Yêu thương gửi các con A4K75 - Mong các con luôn bình an!

Sinh lý häc ChuyÓn hãa vµ ®iÒu nhiÖt

************************

1. ChuyÓn ho¸ chÊt

ChuyÓn ho¸ lµ toµn bé c¸c ph¶n øng ho¸ häc diÔn ra trong c¬ thÓ sèng. Cã hai lo¹i
ph¶n øng ho¸ häc lµ c¸c ph¶n øng tæng hîp vµ c¸c ph¶n øng tho¸i ho¸.
Thµnh phÇn ho¸ häc cña tÕ bµo kh«ng cè ®Þnh mµ lu«n lu«n thay ®æi: lóc nµo còng
cã mét sè ph©n tö ®ang ph©n chia vµ mét sè kh¸c ®ang ®-îc tæng hîp. Hai qu¸ tr×nh tæng
hîp vµ tho¸i ho¸ lu«n c©n b»ng nhau, t¹o thµnh tr¹ng th¸i c©n b»ng ®éng cña c¬ thÓ.
ChuyÓn ho¸ c¸c chÊt bao gåm chuyÓn ho¸ glucid, lipid, protid, c¸c chÊt kho¸ng,
vitamin vµ n-íc. Ch-¬ng nµy chØ ®Ò cËp ®Õn chuyÓn ho¸ c¸c chÊt dinh d-ìng lµ glucid,
lipid vµ protid.
1.1. ChuyÓn ho¸ glucid
1.1.1. D¹ng glucid trong c¬ thÓ
C¸c s¶n phÈm tiªu ho¸ cuèi cïng cña glucid trong èng tiªu ho¸ lµ c¸c monosaccarid
nh-: glucose, fructose, galactose... trong ®ã glucose chiÕm 80%. C¸c monosaccarid ®-îc
hÊp thu qua ruét, vµo m¸u tÜnh m¹ch cöa vÒ gan, tham gia vµo c¸c qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ ë
tÕ bµo gan vµ c¸c tÕ bµo kh¸c trong c¬ thÓ nhê sù vËn chuyÓn cña m¸u trong hÖ thèng tuÇn
hoµn. ë gan, mét phÇn glucid ®-îc chuyÓn thµnh glycogen lµ d¹ng dù tr÷ ®-êng cña c¬
thÓ.
Trong c¬ thÓ, glucid tån t¹i d-íi c¸c d¹ng:
- D¹ng vËn chuyÓn trong m¸u lµ c¸c monosaccarid nh- glucose, fructose, galactose,
nh-ng chñ yÕu lµ glucose. Cã thÓ nãi glucose lµ d¹ng monosaccarid chñ yÕu vËn chuyÓn
trong m¸u, chiÕm tíi 90-95% sè l-îng monosaccarid vËn chuyÓn trong m¸u.
- D¹ng kÕt hîp víi c¸c lipid hoÆc protid ®Ó tham gia vµo thµnh phÇn cÊu t¹o cña tÕ
bµo ë c¸c m« trong c¬ thÓ.
- D¹ng dù tr÷ lµ glycogen ë gan. Khi thiÕu hôt glucose trong c¬ thÓ, c¸c tÕ bµo gan
l¹i ph©n gi¶i glycogen thµnh glucose ®Ó cung cÊp cho c¬ thÓ. Glycogen ®-îc dù tr÷ ë gan
lµ chñ yÕu, nã cßn ®-îc dù tr÷ mét phÇn trong c¬ vµ trong tÕ bµo.
1.1.2. Vai trß cña glucid
Glucid lµ nguån cung cÊp n¨ng l-îng chñ yÕu cho c¬ thÓ, n¨ng l-îng do glucid cung
cÊp chiÕm 80% n¨ng l-îng trong khÈu phÇn ¨n. Glycogen lµ kho dù tr÷ n¨ng l-îng, cßn
glucose lµ chÊt cung cÊp n¨ng l-îng trùc tiÕp cho c¬ thÓ.

1
 Yêu thương gửi các con A4K75 - Mong các con luôn bình an!

Ngoµi ra, glucid cã vai trß t¹o h×nh cña c¬ thÓ, nã tham gia vµo c¸c thµnh phÇn cÊu
t¹o cña nhiÒu c¬ quan, bé phËn trong c¬ thÓ nh- sôn, da, thµnh ®éng m¹ch, van tim, gi¸c
m¹c, vá myelin cña sîi thÇn kinh, tham gia vµo thµnh phÇn cña tinh dÞch, dÞch ngo¹i bµo
nh- huyÕt t-¬ng, dÞch kÏ, dÞch æ khíp, dÞch kÝnh ...
Glucid cßn tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng chøc n¨ng cña c¬ thÓ. Th«ng qua vai trß t¹o
h×nh cña c¬ thÓ, glucid tham gia vµo nhiÒu ho¹t ®éng chøc n¨ng cña c¬ thÓ nh- b¶o vÖ,
miÔn dÞch, sinh s¶n, dinh d-ìng vµ chuyÓn ho¸, t¹o hång cÇu, ho¹t ®éng thÇn kinh, l-u tr÷
vµ truyÒn ®¹t th«ng tin di truyÒn qua c¸c thÕ hÖ tÕ bµo vµ thÕ hÖ c¬ thÓ th«ng qua ho¹t ®éng
cña RNA vµ DNA.
1.1.3. Vai trß trung t©m cña glucose trong chuyÓn hãa glucid
C¸c ®-êng ®¬n nh- fructose, galactose sau khi hÊp thu vµo m¸u sÏ ®-îc ®-a ®Õn
gan. ë gan, c¸c ®-êng nµy ®-îc chuyÓn thµnh glucose. Nh- vËy, glucose lµ s¶n phÈm cuèi
cïng cña hÇu hÕt c¸c ®-êng ®¬n, ®-êng ®«i vµ ®-îc vËn chuyÓn trong m¸u ®Õn c¸c tÕ bµo
cña c¬ thÓ.
Toµn bé qu¸ tr×nh t¹o ®-êng míi tõ c¸c acid amin vµ acid bÐo, qu¸ tr×nh ph©n gi¶i
glycogen dù tr÷ ë gan ®Òu qua giai ®o¹n chuyÓn ho¸ cña glucose. V× vËy, glucose trë thµnh
vai trß trung t©m cña chuyÓn ho¸ glucid. Ph©n gi¶i hoµn toµn mét ph©n tö glucose cung cÊp
cho c¬ thÓ 38 ATP. Khi thõa glucose, c¬ thÓ sÏ dù tr÷ d-íi d¹ng glycogen, khi thiÕu glucose,
c¬ thÓ huy ®éng tõ nguån dù tr÷ vµ tæng hîp ®-êng míi tõ c¸c acid amin vµ acid bÐo.
Nång ®é glucose trong m¸u lu«n lu«n ®-îc duy tr× æn ®Þnh ë møc 80 - 120 mg%.
1.1.4. Nhu cÇu glucid cña c¬ thÓ
Nhu cÇu glucid th-êng kh«ng ®-îc quy ®Þnh trùc tiÕp mµ dùa vµo nhu cÇu n¨ng
l-îng vµ tû lÖ n¨ng l-îng gi÷a ba chÊt dinh d-ìng sinh n¨ng l-îng ®Ó tÝnh ra. Theo tµi liÖu
cña ViÖn Dinh d-ìng ViÖt Nam 1994, nhu cÇu n¨ng l-îng cho trÎ em tõ 1-3 tuæi lµ 1300
Kcal/ngµy vµ cña ng-êi tr-ëng thµnh nam giíi lµ tõ 2300-2500 Kcal/ngµy, ®èi víi phô n÷
cã thai 3 th¸ng cuèi céng thªm 350 Kcal/ngµy, phô n÷ ®ang cho con bó 6 th¸ng ®Çu céng
thªm 550 Kcal/ngµy. Trong tæng sè n¨ng l-îng ®-îc cung cÊp cho c¬ thÓ hµng ngµy, n¨ng
l-îng do protid cung cÊp chiÕm 12-15%, n¨ng l-îng do lipid cung cÊp chiÕm 15-20%, phÇn
cßn l¹i lµ do glucid cung cÊp chiÕm 65-70%. Nh- vËy, c¬ thÓ ®-îc cung cÊp n¨ng l-îng
chñ yÕu lµ tõ glucid.
Thøc ¨n lµ nguån cung cÊp glucid chñ yÕu cho c¬ thÓ, c¸c chÊt cã nhiÒu glucid
th-êng ®-îc dïng lµ g¹o tÎ, g¹o nÕp, ng«, bét m× ...
1.1.5. ChuyÓn ho¸ glucose trong tÕ bµo
Glucose m¸u qua mµng tÕ bµo theo ph-¬ng thøc vËn chuyÓn tÝch cùc vµo bµo t-¬ng råi vµo
ty l¹p thÓ. Qu¸ tr×nh nµy chÞu ¶nh h-ëng nhiÒu cña insulin tuþ v× insulin lµm t¨ng tÝnh thÊm

2
Glycogen
Insulin Hexokinase Phosphorylase
 Yêu thương gửi các con A4K75 - Mong các con luôn bình an!

cña mµng tÕ bµo ®èi víi glucose. T¹i ty l¹p thÓ, glucose ®-îc chuyÓn ho¸ theo hai h-íng:
tæng hîp thµnh glycogen vµ chuyÓn ho¸ sinh n¨ng l-îng.

Qu¸ tr×nh tæng hîp thµnh glycogen:

Glucose vµo tÕ bµo, d-íi t¸c dông cña enzym hexokinase t¹o thµnh glucose - 6-
phosphat, d-íi t¸c dông cña enzym glycogen synthetase, tæng hîp thµnh glycogen, tÝch l¹i.
Glycogen trong c¸c tæ chøc, ®Æc biÖt trong tæ chøc c¬, ®ãng vai trß ®Öm ®Ó gi÷ v÷ng
møc glucose 6 phosphat trong tÕ bµo. Ngoµi tÕ bµo gan ra, c¸c tÕ bµo kh¸c kh«ng cã kh¶
n¨ng biÕn glycogen thµnh glucose v× c¸c tÕ bµo ngoµi gan kh«ng cã enzym phosphatase ®Ó
chuyÓn glucose - 6 - phosphat thµnh glucose ®-îc.
Qu¸ tr×nh chuyÓn hãa glucose sinh n¨ng l-îng:
Khi tÕ bµo cÇn n¨ng l-îng, glycogen sÏ chuyÓn ho¸ theo hai giai ®o¹n:
- Tõ glycogen ®Õn acid pyruvic lµ giai ®o¹n ®-êng ph©n yÕm khÝ, gi¶i phãng 30.000
calo/ ph©n tö.
- Tõ acid pyruvic lµ giai ®o¹n oxy ho¸ trong vßng Krebs, gi¶i phãng 360.000 calo/
ph©n tö.
N¨ng l-îng tiÒm tµng trong ph©n tö glycogen ®-îc chuyÓn sang c¸c d©y nèi
phosphat giµu n¨ng l-îng cña ATP. TÊt c¶ ho¹t ®éng sinh lý cña tÕ bµo ®Òu lÊy n¨ng l-îng
trùc tiÕp tõ nh÷ng ph¶n øng cña ATP. C¸c d©y nèi cña 2 nhãm phosphat cuèi cïng cña ATP
chøa ®ùng nhiÒu n¨ng l-îng (11.000 calo mçi d©y nèi). Trong qu¸ tr×nh ®-êng ph©n yÕm

3
 Yêu thương gửi các con A4K75 - Mong các con luôn bình an!

khÝ, tõ glucoza - 6 - phosphat ®Õn acid pyruvic, mçi ph©n tö glucose cã thÓ cho kho¶ng
33.000 calo do d©y nèi phosphat giµu n¨ng l-îng cña ATP.
Acid lactic lµ d¹ng khö cña acid pyruvic vµ lµ mét d¹ng chuyÓn biÕn thuËn nghÞch
víi acid pyruvic trong tÕ bµo. Do ®ã, khi acid pyruvic t¨ng cao th× acid lactic còng cao.
Acid lactic khuyÕch t¸n qua mµng tÕ bµo lµm cho nång ®é cña nã trong dÞch ngo¹i bµo
t¨ng cao trong qu¸ tr×nh ®-êng ph©n yÕm khÝ.
Khi cã O2, acid lactic chuyÓn ho¸ theo hai ®-êng: chuyÓn ho¸ thµnh glycogen (ë
gan) vµ chuyÓn ho¸ thµnh acid pyruvic råi vµo vßng Krebs (ë c¸c tæ chøc).
Mçi ph©n tö glucose chuyÓn ho¸ trong giai ®o¹n ®-êng ph©n yÕm khÝ cho 2 ph©n tö
acid pyruvic råi tiÕp tôc oxy ho¸ trong vßng krebs cã kh¶ n¨ng cung cÊp 390.000 calo.
1.1.6. §iÒu hoµ chuyÓn hãa glucid
Cã hai c¬ chÕ ®iÒu hoµ chuyÓn ho¸ glucid ë møc c¬ thÓ, ®ã lµ c¬ chÕ thÇn kinh vµ
c¬ chÕ thÓ dÞch.
C¬ chÕ thÇn kinh: khi nång ®é glucose trong m¸u gi¶m, t¸c dông lªn vïng d-íi ®åi
g©y kÝch thÝch thÇn kinh giao c¶m, lµm t¨ng bµi tiÕt adrenalin vµ noradrenalin g©y
t¨ng ®-êng huyÕt.
C¬ chÕ thÓ dÞch: th«ng qua ho¹t ®éng cña c¸c hormon trong c¬ thÓ. C¸c hormon
lµm t¨ng ®-êng huyÕt gåm GH cña tuyÕn yªn, T3 - T4 cña tuyÕn gi¸p, cortisol cña tuyÕn vá
th-îng thËn, adrenalin cña tuyÕn tñy th-îng thËn vµ glucagon cña tuyÕn tôy néi tiÕt.
Hormon lµm gi¶m ®-êng huyÕt lµ insulin cña tuyÕn tôy néi tiÕt.
Ngoµi ra, cßn cã vai trß cña thËn: khi nång ®é glucose trong m¸u t¨ng cao qu¸ møc
®iÒu hoµ cña c¸c yÕu tè thÇn kinh vµ thÓ dÞch kÓ trªn th× thËn tham gia ®iÒu hoµ ®-êng huyÕt
b»ng c¸ch gi¶m t¸i hÊp thu glucose vµ th¶i glucose theo n-íc tiÓu, ®©y lµ mét trong nh÷ng
nguyªn nh©n g©y nªn bÖnh ®¸i th¸o ®-êng.

