet okunduunda
ilk anlalan ak anlamdr.
Elmall (v. 1361/1942)nn ayette geen isimlerin yorumu ile ilgili olarak
yukarda kdim mfessirlerden drt gr naklettiini belirtmitik.
Elmall, ilgili grlerden son grte yer alan ilimden ziyade kelmn veya
hi olmasa zihni bir faaliyet olan ve bir tr i konuma diye tanmlayabileceimiz
kelm nefsnin kastedilmi olmas gerektiini dnmektedir. Ona gre her ne olursa
olsun burada kesin olan nokta, Hz. deme az ya da ok oranda lisan retilmi ve onun
ilim ve kelm sfatlarna mazhar klnm olmas, kelm ve dil olgusunun hilafet iinde
nemli bir yerinin bulunmasdr.
539

lk yoruma gre isimlerin tamam , rv ifadesi kyamete kadar btn
dillerde yer alacak isimleri kapsayan hakiki istirk olur. kinci yorumda ise bu ifade ilk
konuulan btn isimlere mahsus -ahdi hric- olur. Ayette geen retme mfessirlerce
her iki ekilde yorumlanmtr. Herhalde zhir olan yani en ak yorum bilfiil retme
ve retmenin takdir edildiidir. Yani dil, Hz. demin halife oluunun eseri deil,
halife oluunun sebebidir.
540

nsanolu, gnmze kadar dil hususunda elde ettii gelime ve ilerlemeyi esas
olarak Hz. demin ftraten yani yaratl itibariyle mazhar klnd isimleri renme
zelliine borludur. lim ve mantk zellii, bu ekilde, insan trnn asli yaratlnda
kendisinde dhil bulunmu ve bundan nce insanla ait hakikat ve tam manasyla
deme zg ruh tamamlanmam olur. Bylece kelm kuvveti yani konuabilme yetisi
insan ruhunun mahiyetinin bir parasn oluturmutur. Cenab Hak, konuabilme
yeteneini, nesnelere isim verebilmeyi Hz. demin ruhuna zat olarak yerletirmi ve
ruha flemenin tamamlanmasndan sonra Hz. dem, bilfiil erefi lisan ile merref
olmu ve gereine gre isimleri kullanarak konuma eylemini gerekletirmitir.
541


539
Elmall Muhammed Hamdi Yazr, a.g.e, I, 310.
540
Elmall Muhammed Hamdi Yazr, a.g.e, I, 311.
541
Elmall Muhammed Hamdi Yazr, a.g.e, I, 310.


175
Elmall, Hz. demden nceki mahlkatn her ne trden olursa olsun lisandan
yani konuabilme yeteneinden yoksun olduunu belirtir. Bu sebeple de insan
deillerdi. nsann halife olmas Hz. demle birlikte balar. Ona gre ilim ve kelm
sfatlarnn insanda zt olarak bulunmadn ve insan tarafndan sonradan edinildiini
syleyenler, insan tanyamamlardr.
Bundan u sonuca ulalabilir ki isimlerin retilmesi, ruhun fleniinden nce
Hz. demin ruhuna yapldysa ona konuabilme ve isimlere anlam ykleme yani
adlandrma yeteneinin verilmi olduunu ifade eder. Bu durumda bilfiil v yani
isimlere anlam ykleyerek adlandrma iini yapan Allahn verdii kudretle peyderpey
Hz. dem olmu olur.
Eer isimlerin retilmesi ruhun fleniiyle birlikte veya daha sonra olduysa
v yani isimlere anlam ykleyen Allahtr. Bu durumda isimlerin retilmesi,
konuma ve nihayetinde dili kullanma Allah tarafndan ilham veya ilmi zarur ile Hz.
deme peyderpey retilmitir.
Elmallnn bu ayetin tefsiri hususundaki dnceleri u ifadeleriyle
zetlenebilir; Allah, eyann isimlerini ya kendi va edip demin ruhuna nak ve
ilham etti ya da deme bu isimleri gerektiinde va edip kullanacak bir zel yetenei
haiz bir ruh flemeyi takdir etti ki, ilki zhir (ak), ikincisi muhtemeldir. Talm
(retmek) ile bildirmek herkesin bildii bir eydir. Bundan Hz. demin asl lisan olan
isimleri birdenbire bir ilm (bildirme) ile bilmi olmayp, srr terbiye hkmnce bir
istidat (zel yetenek) ile tedrci bir ekilde belleyecei anlalr. Ve burada bu talmin
takdiri mtekaddimi ve bizzat demin sfat ztiyyesi beyan olunuyor ki bu sfat nevi
beerin mahiyet ve ftrat ls demektir. Zira dem nevin (insan trnn) ilk ferdidir
ve havass neviyyenin (insan trne ait zelliklerin) asl ondan mevrstur.
542

Seyyid Kutub (v. 1386/1966), bu ayetin tefsirinde dili kullanabilme
yeteneinin insana potansiyel olarak Allah tarafndan verildiini ve bu yetenein
insann yeryznn halifesi olmasnn srlarnn bir blmn tekil ettiini dile
getirmektedir. Bu yetenei, nesnelere ve ahslara isim verme yolu ile onlar sembolize

542
Elmall Muhammed Hamdi Yazr, a.g.e, I, 308-309.


176
etme gc olarak tanmlamaktadr. Bu sebeple isimler, ahslar ve alglanan varlklar
ifade eden sembol ve simgeler haline gelmektedir.
543

Ona gre adlandrabilme ilemi, insann yeryznde hayat asndan ok
nemli bir gtr. Bu gcn olaanst nemini kavrayabilmek iin insann nesneleri
adlandrabilme yeteneinden yoksun olduunu dnelim. nsanlar herhangi bir nesne
hakknda aralarnda iletiim kurabilmek iin, mutlaka sz konusu nesnenin yanlarnda
hazr bulunmas gerekecektir. Bu noktada karlalacak byk glklerin iletiimi ve
ortak yaam ne kadar zorlatracan dnmek bile insana rknt veriyor. Mesel,
iki insan bir hurma aac hakknda iletiimde bulunmak istedikleri zaman bu iletiimi
gerekletirmenin tek yolu o hurma aacn yanlarna getirmek ya da onun yanna
gitmek olurdu. Yahut sz konusu olan bir da ise bu konuda birbirleriyle iletiim
kurmak isteyenlerin o dan yanna gitmekten baka areleri kalmazd. Bu durum ise
hayat yaanmaz hale getirecek korkun bir zorluk olutururdu. Dier bir ifadeyle
insana nesneleri isimlerle sembolize etme yetenei verilmeseydi, yeryzndeki hayat
geliemez ve son derece ilkel dzeyde kalrd.
544

Celal Yldrm, lmin Inda Asrn Kurn Tefsiri isimli eserinde bu ayetin
tefsirini yaparken bu konuyla ilgilenen ilim adamlarnn insanlarn ne zaman
konumaya baladklarn, ilk dilin veya dillerin nasl olutuklarn kesin bir ekilde
ortaya koyamadklarn ve bir takm varsaymlardan hareketle yeryznde konuulan
dillerin bir tek kkten kp kmad hususunda net bir sonu elde edemediklerini
ifade eder.
545

Yldrm, Bakara suresinin 31. ayetinin btn varsaym, iddia ve grlerin
nne set ektiini, dil konusunda bize en doru bilgiyi verdiini, bizi farkl ynden
aydnlattn ve bilim adamlarna ipucu verdiini belirtir. Yldrmn tefsirinde
zikrettii farkl yn unlardr:
1- Dil, ilk insan olan Hz. demle balamtr.

543
Seyyid Kutub, F lli'l-ur'n, Dr'-ur, Beyrut, 1405/1985, I, 57.
544
Seyyid Kutub, a.g.e, I, 57.
545
Celal Yldrm, lmin Inda Asrn Kurn Tefsiri, Anadolu Yaynlar, zmir, 1986, I, 158.


177
2- lk dil ve ona dayal konumay Allah, bir ltuf olarak ilk insan olan Hz.
deme retmi ve ona eyann ismini belletmitir.
3- Yeryznde konuulan diller tek kkten gelmedir. nk Allah, Hz.
deme mevcut eyann isimlerini retmitir.
Bu ayet ile ilgili yaplan bu yorumlardan u sonucu karabiliriz. Allah ilk
insan olan Hz. deme dili vahiy veya ilham yoluyla retmitir. Ya da ona yaratlla
birlikte dili kullanabilme g ve yeteneini vermitir.