1.1.7. Rèi lo¹n chuyÓn ho¸ glucid

- H¹ ®-êng huyÕt: khi møc ®-êng huyÕt thÊp d-íi møc 50mg% lµ h¹ ®-êng huyÕt.
Nguyªn nh©n cã thÓ do ®ãi, rèi lo¹n hÊp thu hoÆc do -u n¨ng tôy néi tiÕt g©y bµi tiÕt qu¸
nhiÒu insulin.
BiÓu hiÖn h¹ ®-êng huyÕt: bÖnh nh©n cã thÓ cã c¶m gi¸c ®ãi, to¸t må h«i, tim ®Ëp
nhanh, nÕu kh«ng cÊp cøu kÞp thêi bÖnh nh©n cã thÓ h«n mª vµ chÕt.
- T¨ng ®-êng huyÕt: ®-êng huyÕt lóc ®ãi v-ît qu¸ 6,7 mmol/lÝt (140 mg/dl) lµ t¨ng
®-êng huyÕt, nguyªn nh©n th-êng lµ do bÖnh lý cña hÖ néi tiÕt nh- nh-îc n¨ng tuyÕn tôy,
-u n¨ng tuyÕn yªn, -u n¨ng tuyÕn th-îng thËn.
C¸c tr-êng hîp bÖnh lý lµm t¨ng ®-êng huyÕt th-êng dÉn ®Õn bÖnh ®¸i th¸o ®-êng.
BÖnh ®¸i th¸o ®-êng cã hai thÓ lµ thÓ phô thuéc insulin vµ thÓ kh«ng phô thuéc insulin.

4
 Yêu thương gửi các con A4K75 - Mong các con luôn bình an!

+ ThÓ phô thuéc insulin (®¸i th¸o ®-êng typ I) th-êng gÆp ë ng-êi trÎ cã c¸c triÖu
chøng l©m sµng nh- ¨n nhiÒu, ®¸i nhiÒu, uèng nhiÒu vµ gÇy nhiÒu.
+ ThÓ kh«ng phô thuéc insulin (®¸i th¸o ®-êng typ II) triÖu chøng th-êng ©m thÇm
h¬n. ThÓ nµy th-êng gÆp ë ng-êi lín tuæi vµ kh¸ng l¹i insulin ngo¹i sinh.
§¸i th¸o ®-êng ë giai ®o¹n cuèi cña c¶ hai thÓ (giai ®o¹n nÆng) th-êng g©y nªn c¸c
triÖu chøng: ¨n nhiÒu, ®¸i nhiÒu, uèng nhiÒu, gÇy nhiÒu. §-êng huyÕt t¨ng cao, cã khi tíi

300 - 1200 mg%. XuÊt hiÖn ®-êng trong n-íc tiÓu (®-êng niÖu), Na trong m¸u gi¶m do
c¸c thÓ cetonic bµi tiÕt kÐo theo Na+, h¬i thë cã mïi aceton.
§Þnh l-îng ®-êng huyÕt vµ ®-êng niÖu lµ c¸c xÐt nghiÖm ®Ó x¸c ®Þnh møc ®é ®-êng
huyÕt b×nh th-êng hay cã rèi lo¹n, gi¶m hay t¨ng ®-êng huyÕt, ®Æc biÖt lµ ë giai ®o¹n sím
cña bÖnh. Khi møc ®é bÖnh ®· nÆng, ngoµi viÖc xÐt nghiÖm ®-êng th× cã nhiÒu triÖu chøng
kh¸c cã thÓ nhËn biÕt ®-îc nh- h¬i thë cã mïi aceton, ®i tiÓu xong thÊy cã hiÖn t-îng kiÕn
b©u vµo n-íc tiÓu.
1.2. ChuyÓn ho¸ lipid
1.2.1. Ph©n bè lipid trong c¬ thÓ
Lipid lµ nh÷ng s¶n phÈm ng-ng tô cña c¸c acid bÐo vµ alcol. Trong c¬ thÓ, lipid ®-îc
chia thµnh 3 khu vùc :
- Lipid dù tr÷: chñ yÕu lµ triglycerid, tån t¹i trong c¸c tæ chøc mì d-íi da, c¸c hè
®Öm, mµng ruét... Khi ®ãi, c¬ thÓ sÏ sö dông mì dù tr÷.
- Lipid cÊu tróc: chñ yÕu lµ phospholipid vµ cholesterol, tham gia cÊu t¹o mµng tÕ
bµo, bao gåm mµng bµo t-¬ng vµ mµng c¸c bµo quan.
- Lipid l-u hµnh: chñ yÕu lµ phospholipid, triglycerid, cholesterol tù do vµ este hãa,
c¸c acid bÐo tù do, chóng ®-îc l-u hµnh trong m¸u. Do ®Æc tÝnh cña lipid lµ kh«ng tan trong
n-íc nªn lipid kh«ng l-u hµnh d-íi d¹ng tù do mµ g¾n víi protein, t¹o thµnh lipoprotein.
Lipoprotein lµ d¹ng vËn chuyÓn lipid trong c¬ thÓ nhê sù chuyÓn ®éng cña dßng
m¸u. Do tû träng vµ chøc n¨ng kh¸c nhau cña c¸c lo¹i lipoprotein trong huyÕt t-¬ng, ng-êi
ta chia lµm 5 lo¹i chÝnh:
- Chylomicron (CM)
CM lµ lipoprotein cã kÝch th-íc lín nhÊt, cã vai trß vËn chuyÓn triglycerid cña thøc
¨n (triglycerid ngo¹i sinh) tõ ruét ®Õn c¸c m« kh¸c.
- Lipoprotein cã tû träng rÊt thÊp (VLDL: very low density lipoprotein)
VLDL cã tû träng thÊp nhÊt trong 5 lo¹i lipoprotein. VLDL cã vai trß vËn chuyÓn
triglycerid néi sinh tõ gan ®Õn m« mì.
- Lipoprotein cã tû träng trung gian (IDL: intermediate density lipoprotein) cßn
®-îc gäi lµ VLDL tµn d-. IDL cã trong m¸u tuÇn hoµn víi sè l-îng nhá nh-ng cã thÓ tÝch

5
 Yêu thương gửi các con A4K75 - Mong các con luôn bình an!

lòy khi cã rèi lo¹n bÖnh lý vÒ chuyÓn hãa lipoprotein. IDL nhanh chãng ®-îc tÕ bµo gan
b¾t gi÷ vµ tho¸i hãa trong c¸c lysosom hoÆc chuyÓn thµnh LDL.
- Lipoprotein cã tû träng thÊp (LDL: low density lipoprotein)
LDL rÊt giµu cholesterol vµ ®-îc coi nh- mét d¹ng tho¸i hãa cña VLDL sau khi bÞ
mÊt ®i triglycerid. LDL cã vai trß vËn chuyÓn cholesterol ®Õn c¸c m« ngoµi gan. Nång ®é
LDL trong huyÕt t-¬ng tõ 3,38-4,16mmol/L.
- Lipoprotein cã tû träng cao (HDL: high density lipoprotein)
HDL lµ lipoprotein cã kÝch th-íc nhá nhÊt nh-ng tû träng cao nhÊt. HDL cã vai trß
thanh läc cholesterol tõ c¸c tÕ bµo ngoµi gan vµ thµnh m¹ch còng nh- tiÕp nhËn cholesterol tù
do tõ VLDL hoÆc LDL ®Ó vËn chuyÓn vÒ gan t¹o acid mËt. ë ng-êi, HDL t¨ng dÇn theo tuæi.
Sau dËy th×, HDL ë n÷ cao h¬n ë nam. Hµm l-îng HDL trong m¸u tû lÖ nghÞch víi träng l-îng
c¬ thÓ vµ hµm l-îng triglycerid m¸u. HDL t¨ng ë ng-êi tËp luyÖn thÓ dôc thÓ thao vµ n¨ng
ho¹t ®éng. B×nh th-êng, HDL >1,17mmol/L ë nam vµ >1,43mmol/L ë n÷ .
1.2.2. Vai trß cña lipid
Lipid lµ nguån thøc ¨n kh«ng thÓ thiÕu cña c¬ thÓ, ®Æc biÖt lµ c¸c lipid chøa c¸c
acid bÐo kh«ng no cã nhiÒu d©y nèi ®«i. Lipid lµ nguån cung cÊp vµ dù tr÷ n¨ng l-îng lín
nhÊt cña c¬ thÓ, lipid chiÕm tíi 40% träng l-îng c¬ thÓ, chñ yÕu d-íi d¹ng triglycerid cung
cÊp nhiÒu n¨ng l-îng (9,3 Kcal/g triglycerid ).
Ngoµi ra, lipid cßn tham gia vµo cÊu tróc mµng tÕ bµo vµ mµng c¸c bµo quan trong
c¬ thÓ, vá myelin cña sîi thÇn kinh, cÊu t¹o nªn c¸c hormon steroid.
MÆt kh¸c, lipid lµ dung m«i hoµ tan c¸c vitamin tan trong dÇu, gióp cho hÊp thu c¸c
chÊt nµy dÔ dµng.
1.2.3. Nhu cÇu lipid, hÊp thu vµ tiªu hãa lipid cña c¬ thÓ
Lipid ®éng vËt vµ thùc vËt ®-îc cung cÊp qua thøc ¨n hÇu hÕt lµ triglycerid. Nhu cÇu
lipid hµng ngµy kho¶ng 60 - 100 gram ®èi víi ng-êi tr-ëng thµnh vµ 30 - 80 gram ë trÎ em
.
Sù tiªu hãa lipid b¾t ®Çu thùc sù ë hµnh t¸ trµng. Muèi mËt sÏ g©y nhò t-¬ng hãa
lipid, tiÕp theo ®ã lµ t¸c dông thñy ph©n lipid cña nhiÒu enzym cã trong dÞch tôy vµ dÞch
ruét nh-: lipase, phosphodiesterase, phosphomonoesterase (phosphatase), cholesterol
esterase.
Hçn hîp lipid bÞ thñy ph©n ch-a hoµn toµn lµ mét nhò t-¬ng gåm acid bÐo,
monoglycerid vµ diglycerid, phospholipid bÞ ph©n hñy, c¸c sterol… sÏ ®-îc hÊp thu qua
mµng ruét.
1.2.4. ChuyÓn hãa lipoprotein
Cã hai con ®-êng chuyÓn hãa lipoprotein: ngo¹i sinh vµ néi sinh.
1.2.4.1. §-êng ngo¹i sinh