B- NSANA BEYN KABLYYETNN ETLMES
Belgat ilminin de bir dal olan beyn, szlkte aklamak, anlalr hale
getirmek, ortaya kmak, ak seik olmak, dnce ve duygular ifade etmek gibi
anlamlara gelmektedir.
546
Beyn szc Kurnda yerde gemekte olup buralarda
ilan etme (li mrn 3/138), aklama (Kymet 75/19), dnce ve duygular
ifade etme (Rahmn 55/4) anlamlarnda kullanlmtr. fadenin ylesi vardr ki
byleyici bir etkiye sahiptir
547
hadisinde ise sz ve ifade mnasna gelmektedir. Bu
balk altnda Rahmn suresinin 4. ayetinde dile getirilen insann dnce ve
duygularn aklamak suretiyle kendini ifade etmesi eklinde evirdiimiz beyn
kabiliyyeti hususunda mfessirlerin yaptklar yorumlar incelenecektir.
Rahmn suresinin ilk ayetlerinde Allahn insan yaratp ona beyn rettii
ifade edilmektedir.
548
Ayette geen beyn ifadesiyle ne anlatlmak istendii hususunda
tefsir kaynaklarnda eitli rivayetler nakledilmektedir. Bu rivayetlere gre, Allah,
insanoluna hell-haram; hayr-erri retmitir (ak, atde); beynla kastedilen
kelm ve konumadr yani dildir. (bn Zeyd

, Hasan, Eb liye).
549

Taber, yukardaki rivayetleri okuyucuya aktardktan sonra sz konusu ifadeyle
anlatlmak istenenin helal, haram, geim ve konuma gibi insann hem dini hem de

546
bn Manzr, a.g.e, XIII, 67.
547
Buhr, Nikh, 48.
548
Rahmn, Kurn retti. nsan yaratt. Ona aklamay (beyn) retti. (Rahmn, 55/1-4)
549
et-Taber, a.g.e, XXII, 169-170; bn Kesr, a.g.e, VII, 489; el-Kurtub, a.g.e, XX, 113; el-Beav,
a.g.e, VII, 441; Eb Hayyn el-Endels, Tefsr'l-bari'l-mu, Dr'l-Fikr, Kahire, 1403/1983.


178
dnyevi hayat ile ilgili olarak ihtiyac olan her eyi aklamak olduunu belirtir. Yani
Allah, insana aklanmas gereken btn eyleri aklam ve retmitir.
550

bn Kesr ise beyn ifadesiyle kelm ve konuma anlamnn kastedilmi
olmasnn konu btnl (siyak-sibak) asndan daha gl ve daha uygun olduunu
ifade eder.
551

er-Rz, bu ayetin dilin tevf bir ekilde olutuuna yani Allah tarafndan
retildiine delil gsterilebileceini belirtir.
552

el-Beav, beynn konuma, yaz, anlama ve anlatma anlamnda
kullanldn; insana her eyin isminin retildiini hatta Hz. demin yedi yz bin
dili konutuunu nakleder.
553

Surede Kurnn retilmesi, insann yaratlndan nce zikredilmitir.
Bundan dolay Eb Hayyn el-Endels (v. 745/1344), insann yaratlnn sebebini
Kurnn insanoluna retilmesine balar. Yani insann yaratlnn amac Kurnn
retilmesidir. Kurnn renilmesi de ancak beyn kabiliyeti ile mmkndr. Beyn
kabiliyeti insan dier varlklardan ayran en temel zellikler arasnda yer alr. nsan,
zihninde ve kalbinde bulunan bu g vastasyla muhatabna aktarr. Nitekim Emev
dnemi airlerinden Ahtal (v. 92/710) bir beyitinde bunu yle dile getirir: phesiz
sz zihindedir, kalptedir; dil ise kalpte olann sadece bir gstergesi olarak
yaratlmtr
554
Dolaysyla beyn ile kastedilen dildir, konumadr.
555

Elmall, ayette geen insana beyn retti ibaresini insann kendini,
zihninde, kalbinde ve gnlnde oluan duygu ve dnceleri bakalarna ak ve gzel

550
Et-Taber, a.g.e, XXII, 170.
551
bn Kesr, a.g.e, VII, 489.
552
er-Rz, et-Tefsr'l-kebr, XXIX, 86.
553
El-Beav, a.g.e, VII, 441.
554
(:,|. .| _- ..| -- s, .| _| ;:| .,). bn Hiam, eru ri'-eheb f marifeti kelmi'l-Arab,
(Birlikte: Mnteha'l-ereb bi-tai eri ri'-eheb, Muhammed Muhyiddin Abdlhamid), Kahire,
1936, s. 28.
555
Eb Hayyn el-Endels, en-Nehr'l-md mine'l-Bari'l-mu, (thk. mer Esad), Dr'l-Cl, Beyrut,
1416/1995, V, 282.


179
bir ekilde ifade etmek; maksad anlatmak ve anlamak demek olan konuma ve dil
nimeti eklinde tefsir eder.
556

Mevdd, beynn iki anlamndan bahseder. lki meram anlatmak yani
konumak ve anlatmak istediini anlatmaktr. kincisi ise hayr ile er; iyilik ile ktlk
arasndaki fark anlatmak ve aklamaktr. Dilin insan hayvanlardan ve dier
canllardan ayran belirgin bir zellik olduunu belirten Mevdd, dilin sadece nutuk
veya konuma gc olarak alglanmamas gerektiini de ifade eder. Aksine bu gcn
arkasnda akl ve uur, idrak ve anlay, iyi ile kty birbirinden ayrt etme, irade ve
dier zihinsel gler de bulunuyor ki bu glerin varl olmadan konumann
gereklemesi dnlemez. Beyn yani dili kullanabilme kabiliyeti, baln suda
yzmesi, kuun havada umas ya da gz kapaklarnn oynatlmas, gzlerin grmesi,
kulaklarn iitmesi, midenin yemekleri hazmetmesi gibi insandaki eitli organlarn
kullanlmasna benzemektedir. Bu yetilerin tamam Allah tarafndan insana doutan
retilmektedir.
557

Sz konusu ayetin tefsiri hususunda tefsirlerde yer alan hkim kanaate
558
gre
beyn ibaresi, kalpte olan dnceyi ifade etme ve bakasnn dncelerini anlama
gc eklinde yorumlanmaktadr.
Seyyid Kutubun Rahmn suresinin ilk ayetlerini oluturan Rahmn olan
Allah. Kurn retti. nsan yaratt. Ona dncesini aklamay retti.
559
ayetleri
hakkndaki yorumunu mehur tefsiri F lli'l-ur'ndan zetleyerek sunmak
istiyoruz.
560

Rahmn suresinin kendine ait zgn bir slba sahip olduunu vurgulayan
Seyyid Kutub, bu surenin koca evrenin usuz-bucaksz sahnesinde dile gelen evrensel

556
Elmall, a.g.e, VI, 4663.
557
Mevdd, Tefhmul-urn, (ev. Ahmed Asrar), stanbul, 1997, VI, 212-213.
558
et-Taber, a.g.e, XXII, 170; bn Kesr, a.g.e, XXIX, 86; el-Beav, a.g.e, VII, 441; ez-Zemaher,
a.g.e, IV, 43; er-Rz, et-Tefsr'l-kebr, XXIX, 86; el-Kurtub, a.g.e, XX, 113; bn Atyye el-Endls,
a.g.e, V, 223; el-Als, a.g.e, XV, 152; Ebussud, a.g.e., VIII, 176; Seyyid Kutub, a.g.e, VI, 3446; e-
evkn, rdul-ful il tah ilmil-ul, (thk. Eb Musab Muhammed Sad el-
Bedri), Messeset'l-Ktbi'-ekfiyye, Beyrut, 1412/1992.
559
Rahmn suresi, 55/1-4.
560
Seyyid Kutub, a.g.e, VI, 3445-3447. (F lli'l-ur'nn Dnya Yaynclk tarafndan yaplan ve
Temmuz 1991de stanbulda baslan Trke tercmesinden de faydalanlmtr.)


180
bir duyuru, Allahn apak ve hayrette brakan gz kamatrc nimetlerine ilikin bir
bildiri niteliinde olduunu ifade eder. Bu evrensel duyuru ve bildiride Allahn estetik
sanatkrl, orijinal yaratcl, nimetlerinin bolluu, evrene ve evrende bulunan
yaratklara damgasn vuran planlaycl ve tm varlklarn ona olan ynelmilii
gzler nne seriliyor.
Sure, rahmeti ve merhameti bol ve sonsuz olan anlamna gelen; Allahn
isimleri arasnda yer alan ve ses tonunun frekans ile duyuru rol oynayan er-Rahmn
szcyle balar. Byle bir balang, arkasndan ne sylenecei konusunda insanda
merak ve beklenti duygusu douran uyarc bir nitelik tar.
Bu balangtan hemen sonra Kurnn retilmesinde somutlaan en byk
nimet vurgulanr. nk Kurn, insana sunulan en byk ltuftur. nem bakmndan
da insann yaratlmasndan ve kendisine dncesini aklama yetenei verilmesinden
nce gelir. Bu sebeple surede Kurnn retilmesi nimeti, insan yaratma ve ona
dncelerini ifade edebilme nimetlerinden nce zikredilmitir.
Arkasndan insann yaratl ve canl trnn en ayrcalkl niteliini oluturan
dndn aklayabilme (beyn) nimetleri anlyor. Ancak burada insann
yaratlnn anlmasnn amac, onu izleyen, dnceyi aklama yani dil nimetine
sz getirmektir.
Biz insann konutuunu, meramn anlattn, dncesini akladn, dier
insanlarla anlatn ve onlarla iletiim kurduunu hep gryoruz. Bu srekli gzlem
bize bu ilah ban nemini, bu harikulade olayn mthiliini unutturuyor. Bu yzden
Kurn, birok yerinde bu olaya dikkatlerimizi ekerek bizi onun zerinde dnmeye
ynlendiriyor.
Evet, insan nedir? Asl nedir? Varla nasl balamtr? Dncesini
aklamay yani konumay nasl renmitir?
nsann varoluu, ana rahminde can bulan tek hcre ile balar. Yaln, kk,
basit, ancak mikroskopla grlebilen, belli-belirsiz tek bir hcre ile.