6
 Yêu thương gửi các con A4K75 - Mong các con luôn bình an!

Con ®-êng nµy liªn quan ®Õn lipid thøc ¨n, x¶y ra sau b÷a ¨n cã nhiÒu mì, lµ con
®-êng vËn chuyÓn triglycerid vµ cholesterol do thøc ¨n cung cÊp ®Õn c¸c m« kh¸c nhau cña
c¬ thÓ.
Qu¸ tr×nh tiªu hãa lipid ë ruét non t¹o ra glycerol, acid bÐo, monoglycerid. Sau khi
hÊp thu c¸c s¶n phÈm nµy, tÕ bµo niªm m¹c ruét sÏ t¸i tæng hîp triglycerid, ®ång thêi còng
tæng hîp apoprotein ®Ó t¹o CM. CM ®-îc hÊp thu qua mµng ®¸y vµo m¹ch b¹ch huyÕt, qua
èng ngùc vµo hÖ tuÇn hoµn, råi theo dßng m¸u ®Õn c¸c m« kh¸c nhau, tiÕp tôc chuyÓn ho¸,
gi¶i phãng c¸c acid bÐo cho tæ chøc, tæng hîp acid mËt ë gan,…
1.2.4.2. §-êng néi sinh
Con ®-êng nµy liªn quan ®Õn lipid chñ yÕu cã nguån gèc tõ gan, lµ con ®-êng vËn
chuyÓn triglycerid vµ cholesterol tõ gan ®Õn c¸c m« kh¸c nhau cña c¬ thÓ vµ ng-îc l¹i ®Ó
gi¶i phãng c¸c acid bÐo cho tæ chøc vµ nh÷ng s¶n phÈm chuyÓn ho¸.
1.2.5. §iÒu hßa chuyÓn hãa lipid m¸u
Sù tæng hîp cholesterol ®-îc ®iÒu hßa bëi l-îng cholesterol ®-a vµo c¬ thÓ qua thøc
¨n, mét sè hormon vµ acid mËt.
Cholesterol thøc ¨n kh«ng øc chÕ sù tæng hîp cholesterol ë ruét, nh-ng nã øc chÕ
tæng hîp cholesterol ë gan th«ng qua viÖc g©y gi¶m tæng hîp HMG-CoA reductase, enzym
®Çu tiªn cña qu¸ tr×nh tæng hîp cholesterol. NhÞn ®ãi lµm gi¶m tæng hîp cholesterol ë gan
do gi¶m l-îng acetyl CoA, ATP vµ NADPH, nh-ng khi ¨n mét chÕ ®é ¨n nhiÒu mì th× qu¸
tr×nh tæng hîp cholesterol sÏ t¨ng.
Acid mËt cã t¸c dông øc chÕ trùc tiÕp ®Õn sù tæng hîp cholesterol ë niªm m¹c ruét.
Mét sè hormon ¶nh h-ëng ®Õn qu¸ tr×nh tæng hîp cholesterol trong tÕ bµo, th«ng
qua enzym HMG-CoA reductase. Enzym nµy tån t¹i d-íi hai d¹ng: d¹ng phosphoryl hãa
(d¹ng kh«ng ho¹t ®éng) vµ d¹ng khö phosphoryl (d¹ng ho¹t ®éng). Insulin lµm t¨ng tæng
hîp acid bÐo tõ glucose, t¨ng tæng hîp lipid, gi¶m tho¸i ho¸ lipid do t¨ng c-êng qu¸ tr×nh
khö phosphoryl cña enzym HMG-CoA reductase. Estrogen vµ c¸c hormon sinh dôc n÷ øc
chÕ qu¸ tr×nh tæng hîp cholesterol b»ng c¸ch øc chÕ HMG-CoA synthetase, lµm gi¶m hµm
l-îng HMG-CoA trong tÕ bµo. Adrenalin vµ noradrenalin cã t¸c dông ho¹t ho¸ lipase, lµm
t¨ng ph©n gi¶i triglycerid thµnh glycerol vµ acid bÐo, lµm t¨ng acid bÐo trong m¸u. ACTH
vµ cortisol còng ho¹t ho¸ lipase, lµm t¨ng acid bÐo trong m¸u. Khi bÞ stress sÏ lµm ACTH
t¨ng, g©y t¨ng cortisol, còng lµm t¨ng acid bÐo trong m¸u. GH còng ho¹t ho¸ lipase nh-ng
yÕu h¬n. T3-T4 lµm t¨ng tho¸i ho¸ acid bÐo ®Ó t¹o n¨ng l-îng, lµm gi¶m cholesterol trong
m¸u.
Ngoµi ra, nång ®é cholesterol trong tÕ bµo còng ho¹t ho¸ enzym reductase, lµm h¹
nång ®é cholesterol m¸u ®Ó phßng ngõa bÖnh x¬ v÷a ®éng m¹ch.
1.2.6. Rèi lo¹n chuyÓn ho¸ mì

7
 Yêu thương gửi các con A4K75 - Mong các con luôn bình an!

- BÖnh bÐo ph× (Obesity) do ø ®äng qu¸ nhiÒu lipid trong c¬ thÓ, nguyªn nh©n th-êng
do ¨n qu¸ nhiÒu lipid, glucid, protid. Lipid, glucid, protid thõa th-êng ®-îc chuyÓn thµnh
triglycerid dù tr÷ ë c¸c m« mì d-íi da, quanh thËn, gan...g©y bÐo ph× , v× vËy ®Ó tr¸nh bÐo
ph× cÇn cã chÕ ®é ¨n hîp lý.
- X¬ v÷a ®éng m¹ch: lµ m¶ng x¬ v÷a ph¸t triÓn trong thµnh ®éng m¹ch b¾t ®Çu b»ng
sù l¾ng ®äng nh÷ng tinh thÓ cholesterol ë líp néi m¹c vµ líp c¬ tr¬n d-íi néi m¹c. Cµng
ngµy, m¶ng nµy cµng ph¸t triÓn réng ra, dÇy lªn, låi vµo lßng m¹ch c¶n trë l-u th«ng m¸u,
®«i khi g©y t¾c m¹ch hoµn toµn. §ång thêi, muèi Ca2+ l¾ng ®äng, ng-ng tô cïng cholesterol
vµ lipid kh¸c cña c¬ thÓ, lµm cho thµnh ®éng m¹ch bÞ cøng l¹i, kh«ng ®µn håi (x¬ cøng
®éng m¹ch), tho¸i ho¸, dÔ vì. T¹i n¬i x¬ cøng , dÔ h×nh thµnh côc m¸u ®«ng (huyÕt khèi)
g©y t¾c m¹ch lµm ngõng dßng m¸u ®ét ngét, ®Æc biÖt nguy hiÓm nÕu g©y t¾c m¹ch vµnh,
m¹ch néi t¹ng, m¹ch n·o.
Nguyªn nh©n cña x¬ v÷a ®éng m¹ch chñ yÕu do cholesterol trong huyÕt t-¬ng ë
d¹ng lipoprotein tû träng thÊp t¨ng cao trong m¸u do ¨n lipid chøa nhiÒu acid bÐo b·o hoµ.
§Ó ng¨n ngõa x¬ v÷a ®éng m¹ch, cÇn ¨n c¸c lo¹i dÇu thùc vËt chøa nhiÒu acid bÐo
kh«ng no. Khi cã hµm l-îng cholesterol cao trong m¸u cÇn ®iÒu chØnh chÕ ®é ¨n vµ dïng
thuèc lµm h¹ cholesterol m¸u.

1.3. ChuyÓn hãa protit

1.3.1. D¹ng protid trong c¬ thÓ
Trong c¬ thÓ protid tån t¹i d-íi c¸c d¹ng protid vËn chuyÓn, protid cÊu tróc vµ protid
dù tr÷.
1.3.1.1. Protid vËn chuyÓn
Protid vËn chuyÓn trong m¸u gåm cã c¸c acid amin, albumin, globulin vµ
fibrinogen.
C¸c acid amin vËn chuyÓn trong m¸u d-íi d¹ng c¸c ion, nång ®é trung b×nh trong
m¸u tõ 35-65 mg%. Sau b÷a ¨n, nång ®é acid amin t¨ng cao trong m¸u nh-ng còng chØ
nhiÒu h¬n møc trung b×nh kho¶ng vµi mg% v× tiªu ho¸ protid tõ thøc ¨n kÐo dµi 2-3 giê.
Trong mét kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh, chØ cã mét l-îng nhá acid amin ®-îc hÊp thu vµo
m¸u.
C¸c protid cña huyÕt t-¬ng gåm albumin, globulin vµ fibrinogen. Albumin,
fibrinogen vµ 80% globulin ®-îc tæng hîp t¹i gan, 20% globulin ®-îc t¹o ra ë c¸c m« b¹ch
huyÕt. Hµm l-îng c¸c protid vËn chuyÓn trong m¸u lu«n æn ®Þnh vµ nã cã nh÷ng vai trß

8
 Yêu thương gửi các con A4K75 - Mong các con luôn bình an!

quan träng ®èi víi c¬ thÓ. NÕu v× mét lý do nµo ®ã g©y thiÕu hôt protid trong m¸u v-ît qu¸
kh¶ n¨ng thÝch nghi cña c¬ thÓ sÏ dÉn ®Õn t×nh tr¹ng bÖnh lý.
1.3.1.2. Protid cÊu tróc
Protid cÊu tróc lµ d¹ng protid ®Ó t¹o h×nh c¬ thÓ, cã ë trong c¬, trong nh©n tÕ bµo vµ
®ãng vai trß quyÕt ®Þnh vÒ h×nh thÓ mét con ng-êi vµ sù kh¸c nhau gi÷a c¸c c¸ thÓ.
1.3.1.3. Protid dù tr÷
Protid kh«ng cã d¹ng dù tr÷ riªng gièng nh- glucid vµ lipid. Protid ®-îc dù tr÷ ë
trong tÊt c¶ c¸c tÕ bµo. Khi thiÕu hôt acid amin trong huyÕt t-¬ng, c¸c protid trong tÕ bµo
ph©n gi¶i ra c¸c acid amin, vËn chuyÓn ra ngoµi tÕ bµo ®Ó æn ®Þnh nång ®é acid amin cña
huyÕt t-¬ng. Kho dù tr÷ acid amin trong tÕ bµo chÝnh lµ protid dù tr÷. Acid amin lµ thµnh
phÇn cÊu t¹o c¬ b¶n cña tÊt c¶ c¸c protid. C¸c protid cña huyÕt t-¬ng còng lµ d¹ng dù tr÷
cña protid. Khi c¬ thÓ suy kiÖt protid v× mét lý do nµo ®ã, c¸c protid cña huyÕt t-¬ng ®-îc
®-a vµo m« nhê c¬ chÕ Èm bµo cña c¸c ®¹i thùc bµo, råi ®-îc ph©n gi¶i thµnh c¸c acid
amin ®Ó ®-a trë l¹i m¸u vµ ®-a ®Õn c¸c tÕ bµo ®Ó sö dông.
1.3.2. Vai trß, nhu cÇu protid
1.3.2.1. Vai trß cña protid trong c¬ thÓ
Gièng nh- glucid vµ lipid, protid còng cã ba vai trß trong c¬ thÓ lµ cung cÊp n¨ng l-îng,
tham gia vµo cÊu tróc c¬ thÓ vµ tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng chøc n¨ng cña c¬ thÓ. Tuy nhiªn,
møc ®é cña tõng vai trß cã kh¸c nhau gi÷a glucid, lipid vµ protid.
- Vai trß cung cÊp n¨ng l-îng: Protid cã vai trß cung cÊp n¨ng l-îng nh-ng ®©y
kh«ng ph¶i lµ vai trß chÝnh. Protid kh«ng cung cÊp n¨ng l-îng trùc tiÕp mµ gi¸n tiÕp qua
qu¸ tr×nh ph©n gi¶i c¸c acid amin ®Ó t¹o thµnh c¸c cetoacid vµ c¸c acetyl CoA ®i vµo chu
tr×nh Krebs, t¹o n¨ng l-îng d-íi d¹ng ATP.
- Vai trß tham gia cÊu tróc vµ t¹o h×nh c¬ thÓ: §©y lµ vai trß chÝnh cña protid. Protid
tham gia vµo thµnh phÇn cÊu t¹o cña tÊt c¶ c¸c tÕ bµo, thµnh phÇn chñ yÕu cña c¸c tÕ bµo
c¬, cÊu t¹o cña c¸c acid nh©n tÕ bµo (cÊu t¹o cña c¸c DNA vµ c¸c RNA). Protid lµ thµnh
phÇn chÝnh cña c¸c kh¸ng thÓ vµ c¸c enzym trong c¬ thÓ. Sù kh¸c nhau vÒ h×nh thÓ gi÷a c¸c
c¸ thÓ ®-îc quyÕt ®Þnh bëi cÊu tróc t¹o h×nh cña c¸c protid.
- Vai trß tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng chøc n¨ng cña c¬ thÓ: Protid cã vai trß quyÕt
®Þnh trong di truyÒn. C¸c gen cña mçi c¸ thÓ n»m trªn ph©n tö DNA cã vai trß quyÕt ®Þnh
c¸c ®Æc tÝnh di truyÒn cña c¸ thÓ vµ cña loµi. Albumin cña huyÕt t-¬ng t¹o nªn ¸p suÊt keo
cña m¸u. Globulin lµ thµnh phÇn chñ yÕu cña c¸c kh¸ng thÓ, cã chøc n¨ng b¶o vÖ c¬ thÓ.
Fibrinogen cã vai trß quan träng trong ®«ng m¸u. Protid cã vai trß trong ho¹t ®éng cña c¸c
enzym khi nã tham gia vµo thµnh phÇn cÊu t¹o cña c¸c enzym.
1.3.3. ChuyÓn ho¸ protid trong c¬ thÓ