181
Fakat ksa bir sre sonra bu tek hcre cenine (embriyo) dnyor.
Milyonlarca kemik, kas, sinir, deri ve kkrdak hcresinde oluan bir canl biimi olarak
karmza kyor. Sonra bu hcrelerden eitli organlar ve bu organlara ait iitme,
grme, tatma, koklama ve dokunma gibi olaanst fonksiyonlar oluuyor. Sonra da en
byk harikalar ve en arpc srlar yani kavrama, konuma, bilin ve sezgi yetenekleri
ortaya kyor. Bunlarn tamam o tek, yaln, kk, minicik, basit ve belli-belirsiz
hcreden kaynaklanyor.
Peki, nasl ve nereden? Rahmn olan Allah tarafndan ve onun esiz
sanatnn eseri olarak.
Biz konumann, meram anlatmann nasl meydana geldiini yle bir gzden
geirelim. Yce Allah buyuruyor ki:
"Allah sizi hibir ey bilmez halde analarnzn karnlarndan kard. Size
kendisine kredesiniz diye iitme duyusu, gzler ve kalpler verdi." (Nahl suresi, 78)
Konuma sisteminin yaps, hibir zaman artclk vasf sona ermeyecek bir
harikadr. Dil, dudaklar, damak, diler, grtlak, soluk borusu, bronlar ve akcierler.
Btn bu organlar ibirlii halinde alarak meram anlatma zincirinin bir halkasn
oluturan "seslenme" ilemini meydana getirirler. Bu ilem, btn nemine ramen, bu
karmak surenin mekanik yann oluturur. Sre bunun tesinde iitme duyusuyla,
beyinle, sinirlerle, sonra da aklla ilikilidir. O akl ki, onun sadece adn biliyoruz, ne
mahiyetinden ve ne de znden haberimiz var. Hatta nasl alt, fonksiyonunu hangi
yntemle gerekletirdii konusunda hemen hemen hi bir ey bilmiyoruz.
Konuan bir insan herhangi bir szc nasl seslendirir?
Bu olay, ok aamalardan geen, ok admlar olan, ok sayda organik
sistemin ibirliini gerektiren, baz aamalar hla bilinmeyen, u ana kadar aydnla
kavuturulamam olan, son derece karmak bir ilemdir.
Bu ilem, bilinte o szc syleyerek belirli bir meram gerekletirmeye
ynelik bir ihtiyacn belirmesi ile balar. Bu ihtiya duygusu sonra idrak alanndan, ya
da akldan veya ruhtan somut bir ilem arac olan beyne gider. Ama bu geiin nasl


182
olduunu bilmiyoruz. Sonra da bilim adamlarnn sylediklerine gre beyin, sinirler
aracl ile bu belirli szc seslendirmeye ilikin emir verir. Szcn kendisini ise
insana yce Allah retiyor, anlamn o belletiyor. Bu srada akcierler depoladklar
havann bir blmn darya basarlar. Bu hava bronlardan soluk borusuna, oradan
grtlaa geerek ses tellerini titretirir. Bu ses telleri, insan yapm olan hibir ses
aygtnn, hibir mzik enstrumannn tellerine benzetilemeyecek oranda artc bir
yapya sahiptirler. Grtlaa gelince sese dnen bu hava akln isteine gre biim alr.
Yani yksek olur, alak olur; hzl olur, yava olur; sert olur, yumuak olur, bas olur, tiz
olur, ya da baka bir biime ve nitelie brnr. Grtlan yan sra dil, dudaklar, grtlak
ve diler de devreye girer. Ses bu organlardan geerken eitli harflerin k
yerlerindeki zel vurgularn etkisi ile biimlenir. zellikle dil zerinde her harfe zg
ses tonunu salayan eitli blgeler vardr. Buralarda belirli vurgu gerekleerek belirli
titreimi gerektiren harf seslendirilir.
Btn bu aamalarn sonunda bir tek szck seslendirilmi olur. Bunun
arkasndan cmleler, konular, dnceler, gemie, imdiki zamana ve gelecee ilikin
duygular gelir. Btn bunlar artc, ilgin ve ayr birer lemdirler. nsann u ilgin ve
artc organizmasnda oluurlar. Onlar meydana getiren, Rahmn olan Allah'n sanat
ve ltfudur.









SONU


184
Dilin kayna meselesi insanlk tarihinin balangcndan beri insann zihnini
megul edip her zaman merak uyandran bir konu olmutur. Bu merak insanlar bu
hususta deneyler yapmaya bile sevketmitir. Heredotun kaydettiine gre dnyada
konuulan ilk dilin hangisi olduunu ortaya karmak amacyla M.. VII. yzylda
Msr Kral Psammetikos, yeni domu iki ocuu ala kapatarak, yanlarnda hibir sz
syletmeden byttrm, iki yl sonra ocuklarn azlarndan Frigya dilinde ekmek
anlamna gelen bekos szc duyulmutur. Buna benzer deneyler bakalarnca da
yaplmtr. Ancak bu tip deneylerin sorunu zemeyecei ortadadr. Zaten gnmzde
sahip olduumuz bilimsel verilere gre hibir sz duymam bir ocuun konumas
mmkn grlmemektedir.
Antik Yunan felsefesinde dilin kayna tartmasnn ilk izlerine Herakleitos ve
Democritosta rastlamaktayz. Herakleitosa gre, dil insana gelen ilhamla olumutur.
nsan, sz konusu ilham sayesinde konumay, eyann isimlerini renmitir. Ona gre
adlarla nesneler arasnda doal bir iliki vardr. Democritos ise dilin uzlama ve
anlama sonucu meydana geldiini dnmektedir. Democritos, isim ile msemm
arasnda hibir doal mnasebet bulunmadn savunmaktadr. Ancak bu iki filozofun
dilin kayna hususundaki dncelerinin ak ve anlalr eklini Platonun Kratylos
diyalounda buluyoruz. Nitekim Platon, dilin douu konusunu ele ald Kratylos
diyalounda Demokritosun grlerini bize Hermogenesin azndan; Herakleitosun
grlerini ise Kratylosun azndan aktarmaktadr.
Mehur Yunan filozofu Platon, dilin douunu ve insann ilk dnemlerinde dili
kullanmay nasl rendiini aratrmtr. Platon, her ne kadar ou durumda
szcklerin anlamn uzlama ve kullann tayin ettiini kabul etse de O, dilin bir ilham
neticesinde, yaratlla birlikte kazanlm ftr bir kabiliyet olduu grndedir.
Aristo ise konuyla ilgili olarak Eflatunla ayn gr paylamamaktadr.
Aristo, bir anlam gsteren lafzlarn, l sonucu yani bir uzlama ve anlamayla
olutuu kanaatindedir. Ancak lafzlarla anlatlan zihindeki izler, tasavvurlar,
dnceler ve anlamlar btn insanlar iin ayndr. Lafzlar, anlamlar gstermesi
ynnden ise uzlamsaldr. Bununla birlikte Aristonun uzlamcl tamamen
Democritosun uzlamcl gibi deildir. nk Aristo, insann konuabilme yetisine


185
sahip olduu fikrini de kabul etmektedir. Netice itibariyle ona gre, ses ve dil yetisi
tabi ve ilahdir; onlarn kullanllar ise beer ve ihtiyrdir.
Ortaa hiristiyan bat dnyasnda dilin menei ile ilgili tartmalarn Ahd-i
Atikte yer alan rivayetlerin yorumundan ibaret olduunu sylebiliriz. Buna gre dilde
uzlama (l) yoktur. Dil tamamyla ilh addedilmitir. Ortaada hiristiyan
kilisesinin kanaati bu yndedir. Hatta Heretiklerin reisi Euonimus, Aziz Basilios (Saint
Basile)u dili Allahn insanlara verdii kabiliyete nispet etmesinden tr ilh basireti
inkr etmekle itham etmitir.
Yeniadan XIX. Asra kadar batda dilin douu meselesi hususunda ne kan
bilginler ve ileri srdkleri tezler unlardr.
Descartes, hayvanlarn iaret kullanma yeteneine sahip olmalar sebebiyle
otomatik varlklar olduunu, igdleriyle hareket ettiklerini, dili dncenin
yarattn, bu sebeple ilk dilin sadece heyecan belirleyen lklardan ibaret olmayp
dncenin sembolik ifadeleri olduunu ileri srmektedir.
Vico, szcklerle anlamlar arasnda doal bir balant olduunu
dnmektedir. Btn szckler ya nesnel bir doal sesin yinelenmesidir ya da
dorudan doruya bir duyguyu, bir acy yahut hazz, bir sevinci yahut znty dile
getiren duyularla ilgili seslerdir.
De Brosses, dilin bir takm szl taklitlerle baladn, daha sonra yava yava
taklidi mmkn olmayan eylerin de szl ifadelerinin bulunduunu, bylece dillerin
meydana geldiini sylemitir.
Jean Jacques Rousseau da ilk dilin doadaki seslerin taklidinden ibaret
olduunu, bunu artikle (mafsallanm) seslerle meydana gelen konumann takip
ettiini, ancak insanda konumay salayan bir meram ifadesi kabiliyetinin de nceden
mevcut olduunu dile getirmitir.
Condillac, dilin deme nasl bahedildii hususunda ncildeki grleri
onaylamakla birlikte insann gerektiinde dili yeniden retebileceini ileri srer. nsan


186
tarafndan gelitirilecek dilin balangta jestler, mimikler, yz ifadeleri ve anlamsz
seslere dayandn ancak zamanla konumaya dntn kabul eder.
Adam Smith, ilk nce jest ve mimiklerle ifadeye dayanan iaret dilinin ortaya
ktn ancak bunun yetersizlii karsnda uzlama neticesinde szl dilin gelitiini
ifade eder.
Herdere gre dil, insann dnerek vcuda getirdii bir olgu deildir, onun i
benliinden, tabiatndan fkrmtr. Bununla birlikte insann tabi bir insiyakla
kard sesler akl olmadka dil diye tanmlanamaz.
De Bonald, dilin insanlara verilmi ilah bir armaan olduunu savunur.
Wilhelm von Humboldta gre insandaki dil yetenei dorudan doruya
verilmi bir eydir. nsanda bu yetenek olmasayd dil renilemezdi. Dile olan bu
yetenek, insann yapsnda potansiyel olarak vardr. Dilin kendisi verilmi bir ey
deildir ama dili gn yzne karabilme yetenei verilmitir.
Ferdinand De Saussure, dil yetisi ile dil olgusu ayrm yapar. Dil yetisinin
insana zg bir yeti olduunu belirtir. Her insan, dnyann hangi blgesinde yaarsa
yaasn bu ortak dil yeteneine sahiptir. Ancak sz konusu olan dil yetisi insann iinde
yaad topluma gre zel bir biim alr. Dil yetisi ile dil ayn ey deildir. Dil, dil
yetisinin en nemli ama yalnzca belli bir blmdr. Dil, hem dil yetisinin toplumsal
rndr hem de bu yetinin bireylerce kullanlabilmesi iin toplumun benimsedii
zorunlu, anlama rn olan kurallar btndr. nsan iin doal olan szl dil yetisi
deil, bir dil kurma, yani ayr ayr kavramlarn karl olan ayr ayr gstergelerden
rl bir dizge oluturma yetisidir.
Gnmz bat dnyasnda reva bulan teoriler arasnda Chomskynin ve Jean
Piagetin tezlerini zikredilebiliriz.
Chomsky, dilin doutan ya da biyolojik kkenli olduunu savunur. nsanlar
dili kullanma hususunda zel bir kabiliyet ile dnyaya gelir. Bu kabiliyet evreden
olduka snrl bir oranda etkilenir. Chomsky, dil edinimini psikolinguistik bir yaklam
ile aklar. Bu yaklama gre dil, ocuun genetik programnn bir parasdr. nsanlar,


187
dili konumak zere doumdan nce programlanmtr. ocuklar tpk bir saat gibi
nceden dil iin kurulmulardr. Bylece hangi evrede ve hangi koullar altnda olursa
olsun, evresinde konuan olduu srece insan yavrusu konumay renir.
Piagetin bilisel geliim modelinde dil kendinden daha geni bilisel
yetilerden kaynaklanmaktadr. Bilisel yeti dilden daha temel ve ncl bir sre olup,
dil geliimine temel salayarak dil geliimini de ynlendirmektedir. Ksaca genetik olan
dil deil, genel bilisel prensiplerdir.
Dilin kayna hususunda Arap dilbilimcileri dnda balangtan gnmze
kadar yaplan tartmalarn ve ileri srlen fikirlerin genel erevesi bundan ibarettir.
Arap dilbilimcileri arasnda dilin kayna konusunda drt temel teori
bulunmaktadr. Bu teorileri yle sralayabiliriz: vahiy ve ilham (tevf) teorisi; uzlama
ve anlama (l) teorisi; birletirici teori ve tevaf eden teori.
Vahiy ve ilham (tevf) teorisine gre dil insanoluna Yce Allah tarafndan
retilmitir. Bu tezin nde gelen temsilcileri bn Fris, bn Hazm ve El-middir.
bn Fris, dilin Yce Allah tarafndan Hz.Ademe vahiy yoluyla retildiini
kesin bir ifadeyle dile getirir. Bu grne Bakara suresinin 31inci ayetini ve bn
Abbsn bu ayet iin yapt tefsiri delil gsterir.
bn Hazm, dilin tevf olduunu yani Allahn bildirmesiyle gerekletiini
akl ve nakl delillerle ispatlar. Ancak ilk dile vukfiyetlerinden sonra insanlarn dili
gelitirmeleri ve ondan farkl dilleri ortaya karmalar hususunda uzlaabileceklerini
kabul eder. bn Hazm, ilk dilin tabiat kaynakl olduunu savunan teoriyi reddeder ve
akli delillerle rtmeye alr. bn Hazma gre dilin mekn ve corafyann rn
olduunu savunan gr de doru deildir. Ancak dillerin eitlenmesi, farkllamas ve
gelimesinde evresel faktrleri inkr etmez.
bn Hazm, Allahn Hz. deme hangi dili rettii hususunda kesin bir bilgiye
sahip olmadmz ifade etmektedir. Bu konuda sralad eitli ihtimaller arasnda u
tercihi yapar: Dnyada konuulan btn dillerin, o dnemde msemmlarna dellet


188
ynnden e anlaml lafzlardan oluan tek bir dildi. Daha sonra Hz. demin ocuklar,
yeryzne dalarak yayldklar iin birden fazla dil haline geldi.
bn Hazma gre hibir dilin baka bir dile kar stnl yoktur. Ona gre bir
dilin gl, zengin, gelimi veya zayf olmas dillerin orijiniyle deil o dili
konuanlarn sosyal, siyasi, teknolojik, ekonomik gc; eitim, kltr ve gelimilik
dzeyiyle orantldr.
el-mid, dili orijin itibariyle Allaha dayandran teorinin kesin bir ekilde
ispatlanamazsa da tercih edilebilirlik ynnden insana dayandran teoriden daha gl
delillere sahip olduunu, bu sebeple de daha gl bir tez olduunu vurgulamaktadr.
Uzlama ve anlama (l) teorisine gre dil Allah tarafndan vahiy ve ilham
yoluyla retilmemitir. Dil, insanlar arasnda gerekleen uzlama ve anlama sonucu
olumutur. Bu teori, Eb Him el-Cbbye ve Mutezleye mensup baz bilginlere
nispet edilmektedir.
Birletirici teori yukarda anlattmz iki teoriyi birletirdii iin bu ad
almtr. Bu teori, dilin Yce Allah tarafndan retildiini kabul eder. Ancak uzlama
tezini de reddetmez. Bu teoriye gre dilin insanlar arasnda anlamay mmkn klacak
kadarn Allah retmitir. Geri kalan ksmn ise her iki ekilde (tevf ya da l)
olumas mmkndr. Bu teori Eb shak el-sferyin tarafndan dile getirilmitir.
Tevaf eden teori ise yukarda saylan her teoriden hibirisinin dierinden
ispatlanabilirlik asndan daha kesin olmadn savunur. Bu nedenle ilk iki kta yer
alan dilin vahiy kaynakl ya da insan rn olduu ynndeki grlerin eit ihtimalde
kabul edilmesi gerektiini kabul eder. Bu teori yukarda saylan tm tezleri imkn
dhilinde grd ve bu sebeple onlardan herhangi birisini tercih etme noktasnda
ekimser kald iin tevaf eden teori adn almtr.
Bu tezi dile getiren ilk Mslman lim Eb Bekr el-Bkllndir. Bklln,
kendisine ait bu zgn dncesiyle dilin kayna konusuna farkl bir boyut
kazandrmtr. Eb shak el-sferyin tarafndan dile getirilen birletirici teoriyi dilin
orijinini Allaha dayandran teori ile birlikte deerlendirilecek olursa Bkllnden nce