9
 Yêu thương gửi các con A4K75 - Mong các con luôn bình an!

C¸c acid amin sau khi vµo m¸u, ®Õn gan råi ®Õn c¸c tÕ bµo. Sau ®ã ®-îc vËn chuyÓn
qua mµng tÕ bµo nhê c¸c chÊt mang. C¸c acid amin kh¸c nhau cÇn cã c¸c chÊt mang kh¸c
nhau. Khi vµo tÕ bµo, c¸c acid amin kÕt hîp víi nhau b»ng c¸c d©y nèi peptid d-íi ¶nh
h-ëng trùc tiÕp cña c¸c RNAm vµ hÖ thèng ribosom, tæng hîp thµnh c¸c protid cña tÕ bµo,
do vËy nång ®é acid amin trong tÕ bµo rÊt thÊp. Khi nång ®é acid amin trong huyÕt t-¬ng
gi¶m, acid amin cña tÕ bµo ®-îc vËn chuyÓn ra ngoµi tÕ bµo ®Ó æn ®Þnh nång ®é acid amin
cña huyÕt t-¬ng.
1.3.4. Nhu cÇu protid trong c¬ thÓ
Nhu cÇu n¨ng l-îng do protid cung cÊp chiÕm 12-15% tæng sè nhu cÇu vÒ n¨ng
l-îng cña c¬ thÓ trong mét ngµy (thÊp h¬n lipid vµ thÊp h¬n nhiÒu so víi glucid). Tuy nhiªn,
nhu cÇu sö dông protid cho viÖc ®æi míi tÕ bµo vµ ®æi míi c¸c chÊt trong qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸
cña c¬ thÓ rÊt quan träng.
Mét ng-êi dï kh«ng ¨n protid vµ ®ang cã chÕ ®é ¨n rÊt d- dËt n¨ng l-îng víi glucid
vµ lipid nh-ng vÉn cã mét l-îng protid cña c¬ thÓ bÞ ph©n gi¶i ra c¸c acid amin sau ®ã khö
amin vµ oxy ho¸. Ng-êi ta gäi qu¸ tr×nh nµy lµ sù mÊt b¾t buéc cña protid. Trung b×nh mét
ngµy mçi ng-êi mÊt kho¶ng 20 - 30 gram protid cho qu¸ tr×nh nµy. §Ó ®¶m b¶o an toµn
nhu cÇu protid mçi ngµy, mét ng-êi nªn ¨n kho¶ng 50-60 gam. Bªn c¹nh viÖc ®¶m b¶o nhu
cÇu vÒ n¨ng l-îng, cÇn ®¶m b¶o vÒ chÊt l-îng protid cung cÊp. Protid cña mçi loµi ®éng
vËt trong thøc ¨n hµng ngµy cã tû lÖ c¸c acid amin kh¸c nhau vµ kh¸c víi protid ë ng-êi, v×
vËy cÇn ¨n nhiÒu lo¹i protid cña c¸c loµi ®éng vËt kh¸c nhau nh- c¸, thÞt gia cÇm, thÞt lîn,
thÞt bß ...
C¸c protid cña c¬ thÓ ng-êi ®-îc cÊu t¹o nªn tõ 20 lo¹i acid amin kh¸c nhau trong
®ã cã 10 acid amin c¬ thÓ kh«ng tù tæng hîp ®-îc hoÆc chØ ®-îc tæng hîp mét l-îng qu¸
Ýt so víi nhu cÇu mµ ph¶i ®-a tõ ngoµi vµo, ®-îc gäi lµ c¸c acid amin cÇn thiÕt, bao gåm:
threonin, methionin, valin, leucin, isoleusin, lysin, arginin, phenylalamin, tryptophan,
histidin.
Protid ®-îc cung cÊp cho c¬ thÓ trong khÈu phÇn ¨n hµng ngµy tõ rÊt nhiÒu nguån
kh¸c nhau nh- tõ c¸, trøng, thÞt gia cÇm, thÞt lîn, thÞt bß vµ nhiÒu loµi ®éng vËt kh¸c. Trong
s÷a, rau, g¹o còng cã mét tû lÖ protid nhÊt ®Þnh nh-ng hµm l-îng protid rÊt thÊp, do ®ã
l-îng protid cung cÊp vÉn chñ yÕu lµ tõ ®éng vËt. Kh«ng nªn ¨n liªn tôc dµi ngµy chØ cã
mét lo¹i protid mµ nªn thay ®æi nhiÒu lo¹i ®Ó ®¶m b¶o cung cÊp ®ñ thµnh phÇn 20 acid
amin.
1.3.5. §iÒu hoµ chuyÓn ho¸ protid
ë møc ®é c¬ thÓ, chuyÓn ho¸ protid ®-îc ®iÒu hoµ theo c¬ chÕ thÇn kinh vµ c¬ chÕ
thÓ dÞch.

10
 Yêu thương gửi các con A4K75 - Mong các con luôn bình an!

- C¬ chÕ thÇn kinh t¸c ®éng ®Õn chuyÓn ho¸ protid còng gièng nh- ®èi víi chuyÓn
hãa glucid vµ lipid, lµ t¸c ®éng ®Õn vïng d-íi ®åi hoÆc c¸c tuyÕn néi tiÕt bëi c¸c stress
nãng, l¹nh, c¶m xóc...
- C¬ chÕ thÓ dÞch lµ c¬ chÕ chÝnh ®iÒu hoµ chuyÓn ho¸ protid còng nh- chuyÓn ho¸
chÊt nãi chung th«ng qua c¸c hormon:
+ Mét sè hormon cã t¸c dông t¨ng c-êng qu¸ tr×nh vËn chuyÓn c¸c acid amin tõ
huyÕt t-¬ng ®Õn c¸c tÕ bµo ®Ó tæng hîp protid cña tÕ bµo nh- c¸c hormon insulin, GH,
hormon sinh dôc, T3-T4 trong thêi kú c¬ thÓ ®ang ph¸t triÓn.
+ Mét sè hormon nh- cortisol, T3, T4 (thêi kú tr-ëng thµnh) l¹i cã t¸c dông ng-îc
l¹i, ®ã lµ t¨ng c-êng qu¸ tr×nh tho¸i hãa protid ë c¸c m«.
(T¸c dông cô thÓ cña c¸c hormon nµy sÏ ®-îc tr×nh bµy ë phÇn Sinh lý Néi tiÕt).
1.3.6. Rèi lo¹n chuyÓn ho¸ protid
Rèi lo¹n phæ biÕn nhÊt cña chuyÓn ho¸ protid lµ t×nh tr¹ng thiÕu protid. §Çu tiªn,
tiªu hao protid gi¶m, protid dù tr÷ cña c¬ thÓ bÞ huy ®éng nh-ng h»ng tÝnh néi m«i vÉn
®-îc gi÷ æn ®Þnh, nhê ®ã mµ c¬ thÓ tiÕp tôc tån t¹i. NÕu kh«ng ®-îc ®iÒu trÞ kÞp thêi, t×nh
tr¹ng thiÕu protid ngµy cµng nÆng thªm, kh¶ n¨ng tiªu ho¸ hÊp thu còng gi¶m, h»ng tÝnh
néi m«i kh«ng duy tr× ®-îc, xuÊt hiÖn t×nh tr¹ng bÖnh lý, giai ®o¹n nµy ®-îc c¸c thÇy thuèc
l©m sµng gäi lµ suy dinh d-ìng protid n¨ng l-îng. Nã t¹o thµnh vßng xo¾n bÖnh lý vµ lµm
cho suy dinh d-ìng protid n¨ng l-îng cã tû lÖ tö vong cao. ViÖc ph¸t hiÖn suy dinh d-ìng
ngay tõ giai ®o¹n nhÑ lµ rÊt quan träng ®Ó cã thÓ bæ sung kÞp thêi nhu cÇu protid trong khÈu
phÇn ¨n hµng ngµy.
§Ó ®iÒu trÞ chøng thiÕu protein dinh d-ìng trong c¸c tr-êng hîp suy dinh d-ìng,
hoÆc sau c¸c bÖnh cña bé m¸y tiªu ho¸ vµ mét sè bÖnh kh¸c, ta cã thÓ dïng c¸c lo¹i protein
kh¸c nhau ®Ó bï ®¾p cho c¬ thÓ: protein huyÕt t-¬ng cña ng-êi, protein huyÕt t-¬ng cña
®éng vËt vµ acid amin. Protein huyÕt t-¬ng ng-êi lµ tèt nhÊt v× tiªm vµo c¬ thÓ sÏ ®-îc hÖ
vâng néi m« thuû ph©n thµnh c¸c acid amin. Protein huyÕt t-¬ng c¸c loµi vËt kh¸c hay g©y
dÞ øng trªn ng-êi. HiÖn nay ng-êi ta hay dïng protein huyÕt t-¬ng cña ng-êi (albumin
human) hoÆc protein c¸c loµi vËt ®· ®-îc thuû ph©n thµnh acid amin d¹ng uèng ®Ó ®iÒu trÞ
chøng thiÕu protein dinh d-ìng.
2. ChuyÓn ho¸ n¨ng l-îng:
ChuyÓn ho¸ n¨ng l-îng lµ sù biÕn ®æi n¨ng l-îng bªn trong c¬ thÓ, diÔn ra th-êng
xuyªn, liªn tôc g¾n liÒn víi mäi ho¹t ®éng cña c¬ thÓ vµ liªn quan chÆt chÏ víi chuyÓn ho¸
chÊt. Trong c¬ thÓ sèng, chuyÓn ho¸ n¨ng l-îng còng tu©n theo ®Þnh luËt b¶o tån n¨ng
l-îng, nã kh«ng tù nhiªn sinh ra vµ còng kh«ng tù mÊt ®i mµ chØ tån t¹i tõ d¹ng nµy sang
d¹ng kh¸c.

11
 Yêu thương gửi các con A4K75 - Mong các con luôn bình an!

C¬ thÓ kh«ng cã mét bé m¸y riªng ®Ó chuyÓn ho¸ n¨ng l-îng chung cho toµn c¬ thÓ
mµ x¶y ra ë mäi tÕ bµo cña c¬ thÓ. C¸c glucid, lipid, protid khi ph©n gi¶i thµnh CO2 vµ H2O
sÏ gi¶i phãng ra nhiÒu n¨ng l-îng. N¨ng l-îng nµy mét phÇn sÏ ®-îc sö dông ®Ó t¹o thµnh
ATP ®Ó cung cÊp n¨ng l-îng cho mäi ho¹t ®éng cña c¬ thÓ, mét phÇn cßn l¹i ®-îc to¶ ra d-íi
d¹ng nhiÖt n¨ng cña c¬ thÓ.
N¨ng l-îng chøa trong ATP cã thÓ ®-îc sö dông ®Ó thùc hiÖn sinh c«ng ë tÕ bµo
nh- co c¬, vËn chuyÓn vËt chÊt qua mµng tÕ bµo, tæng hîp c¸c ph©n tö h÷u c¬ ë trong tÕ
bµo hoÆc cã thÓ biÕn ®æi thµnh c¸c d¹ng n¨ng l-îng kh¸c nh- ®éng n¨ng, ®iÖn n¨ng, ho¸
n¨ng...
ATP ®-îc tæng hîp liªn tôc nh-ng ®ång thêi còng ®-îc sö dông liªn tôc vµ nång ®é
ATP trong m¸u lu«n lu«n æn ®Þnh. §iÒu hoµ chuyÓn ho¸ n¨ng l-îng trong c¬ thÓ còng
chÝnh lµ ®iÒu hoµ qu¸ tr×nh sö dông vµ tæng hîp ATP.
2.1. C¸c d¹ng n¨ng l-îng trong c¬ thÓ:
2.1.1. Nguån n¨ng l-îng
N¨ng l-îng vµo c¬ thÓ chñ yÕu lµ ho¸ n¨ng cña thøc ¨n. Nãi chung, hÇu hÕt c¸c lo¹i
thøc ¨n ®Òu chøa s¸u chÊt dinh d-ìng lµ protid, lipid, glucid, vitamin, muèi kho¸ng vµ n-íc,
trong ®ã chØ ba chÊt cung cÊp n¨ng l-îng cho c¬ thÓ lµ glucid, lipid vµ protid, c¸c chÊt nµy
®-îc gäi lµ c¸c chÊt sinh n¨ng l-îng.
Gi¸ trÞ n¨ng l-îng cña mäi thøc ¨n phô thuéc vµo hµm l-îng cña ba chÊt dinh d-ìng
sinh n¨ng l-îng. Gi¸ trÞ n¨ng l-îng cña mét sè lo¹i thøc ¨n th-êng gÆp ë n-íc ta nh- sau:
dÇu, mì 900 Kcal/100gam; l¹c, võng 600 Kcal/100gam; ®Ëu h¹t 300-400 Kcal/100gam;
l-¬ng thùc 350 Kcal/100gam; thÞt c¸ 100-250 Kcal/100gam; rau qu¶ d-íi 100
Kcal/100gam.
Trong èng tiªu ho¸, thøc ¨n bÞ ph©n gi¶i thµnh c¸c chÊt hÊp thu. V× vËy, cã thÓ nãi
n¨ng l-îng vµo c¬ thÓ d-íi d¹ng ho¸ n¨ng cña c¸c chÊt hÊp thu. C¸c chÊt hÊp thu khi vµo
c¬ thÓ sÏ ®-îc chuyÓn ho¸ ®Ó cung cÊp n¨ng l-îng cho mäi ho¹t ®éng cña c¬ thÓ vµ n¨ng
l-îng còng ®-îc chuyÓn thµnh nhiÒu d¹ng kh¸c nhau ®Ó ®¸p øng phï hîp víi tõng ho¹t
®éng cña c¬ thÓ.
2.1.2. C¸c d¹ng n¨ng l-îng cña c¬ thÓ
Cã 4 d¹ng n¨ng l-îng trong c¬ thÓ lµ ho¸ n¨ng, ®éng n¨ng, ®iÖn n¨ng, nhiÖt n¨ng.
2.1.2.1.Ho¸ n¨ng
Ho¸ n¨ng lµ n¨ng l-îng tån t¹i trong c¸c liªn kÕt ho¸ häc, khi muèn bÎ g·y hoÆc
lµm thay ®æi mét liªn kÕt ho¸ häc theo h-íng ph©n gi¶i sÏ gi¶i phãng ra n¨ng l-îng vµ khi
muèn tæng hîp nªn mét liªn kÕt ho¸ häc míi ®ßi hái ph¶i cung cÊp n¨ng l-îng. Nh- vËy,
viÖc sinh c«ng ho¸ häc x¶y ra ë kh¾p mäi n¬i trong c¬ thÓ, ®ã lµ qu¸ tr×nh ph©n gi¶i hoÆc
tæng hîp vËt chÊt. Ho¸ n¨ng cña c¬ thÓ tån t¹i d-íi nhiÒu h×nh thøc nh-: ho¸ n¨ng cña c¸c