189
tartmann iki temel tez etrafnda yapld grlecektir. Bu iki temel tezden ilki dilin
kaynan Allaha; dieri ise insana dayandrmaktayd. Bklln, her iki tezin akla
yatkn olup mmkn olduunu dile getirdi. Ancak ona gre bu tezler kesin ve balayc
bir ekilde ispat edilemezdi.
Ayrca Bklln, sz konusu iki temel tez dnda dilin kayna ile ilgili farkl
dnlere yer verip onlarn da imkn dhilinde olduunu kantlaryla birlikte ortaya
koymaktadr. Bu sebeple o, kendisinden sonra ona nispet edilecek yeni bir tez ortaya
koymaktadr. Bu yeni tez, tevaf eden (ekimser) teori olarak isimlendirilecek ve ilk
temsilcisi Bklln kabul edilecektir. Ancak buradaki ekimserlik, yukarda Bklln
tarafndan dilin orijini hakknda zikredilen dncelerden herhangi birini kesin bir
ekilde ispat edememe konusundadr. Yoksa Bklln, konuyla ilgili hkm vermek
hususunda ekimser kalmamakta tam aksine iki tutum karsnda yeni bir tutum ortaya
koymaktadr.
slam dncesinde Bkllnden sonra Cveyn, Gazzl, Fahreddn er-Rz,
Ali Kuu ve birok fkh uslcs dilin menei problemine Bkllnnin dncesiyle
parelellik arzeden bir ekilde yaklamlardr.
Dilin douuyla ilgili olarak yukarda zikri geen tezleri mmkn gren
Gazzl, bu konuda ileri srlen fikirlerin amel ynden taabbud bir hkm
iermediini, inan asndan da bir ykmllk getirmediini dolaysyla bir tahmin ve
varsaymdan teye geemeyeceini belirtir. Bu sebeple o, dilin kayna meselesiyle
uramann asl olmayan fuzul gereksiz bir i olduunu dile getirir.
Dilin asl ilham ve vahiy mi yoksa l mdr? bal altnda meseleyi
detayl bir ekilde inceleyen bn Cinn, bu iki gr arasnda arp kaldn, eer daha
sonra bu iki grten birini dierine tercih etmesini gerektirecek bir delil bulursa onu
tercih edeceini syleyerek bu konu hakkndaki dncelerine son vermektedir.
slam dncesinde meseleye tevf-l tartmas balamnda yaklamayan
bilginlere de rastlamaktayz. Tespit edebildiimiz kadaryla bu bilginler Frb, bn Sn
ve bn Haldndur.


190
Frb, meseleyi dili Allah, insana vahiy yoluyla m (tevf) retti yoksa dil
insan rn mdr (l/tevu)? tartmasna girmeden daha dorusu zme
imkn bulamayaca bir elikiye saplanmaktan uzak durarak ele alr.
Frb, dil (el-la - --|) ile lisn (..|) kavramlarn farkl anlamlarda
kullanr. Frb, evrensel anlamda, dnceyi ifade etme arac olarak insandaki
konuma kabiliyetine dayanan, harf ve onlarn birleiminden meydana gelen lafzlarn
oluturduu dil iin el-la- --| kavramn kullanrken; herhangi bir toplumun
konutuu dili kastettiinde ise lisn kavramn kullanr. Bu ayrma bal olarak Frb,
konuma kabiliyeti anlamna gelen dilin (el-la) ve bir toplumun konutuu dili ifade
eden lisnn ortaya kn da farkl bir biimde aklar.
Frbnin dilin (el-la) oluumu iin tabi meleke ve insann ftratnda
bulunan potansiyel kuvvet kavramlarn kullanmas dikkat ekicidir. nsan konuma
olgusunu sz konusu meleke ve ftratndaki potansiyel kuvvet ile gerekletirmektedir.
Yani insanolu konumay gerekletirebilecek bir kabiliyet ve yetenek ile dnyaya
gelmektedir.
Ancak dilin ortaya kn ilk olarak, insanlarn toplum halinde yaamalar
sonucu birbirleriyle iletiim kurma ihtiyac hissetmelerine balayan Frb, dilin
kullanm zerinde anlaarak uzlatklarn belirtir. Bu sebeple toplumda iletiim arac
olarak kullanlan iaretler sistemi iin lisn kavramn kullanr. Her toplumun
kulland semboller farkl olaca iin bu toplumlarn konuaca lisnlarda farkl
olacaktr. Frb, bylece insanlarn farkl lisnlara sahip olmalarna da aklk getirmi
oluyor.
bn Snya gre lafzlar, ister vahiy ve ilham yoluyla; ister insann tabiat
gerei ftr bir ekilde; ister bir topluluun uzlamasyla olusun delletleri
uzlamsaldr. Bu lafzlar insanlara ilk olarak bir retici tarafndan retilmi ve sz
konusu kiiye de Allah kanalyla ve onun adlandrmasyla (va ile) ulam olsa da
durum deimez. nk insanlar, bir anlam gstermesi iin tayin edilen lafz baka bir
anlama dellet etmesi iin kullanabilir. Dolaysyla bizim kullandmz lafzlar
delletleri ynyle tamamen uzlamsaldr.


191
bn Sn asndan dilin kaynann tevf ya da l olmas nemli
deildir. nemli olan dilin kullanlmasdr. Dili ve lafzlar kullanan ve lafzn anlama
delletini belirleyen ise insandr. Bu bak asyla bn Sn, dil yetisini dil olgusundan
ayrmaktadr. Onun iin nemli olan dil olgusudur. Yani dilin kullanm boyutudur. Ona
gre dilin kullanm boyutu, tamamen uzlam yoluyla gereklemektedir.
bn Haldn, dil felsefesi konusundaki dncelerini islm dncede bil-
kuvve mevcd ve bil-fiil mevcd diye bilinen dalist yaklam zerine yaplandrr.
Ona gre dil hususunda insann doutan getirdii konuabilme kabiliyeti dilin bil-
kuvve tarafn; bu konuma kabiliyetinin herhangi bir toplumsal evrede ortaya kmas
ise bil-fiil ynn oluturmaktadr.
bn Haldn, konuabilme yetenei ile konuma olgusunu birbirinden
ayrmaktadr. Konuabilme yetenei insanda bulunan dier yetiler gibi biyolojik olup
ftrdir, konuma olgusu ise sz konusu yetinin bir rndr.
bn Haldn, seleflerinin dilin kayna konusunda yapt tartmalara girmeden
onlarn kulland tevfi, vahy, l, tevu gibi kavramlar kullanmadan
kendisine has bir slupla, meleke nazariyesiyle aklamaktadr.
Problemi ele alan muasr Arap dili bilginlerinden Corci Zeydn, Ali
Abdlvhid el-Vf, Ksid Ysir ez-Zeyd, brahim Ens ve md Htimin vardklar
sonular yledir.
Corci Zeydn, insann konumay gerekletirebilecek tabi yeteneklerle
donatldn kabul etmekle birlikte dilin l olup sonradan kazanlm olmasnn
apak bir vka olduunu savunur. Dil, insalarn uzlamalar sonucu olumutur. Dilin
ilk tezhr ekli ise doadaki seslerin taklidine dayanmaktadr.
Dilin douu ile ilgili teorileri tartan Ali Abdlvhid el-Vf, insana konuma
kabiliyetinin verildiini kabul ediyor. Ancak ona gre asl problem bu kabiliyetin ilk
tezhr, yani anlaml seslerin ortaya ilk k eklidir.
Ona gre dier toplumsal olgular gibi dilde, toplumsal bir olgudur ve
toplumsal yapdan domaktadr. O zaman sorun, ne dilin douuna sevk eden sebepleri


192
incelemek ne de dilin kimin tarafndan ortaya kartlddr. Mesele, dilin hece ve
kelimeleri oluturan ses formlar eklinde ortaya kmasna iten faktrleri incelemek ve
bu ses formalarnn ortaya ilk k eklini yani insann balangta lafzlar bir anlam
iin va etmede taknd tavr aa kartmaktr.
el-Vf, tartt tezler arasndan dilin doadaki seslerin yknmesiyle
olutuunu savunan tezi tercih eder. Gereke olarakta ilkel toplumlarda ve ocuklarda
dil geliiminin bu teze uygunluk arzetmesini gsterir.
Ksid Ysir ez-Zeydde ayn ekilde mesele ile ilgili grleri inceler ve bahsi
Gazzlnin yukarda aktardmz tespitiyle kapatr.
Konuyu tartan md tim u nemli tespitlerde bulunur: Dilin kayna
meselesi, insann douu ve tarih geliimiyle birlikte incelenmelidir. Dilin kayna
meselesini nihai olarak, kesin bir ekilde zecek bilimsel bir tez ortaya koymak
mmkn deildir. Dolaysyla bu problem, ihtimal ve varsaymlar erevesinde kalmaya
devam edecektir. Dilciler, tek balarna bu meseleyi zemeyecekler. Bundan dolay
antropoloji, etnografya, arkeoloji, tarih, biyoloji, psikoloji bilginleriyle ibirlii
yaplmaldr.
slam dncesinde mesele lafz ile anlam arasnda doal bir mnasebetin
bulunup bulunmad asndanda tartlmtr. Ancak slam dncesinde lafz ile
anlam arasnda doal ve zorunlu bir iliki olduunu kesin bir ekilde savunan bir bilgine
rastlayamadk. Bu hususta sadece Abbda yaplan bir nispetle kar karya kalyoruz.
Abbdn byle bir dnceye sahip olduunu varsaysak bile onun lafz ile anlam
arasndaki ilikiyle neyi kastettii konusunda elimizde net bir bilgi olmad iin bu
hususta syleyeceklerimiz yorumdan teye gemez.
Kurn- Kerimde ilgili ayetler balamnda yaplan yorumlar incelediimizde
u sonucu karabiliriz. Allah ilk insan olan Hz. deme dili vahiy veya ilham yoluyla
retmitir. Ya da ona yaratlla birlikte dili kullanabilme g ve yeteneini vermitir.
lgili ayette geen beyn ibaresi de hkim kanaate gre kalpte olan dnceyi ifade etme
ve bakasnn dncelerini anlama gc yani dil eklinde yorumlanmaktadr.


193
Netice itibariyle diyebiliriz ki slam dncesinde dilin kayna meselesi ilk
dnemden itibaren bilimsel bir ekilde ele alnm; akl ve nakl deliller balamnda
tartlm ve dayana tamamen slam olan tezler ortaya atlmtr. nsanolunun dil
yetisiyle donatlm bir ekilde dnyaya geldii hususunda bir konsenss olumutur.
Dolaysyla dilin kayna problemi varlk problemiyle yani insann douu ve tarih
geliimiyle birlikte ele alnmaldr. Ayrca dilin ortaya knn akl, dnce ve bilinle
de sk bir ilikisi vardr. Akl, dnce vb. biyolojik yetiler olmadan dilin varlndan
bahsetmek mmkn deildir. Dolaysyla yaratc ya insana konuma ve dil diye ifade
edebileceimiz beyn kabiliyetini dorudan retmi ya da insan dili ortaya
karabilecek yeteneklerle donatmtr. retmenin ekli vahiy ve ilham yoluyla
olabilecei gibi onda bu konuda zorunlu bir bilgi yaratma suretiyle yahut baka yollarla
da olabilir. nsann doutan sahip olduu konuabilme kabiliyeti ancak bir toplum
iinde ortaya kar. Bu sebeple bir dilde kullanlan kelimelerin anlamlarna delleti
uzlamsaldr. Yani dilin ortaya knda uzlamann da rol vardr.


194

KAYNAKA
Akgen, Alparslan, Bilgi Felsefesi, nsan Yaynlar, stanbul, 1992.
Ahmed kir, Tavrul-va, (el-Mecmatul- vaiyye iinde), Sefa ve Enver
Matbaas, stanbul, 1311h.
Akarsu, Bedia, Wilhelm von Humboldtda Dil Kltr Balants, stanbul,
1998.
Aksan, Doan, Her Ynyle Dil Ana izgileriyle Dilbilim, Trk Dil Kurumu,
Ankara, 2003.
__________, Dil, u Byl Dzen, Bilgi Yaynlar, Ankara, 2003.
Altunya, Hlya, Frbde Dil Felsefesi, (Baslmam Yksek Lisans Tezi,
Sleyman Demirel niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Felsefe ve Din Bilimleri
Ana Bilim Dal), Isparta, 2003.
el-Als, Ebu'l-Fal ehbeddn Mahmd b. Abdullah, Ru'l-men f
tefsri'l-urni'l-am ve's-sebi'l-men, (tsh. Muhammed Hseyin el-Arab), Dr'l-
Fikr, Beyrut, 1417/1997.
el-mid, Seyfeddn Ebu'l-Hasan Ali b. Muhammed, el-km f uli'l-akm,
Drl-Ktbil-Hidiviyye, Kahire, 1332/1914.
Aristo, Kitbul-ibre, (en-Nal-kmil li-manti Aristo iinde), (thk. Ferd
Ceber), Drl-Fikril-Lbnn, Beyrut, 1999.
el-Arns, Fahreddn, sc fil-mant ve yelhi risletul-va vel-istinratu
fil-istire, (thk. Muhammed Halil iek), el-Mektebetul-hanfiyye, stanbul, [t.y]
Assubayii, S.H., bn Haldn and not Chomsky: The true Originator Of The
Theory Of Language Faculty, (Mecelletu Cmiati Ummil-ur, Say: 10), 1415h.


195
Ayn, Bedruddn Eb Muhammed Mahmd b. Ahmed,Umdetul-ri eru
ail-Bur, (thk. Sdk Ceml Attr), Drul-Fikr, Beyrut, 1422/2002.
Aysever, R. Levent, Kratylos: Adlarn Doruluu ve Bilgi, (Hacettepe
niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 19, Say: 2), Aralk 2002.
Ayverdi, lhan, Misalli Byk Trke szlk, Kubbealt Neriyt, stanbul,
2005.
el-Blln, Eb Bekr Muhammed b. Tayyib, et-Tarb ve'l-ird, (thk.
Abdlhamd b. Ali Eb Zend), Messeset'r-Risle, Beyrut, 1413/1993.
Banguolu, Tahsin, Trkenin Grameri, Baha Matbaas, stanbul, 1974.
el-Basr, Ebu'l-Hseyin Muhammed b. Ali b. et-Tayyib, el-Mutemed f ulil-
fh, Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut, [t.y.]
Bakan, zcan, nsan Dilinin Douu, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten
Dergisi, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1968.
el-Beav, Eb Muhammed Muhyis-snne Hseyin b. Mesd, Tefsr'l-
Beav (Melim't-tenzl), (thk. Muhammed Abdullah en-Nemr ve dierleri), Dru
ayyibe, Riyad, 1414/1993.
Bolay, M. Naci, Dellet, DA, IX, stanbul, 1994.
Bozgz, Faruk, Dilin Kayna ve lk Dil Problemi, (Dicle niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, Cilt: 5, Say: 2), Diyarbakr, 2003.
Bur, Eb Abdillh Muhammed b. smail, aul-Bur, Drul-ad,
Kahire, 1425/2004.
Cassrer, Ernst, nsan stne Bir Deneme, (ev. Necla Arat), Yap Kredi
Yaynlar, stanbul, 1997.
el-Cevher, Eb Nasr sml b. Hammd el-Frb, es-: Tcl-lua ve
ul-Arabiyye, (thk. ihbddn Eb Amr), Drl-Fikr, Beyrut, 1418/1998.


196
el-Cuveyn, Eb'l-Mel mam'l-arameyn Abdlmelik b. Abdillh b. Yusuf,
el-Burhn f ulil-fh, (thk. Abdlazm ldb), Cmiatu Katar, Devha, 1399.
ec-Crcn, Ali b. Muhammed Seyyid e-erf, et-Tarft, Drul-kutubil-
ilmiyye, Beyrut, 1403/1983.
kar, Mehmet irin, Nahivciler ile Mantklar Arasndaki Tartmalar,
(Baslmam Doktora Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits), stanbul,
2001.
Dilaar, Agop, Dil, Diller ve Dilcilik, Ankara, 1968.
Durmu, smail, bn Hazm, DA, XX, stanbul, 1999.
Durusoy, Ali, Aristotalesten Gazzlye Klasik Mantkta Anlam Kuram,
(Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 28), stanbul, 2006.
Ebus-suud, Muhammed b. Muhammed b. Muhyiddin el-md Ebussuud
Efendi, Tefsru Ebis-Sud el-musemm bi irdil-alis-selm il mezyl-Kitbil-
kerm, Dru yai't-Turi'l-Arab, Beyrut, 1414/1994.
Eco, Umberto, Avrupa Kltrnde Kusursuz Dil Aray, (ev. Kemal Atakay),
Literatr Yaynclk, stanbul, 2004.
el-Egn, brahim b. Halil, Metnun fil-va, (Mecmatul-vaiyye iinde),
Sefa ve Enver Matbaas, stanbul, 1311h.
el-Egn, Muhammed Rahm, el-Ucletur-ramiyye erur-Rislatil-
vaiyye, (el-Mecmatul-vaiyye iinde), Safa ve Enver Matbaas, stanbul, 1311h.
el-Endels, Eb ayyn Muhammed b. Yusuf, Tefsir'l-bari'l-mu, Dr'l-
Fikr, Kahire, 1403/1983.
__________, en-Nehr'l-md mine'l-Bari'l-mu, (thk. mer Esad), Dr'l-
Cl, Beyrut, 1416/1995.