12
 Yêu thương gửi các con A4K75 - Mong các con luôn bình an!

chÊt t¹o h×nh, ho¸ n¨ng cña c¸c chÊt dù tr÷: glycogen, c¸c mì trung tÝnh (triglycerid ë c¸c
m« mì), ho¸ n¨ng cña c¸c chÊt ®¶m b¶o c¸c ho¹t ®éng chøc n¨ng cña c¬ thÓ (hormon,
enzym...), ho¸ n¨ng cña c¸c chÊt giµu n¨ng l-îng nh- ATP, UTP (Uracil Triphosphat) vµ
nh÷ng liªn kÕt giµu n¨ng l-îng kh¸c nh- c¸c coenzymA, ho¸ n¨ng tån t¹i trong c¸c chÊt
bµi tiÕt cña c¬ thÓ. Kh«ng cã ho¸ n¨ng c¬ thÓ kh«ng tån t¹i ®-îc.
2.1.2.2. §éng n¨ng
§éng n¨ng lµ n¨ng l-îng ®Ó di dêi vËt chÊt tõ vÞ trÝ nµy ®Õn vÞ trÝ kh¸c, n¨ng l-îng
nµy ®-îc cung cÊp tõ ATP. Khi c¾t d©y nèi phosphat giµu n¨ng l-îng cña ATP, n¨ng l-îng
®-îc gi¶i phãng ®Ó thùc hiÖn mét c«ng c¬ häc: sù co c¬, sù vËn chuyÓn cña dßng m¸u, vËn
chuyÓn vËt chÊt qua mµng v.v.
§éng n¨ng gÆp ë nh÷ng n¬i ®ang cã sù chuyÓn ®éng, ë mäi n¬i trong c¬ thÓ. Kh«ng
cã ®éng n¨ng, c¬ thÓ kh«ng tån t¹i vµ ho¹t ®éng ®-îc. Sù chuyÓn ®éng cña c¬ thÓ, m¸u
chuyÓn ®éng trong hÖ thèng tuÇn hoµn, khÝ chuyÓn ®éng trong ®-êng dÉn khÝ, thøc ¨n
chuyÓn ®éng trong èng tiªu ho¸, vËt chÊt vËn chuyÓn qua mµng thùc hiÖn ®-îc lµ nhê ®éng
n¨ng. N¨ng l-îng cho sù chuyÓn ®éng ®ã ®-îc cung cÊp tõ ATP. Nh- vËy, ho¸ n¨ng cña
chÊt giµu n¨ng l-îng lµ ATP ®· ®-îc chuyÓn thµnh ®éng n¨ng cho mäi sù chuyÓn ®éng cña
vËt chÊt trong c¬ thÓ.
2.1.2.3. §iÖn n¨ng
§iÖn n¨ng sinh ra trong sù vËn chuyÓn thµnh dßng cña c¸c ion qua mµng tÕ bµo vµ
t¹o nªn ®iÖn thÕ cña mµng tÕ bµo ë tr¹ng th¸i nghØ (®iÖn thÕ nghØ) vµ ë tr¹ng th¸i ho¹t ®éng
(®iÖn thÕ ho¹t ®éng).
Nhê cã ®iÖn n¨ng vµ sù chªnh lÖch ®iÖn thÕ mµng tÕ bµo chóng ta cã thÓ ghi ®-îc c¸c dßng
®iÖn sinh häc nh- ®iÖn tim, ®iÖn n·o, ®iÖn c¬...
2.1.2.4. NhiÖt n¨ng
NhiÖt n¨ng tån t¹i trong toµn c¬ thÓ. Mét mÆt nhiÖt n¨ng ®¶m b¶o cho c¬ thÓ mét
nhiÖt ®é bªn trong cÇn thiÕt cho c¸c ph¶n øng chuyÓn ho¸ diÔn ra b×nh th-êng. MÆt kh¸c
nhiÖt n¨ng lu«n lu«n ®-îc t¹o ra khiÕn cho th©n nhiÖt lu«n cã xu h-íng t¨ng lªn. Khi th©n
nhiÖt v-ît qu¸ 420C th× c¸c protid, nhÊt lµ c¸c enzym bÞ biÕn tÝnh lµm cho c¬ thÓ kh«ng thÓ
tån t¹i ®-îc n÷a. Nh- vËy, nhiÖt n¨ng cßn lµ d¹ng n¨ng l-îng cÇn ph¶i ®-îc lo¹i trõ th-êng
xuyªn khái c¬ thÓ.
Trong qu¸ tr×nh ph©n gi¶i c¸c chÊt, n¨ng l-îng gi¶i phãng ra mét phÇn ®-îc ®-a vµo
tæng hîp ATP, mét phÇn to¶ ra d-íi d¹ng nhiÖt n¨ng. NhiÖt n¨ng rÊt cÇn thiÕt ®Ó duy tr×
th©n nhiÖt æn ®Þnh, v× vËy nhu cÇu vÒ nhiÖt n¨ng cña c¬ thÓ phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè
trong ®ã cã qu¸ tr×nh sinh nhiÖt vµ to¶ nhiÖt, qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ chÊt vµ chuyÓn ho¸ n¨ng
l-îng trong c¬ thÓ.

13
 Yêu thương gửi các con A4K75 - Mong các con luôn bình an!

Nhu cÇu n¨ng l-îng cho mäi ho¹t ®éng sèng cña c¬ thÓ lµ rÊt lín vµ rÊt cÇn thiÕt.
NÕu thiÕu, c¬ thÓ sÏ kh«ng tån t¹i ®-îc.
2.2. Tiªu hao n¨ng l-îng cña c¬ thÓ
N¨ng l-îng rêi c¬ thÓ d-íi d¹ng ho¸ n¨ng, ®éng n¨ng, ®iÖn n¨ng vµ nhiÖt n¨ng bëi
nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau. Ng-êi ta th-êng chia c¸c nguyªn nh©n g©y tiªu hao n¨ng
l-îng thµnh ba lo¹i lín lµ: n¨ng l-îng tiªu hao ®Ó duy tr× c¬ thÓ, ph¸t triÓn c¬ thÓ vµ sinh
s¶n.
2.2.1. N¨ng l-îng tiªu hao ®Ó duy tr× c¬ thÓ
§©y lµ sè n¨ng l-îng cÇn thiÕt cho c¬ thÓ tån t¹i b×nh th-êng, kh«ng thay ®æi thÓ
träng, kh«ng sinh s¶n. Mét sè nguyªn nh©n tiªu hao n¨ng l-îng ®Ó duy tr× c¬ thÓ lµ:
2.2.1.1. ChuyÓn ho¸ c¬ së
ChuyÓn ho¸ c¬ së lµ møc chuyÓn ho¸ n¨ng l-îng cña c¬ thÓ trong ®iÒu kiÖn c¬ së,
víi ba ®Æc ®iÓm chÝnh: kh«ng vËn c¬, kh«ng tiªu ho¸, kh«ng ®iÒu nhiÖt. Ng-êi ta tÝnh n¨ng
l-îng cho chuyÓn ho¸ c¬ së theo Kcal/1m2 da/1 giê. TÝnh theo ®¬n vÞ nµy, chuyÓn ho¸ c¬
së kh«ng thay ®æi theo träng l-îng c¬ thÓ, nghÒ nghiÖp, do ®ã thuËn tiÖn cho c«ng t¸c chÈn
®o¸n vµ ch÷a bÖnh.
ChuyÓn ho¸ c¬ së lµ nguyªn nh©n lµm tiªu hao n¨ng l-îng nhiÒu nhÊt. Ch¼ng h¹n,
mét ng-êi mét ngµy tiªu hao 2200 Kcal th× riªng chuyÓn ho¸ c¬ së ®· h¬n 1400 Kcal.
ChuyÓn ho¸ c¬ së thay ®æi theo c¸c yÕu tè sau:
- Tuæi: nãi chung, tuæi cµng cao th× chuyÓn ho¸ c¬ së cµng gi¶m. Riªng ë tuæi dËy
th× vµ tr-íc dËy th×, chuyÓn ho¸ c¬ së gi¶m Ýt h¬n.
- Giíi: ë cïng mét ®é tuæi, chuyÓn ho¸ c¬ së cña n÷ bao giê còng thÊp h¬n cña nam.
§iÒu nµy cã liªn quan víi tû lÖ mì trong c¬ thÓ hoÆc víi c¸c hormon sinh dôc.
- C¸c yÕu tè sinh lý kh¸c: chuyÓn ho¸ c¬ së cßn thay ®æi theo nhÞp ngµy ®ªm. ë ng-êi
b×nh th-êng, chuyÓn ho¸ c¬ së cao nhÊt lóc 13-16 giê vµ thÊp nhÊt lóc 1-4 giê. Khi ngñ, chuyÓn
ho¸ c¬ së gi¶m do gi·n c¬ vµ gi¶m tr-¬ng lùc thÇn kinh giao c¶m. NhÞp nµy sÏ dÇn dÇn thay
®æi khi chuyÓn sang sèng ë mói giê kh¸c hoÆc chuyÓn sang lµm viÖc vµo ban ®ªm. ChuyÓn
ho¸ c¬ së ë phô n÷ cã thai cao h¬n b×nh th-êng vµ ë nöa sau chu kú kinh nguyÖt cao h¬n so
víi nöa tr-íc cña chu kú kinh nguyÖt.
- C¸c yÕu tè bÖnh lý: chuyÓn ho¸ c¬ së thay ®æi râ rÖt trong bÖnh cña tuyÕn gi¸p,
gi¶m trong nh-îc n¨ng vµ t¨ng trong -u n¨ng tuyÕn gi¸p. V× tÝnh chÊt ®¬n gi¶n cña ph-¬ng
ph¸p ®o, cho ®Õn nay chuyÓn ho¸ c¬ së vÉn ®-îc coi lµ mét trong bèn xÐt nghiÖm chÝnh ®Ó
chÈn ®o¸n bÖnh tuyÕn gi¸p. ChuyÓn ho¸ c¬ së còng t¨ng lªn trong sèt, trung b×nh mçi khi
th©n nhiÖt t¨ng lªn 1oC th× chuyÓn ho¸ c¬ së t¨ng 10%, chuyÓn ho¸ c¬ së gi¶m ®i trong suy
dinh d-ìng protid n¨ng l-îng.
2.2.1.2. VËn c¬

14
 Yêu thương gửi các con A4K75 - Mong các con luôn bình an!

Trong vËn c¬, ho¸ n¨ng tÝch luü trong c¬ bÞ tiªu hao, 25% chuyÓn thµnh c«ng c¬
häc, 75% cßn l¹i to¶ ra d-íi d¹ng nhiÖt. Ng-êi ta th-êng tÝnh n¨ng l-îng tiªu hao trong
vËn c¬ theo Kcal/kg thÓ träng/phót.
VËn c¬ cÇn thiÕt ®Ó vËn ®éng c¬ thÓ trong kh«ng gian, gi÷ c¬ thÓ ë nh÷ng t- thÕ nhÊt
®Þnh, lao ®éng, do ®ã tiªu hao n¨ng l-îng lµ kh«ng thÓ tr¸nh ®-îc. Tuy kh«ng lµm c¬ thÓ
tiªu hao nhiÒu n¨ng l-îng b»ng chuyÓn ho¸ c¬ së nh-ng vËn c¬ lµm t¨ng tiªu hao n¨ng
l-îng chung cña c¬ thÓ. N¨ng l-îng tiªu hao cho vËn c¬ thay ®æi theo nghÒ vµ ®-îc dïng
lµm c¬ së ®Ó x¸c ®Þnh khÈu phÇn ¨n theo nghÒ nghiÖp.
Tiªu hao n¨ng l-îng trong vËn c¬ thay ®æi theo nh÷ng yÕu tè sau:
- C-êng ®é cña vËn c¬: nãi chung, c-êng ®é vËn c¬ cµng lín th× tiªu hao n¨ng l-îng
cµng cao. §©y chÝnh lµ c¬ së ®Ó ph©n lo¹i lao ®éng thÓ lùc thµnh nh÷ng bËc nhÑ, trung b×nh,
nÆng vµ cùc nÆng. C¬ khÝ ho¸ lµm gi¶m nhÑ c-êng ®é vËn c¬, do ®ã gi¶m hao tæn n¨ng
l-îng cho mçi s¶n phÈm lao ®éng, cã ý nghÜa to lín trong s¶n xuÊt.
- T- thÕ trong vËn c¬: thùc ra n¨ng l-îng tiªu hao kh«ng chØ do t¹o ra c«ng mµ cßn
do c¬ co cµng nhiÒu th× tiªu hao n¨ng l-îng cµng lín. T- thÕ cµng tho¶i m¸i th× sè c¬ co
cµng Ýt vµ n¨ng l-îng tiªu hao cµng Ýt. §©y lµ c¬ së cña yªu cÇu chÕ t¹o nh÷ng c«ng cô lao
®éng phï hîp víi kÝch th-íc th©n thÓ cña ng-êi lao ®éng. Nã lµ mét chuyªn ngµnh khoa
häc míi ®-îc gäi lµ C«ng n¨ng häc (Ergonomie).
- Møc ®é th«ng th¹o: nãi chung, cµng th«ng th¹o th× tiªu hao n¨ng l-îng cho vËn c¬
cµng thÊp, ®ã lµ do cµng th«ng th¹o th× sè c¬ co kh«ng cÇn thiÕt cµng bít ®i. §©y chÝnh lµ
c¬ së cña yªu cÇu chuyªn m«n ho¸ lao ®éng.
2.2.1.3. §iÒu nhiÖt
§iÒu nhiÖt chÝnh lµ ho¹t ®éng chøc n¨ng khiÕn cho th©n nhiÖt kh«ng thay ®æi nhiÒu
nh- nhiÖt ®é m«i tr-êng bªn ngoµi, lµ ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cho c¬ thÓ tån t¹i vµ ho¹t ®éng.
Trong m«i tr-êng l¹nh, tiªu hao n¨ng l-îng ph¶i t¨ng lªn bï cho sè nhiÖt n¨ng bÞ
khuÕch t¸n ra m«i tr-êng xung quanh. Nãi chung, khi nhiÖt ®é trung b×nh n¨m cña mét
vïng l¹nh gi¶m ®i 10OC th× nhu cÇu n¨ng l-îng t¨ng 5%.
Trong m«i tr-êng nãng, lóc ®Çu tiªu hao n¨ng l-îng còng t¨ng lªn do ho¹t ®éng cña
bé m¸y ®iÒu nhiÖt, nh-ng sau ®ã tiªu hao n¨ng l-îng l¹i gi¶m ®i do gi¶m qu¸ tr×nh chuyÓn
ho¸ trong m«i tr-êng nãng.
2.2.1.4. Tiªu ho¸
¨n ®Ó cung cÊp n¨ng l-îng cho c¬ thÓ, nh-ng b¶n th©n viÖc ¨n l¹i lµm tiªu hao
n¨ng l-îng cña c¬ thÓ t¨ng lªn. V× vËy, tiªu hao n¨ng l-îng do ¨n còng lµ nguyªn nh©n
kh«ng thÓ tr¸nh ®-îc. N¨ng l-îng tiªu hao thªm lµ kÕt qu¶ cña viÖc chuyÓn ho¸ c¸c s¶n
phÈm tiªu ho¸ ®· ®-îc hÊp thu. Ng-êi ta gäi ®ã lµ t¸c dông ®éng lùc ®Æc hiÖu (SDA -
Specific Dynamic Action) cña thøc ¨n. T¸c dông ®éng lùc ®Æc hiÖu ®-îc tÝnh b»ng tû lÖ

15
 Yêu thương gửi các con A4K75 - Mong các con luôn bình an!

phÇn tr¨m cña møc t¨ng tiªu hao n¨ng l-îng so víi tiªu hao tr-íc khi ¨n. T¸c dông ®éng
lùc ®Æc hiÖu cña thøc ¨n thay ®æi theo tõng chÊt dinh d-ìng: Protid lµm tiªu hao n¨ng
l-îng t¨ng thªm 30%, ng-êi ta nãi t¸c dông ®éng lùc ®Æc hiÖu (hay SDA) b»ng 30%,
SDA cña lipid, glucid lÇn l-ît lµ 14% vµ 6%. Víi chÕ ®é ¨n hçn hîp cña ng-êi, SDA lµ
10%.
2.2.2. N¨ng l-îng cÇn thiÕt cho ph¸t triÓn c¬ thÓ
Muèn ph¸t triÓn c¬ thÓ, t¨ng chiÒu cao hoÆc träng l-îng ®Òu cÇn t¨ng kÝch th-íc vµ
sè l-îng tÕ bµo. C¬ thÓ ph¶i t¨ng tæng hîp c¸c thµnh phÇn t¹o h×nh vµ dù tr÷, nghÜa lµ ph¶i
biÕn ®æi mét phÇn ho¸ n¨ng cña thøc ¨n thµnh ho¸ n¨ng cña chÊt t¹o h×nh, dù tr÷.
Ph¸t triÓn lµ ®Æc ®iÓm cña tuæi tr-ëng thµnh. Ngay ë tuæi ®· tr-ëng thµnh còng vÉn
cã nh÷ng tr-êng hîp ph¸t triÓn träng l-îng nh- trong thêi kú håi phôc sau khi bÞ bÖnh, thêi
kú rÌn luyÖn th©n thÓ. KÓ c¶ khi träng l-îng c¬ thÓ kh«ng thay ®æi, vÉn cÇn tiªu hao mét
sè n¨ng l-îng cho viÖc bæ sung nh÷ng m« bÞ ®æi míi nhanh chãng nh- c¸c tÕ bµo m¸u,
niªm m¹c ruét non, da. Do ®ã, tiªu hao n¨ng l-îng cho ph¸t triÓn còng lµ kh«ng tr¸nh khái.
B»ng c¸c thùc nghiÖm trªn ®éng vËt vµ trªn trÎ em, ng-êi ta ®i ®Õn kÕt luËn lµ n¨ng
l-îng tiªu hao ®Ó t¨ng thªm 1gram thÓ träng lµ 3 Kcal.
2.2.3. N¨ng l-îng tiªu hao cho sinh s¶n
Trong thêi kú mang thai, c¬ thÓ ng-êi mÑ ph¶i tiªu hao thªm n¨ng l-îng ®Ó t¹o thai,
lµm cho thai ph¸t triÓn, t¹o c¸c phÇn nu«i thai. Kh«ng nh÷ng thÕ, cßn ph¶i tiªu thªm n¨ng
l-îng ®Ó t¨ng khèi l-îng m¸u tuÇn hoµn, t¨ng khèi l-îng c¸c c¬ quan cña mÑ vµ ®Æc biÖt
lµ ®Ó dù tr÷ bµi tiÕt s÷a sau khi ®Î. TÊt c¶ nh÷ng tiªu hao ®ã tÝnh ra b»ng 60.000 Kcal cho
mét chu kú mang thai. V× thai ph¸t triÓn lóc ®Çu chËm, cµng vÒ cuèi cµng nhanh nªn tiªu
hao n¨ng l-îng cña ng-êi mang thai t¨ng thªm 150 Kcal mçi ngµy trong thêi kú ®Çu vµ
300 Kcal mçi ngµy vµo thêi kú cuèi cña thêi kú thai nghÐn.
Trong thêi kú nu«i con, ng-êi mÑ bµi tiÕt mçi ngµy 500-600 ml s÷a. N¨ng l-îng tiªu
hao ®Ó tæng hîp vµ bµi tiÕt sè l-îng s÷a nµy lµ 550 Kcal/ngµy. §©y lµ sè n¨ng l-îng cÇn
thiÕt ph¶i cung cÊp thªm cho ng-êi cho con bó.
2.3. §iÒu hoµ chuyÓn ho¸ n¨ng l-îng
ChuyÓn ho¸ n¨ng l-îng g¾n liÒn víi sù tån t¹i vµ ho¹t ®éng cña c¬ thÓ, do ®ã, ®-îc
®iÒu hoµ rÊt chÆt chÏ. ChuyÓn ho¸ n¨ng l-îng ®-îc ®iÒu hoµ ë hai møc ®é: c¬ thÓ vµ tÕ bµo.
2.4.1. §iÒu hoµ chuyÓn ho¸ n¨ng l-îng ë møc ®é c¬ thÓ
Trong c¬ thÓ toµn vÑn, nhu cÇu vÒ n¨ng l-îng thay ®æi theo tõng c¬ quan vµ phô
thuéc vµo nh÷ng ®iÒu kiÖn bªn trong vµ bªn ngoµi c¬ thÓ. V× vËy, chuyÓn ho¸ n¨ng l-îng
ph¶i ®-îc th-êng xuyªn ®iÒu hoµ. ë møc c¬ thÓ, chuyÓn ho¸ n¨ng l-îng cña c¸c tÕ bµo
®-îc ®iÒu hoµ b»ng c¸c c¬ chÕ thÇn kinh vµ thÓ dÞch.
- §iÒu hoµ chuyÓn ho¸ n¨ng l-îng b»ng c¬ chÕ thÇn kinh:

16
 Yêu thương gửi các con A4K75 - Mong các con luôn bình an!

HÖ thÇn kinh cã t¸c dông ®iÒu hßa chuyÓn ho¸ n¨ng l-îng, râ nhÊt lµ hÖ thÇn kinh giao
c¶m. KÝch thÝch thÇn kinh giao c¶m lµm t¨ng chuyÓn ho¸ n¨ng l-îng. Vïng d-íi ®åi lµ trung
t©m cao nhÊt cña thÇn kinh tù chñ, do ®ã còng cã ¶nh h-ëng ®Õn ®iÒu hoµ chuyÓn ho¸ n¨ng
l-îng. C¸c phÇn kh¸c cña hÖ thÇn kinh còng cã ¶nh h-ëng tíi chuyÓn ho¸ n¨ng l-îng.
- §iÒu hoµ chuyÓn ho¸ n¨ng l-îng b»ng c¬ chÕ thÓ dÞch: NhiÒu hormon cã t¸c dông
®iÒu hoµ chuyÓn ho¸ n¨ng l-îng:
TuyÕn gi¸p: hormon T3 -T4 thóc ®Èy sù oxy ho¸ ë c¸c ty thÓ, do ®ã lµm t¨ng qu¸
tr×nh chuyÓn ho¸ n¨ng l-îng.
TuyÕn tuû th-îng thËn: adrenalin cña tuyÕn tuû th-îng thËn thóc ®Èy sù ph©n gi¶i
glycogen dù tr÷ thµnh glucose, do ®ã thóc ®Èy sö dông n¨ng l-îng dù tr÷ trong glycogen ë
gan.
TuyÕn vá th-îng thËn: hormon tuyÕn vá th-îng thËn thóc ®Èy sù biÕn ®æi acid amin
thµnh glucid, chuyÓn ho¸ n¨ng cña acid amin thµnh ho¸ n¨ng cña glucid, nguån n¨ng l-îng
duy nhÊt cña c¸c tÕ bµo thÇn kinh.
TuyÕn tôy: glucagon cña tuyÕn tuþ thóc ®Èy sù ph©n gi¶i glycogen cña gan ®Ó t¹o
glucose, insulin th× thóc ®Èy sù thiªu ®èt glucose ë c¸c tÕ bµo.
TuyÕn yªn: GH cña tuyÕn yªn lµm gi¶m qu¸ tr×nh thiªu ®èt glucid vµ huy ®éng n¨ng
l-îng dù tr÷ d-íi d¹ng lipid ë c¸c m« mì.
TuyÕn sinh dôc: hormon cña c¸c tuyÕn sinh dôc nam lµm t¨ng ®ång ho¸ protid, do
®ã lµm t¨ng tÝch luü n¨ng l-îng trong c¬ thÓ. Estrogen cña tuyÕn sinh dôc n÷ còng lµm t¨ng
®ång ho¸ nh-ng kh«ng m¹nh b»ng hormon sinh dôc nam. Progesteron cña tuyÕn sinh dôc
n÷ còng lµm t¨ng chuyÓn ho¸ n¨ng l-îng.
2.4.2. §iÒu hoµ chuyÓn ho¸ n¨ng l-îng ë møc tÕ bµo
ë møc ®é tÕ bµo, chuyÓn ho¸ n¨ng l-îng ®-îc ®iÒu hoµ b»ng c¬ chÕ ®iÒu hoµ ng-îc.
YÕu tè ®iÒu hoµ lµ ADP. Khi hµm l-îng ADP trong tÕ bµo t¨ng th× ph¶n øng sinh n¨ng
l-îng t¨ng, khi hµm l-îng ADP gi¶m th× ph¶n øng sinh n¨ng l-îng còng gi¶m ®i. Trong
®iÒu kiÖn b×nh th-êng, hµm l-îng ATP trong mçi tÕ bµo ®-îc duy tr× ë møc ®é nhÊt ®Þnh,
®¶m b¶o cho tÕ bµo cã thÓ ho¹t ®éng b×nh th-êng vµ ®¸p øng víi nhu cÇu n¨ng l-îng cña
c¬ thÓ.
Nhê c¸c c¬ chÕ ®iÒu hoµ kÓ trªn, b×nh th-êng n¨ng l-îng ¨n vµo lu«n lu«n b»ng
n¨ng l-îng tiªu hao cho tÊt c¶ c¸c ho¹t ®éng: duy tr×, ph¸t triÓn c¬ thÓ vµ sinh s¶n. Sù ®iÒu
hoµ cã hiÖu qu¶ lín ®Õn nçi trong mét n¨m, mét ng-êi tr-ëng thµnh ¨n kho¶ng 1 tÊn thøc
¨n nh-ng c¬ thÓ cã thÓ kh«ng thay ®æi träng l-îng qu¸ 1 kg.
Mèi t-¬ng quan gi÷a n¨ng l-îng ¨n vµo víi n¨ng l-îng tiªu hao ®-îc thÓ hiÖn b»ng
kh¸i niÖm bilan n¨ng l-îng. Bilan n¨ng l-îng ®-îc gäi lµ d-¬ng khi n¨ng l-îng ¨n vµo lín
h¬n n¨ng l-îng tiªu hao. §Çu tiªn, n¨ng l-îng dù tr÷ trong c¬ thÓ t¨ng lªn, ng-êi bÐo lªn.
Sau ®ã, tiªu hao n¨ng l-îng cho vËn c¬ t¨ng lªn, n¨ng suÊt lao ®éng t¨ng theo, ng-êi -a