197
el-Endels, Eb Muhammed Abdlhak b. Glib bn Atyye, el-Muarrer'l-
vecz f tefsri'l-Kitbi'l-azz, (thk. Abdsselm Abdfi Muhammed), Drl-
Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1413/1993.
Ens, brahim, Delletul-elf, Mektebetul-Encil, Msr, 1991.
Ergin, Muharrem, niversiteler in Trk Dili, Boazii Yaynlar, stanbul,
1986.
el-Ermev, Eb Abdullah Taceddin Muhammed b. el-Hseyin, el-l minel-
Mal f ulil-fh, (thk. Abdsselm Mahmd Eb Nc), Bingazi, 1994.
el-Ermev, Sircddn Mahmd b. Eb Bekr, et-Tal minel-Mal, (thk.
Abdlhamid Ali Eb Zneyd), Beyrut, 1408/1988.
el-Ezher, Eb Mansr Muhammed b. Ahmed, Tehbl-la, (thk.
Muhammed Ali en-Neccr, Abdlhalm en-Neccr), Kahire, [t.y.]
Frb, Eb Nasr b. Muhammed b. Tarhn, ul-ulm, (thk. Ali bu
Mulhim), Dru ve Mektebetl-Hill, Beyrut, 1996.
__________, Kitbul-urf, (thk. Musin Mehd), Drul-Mer, Beyrut,
1990.
__________, Kitbul-Elfi'l-mustamele fi'l-mant, (thk. Muhsin Mehd),
Drul-Mer, Beyrut,1986.
__________, Mantkta Kullanlan Lafzlar, (ev. Sadk Trker), (Kutadgubilig
Dergisi, Say: 2), stanbul, 2002.
__________, eru'l-Frb li-kitbi Aristtls fi'l-ibre, (thk. Wilhelm
Kutsch - Stanley Marrow), Dru'l-Mer, Beyrut, 1986.
el-Frzbd, Mecdddn Muhammed b. Yakb b. Muhammed, el-msul-
mu, Messeset'r-Risle, Beyrut, 1413/1993.


198
el-Gazzl, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed, el-Menl min taltil-
ul, (thk. Muhammed Hasan Heyt), Drul-fikr, Dmak, 1400-1980.
__________, el-Mustaf min ilmil-ul, (thk. amza b. Zheyr f),
eriketl-Medinetil-Mnevvere li-baa ven-ner, Cidde, 1413.
__________, el-Maadul-esn f eri esmillhil-sn, Drl-Ktbil-
lmiyye, Beyrut, [t.y.]
__________, Miyrul-ilmi f fennil-man, Drul-Endels, Beyrut, [t.y.]
Gelenbev, smail, eru sagc, (thk. Abdullah Hidnmez), el-Mektebetul-
anfiyye, stanbul, [t.y]
Hacerzde, Receb Efendi, erur-Risletil-cedide alal-avaidil-vaiyye,
stanbul, 1308h.
Hall b. Ahmed, Kitbul-Ayn, (thk. Mehd el-Mahzm - brahim es-
Semerr), Beyrut, 1408/1988.
Herodotos, Herodot Tarihi, (ev. Mntekim kmen), Remzi Kitabevi,
stanbul, 1973.
Hewes, Gordon Winant, Dilin Douuna likin Kuramlar, (ev. Hasan
Boynukara - Blent C. Tanrtanr), Yznc Yl niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi
Yaynlar, Van, 1993.
bn Cinn, Ebul-Feth Osmn, el-ai, (thk. Muhammed Al en-Neccr),
Drul-Kitbil-Arab, Beyrut, 1371/1952.
bn Fris, Eb'l-Hseyin Ahmed b. Faris b. Zekeriyy, es-ib fi fhil-lua
ve snenil-Arab f kelmih, el-Mektebets-Selefiyye, Kahire, 1910/1324.
__________, Mucemu meysi'l-la, (thk. Abdsselm Muhammed Hrn),
Kahire, 1392/1972.


199
__________, Mcmel'l-lua, (thk. Zheyr Abdlmuhsin Sultn),
Messeset'r-Risle, Beyrut, 1404/1984.
bn acer el-Asaln, Ahmed b. Ali, Fetul-br bi eri ail-Bur,
(thk. Abdlazz b. Abdillh b. Bz), Drul-Fikr, Beyrut, 1414/1993.
bnul-Hcib, Eb Amr Cemaleddn Osman b. mer b. Eb Bekr, Mutaaru
Mntehas-sul vel-emel fi ilmiyyil-ul vel-cedel, (thk. Ner amd), Beyrut,
1427/2006.
bn aldn, Abdurrahmn bin Muhammed, el-Muaddime, (thk. Derv el-
Cuveyd), el-Mektebetl-Asriyye, Beyrut, 1996.
bn aldn, Abdurrahmn bin Muhammed, el-Muaddime, (thk. Ali
Abdulvhid el-Vf), Kahire, 1401/1981.
bn azm, Eb Muhammed Ali, el-km f uli'l-akm, (thk. Ahmed
Muhammed kir), Matbaatul-Asme, Kahire, 1970.
bn Him, Eb Muhammed Cemaleddin Abdullah b. Yusuf, eru ri'-
eheb f marifeti kelmi'l-Arab, (Birlikte: Mnteha'l-ereb bi-tai eri ri'-
eheb, Muhammed Muhyiddin Abdlhamid), Kahire, 1936.
bn Ker, Ebl-Fid madddin smail b. mer, Tefsirl-urnil-Am,
(thk. Sm b. Muhammed es-Selme), Dru ayyibe, Riyad, 1418/1997.
bn Manr, Eb'l-Fal Cemeladdn Muhammed b. Mkerrem, Lisn'l-Arab,
Dru dr, Beyrut, [t.y.]
bn Sn, Eb Ali, e-if el-Mant el-bre, (thk. Mahmd el-Hudayri),
Dr'l-Kitbi'l-Arab, Kahire, 1390/1970.
__________, et-Tenbht vel-irt, (nr. Mahmd ehbi), Tahran, 1339h.
__________, aretler ve Tenbihler, (Metin ve eviri: Ali Durusoy, Muhittin
Macit, Ekrem Demirli), Litera Yaynclk, stanbul, 2005.


200
__________, Kitbu-if: Manta Giri, (Metin ve eviri: mer Trker),
Litera Yaynclk, stanbul, 2006.
bn Teymiyye, Ebul-Ksm Ahmed b. Abdlhalm el-mn, (thk. Muhammed
ez-Zebd), Drul-kitbil-Arab, Beyrut, 1414/1992.
el-c, Aududdn Abdurrahmn b. Ahmed, erul-Aud al Mutaril-
Mntehal-ul, Beyrut, 1421/2000.
d, Muhammed, el-Meleket'l-lisniyye f naari bn aldn, lem'l-Ktb,
Kahire, 1979.
md Htim, Fi fhil-lati ve triil-kitbe, Trablus, 1391/1982.
skendern, Abdulkadir, Sfun-neb f ilmil-va (Mecmatun tetemilu
al amsi resil iinde), sitne Kitabevi, stanbul, 1341h.
Kad Abdlcebbr, Eb'l-Hasan Abdlcebbr b. Ahmed, el-Mun f ebvbi't-
tevd ve'l-adl, (VII. cilt), (thk. brahim el-byr), Matbaatu dril-ktb, Kahire,
1380/1961.
el-asalln, ehabuddn Eb Abbs Ahmed b. Muhammed e-fii,
rdus-sr li eri ail-Bur, (Muhammed Abdlazz el-lid), Drul-
Ktubil-lmiyye, Beyrut, 1416/1996.
el-Kazvini, Eb'l-Mel Celleddn Muhammed el-Hatb, Telul-Mift,
irket-i Sahafiye-i Osmaniye, 1312.
Kayaalp, sa, letiim ve Dil, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1998.
el-Knnevc, es-Seyyid Muhammed Sddk Hasan Hn, el-Bula f ulil-la,
(thk. Ner Muhammed Mekteb), Drul-Beiril-slmiyye, Beyrut,1988.
Kran, Zeynel, Dilbilim Akmlar, Onur Yaynlar Ankara, 1996.
Kitb Mukaddes, Kitb Mukaddes irketi, stanbul, 1997.