17
 Yêu thương gửi các con A4K75 - Mong các con luôn bình an!

vËn ®éng. Tuy nhiªn, ®iÒu nµy cßn phô thuéc vµo lèi sèng vµ sù tËp luyÖn. Bilan n¨ng l-îng
gäi lµ ©m khi n¨ng l-îng ¨n vµo nhá h¬n n¨ng l-îng tiªu hao. §ã lµ khi n¨ng l-îng ¨n vµo
gi¶m sót (thiÕu ¨n, lo¹n hÊp thu) hoÆc khi n¨ng l-îng tiªu hao t¨ng (sèt, lç dß m¹n tÝnh, cã
khèi u,..). Trong tr-êng hîp nµy, lóc ®Çu c¬ thÓ huy ®éng n¨ng l-îng dù tr÷, ng-êi gÇy ®i,
®ång thêi c¸c tiªu hao n¨ng l-îng gi¶m ®i, nh-ng gi¶m kh«ng ®Òu: gi¶m nhiÒu nhÊt lµ n¨ng
l-îng tiªu hao cho vËn c¬, ng-êi lu«n mÖt mái, n¨ng suÊt lao ®éng thÊp, tiªu hao n¨ng
l-îng cho chuyÓn ho¸ c¬ së ®-îc duy tr×, kh«ng thay ®æi trong mét thêi gian dµi. Khi bilan
n¨ng l-îng ©m qu¸ nhiÒu hoÆc kÐo dµi sÏ xuÊt hiÖn t×nh tr¹ng suy dinh d-ìng.
Khi c¸c yÕu tè ®iÒu hoµ chuyÓn ho¸ n¨ng l-îng bÞ rèi lo¹n th× sÏ xuÊt hiÖn
nh÷ng bÖnh chuyÓn ho¸. -u n¨ng tuyÕn gi¸p lµm t¨ng chuyÓn ho¸ n¨ng l-îng, nh-îc
n¨ng lµm gi¶m. Nh-îc n¨ng tuyÕn yªn lµm gi¶m sù thÌm ¨n, g©y héi chøng Simmond
hoÆc héi chøng ph× sinh dôc. Nh-îc n¨ng tuyÕn tôy g©y ®¸i th¸o ®-êng, lµm t¨ng
tiªu hao n¨ng l-îng d-íi d¹ng ho¸ n¨ng cña glucose bµi tiÕt. ThiÕu c¸c vitamin B 1,
B2, PP g©y rèi lo¹n chuyÓn ho¸ c¸c chÊt, kÌm theo lµ rèi lo¹n chuyÓn ho¸ n¨ng l-îng,
ng-êi bÖnh th-êng gÇy do gi¶m n¨ng l-îng tÝch luü.
3. ®iÒu nhiÖt
Con ng-êi thuéc loµi h»ng nhiÖt (cßn ®-îc gäi lµ ®éng vËt m¸u nãng), cã nhiÖt ®é
c¬ thÓ lu«n h»ng ®Þnh, kh«ng bÞ thay ®æi theo nhiÖt ®é m«i tr-êng. Th©n nhiÖt h»ng ®Þnh
®¶m b¶o cho mäi qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ trong c¬ thÓ diÔn ra b×nh th-êng, kh«ng phô thuéc
vµo nhiÖt ®é cña m«i tr-êng. Th©n nhiÖt ®-îc h»ng ®Þnh nhê sù ®iÒu nhiÖt, ®¶m b¶o c©n
b»ng gi÷a sinh nhiÖt vµ th¶i nhiÖt.
3.1. Th©n nhiÖt
Th©n nhiÖt lµ nhiÖt ®é cña c¬ thÓ. Th©n nhiÖt kh¸c nhau tuú tõng vïng cña c¬ thÓ.
Cã hai lo¹i th©n nhiÖt lµ th©n nhiÖt trung t©m vµ th©n nhiÖt ngo¹i vi.
- Th©n nhiÖt trung t©m: lµ nhiÖt ®é ë nh÷ng vïng s©u cña c¬ thÓ, trùc tiÕp ¶nh h-ëng
tíi tèc ®é c¸c ph¶n øng ho¸ häc x¶y ra trong c¬ thÓ, Ýt thay ®æi theo nhiÖt ®é m«i tr-êng.
Th©n nhiÖt trung t©m th-êng ®-îc ®o ë 3 n¬i: trùc trµng, miÖng vµ n¸ch. Th©n nhiÖt
ë trùc trµng h»ng ®Þnh nhÊt, dao ®éng kho¶ng 36,3 - 37,10C; ë miÖng thÊp h¬n ë trùc trµng
0,2 - 0,50C; ë n¸ch thÊp h¬n 0,5 - 10C. Tuy kÐm chÝnh x¸c h¬n nh-ng ®o th©n nhiÖt ë n¸ch
vµ ë miÖng l¹i ®-îc dïng nhiÒu h¬n v× ®¬n gi¶n vµ thuËn tiÖn
- Th©n nhiÖt ngo¹i vi: lµ nhiÖt ®é ë da, chÞu ¶nh h-ëng cña nhiÖt ®é m«i tr-êng
3.2. C¸c yÕu tè ¶nh h-ëng lªn th©n nhiÖt
Th©n nhiÖt phô thuéc vµo nh÷ng yÕu tè sau: tuæi (tuæi cµng cao th©n nhiÖt cµng
gi¶m), nhÞp ngµy - ®ªm (th©n nhiÖt thÊp nhÊt lóc 1- 4 giê, cao nhÊt lóc 14 - 17 giê), chu kú
kinh nguyÖt (th©n nhiÖt ë nöa sau chu kú kinh nguyÖt cao h¬n nöa tr-íc 0,3C - 0,5C),

18
 Yêu thương gửi các con A4K75 - Mong các con luôn bình an!

thêi kú cã thai (th©n nhiÖt trong th¸ng cuèi cña thêi kú mang thai cã thÓ t¨ng thªm 0,5C
- 0,8C). Ngoµi ra, th©n nhiÖt t¨ng khi vËn c¬ vµ trong mét sè bÖnh nh-: nhiÔm trïng, -u
n¨ng tuyÕn gi¸p (basedow),....
3.3. C¸c h×nh thøc sinh nhiÖt
Nguån nhiÖt n¨ng cña c¬ thÓ ®-îc sinh ra tõ c¸c nguyªn nh©n sau:
- Tõ c¸c ph¶n øng chuyÓn ho¸: c¸c nguyªn nh©n lµm t¨ng c-êng ®é chuyÓn ho¸ ®Òu
lµm t¨ng møc sinh nhiÖt.
- Co c¬: trong co c¬, 75% ho¸ n¨ng chuyÓn thµnh nhiÖt n¨ng, lµm t¨ng sinh nhiÖt.
Run lµ mét h×nh thøc co c¬, khi run, tíi 80% n¨ng l-îng bÞ mÊt d-íi d¹ng nhiÖt. Run v×
l¹nh cã thÓ lµm møc sinh nhiÖt t¨ng tõ 2 ®Õn 4 lÇn.
- NhiÖt n¨ng bøc x¹ tõ c¸c nguån bøc x¹ nh- mÆt trêi, lß löa...
Tuy nhiªn, nguån nhiÖt n¨ng cña c¬ thÓ cã ®-îc tõ ph¶n øng chuyÓn ho¸ vµ co c¬ lµ
chñ yÕu.
3.4. Qu¸ tr×nh to¶ nhiÖt
NhiÖt l-îng sinh ra trong c¬ thÓ ®Òu ®-îc to¶ ra khái c¬ thÓ, nhê vËy th©n nhiÖt
kh«ng t¨ng lªn dï qu¸ tr×nh sinh nhiÖt x¶y ra liªn tôc.
NhiÖt n¨ng to¶ ra khái c¬ thÓ b»ng hai c¸ch: truyÒn nhiÖt vµ bay h¬i n-íc.
3.4.1. TruyÒn nhiÖt
Cã 3 h×nh thøc truyÒn nhiÖt lµ trùc tiÕp, ®èi l-u vµ bøc x¹ nhiÖt.
TruyÒn nhiÖt trùc tiÕp: lµ h×nh thøc truyÒn nhiÖt khi vËt nãng vµ vËt l¹nh tiÕp xóc
trùc tiÕp víi nhau, nhiÖt ®-îc truyÒn tõ vËt nãng sang vËt l¹nh h¬n. Khèi l-îng nhiÖt ®-îc
truyÒn tû lÖ thuËn víi diÖn tÝch tiÕp xóc, møc chªnh lÖch nhiÖt ®é vµ thêi gian tiÕp xóc. VÝ
dô, c¬ thÓ truyÒn nhiÖt cho quÇn ¸o, giµy dÐp, mÆt bµn ghÕ,... Qu¸ tr×nh nµy chÊm døt khi
nhiÖt ®é cña vËt nhËn nhiÖt b»ng nhiÖt ®é cña vËt truyÒn nhiÖt, do ®ã, truyÒn nhiÖt theo c¬
chÕ nµy cã giíi h¹n. Muèn t¨ng truyÒn nhiÖt theo c¬ chÕ nµy cÇn ph¶i lµm gi¶m nhiÖt ®é
cña vËt nhËn nhiÖt; vÝ dô, lau déi sµn nhµ, lau -ít mÆt tiÕp xóc,...
TruyÒn nhiÖt ®èi l-u: trong h×nh thøc nµy,vËt nãng vµ vËt l¹nh còng tiÕp xóc trùc
tiÕp víi nhau, nh-ng vËt l¹nh lu«n lu«n chuyÓn ®éng, lµm cho ë n¬i tiÕp xóc lu«n duy tr×
sù chªnh lÖch nhiÖt ®é. Khèi l-îng nhiÖt ®-îc truyÒn tû lÖ thuËn víi c¨n bËc hai cña tèc ®é
chuyÓn ®éng cña vËt l¹nh. VÝ dô, vÒ mïa hÌ qu¹t cµng m¹nh ta cµng c¶m thÊy m¸t.
TruyÒn nhiÖt b»ng bøc x¹: trong tr-êng hîp nµy,vËt nãng vµ vËt l¹nh kh«ng tiÕp
xóc trùc tiÕp víi nhau. NhiÖt ®-îc truyÒn tõ vËt nãng sang vËt l¹nh d-íi h×nh thøc tia bøc
x¹ ®iÖn tõ (tia hång ngo¹i).Tia hång ngo¹i nµy mang nhiÖt tõ vËt cã nhiÖt ®é cao nh- da
ng-êi ë 300C ®Õn vËt cã nhiÖt ®é thÊp h¬n nh- t-êng, ®å ®¹c ë 200C. VÝ dô: mét ng-êi
kh«ng quÇn ¸o ngåi trong phßng m¸t cã thÓ bøc x¹ tíi 60% tæng l-îng nhiÖt m×nh sinh ra.
Bøc x¹ chØ phô thuéc nhiÖt ®é da vµ nhiÖt ®é ®å vËt xung quanh ë c¸ch xa, kh«ng phô thuéc

19
 Yêu thương gửi các con A4K75 - Mong các con luôn bình an!

vËt tiÕp xóc víi da nh- kh«ng khÝ. Khi ®å vËt cã nhiÖt ®é cao h¬n da th× c¸c vËt ®ã bøc x¹
nhiÖt vµo c¬ thÓ; ng-îc l¹i, nÕu nhiÖt ®é c¬ thÓ cao h¬n th× c¬ thÓ bøc x¹ nhiÖt sang c¸c vËt
cã nhiÖt ®é thÊp h¬n. Mµu s¾c cña vËt nhËn nhiÖt ¶nh h-ëng lªn l-îng nhiÖt ®-îc tiÕp nhËn.
VËt nhËn cã mµu sÉm tèi th× nhËn ®-îc nhiÒu nhiÖt bøc x¹, vËt nhËn cã mµu tr¾ng s¸ng hÊp
thô nhiÖt bøc x¹ kÐm h¬n. §©y lµ c¬ së ®Ó chän mµu quÇn ¸o theo mïa, quÐt v«i, s¬n t-êng
nhµ ë.
3.4.2. To¶ nhiÖt b»ng bay h¬i n-íc
C¬ thÓ cã c¸c h×nh thøc to¶ nhiÖt b»ng bay h¬i n-íc nh- sau:
- Bay h¬i n-íc qua da theo ®-êng må h«i vµ thÊm n-íc qua da
Bay h¬i n-íc qua ®-êng må h«i: lµ h×nh thøc to¶ nhiÖt chñ yÕu cña c¬ thÓ. Ng-êi
ta thÊy r»ng mét lÝt må h«i bay h¬i lÊy ®i cña c¬ thÓ mét l-îng nhiÖt b»ng 580 kcal. Khi
c¸c h×nh thøc truyÒn nhiÖt kh«ng ®ñ ®Ó th¶i nhiÖt hoÆc khi nhiÖt ®é m«i tr-êng cao h¬n
36oC th× cÇn ph-¬ng thøc nµy. Må h«i bay h¬i phô thuéc vµo tèc ®é giã vµ ®é Èm kh«ng
khÝ. §é Èm kh«ng khÝ thÊp vµ cã giã thuËn lîi cho th¶i nhiÖt qua bay h¬i må h«i. Ng-îc
l¹i, nÕu ®é Èm kh«ng khÝ cao th× t¸c dông cña bay må h«i kÐm. Ng-êi ta dïng kh¸i niÖm
nhiÖt ®é hiÖu dông ®Ó thÓ hiÖn t¸c ®éng tÝch hîp cña nhiÖt ®é kh«ng khÝ, ®é Èm vµ tèc ®é
giã tíi c¶m gi¸c cña con ng-êi trong m«i tr-êng nãng.
ThÊm n-íc qua da: l-îng n-íc thÊm qua da kho¶ng 0,5 lÝt/24 giê vµ gÇn nh- kh«ng
thay ®æi theo nhiÖt ®é kh«ng khÝ, nªn to¶ nhiÖt theo h×nh thøc nµy kh«ng quan träng trong
ph¶n øng chèng nãng.
- Bay h¬i n-íc qua ®-êng h« hÊp: lµ bay h¬i n-íc do c¸c tuyÕn cña niªm m¹c ®-êng
h« hÊp bµi tiÕt ra ®Ó lµm Èm kh«ng khÝ tr-íc khi vµo tíi c¸c phÕ nang. L-îng nhiÖt to¶ ra
theo bay h¬i n-íc tõ ®-êng h« hÊp phô thuéc vµo thÓ tÝch th«ng khÝ cña phæi. H×nh thøc
to¶ nhiÖt nµy kh«ng quan träng trong ph¶n øng chèng nãng.
Nh- vËy, trong m«i tr-êng nãng ph-¬ng thøc th¶i nhiÖt quan träng nhÊt cña c¬ thÓ
lµ th¶i nhiÖt qua ®-êng må h«i.
3.5. Bilan nhiÖt
C©n b»ng gi÷a qu¸ tr×nh sinh nhiÖt vµ th¶i nhiÖt cña c¬ thÓ, ®-îc thÓ hiÖn b»ng bilan
nhiÖt:
Bilan nhiÖt = NhiÖt sinh ra – nhiÖt bay h¬i n-íc
 nhiÖt bøc x¹  nhiÖt truyÒn
Bilan cµng d-¬ng th× l-îng nhiÖt ®-îc tÝch l¹i cµng lín, th©n nhiÖt t¨ng. Bilan cµng
©m th× c¬ thÓ cµng bÞ mÊt nhiÖt vµ th©n nhiÖt gi¶m xuèng. Bilan nhiÖt, chØ sè tÝch nhiÖt
(body heat storage index - BHSI) lµ c¸c chØ tiªu quan träng trong sinh lý lao ®éng khi nghiªn
cøu søc kháe cña ng-êi lao ®éng trong m«i tr-êng nãng.