201
Komisyon, ocukta Dil ve Kavram Geliimi, Anadolu niversitesi Yaynlar,
Eskiehir, 2003.
el-Kurtub, Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Eb Bekr, el-Cmi li-
akmi'l-ur'n, (thk. Abdullah b. Abdlmuhsin et-Trk), Messesetr-Risle,
1427/2006.
Kuu, Ali, Unduz-zevhir fi-arf, (thk. Ahmed Aff), Kahire,
1421/2001.
Kkkalay, Hseyin, Kurn Dili Arapa, Deniz Kular Matbaas, Konya,
1969.
Langhade, Jacques, Minel-urni ilel-Felsefe, (ev. Vech Esad),
Menrtu Vizrati-akfe, Dmak, 2000.
Martnet, Andre, levsel Genel Dilbilim, (ev. Berke Vardar), Multlngual
Yaynlar, stanbul, 1998.
Mehmed Hlis, Mznul-ehn, (Mantk Metinleri 1 iinde, haz. Kudret
Bykcokun), aret Yaynlar, stanbul, [t.y.].
el-Mevdd, Ebul-Al Tefhmul-urn, (ev. Ahmed Asrar), stanbul, 1997.
Mevlana Abdurrahim, eru Unduz-zevhir fi-arf, [y.y.], [t.y.].
Muhammed Ahmed Amyira, ktisbul-lati inde bni aldn ve
mevifuhu beynel-medreseteynil-marifiyye ves-sulkiyye, (ed-Dirsetul-slmiyye,
Mc. 37, Say: 3), slamabat, 2002.
Olguner, Fahrettin, Frb, Akademi Kitbevi, zmir,1993.
zdem, Ragp Hulsi, Dil Treyii Teorilerine Toplu Bir Bak, Ankara, 1944.
zdemir, brahim, Va lminin Douu, Tarihi Geliimi ve Dier Disiplinlerle
likisi, (Baslmam Yksek Lisans Tezi, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits),
Elaz, 2005.


202
Platon, Kratylos, Diyaloglar 1, (ev. Teoman Aktrel), Remzi Kitabevi,
stanbul,1982.
Porzig, Walter, Dil Denen Mucize, (ev. Vural lk), Kltr ve Turizm
Bakanl Yaynlar, Ankara, 1985.
er-Rz, Eb Abdullah Fahreddn Muhammed b. mer, el-Mal f ilmi
uulil-fh, (thk. aha Cbir Feyy el-Alvn)), Beyrut, 1412/1992.
__________, et-Tefsr'l-kebr (Meft'l-ayb), Dru yi't-Tri'l-Arab,
Beyrut, 1934.
Reber, M. Sait, Dil Felsefesi, Felsefe, Ankuzem Yaynlar, Ankara, 2006.
Roy Harris ve Tablot J. Taylor, Dilbilimi Dnnde Dnm Noktalar I, (ev.
Eser E. Taylan ve Cem Taylan), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2002.
Saaklzde, Muhammed b. Eb Bekr el-Mara, Tertbul-ulm, (thk.
Muhammed b. sml es-Seyyid Ahmed), Beyrut, 1408/1988.
Said Paa, Huls-i mantk, (Mantk Metinleri 1 iinde, haz. Kudret
Bykcokun), aret Yaynlar, stanbul, [t.y.]
Saussure, Ferdinand De, Genel Dilbilim Dersleri, (ev. Berke Vardar),Trk Dil
Kurumu Yaynlar, Ankara, 1976.
Saygn, Alkm, Platon ve Dil Felsefesi, http://www.mevsimsiz.com.tr
Searle, John R., Zihin, Dil ve Toplum, Litera Yaynclk, stanbul, 2006.
es-Sekkk, Eb Yab Sirceddn Yusuf b. Eb Bekr b. Muhammed,
Miftul-ulm, El-Mektebet'l-lmiyye, Beyrut, [t.y.]
Seyyid Kutub, F lli'l-ur'n, Dr'-ur, Beyrut, 1405/1985.
Songar, Ayhan, Dil ve Dnce, stanbul, 1986.


203
es-Subk, Eb Nasr Tacuddn Abdulvahhb b. Ali b. Abdulkf, Raful-cib
an Mutari bnil-cib, (thk. Ali Muhammed Muavva, dil Ahmed
Abdlmevcd), Beyrut, 1419-1999.
es-Sr, Eb Bekr, el-Luma f ilmil-va, (Mecmatun tetemilu al amsi
resil iinde), sitne Kitabevi, stanbul, [t.y.]
Suyt, Celleddn Abdurrahmn, el-Muzhir f ulmil-lati ve envihe,
Beyrut, 1987.
__________, el-tir f ilmi uli'n-nav, (thk. Mahmd Sleyman Ykt),
Darl-Marifetil-Cmiiyye, skenderiye, 1426/2006.
arra, Abdllatif, bn azm ridul-fikril-ilm, Beyrut, [t.y.]
ensoy, Sedat, Lafz, DA, XXVII, Ankara, 2003.
__________, Mna, DA, XXVII, Ankara, 2003.
__________, Abdulkhir el-Crcnde Anlam Problemi, (Baslmam Doktora
Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits), stanbul, 2001.
e-evkn, Eb Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed, rdul-ful il
tah ilmil-ul, (thk. Eb Musab Muhammed Sad el-Bedri), Messeset'l-
Ktbi'-ekfiyye, Beyrut, 1412/1992.
__________, Fet'l-kadr : el-cmi beyne fenneyir-rivaye ve'd-diraye min
ilmit-tefsr, (thk. Abdurrahman Umeyra), Drl-Vef, Mansure, 1418/1997.
e-aber, Eb Cafer bn Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid, Tefsrt-aber
Cmil-beyn an tevli yil-urn, (thk. Abdullah b. Abdlmuhsin et-Trk), Dru
lemil-Ktb, Riyad, 1424/2003.
et-Taftzn, el-Muavvel eru Telsi Miftil-ulm, Sadeddn Mesd b.
mer b. Abdullah, (thk. Abdlhamd Hindv), Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut,
1422/2001.


204
Takprzde, Eb'l-Hayr smddn Ahmed Efendi, Mevtul-ulm, (trc.
Kemleddn Mehmed Efendi), Dersadet: kdam Matbaas, 1313h.
Et-Tehnev, Muhammed Ali, Mevsatu kefi lti'l-fnn ve'l-ulm,
1158/1745 (takd. Ref el-Acem; thk. Ali Dahrc; ev. Corc Zeynt, Abdullah el-
lid), Mektebetu Lbnan, Beyrut, 1996.
Tucu, Tuncer, Felsefe Tarihi, Sorun Yaynlar, stanbul, 1985.
et-Ts, Eb Cafer Nasruddn, erul-rt vet-tenbht (el-rt vet-
tenbht iinde), Drul-marif, Kahire, [t.y.]
Trker, Sadk, Frbde Dil ve Mantk likisi, (Kutadgubilig Dergisi, Say:
1), stanbul, 2002.
Uluda, Sleyman, Mukaddime Tercmesi, Dergh Yaynlar, stanbul, 1983.
el-Vf, Ali Abdulvhid, lmul-la, Mektebetu Nahati Msr, Kahire,
1377/1957.
Vedi Vsf Mustafa, bn azm ve mevifuhu minel felsefe vel-mant,
Abudabi, 2000.
Weiss, Bernard George, lm al-Wad: An Introductory Account of a Later
Muslim Philologcal Scence, (Arabica, Say: 34), Leden, 1987.
__________, A Theory of The Parts of Speech in Arabic (Noun, Verb and
Particle): A Study in lm al-Wad, (Arabica, Say: 23), Leden, 1976.
__________, Language in Orthodox Muslim Thought: A Study of Wad al-
Lughah and Its Development, Princeton University, 1966.
__________, Medieval Muslim Discussions of The Origin of Language,
(ZDMG, Say: 124), Wesbaden, 1974.


205
__________, Ortaa slam limlerinin Dilin Menei le lgili Tartmalar
(ev. dem Yn), (Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 25),
stanbul, 2005.
Yavuz, Mehmet, bn Cinn Hayat ve Arap Gramerindeki Yeri, (Baslmam
Doktora Tezi, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Arap Dili ve Edebiyat
Bilim Dal), stanbul, 1996.
Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, Hak Dini Kurn Dili, Matbaa-i Ebuz-
Ziya, stanbul, 1935.
Yldrm, Abdullah, Va lmi ve Unduz-Zevhir/Ali Kuu (nceleme
Deerlendirme), (Baslmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits), stanbul, 2007.
Yldrm, Celal, lmin Inda Asrn Kurn Tefsiri, Anadolu Yaynlar, zmir,
1986.
ez-Zebd, Eb'l-Feyz Muhammed Murtaza el-Huseyn, Tac'l-ars min
cevhiri'l-ms, (thk. brhim Terzi), Dru hyai't-Tri'l-Arab, Beyrut, 1405/1985.
ez-Zemaher, Eb'l-Ksm Crullh Mahmd b. mer b. Muhammed, el-
Kefu an haii't-tenzl ve uyni'l-evl f vchi't-tevl, Dr'l-Fikr, Beyrut,
1397/1977.
ez-Zerke, Bedruddin Muhammed b. Bahdr b. Abdillh e-fi, el-Barul-
mu, ardaka, 1413-1992.
Zeydn, Corc, el-Felsefetul-laviyye vel-elful-arabiyye, Matbaatul-
hill, Kahire, 1904.
ez-Zerke, Eb Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahadr b. Abdullah,
Selsilu-eheb, (thk. Muhammed el-Muhtr b. Muhammed el-Emn e-inkt),
Kahire, 1411/1990.


206
ez-Zeyd, Ksid Ysir, Fhul-latil-Arabiyye, Drul-furn, Ammn,
2004.