20
 Yêu thương gửi các con A4K75 - Mong các con luôn bình an!

th©n nhiÖt

Run TruyÒn nhiÖt

VËn c¬ Bøc x¹ nhiÖt
Tr-¬ng lùc c¬ T¨ng th«ng khÝ
ChuyÓn ho¸ Må h«i

Th©n nhiÖt
H×nh 7.2. C©n b»ng gi÷a qu¸ tr×nh sinh nhiÖt vµ th¶i nhiÖt
3.6. §iÒu hoµ th©n nhiÖt
Th©n nhiÖt ®-îc ®iÒu hoµ trªn nguyªn t¾c: l-îng nhiÖt sinh ra trong c¬ thÓ b»ng
l-îng nhiÖt to¶ ra khái c¬ thÓ trong mét kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh. §Ó ®¶m b¶o sù c©n
b»ng nµy, c¬ thÓ cÇn ph¸t ®éng vµ ®iÒu hßa c¸c c¬ chÕ chèng nãng hoÆc chèng l¹nh phï
hîp. Qu¸ tr×nh ®ã ®-îc thùc hiÖn nhê mét cung ph¶n x¹ ®iÒu nhiÖt.
3.6.1.Cung ph¶n x¹ ®iÒu nhiÖt
Cung ph¶n x¹ ®iÒu nhiÖt gåm 5 bé phËn:
- Bé phËn nhËn c¶m: lµ c¸c receptor nhËn c¶m nhiÖt ®é n»m trong da, trong c¸c néi
t¹ng, trong thµnh m¹ch m¸u.
- §-êng truyÒn vµo: lµ ®-êng dÉn truyÒn c¶m gi¸c tõ bé phËn nhËn c¶m ®i vµo tuû
sèng, b¾t chÐo sang phÝa ®èi diÖn ë tuû sèng, lªn ®åi thÞ, ®i lªn vá n·o, råi xuèng vïng d-íi
®åi (hypothalamus).
- Trung t©m cña cung ph¶n x¹ ®iÒu nhiÖt lµ vïng d-íi ®åi. ë ®©y, c¸c xung ®éng
thÇn kinh ®-îc ph©n tÝch, tæng hîp, cho ra c¸c tÝn hiÖu ®iÒu hoµ, g©y ra nh÷ng biÕn ®æi ®¸p
øng. Nöa tr-íc vïng d-íi ®åi lµ trung t©m chèng nãng, nöa sau lµ trung t©m chèng l¹nh.

21
 Yêu thương gửi các con A4K75 - Mong các con luôn bình an!

- §-êng truyÒn ra: dÉn nh÷ng tÝn hiÖu ®iÒu hoµ tõ trung t©m ®iÒu nhiÖt ra c¸c c¬
quan ®¸p øng, gåm hai ®-êng lµ thÇn kinh vµ thÓ dÞch.
+ §-êng thÇn kinh: nèi vïng d-íi ®åi víi nh÷ng trung t©m giao c¶m ë sõng
bªn tuû sèng, g©y co hoÆc gi·n m¹ch, lµm thay ®æi c-êng ®é chuyÓn ho¸ trong tÕ bµo, g©y
biÕn ®æi tr-¬ng lùc c¬, g©y run vµ thay ®æi th«ng khÝ phæi.
+ §-êng thÓ dÞch: nèi vïng d-íi ®åi víi thuú tr-íc tuyÕn yªn, lµm thay ®æi
møc bµi tiÕt c¸c hormon cña tuyÕn th-îng thËn, tuyÕn gi¸p, qua ®ã ®iÒu hoµ c-êng ®é
chuyÓn ho¸ ë c¸c tÕ bµo.
- C¬ quan ®¸p øng: lµ tÊt c¶ c¸c tÕ bµo cña c¬ thÓ, ®Æc biÖt c¸c tÕ bµo c¬, m¹ch m¸u
vµ c¸c tuyÕn må h«i.

Vá n·o

Vïng d-íi ®åi

TuyÕn
ThÇn kinh vËn ®éng néi tiÕt

Phæi
Da
Néi
t¹ng

ThÇn kinh thùc vËt

C¬
M¹ch m¸u

TuyÕn må h«i

cung ph¶n x¹ ®iÒu nhiÖt

22
 Yêu thương gửi các con A4K75 - Mong các con luôn bình an!

3.6.2. C¬ chÕ chèng nãng vµ c¬ chÕ chèng l¹nh

ë trong m«i tr-êng nãng hoÆc l¹nh, c¬ thÓ tù ®iÒu chØnh theo c¬ chÕ chèng nãng
hoÆc chèng l¹nh nhê ho¹t ®éng cña ph¶n x¹ ®iÒu nhiÖt:
C¬ chÕ chèng nãng: th«ng qua ph¶n x¹ ®iÒu nhiÖt, c¬ thÓ sÏ gi¶m qu¸ tr×nh sinh
nhiÖt vµ t¨ng qu¸ tr×nh to¶ nhiÖt ®Ó duy tr× th©n nhiÖt. Gi¶m sinh nhiÖt b»ng c¸ch gi¶m ho¹t
®éng chuyÓn ho¸, t¨ng to¶ nhiÖt b»ng c¸ch t¨ng bµi tiÕt må h«i, gi·n m¹ch d-íi da, t¨ng
th«ng khÝ.
C¬ chÕ chèng l¹nh: th«ng qua ph¶n x¹ ®iÒu nhiÖt, c¬ thÓ sÏ gi¶m qu¸ tr×nh to¶ nhiÖt
vµ t¨ng qu¸ tr×nh sinh nhiÖt, ng¨n chÆn qu¸ tr×nh gi¶m th©n nhiÖt. Gi¶m to¶ nhiÖt b»ng c¸ch
co m¹ch d-íi da, t¨ng sinh nhiÖt b»ng c¸ch t¨ng ho¹t ®éng chuyÓn ho¸, run c¬,...
Ngoµi c¸c ph¶n øng ®iÒu nhiÖt chung cña mäi sinh vËt h»ng nhiÖt, con ng-êi cßn cã
nh÷ng biÖn ph¸p h÷u hiÖu ®Ó gióp cho viÖc gi÷ th©n nhiÖt h»ng ®Þnh, ®ång thêi t¹o m«i
tr-êng ®¶m b¶o cho lao ®éng vµ sinh ho¹t ®-îc tho¶i m¸i h¬n. C¸c biÖn ph¸p ®iÒu nhiÖt
riªng cña con ng-êi bao gåm:
+ C¶i t¹o vi khÝ hËu: x©y dùng nhµ ë vµ khu lµm viÖc phï hîp víi ®iÒu kiÖn khÝ hËu,
dïng qu¹t, ®éi mò nãn, trång c©y lÊy bãng m¸t, m¸y ®iÒu hoµ khÝ hËu,...
+ Chän quÇn ¸o thÝch hîp: mïa hÌ mÆc quÇn ¸o mµu tr¾ng, s¸ng ®Ó ph¶n chiÕu c¸c
tia bøc x¹ nhiÖt, máng, réng, dÔ thÊm må h«i ... mïa ®«ng mÆc quÇn ¸o mµu thÉm, dµy,
xèp ®Ó gi÷ nhiÖt...
+ Chän chÕ ®é ¨n thÝch hîp: mïa hÌ ¨n chÕ ®é Ýt n¨ng l-îng (Ýt mì, ®¹m ®éng vËt),
uèng nhiÒu n-íc... mïa ®«ng ¨n chÕ ®é nhiÒu n¨ng l-îng (nhiÒu mì, ®¹m ®éng vËt), ¨n gia
vÞ nh- gõng, ít, hå tiªu ...
+ RÌn luyÖn: rÌn luyÖn ®Ó quen chÞu nãng, chÞu l¹nh lµ mét biÖn ph¸p chñ ®éng, cã
hiÖu qu¶ lín, gióp duy tr× kh¶ n¨ng sèng vµ lµm viÖc trong m«i tr-êng nãng hoÆc l¹nh.
3.7. Rèi lo¹n th©n nhiÖt
3.7.1. Sèt
Sèt lµ tr¹ng th¸i c¬ thÓ chñ ®éng t¨ng th©n nhiÖt do trung t©m ®iÒu nhiÖt bÞ t¸c ®éng
bëi c¸c t¸c nh©n g©y sèt. Sèt th-êng gÆp trong c¸c bÖnh nhiÔm khuÈn, ho¹i tö m«, huû ho¹i
b¹ch cÇu, v.v.. , hoÆc cã thÓ do rèi lo¹n ho¹t ®éng cña b¶n th©n n·o (sèt trong u n·o) lµ do
lµm t¨ng sinh nhiÖt, ®ång thêi gi¶m th¶i nhiÖt.
C¸c s¶n phÈm cña vi khuÈn (néi ®éc tè, ngo¹i ®éc tè), virus, nÊm, ký sinh trïng sèt
rÐt, v.v.., c¸c chÊt do c¬ thÓ sinh ra tõ c¸c b¹ch cÇu mµ chñ yÕu lµ c¸c ®¹i thùc bµo th«ng
qua prostaglandin E2 t¸c dông lªn trung t©m ®iÒu nhiÖt g©y ra sèt.
Sèt lµ mét ph¶n øng toµn th©n cã t¸c dông b¶o vÖ c¬ thÓ. Khi sèt cao kÐo dµi dÔ g©y
ra rèi lo¹n chuyÓn ho¸, g©y gi¶m chÊt dù tr÷ lµm cho c¬ thÓ suy kiÖt, nhiÔm ®éc thÇn kinh

23
 Yêu thương gửi các con A4K75 - Mong các con luôn bình an!

vµ co giËt ë trÎ nhá. V× vËy, khi c¬ thÓ sèt ≥ 3805, cÇn ph¶i dïng thuèc hoÆc c¸c biÖn ph¸p
gi¶m th©n nhiÖt. Thuèc h¹ sèt lµ thuèc cã t¸c dông lªn vïng d-íi ®åi, lµm h¹ th©n nhiÖt.
C¸c biÖn ph¸p vËt lý lµm h¹ th©n nhiÖt nh- ®¾p kh¨n l¹nh lªn tr¸n, bá bít líp ¸o quÇn còng
cã t¸c dông rÊt tèt.
3.7.2. Say nãng
Khi sèng trong m«i tr-êng cã nhiÖt ®é qu¸ cao, l¹i cã ®é Èm cao, c¬ thÓ kh«ng th¶i
®-îc nhiÖt, nhÊt lµ khi m«i tr-êng Èm. VÝ dô: nhiÖt ®é m«i tr-êng 34oC nh-ng ®é Èm cña
kh«ng khÝ lµ 100% th× th©n nhiÖt ®· cã thÓ t¨ng. NÕu th©n nhiÖt t¨ng lªn møc 41,5 - 42oC
th× bÞ say nãng. Lóc nµy, t¸c dông ®iÒu nhiÖt cña vïng d-íi ®åi gi¶m cµng lµm cho th©n
nhiÖt bÞ rèi lo¹n. BÖnh nh©n thÊy hoa m¾t, chãng mÆt, cho¸ng v¸ng, da nãng, mª s¶ng vµ
bÊt tØnh. NÆng h¬n n÷a, bÖnh nh©n cã thÓ bÞ sèc tuÇn hoµn do mÊt n-íc vµ ®iÖn gi¶i. Say
n¾ng lµ mét d¹ng say nãng do t¸c dông cña bøc x¹ mÆt trêi lªn trung t©m ®iÒu nhiÖt.

24